Çin’in yeni küresel ekonomi politi¤inde oyuncak

Çin’in Yeni Küresel EkonomiPoliti¤inde Oyuncak SektöründenHavac›l›k ve Uzaya S›çrayan Yükselifli

Doç. Dr. Mesut Hakkı CAŞIN*Can KIROĞLU**

Özet So¤uk Savafl sonras› hiç kuflku yok ki, en önemli geliflme Çin’in ekonomik kalk›nma hamlesi yaparak yeniden büyük bir güç

olarak ortaya ç›kmas›d›r. 2025 y›l›na kadar her y›l ortalama yüzde 9 büyüyece¤i tahmin edilen Çin ekonomisi, ABD’nin ard›n-dan en büyük ikinci ekonomiye sahip olacakt›r. 21. yüzy›l›n bafl›nda Çin, kendisini askeri ve ekonomik aç›dan süper güç olma-ya haz›rlamaktad›r. 1978 tarihli ekonomik reform ve aç›l›m politikalar› sonras›nda Çin, büyüyerek kalk›nma stratejisini benim-semifl ve bu do¤rultuda ciddi kararlar alm›flt›r. Çin’in merkezi planlamac› komünist ekonomisinden 1980 sonras› ekonomisindepatlama yaratan piyasa ekonomisine geçifli, akademik araflt›rmalara da konu olmufltur. Çin ekonomisi, ileri teknolojiye dayal› sa-nayileflmifl büyük güç statüsüne ulaflmay› hedeflemektedir. General Electric gibi büyük küresel flirketler fianghay’da 4 tane küre-sel araflt›rma merkezini 2002 y›l›nda hizmete sokmufltur. Bunun yan› s›ra Çin’deki üniversiteler her y›l Bat›l› devletlerin stan-dartlar›nda 160 bin civar›nda ileri düzeyde yay›n vermektedirler. Çin’in yeni siyasi karar al›c›lar›, önemli ekonomik ç›karlar› ge-re¤i ABD’nin hegemonik ekonomik gücüne karfl›l›k Bat›l› di¤er devletlerle iflbirli¤i yaparak ABD’yi dengelemeyi ummaktad›rlar.Çin yabanc› sermayeyi nas›l çeker ve bunu nas›l kontrol eder? “Uyuyan Ejderha” bölgesel ve küresel zenginli¤e katk›da bulu-nacak m›d›r, yoksa Bat›’n›n ekonomik ç›karlar›n› tehdit mi edecektir? Çin ekonomik sistemde oyuncu olmak için daha ileri dü-zeyde yat›r›mlar yapabilecek midir? Orta ve uzun vadede Çin’in oynayaca¤› roller neler olabilir? Bu beklentilere ilaveten Çin’ind›fl ve ekonomik politikalar›, uluslararas› sistemin dinamiklerine h›zl› bir biçimde girerek etki etmesi öngörülmektedir. Bu ne-denlerden dolay› Çin ekonomisi önemli ve pratik dersler içermektedir. Bu makale, Çin’in büyük bir güç olarak h›zla büyüyen birekonomik geliflimi ve karar al›c›lar›n dünyaya meydan okumalar›n›n etkilerinin yo¤un bir analizini yapacakt›r. Bu aç›dan, büyü-yen Çin ekonomisinden ayr› olarak uluslararas› sistemde Pekin’in artan rolünün sistematik olarak analizini ve süregelen Türki-ye-Çin ekonomik iliflkilerinin potansiyel dinamiklerini analiz edecektir.

AbstractChina’s Rise from Toy Industry to Aeronautics in its New Global Political Economy

Reemergence of China as a great power is arguably the single most important development in the post-Cold War era. Chineseeconomy growing at 9 percent per year will most likely become the largest economy in the world by 2025, behind only the USA.China now is poised to emerge as an economic and military super power in the beginning of the century. After policies of eco-nomic reform and openness in 1978, China made crucial decisions about development and growth strategy which transformedself-sufficiency to autonomy, interdependence and participation in world trade. China’s transition from a communist, centrallyplanned economy to a market economy in 1980s and its explosive economic growth provides important academic research les-sons and transition experience models for economic reforms. In the macro level, Chinese economy aims to reach “industrializedbig power status” based on highest technology achievements rather than being remembered as a “Toy Dreamland” or “Two-DollarRolex” watches, and with low-paid human resources under the legitimate competitions rules. Indeed, big companies such asGeneral Electric opened four global research centers in Shanghai in 2002; universities in China issue about 160.000 advanceddegrees every year as good as Western states. New Chinese policy makers expect strategic competition with the West; intend toresist US hegemonic dominance and cooperate in peaceful liberal relations with the West because of the vital economic interests.How can China both attract and control foreign investment? Will “Sleeping Dragon” contribute to the regional and global pros-perity or will it threaten Western economic interests? Will China open more and make democratic reforms or show totalitarianpower for prefer challenge to among the international economic system player? In the mid and long term what role will Chinaplay in the world? In addition to trading answer expectations, China’s foreign and economic policy behavior observing policyoptions in accelerating to join into the dynamics of international system. The Chinese economic politics represent important the-oretical and practical lessons. This article attempts to provide comprehensive analysis of the nature and implications of China’sas great power status in rapid economic growth and policy maker challenges across the world. In this regard, more than apartraising global China economy, we aim to provide a systematic analysis of the Beijing’s emerging role in the international systemand ongoing Turkey – China economic relations potential dynamics.

* Yeditepe Üniversitesi, Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü, Ö¤retim Üyesi, ‹stanbul. ** Yeditepe Üniversitesi, Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü, Yüksek Lisans Ö¤rencisi, ‹stanbul.

S T R AT E J ‹ K Ö N G Ö R Ü 94

“Çinliler her zaman büyük, cesur ve endüstriyel birulus olmufltur. Sadece modern ça¤larda geride kalm›fl-lard›r. Ve bu da bütünüyle d›fl kaynakl› emperyalizmin veiçteki tepkisel hükümetlerin bask›s› ve sömürüsü nede-niyle gerçekleflmifltir… Art›k hakarete ve afla¤›lanmayamaruz kalan bir ulus olmayaca¤›z. Aya¤a kalkt›k.”

Mao Zedong

1. G‹R‹fi

Çin Halk Cumhuriyeti; özellikle son 20 y›ldaki h›zl›kalk›nmas›, dünyan›n en kalabal›k pazar› olmas›, bölge-sel kalk›nmada uygulad›¤› modeller, zengin kaynaklar›,KOB‹ler ve büyük iflletmelerdeki yetiflmifl ifl gücü kapasi-tesi, ekonomide verimlilik ve yeni teknoloji üretme kapa-sitesi ile dünya pazar›ndaki pay›n› giderek yükselten biraktör olarak tüm dünyan›n dikkatlerini üzerine çekmek-tedir. Çin, 1970’li y›llar›n sonlar›nda bafllayan ve ülkeyimerkezi planl› ekonomiden serbest pazar ekonomisinekademeli olarak dönüfltürmeyi hedefleyen ekonomik re-formlar sayesinde dünyada efli benzeri görülmemifl birbüyüme süreci sergilemektedir. Hemen hemen bütün ge-liflmifl ve geliflmekte olan ülkeler bu ülke ile ticari iliflki-lerini gelifltirmek ve iflbirli¤i olanaklar› yaratmaya çal›fl-maktad›rlar. Modern Çin Devleti’nin kurucusu Mao Ze-dong, Çin topraklar›n›n yabanc›lar›n iflgalinden korun-mas›n› sa¤layan 1949 Devrimi ile bafllatt›¤› reform süre-cinde, ülkenin ekonomik, askeri, sosyal ve siyasal düz-lemde kendi kendine yeterli düzeye ulafl›ncaya kadar d›fldünyadan izole-içe kapan›k ve politikalar›nda Çinli olma-yan ötekine karfl› flüpheci bir yaklafl›m muhafaza etmifl-tir. Mao, bafllatt›¤› komünist ihtilalin Marksist-Leninistideolojik çizgisi dahilinde takip etti¤i pragmatik d›fl poli-tikada, sömürgeci büyük devletlerin ekonomik bask›la-r›ndan ba¤›ms›z, askeri aç›dan güçlü bir sosyalist orduile savunmas›n› sa¤layabilmeyi prensip edinmifltir. Mao,uluslararas› toplumun sayg› duydu¤u, Büyük Çin devle-tine ulaflabilmek için, sömürgecililik zinciri alt›nda gerikalm›fl bir tar›m toplumundan endüstriyel olarak kalk›n-m›fl bir ülkede, devrimci proletaryan›n egemenli¤i yolu-nu seçmifltir.1 Çin, söz konusu ekonomik-politik gelene¤i-ni, 1970 ortalar›na kadar kesintisiz sürdürmüfltür. 1978

Deng rejimi ile bafllayan Çin’in radikal reform sürecininmükâfat› olarak, 2006 y›l›nda, ‹talya’n›n ard›ndan dün-yadaki ilk 10 büyük ekonomik devlet aras›na girme ba-flar›n› göstermifltir.2 1980 ve 2002 y›llar› aras›nda Çin’inküresel ihracat ve ithalat içindeki pay› yüzde1,2 ve yüz-de 1,1’den s›ras›yla yüzde 5,2 ve yüzde 4,2’ye yükselmifl-tir. 1993 y›l›ndan 2002 y›l›na kadar Çin’in mal ihracat›hacimsel olarak y›ll›k bazda yüzde 17,3 artm›flt›r.3 So¤ukSavafl sonras› genel uluslararas› sistem içerisinde ise Pe-kin, ABD karfl›s›nda hegemon güç statüsüne sahip olma-ya aday en ciddi ülke olarak tan›mlanmaktad›r.4

Çin hâlihaz›rda tart›flmal› da olsa dünya ekonomisin-de oldukça büyük bir yer tutmaktad›r. Etkilerinin gide-rek geniflleyece¤i kesin olarak de¤erlendirilmektedir. An-cak, as›l korkunun, bu önlenemez büyümeye verilecekyan›t, iflbirli¤i veya çat›flma hallerindeki diplomatik çö-zümlerin nas›l flekillenebilece¤i konusundaki belirsizlik-lerden kaynakland›¤› düflünülmektedir. Burada yan›tbekleyen soru, korku rasyonel mi yoksa hayali midir vegerçekleflme sürecindeki ne kadarl›k bir zaman sürecinetekabül etmektedir? Çin neden uluslararas› d›fl politika-da öncelikli konumda bir araflt›rma konusu oluflturmak-tad›r? Bu tespitlere göre izlenecek muhtemel yol harita-lar›, Çin hakk›nda yeterli bilgi birikimine sahip olmayanTürkiye’de nas›l görülmektedir? Bilindi¤i üzere, Çin; Hin-distan, ABD, Japonya ile birlikte dünya ekonomisininyükselen devleri aras›nda yer almaktad›r. “Çin, bir yan-dan giderek büyüyen ekonomisiyle küresel ekonomidekipay›n› art›rmakta, di¤er yandan da dünya ekonomisinedaha fazla entegre olmaktad›r. Bu çekim gücü ile ayn›zamanda, Çin, yabanc› sermayeye sa¤lad›¤› kolayl›klarnedeni ile çok uluslu flirketler ve yat›r›mc› ülkelerin göz-desi olmaya devam etmektedir.”5 Çin, baz› yorumcular›nileri sürdü¤ü üzere dünya ekonomisi için gelecek çeyrekyüzy›lda ç›¤ etkisi uyand›rabilecek ölçüde krize sebebi-yet verebilecek tehlikeli bir oyuncu mudur?6 Yoksa buyanl›fl kanaatin aksine, Çin tarihte yaflad›¤› deneyimler-den yola ç›kacak, d›fl dünyadaki ötekine karfl› daimaflüpheci yaklafl›mlardan kaynaklanan ve topraklar›n›n,yeniden büyük güçler taraf›ndan istila edilmesi riskinekarfl› uyan›k olmak durumunda m›d›r? Çin’in yöneticile-ri, yeni siyasal ve ekonomik aray›fllar›nda, daha liberal

1 Raphael Shen, ‘’China’s Economic Reform”, An Experiment in Pragmatic Socialism. Londra: Praeger Publishers, 2000, ss.1-7.2 Çin’in GSMH’si (16 trilyon yuan-2 trilyon dolar) ile dünyan›n alt›nc› büyük ekonomisi haline geldi¤i aç›klanm›flt›r. 2010 y›l›nda, dünyada ilk dörde girmesi beklenen Çin’inAlmanya’y› geride b›rakabilece¤i ileri sürülmüfltür. Bkz. Will Smale “China’s Growth Looks Set to Continue”, BBC News, 27 Aral›k 2005; “China Climbs World EconomicTable”, BBC News, 20 Aral›k 2005. OECD, Çin ekonomisinin 2005’te yüzde 9,3 olarak gerçekleflti¤ini, 2006’da yüzde 9,4, 2007’de de yüzde 9,5’i bulaca¤›n› tahmin etmek-tedir. Çin, 2005’te y›ll›k ekonomik büyüme h›z›n› yüzde 9,8’e ç›karm›flt›r. Çin’in 2005 y›l›nda ihracattan do¤an ticari fazlal›¤›, üç kat artarak 102 milyar dolara ulaflm›fl-t›r. Pekin hükümeti taraf›ndan aç›klanan verilere göre, ihracat 2004’e göre oranla yüzde 28 artarak 762 milyar dolara ulafl›rken, ithalat yüzde 18 art›flla 660 milyar dola-ra ç›km›flt›r. “Çin’in Ticari Fazlal›¤› 100 Milyar Dolar› Aflt›, Çin Ekonomisi Büyüme Devam Ediyor”, Amerika’n›n Sesi Radyosu, 11 Ocak 2006. 3 Martin Wolf, “Will China Beat the US ?”, Financial Times, 12 Kas›m 2003.4 Steven W. Mosher, China’s Plan to Dominate Asia and the World. San Francisco: Encounter Books, 2000, ss.1-3.5 Evrim fiahiner, “Çin’in Yükselifli ve Karfl› Önlemler”, www.turkishweekly. Gerek Amerikan, gerek Japon, gerekse Avrupal› sermaye gruplar› Çin pazar›nda yer alabilmekiçin çok büyük yat›r›m yapmaktad›rlar. Bu gruplar içinde sadece Alman otomotiv devi Volkswagen’in önümüzdeki iki y›ldaki yat›r›m›n›n 1 milyar dolar› bulmas› beklenmek-tedir. Amerikan otomotiv flirketi General Motors’un ise 2007’e kadar 3 milyar dolar› aflk›n bir yat›r›m yapaca¤› umulmaktad›r. 2004’ün ilk alt› ay›nda Çin’e yap›lan do¤-rudan yat›r›m miktar› yüzde 11,9’luk bir art›flla 33,9 milyar dolara ulaflm›flt›r. 6 Andrew J Nathan, Bruce Gilley, China’s New Rulers: The Secret Files. New York: 2003, Gözden Geçirilmifl 2. Bask›. ‹smet Çehreli, “Emerging Chinese Foreign and Defen-se Policy in Asia-Pacific”, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›nlanmam›fl Master Tezi, ‹stanbul, Dan›flman Doç. Dr. Mesut Hakk› Cafl›n, 2004. Frans-Jür-gen Richter, The Dragon Millennium. Londra: Overrun Books, 2000. Bill Gertz, The China Threat, How the People’s Republic Targets America. Washington DC: RegneryPublishing, 2001.

S T R AT E J ‹ K Ö N G Ö R Ü95

ve paylafl›mc› bir ekonomi politika modelini benimseyen,çal›flkan, üretken, güçlü bir kültür ve tarih birikimine sa-hip, BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi s›fat›ndaki,nükleer bir aktör olmay› m› hedeflemektedir?

Çin, Türk ekonomisi ve d›fl politika hedefleri aç›s›n-dan ortakl›k ve iflbirli¤i alanlar› karfl›l›kl› dengelere dik-kat edilmek sureti ile oldukça önem arz eden bir ülke ko-numundad›r. Uluslararas› konjonktürde, gerek ABD, ge-rekse AB ve ASEAN ülkeleri gibi dünya ekonomik güçmerkezlerinin elefltirisel yaklafl›mlar›na ra¤men, bu ülkebaflkentlerinin Pekin ile yak›n iliflkiler kurmas›ndan An-kara gerekli dersleri ç›karmal›d›r. Tarihsel aç›dan bak›l-d›¤›nda çok eski iliflkilere sahip Türkiye ve Çin’in, 21.yüzy›lda ça¤dafl d›fl politika ve ekonomik ç›karlar›n ge-rektirdi¤i mütekabiliyet ve karfl›l›kl› sayg› esaslar› dahi-linde ortak iflbirli¤i alanlar›n› geniflletmelerinin, tarafla-r›n yüksek menfaatlerine uygun oldu¤u düflünülmekte-dir. Bu k›sa makale, söz konusu sorulara akademik ce-vap aray›fl›ndad›r ve takip olunan ekonomik politika,uluslararas› iliflkiler mant›¤› aç›s›ndan analiz edilerek,olas› geliflmelerin, tarihsel perspektiften yola ç›karak ge-lece¤e yönelik projeksiyonlar›na ›fl›k tutabilmeyi hedefedinmifltir.

2. EKONOM‹K BÜYÜMEN‹NKAYNAKLARI

Çin ekonomisinin 1980’l› y›llar›n bafllar›nda dü¤me-ye bast›¤› stratejik yeniden yap›land›rma ata¤›, tar›madayal› sanayinin, imalat sektöründeki h›zl› geliflmeyeyönlendirilen “Yeni Ekonomik Reform Paketi” kapsam›n-da de¤erlendirmenin do¤ru sonuçlara ulafl›lmas›na yar-d›mc› olabilece¤i düflünülmektedir. Buna göre ekonomi-nin yeniden yap›lanma stratejisinde, ülke kaynaklar›n›nzenginli¤i, toplumun üretime yönelik istihdam yetene¤i-ni dikkate alan avantajlar›n; ucuz ve bol ifl gücü, verim-lilikte geliflmeler, yüksek yat›r›m oranlar›, yüksek tasar-ruf oranlar›, d›fla aç›kl›k gibi kavramlarla kanalize edil-di¤i söylenebilir. Çin’de Mao’nun ölümünden sonra 1978y›l›nda yönetimi üstlenen Yiaoping, ekonomide “Reformve Aç›k Kap›” politikas›n› bafllatarak, merkezi ekonomi-den ayr›l›fl sürecini bafllatm›flt›r. Ancak, Çin’in söz konu-su seçiminde, bir yandan de¤iflen uluslararas› konjonktü-rün ekonomik üretim, pazarlama, sermayenin serbestdolafl›m› ve finansman hareketlerinin s›n›r afl›r› ticaretiartt›rmas›, Asya-Pasifik bölgesine yap›lan yabanc› yat›-r›mlarda art›fla neden olmufltur. Ucuz ifl gücü potansiye-line sahip ülkelerin iktisadi ve siyasal politikalar›n› takipederek, Tayvan, Güney Kore, Singapur ve Hong Kong’ayönelmeleri, teknoloji ve sermaye transferleriyle kalk›n-may› h›zland›rmalar›, Çin’in yöneticilerinin de Asya Kap-lanlar›’n›n ortaya koydu¤u modele olan ilgilerini hare-ketlendirmifltir.

Örne¤in, 1950–1960 döneminde, Tayvan’›n imalatve hafif sanayii alan›ndaki istihdam›n›, kademeli olarakplastik ve tekstil sektörlerinden; gemi inflaat, petro-kim-ya ürünleri, çelik ve a¤›r sanayii alan›na yönelik de¤ifli-mi, özel sektörün yüksek teknoloji ve AR-GE imkânlar›n›da yükseltmifltir. 1980’lerde, Tayvan, ihraç alanlar› içe-risinde, orta ve yüksek teknoloji ürünü mallar›n oran›n›yüzde 51 düzeyine, 1990’larda ise yüzde 80 düzeylerinetafl›m›flt›r. Hsinchu yüksek teknoloji park›, ülke kalk›n-mas›n› olumlu etkilemifltir. 1970’lerde Tayvan, 500’denfazla iflçi istihdam eden fabrikalar›n genel ekonomidekipay›n› art›rm›flt›r. 1979’larda, özel sektörün genel üre-tim pay›, yüzde 44’e ç›karken, Acer Bilgisayar Firmas›,5–6 milyar dolar, Tayvan Yar› ‹letken/Transistör firmas›1,7 milyar dolar sermaye ile iflgücü kapasitesine ulafl-m›flt›r.

Dört Asya Kaplan›’n›n toplam nüfusunun 77 milyonistihdam kapasitesi, Çin’in eyaletlerinden sadece birineeflit olmas›na ra¤men, dünyadaki büyük endüstriyel flir-ketler aras›na girmeyi baflarmas›, Çin siyasal karar mer-cilerini de geliflen yeni endüstri kollar› ve özel sektör flir-ketlerinin benzeri uygulamalar› ülkelerinde uygulamaaray›fllar›n› h›zland›rm›flt›r.7 Deng Xiaopig, bafllatt›¤› d›-fla aç›lma ve piyasa merkezli reform politikas› sürecinde,Mao’nun düfltü¤ü hatan›n aksine, endüstriyel reformlar-da tar›ma öncelik tan›m›flt›r. Deng dönemi, Mao’danfarkl› olarak, ülkenin iç savafl ve iflgaller yerine, istikrarve bar›fl›n egemen oldu¤u bir iç politika ve küreselleflme-nin getirdi¤i bloklaflman›n yumuflayarak, devletlerinekonomide iflbirli¤i dönemini bafllatt›klar› farkl› bir d›flpolitika anlay›fl› ile yürüttü¤ü modernizasyon sürecininsürdürülebilir bir denge içerisinde yo¤unlaflt›¤› dönemolarak yorumlanm›flt›r.8 Çin Ticaret Bakanl›¤›, 2005 y›-l›nda Çin’in bilgisayar ürünlerinin ihracat hacminin ilkkez 100 milyar ABD dolar›n› aflarak, 104,8 milyar dola-ra ulaflt›¤›n› aç›klam›flt›r. Bakanl›¤a göre, söz konusu ih-racat potansiyeli ülkenin 2005 y›l›ndaki d›fl ticaret hac-minin yüzde 14’ünü oluflturmaktad›r.9

Tablo.1 Dünya ‹hracat› (yüzde pay )

*Yeni Sanayileflen Ülkeler Grubu; Hong Kong, GüneyKore, Singapur, Tayvan (Çin’in bir bölgesi olarak)

Kaynak: IMF, Ticaret ‹statistikleri ve CEIC

7 Peter Nolan, China and the Golabal Ecenomy. Palgrave, 2001, ss.11-15.8 Wang Gungwu, China’s Political Ecenomy. John Vong: Singapore University Press, 2002, ss.5-7.9 Çin Uluslararas› Radyosu, 26 Ocak 2006.


Doç. Dr. Mesut Hakk› CAfiIN / Can KIRO⁄LU

Bu anlamda izlenen yeni reform sürecinde, di¤er sos-yalist ekonomilerin izledikleri fiok Terapi uygulamas› ye-rine, tar›m sektöründen bafllayarak, ekonominin kade-meli olarak d›fl ticarete aç›lmas› hedeflenmifltir. Nitekimtar›ma verilen bu destek, k›sa sürede tar›m ürünlerininGSMH’deki pay›n›n yüzde 50’ye yükselmesine, tar›mçiftliklerindeki köylülerin ekonomik üretimlerindeki art›flavantajlar›n›n, modern tar›m araçlar› ile verimlilik oran-lar›n›n yükselmesine önayak olmufltur. Makroekonomikistikrar›n sa¤lanmas›nda bu suretle Çin endüstrisinin ih-tiyac› olan yüksek teknolojinin transferi için, d›fl borç al-maktan kurtulmufl, yerel üretim kaynaklar›n›n devreyesokulmas› sureti ile ekonomide sürdürülebilir istikrarsa¤lanm›flt›r. Bu politika ayn› zamanda enflasyonun dü-flük kalmas›, ithalat›n kontrol alt›nda tutulabilmesi ve fi-yatlar›n program hedefleri çizgisinde tutulmas›n› sa¤la-m›flt›r. 2006 y›l›ndan itibaren Çin’de tar›m vergisinin tü-müyle kald›r›laca¤› ve uygulamadan 800 milyon köylü-nün yararlanaca¤› belirtilmektedir.10

Bu anlamda Çin, geçmiflten gelen deneyimiyle, tar›msektörünün genel pazar ve kalk›nma planlar›n›n asla d›-fl›nda tutulmamas› disiplinini göz önünde tutabilen idaribir ilkenin yerleflmesini sa¤lam›flt›r. Devlet çiftliklerindemonopolist bask›n›n önlenmesi, rekabet ve kalitenin deartmas›na olanak sa¤lam›flt›r. Uluslararas› ticarete aç›l-maktan ve Pasifik’teki penceresi Hong Kong’u kullan-maktan çekinmemifltir. Hong Kong ihracat firmalar› ilekurulan yak›n iflbirli¤i k›sa sürede sonuç vermifltir. Nite-kim Çin 1984’de, büyük bir ihracat patlamas› yaparak,1978’de 9.75 milyar dolar olan d›fl ihracat potansiyelini,1980’de 26.14 milyar dolara tafl›m›flt›r.

Ancak, ihracattaki bu patlama, kontrollü olarak do¤-rudan yabanc› yat›r›mlar›n Çin’e transferi amac› ile özelserbest ekonomik bölgeler kurmak sureti ile yabanc› ül-kelerin yat›r›mlar›n› özendirmifltir.

Yabanc› sermaye yat›r›mlar› bu ba¤lamda üçüncüönemli tedbirdir.

2.1. Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar›

Kalk›nmakta olan pek çok ülkenin takip etti¤i yaban-c› sermaye yat›r›mlar›n›n ekonomik büyüme ve ihracatpay›n›n geniflletilmesi suretiyle istihdama ba¤l› ekono-mik büyüme modeli, Çin’de farkl› parametrelerle uygu-lanm›flt›r. Zira merkezi ekonomik yönetimin sosyalistideolojiye dayal› sermaye ve iflgücü art›fl›, bürokratik en-gellerin yabanc› sermayeye kuflkuyla bakmas›, çeliflkininöncelikli transfer sorunu olarak alg›lanm›flt›r. Bununlabirlikte, Çin, Bat›’n›n Do¤u Asya ülkelerinde uygulad›¤›yat›r›mlar› Hong Kong, Tayvan, Kore ve Singapur uygu-lamalar›n› dikkatle takip ederek, 1970’li y›llarda ulusla-

raras› ekonomideki de¤iflimi analiz ederek, ald›¤› dersle-ri, kendi öz sistemine transferi amaç edinen çok yönlübir politikay› eylem sürecine geçirmifltir. 1 Haziran1979’da Çin-Yabanc› Ortak Yat›r›m Yasas› ç›kar›lm›fl,genifl insan kaynaklar›n›n istihdam› ve kaynaklar›n›n da-ha etkin ve verimli kullan›lmas›na imkân tan›yacak, ça¤-dafl yönetim ve üretim teknikleri ve teknolojileri ile sür-dürülebilir bir büyümeyi finanse edecek sermayenin ül-keye çekilmesi amaçlanm›flt›r. Bu suretle yaflam stan-dartlar›n›n yükseltilmesi, döviz darbo¤az›n›n afl›lmas› veyabanc› yat›r›mc›n›n bilgi ve sermaye birikimi yan›ndad›fl pazarlardaki tecrübe ve ba¤lant›lar›ndan da istifadeedilmesi hedeflenmifltir. Al›nan kararlar do¤rultusundaÇin, ilk etapta 1979–1980 y›llar›nda pazar ekonomisine›l›ml› bir geçifl sa¤lamak düflüncesiyle ve bu geçifli testniteli¤inde dört özel ekonomik bölge açma karar› alm›fl,1984’ten sonraki süreçte 14 sahil fleridi kentte aç›k eko-nomi ve kalk›nma bölgesi uygulamalar› yayg›nlaflt›r›l-m›flt›r. ‹ç ve Bat› bölgelerdeki altyap›, vas›fl› insan gücüyetersizlikleri nedeniyle Çin, elindeki k›t imkânlar› ülke-nin güney sahil fleridine yöneltmifltir. Yabanc› yat›r›mc›için uygun yat›r›m iklimi yaratmaya çal›flan Çin, buamaçla fiziki iyilefltirmelerin yan› s›ra de¤iflen yat›r›mgereklerine cevap verebilecek mevzuat baz›nda de¤iflik-likler yaparak, vergi a¤›rl›kl› teflvikler uygulam›fl ve pro-sedürleri basitlefltirmeye gayret etmifltir.

At›lan önemli bir di¤er ad›m, merkezi hükümetin ye-rel idareleri güçlendirmesiyle, yabanc› yat›r›mc› ile do¤-rudan diyalog kuran yerel idarelere ihtiyaç duydu¤u es-nekli¤i tan›mas› olmufltur. Bu suretle merkezi otoriteiçinde yer alan muhafazakârlar belli oranda afl›labilmifl-tir. Yap›lan düzenlemelerle Sosyalist Çin içinde kapita-list bölgeler yarat›lm›fl ve bu ikili ekonomik anlay›fl,Çin’in süregelen ve k›smi nitelikli liberalleflme çabalar›n-da önemli bir kilometre tafl› olmufl, ekonomik yenidenyap›lanma, ihracat odakl› sanayileflme dönüflümü vedünya ekonomisi ile h›zla bir entegrasyonun yolu aç›l-m›flt›r. 1978’de Deng Xiaoping’in gayretleriyle yap›lanekonomik reformlar›, 1979’da Çin’in Hong Kong ve di¤erülkeler için ucuz iflgücü cenneti halini almaya bafllama-s›n›, 1985 y›l›nda ithalat tarifelerinin yüzde 56’dan yüz-de 43’e, 2003 y›l›nda ise yüzde 12’ye inmesi takip etmifl-tir. 1990 Nisan›’nda toplanan 7. Halk Kongresi’nde1979’daki Yabanc› Yat›r›m Yasas›’n›n gözden geçirilipyabanc› yat›r›mc›ya art›k millilefltirme veya el koyma du-rumunun söz konusu olamayaca¤›n›n anlat›lmas› karar›-n›, 1992’de yine Deng Xiaoping taraf›ndan ekonomik re-formlar›n geniflletilmesi karar›n›n aç›klanmas› izlemifltir.1997 y›l›nda 15. Parti Kongresi’nde özellefltirmenin h›z-land›r›lmas› ve özel sektöre daha büyük haklar tan›yankararlar›n al›nmas› ve nihayet 1999 y›l›nda ABD ile va-r›lan anlaflmalar sonucu DTÖ’ye üyeli¤in gündeme gel-

10 Çin Uluslararas› Radyosu, 26 Ocak 2006.


Çin’in Yeni Küresel Ekonomi Politi¤inde Oyuncak Sektöründen Havac›l›k ve Uzaya s›çrayan Yükselifli

mesi (Çin 11 Aral›k 2001’de DTÖ’nün 143. üyesi olmufl-tur) ve serbest ticaretin önündeki k›s›tlamalar›n h›zlakald›r›lmas› için anlaflmaya var›lmas› ise di¤er önemliaç›l›mlard›r.11

Çin’in toplam ihracat› içerisinde, yabanc› sermayelifirmalar›n pay›, 1996’larda yaklafl›k yüzde 25’e ulaflm›fl-t›r. Nitekim yabanc› sermayeli firmalar›n, Çin’in toplamihracat ve ithalat› içerisindeki miktar› 137,1 milyar do-lar ile yüzde 47’ye ulaflm›flt›r. Yine Beijing Review rapor-lar› dikkate al›nd›¤›nda, Çin’de tar›m sektörü d›fl›nda ça-l›flan toplam iflgücünün yüzde 10’unu teflkil eden 18 mil-yon iflçi; yabanc› sermayeli iflletmelerde istihdam edil-mektedir. Çin ülkesindeki yabanc› sermaye yat›r›mlar›-n›n ekonomik kazançlar›ndan elde etti¤i art› de¤eri, ülke-nin geri kalm›fl bölgelerinin alt yap›, enerji, ulaflt›rma,iletiflim ve yüksek teknoloji uygulamalar›na transferdekullanmaktad›r. Örne¤in, 1996 y›l›nda bu çerçevede 69kalk›nma öncelikli proje uygulamas› için 1.34 milyar do-lar yat›r›m gerçeklefltirilmifltir. Bu projelere ilaveten 125pilot proje çerçevesinde, yeralt› tren yollar›, barajlar, ha-va alanlar› ve telefon flebekeleri için yat›r›mlar sürdürül-mektedir. Çin, 2002 y›l›nda, Dünya Bankas›’ndan söz ko-nusu yeni 239 kalk›nma projesi için 33,9 milyar dolarkredi alm›flt›r. Çin’in toplam d›fl borcu, 1987 y›l›nda 24milyar dolardan, 1999’da 116.282 milyar dolara yüksel-mifltir. Günümüzde, Çin’de dünyan›n önde gelen 500 bü-yük çok uluslu flirketi faaliyet göstermektedir. Çin, bölge-sel ve uluslararas› örgütler ile de yak›n iflbirli¤ini derin-lefltirmektedir. Bu çerçevede Çin, IMF, Dünya Bankas›,Asya Kalk›nma Bankas›, Dünya Ticaret Örgütü ve AsyaPasifik Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilatlar› ile yak›n iliflki içe-risinde olup, Çin yönetimi 162 yabanc› finans kurumu-nun Çin’de ticari faaliyet göstermesine izin vermifltir.1978 – 2002 y›llar› aras›ndaki ekonomik performanskapsam›nda, Çin’in ihracat›, 9,8 milyar dolardan 325,6milyar dolara yükselmifltir. Buna mukabil, ithalat 10,9milyar dolardan, 295,2 milyar dolara yükselmifltir.1983’de 916 milyon dolar olan do¤rudan yabanc› yat›-r›m pay›, 2002 y›l›nda 52,8 milyar dolara ç›km›flt›r.12

Çin, takip etti¤i ekonomik politikalar ve reform uygu-lamalar› ile orta vadede ekonomik istikrar›n korunmas›ve ülkenin yap›sal eksikliklerinin giderilmesine çaba sarfetmektedir. Bu ba¤lamda, Çin Merkez Bankas›, baz› sek-törlere afl›r› yat›r›m yap›lmas›n› frenleyici önlemler al-maktad›r. Ülkenin genel yat›r›mlar› ve kredilerin art›floran›, y›ll›k yüzde 20’nin üzerinde seyretmektedir. Enf-lasyonu kontrol alt›nda tutmak için faizler yükseltilme-mektedir. Yap›sal reformlarda, k›rsal kesimin gelirleri-nin art›r›lmas›, kamu teflebbüslerinin ekonomiye egemenoldu¤u kuzey do¤u bölgesinin kalk›nd›r›lmas›, özel sektö-

rün daha güçlü bir büyüme motoru haline getirilmesinegayret edilmektedir.

Çin ekonomisi bu ölçütteki büyüme ve istihdam flart-lar› alt›nda, y›lda ortalama 8 milyon kifliye ifl sahas› ya-ratmas›na ra¤men, ifl gücü piyasas›na her y›l ortalama12–13 milyon kiflinin kat›lmas›, iflsizlik sorununu gün-demde tutmaktad›r. K›rsal kesimde yaflayan yaklafl›k150 milyon iflsizin kentlere göçünü durdurabilecek önle-yici tedbirler, zaman zaman yetersiz kalabilmektedir.

2.2.Çin’de Bankac›l›k ve Sigorta Faaliyetleri

Çin’in ekonomik reform sürecini harekete geçirdi¤i1970’li y›llarda Çin Halk Bankas›, (PBC), Çin ‹nflaat Ban-kas› (CCB), Çin Tar›m Bankas› (CAB), Çin Sanayii ve Ti-caret Bankas› (ICBC) faaliyetlerini sürdürmektedir. ÇinHalk Bankas› ticari bankac›l›k faaliyetlerini ve MerkezBankas›’n›n ifllevlerini üstlenmifltir. Ayr›ca, k›rsal kredikooperatiflerinin desteklendi¤i ulusal finans sistemineilaveten yeni ek ticari bankalar kurulmufltur. 2000’li y›l-lardan sonra, bankac›l›k kanununda yap›lan düzenleme-ler ile co¤rafi s›n›rlamalar ve banka ifllem hacimleri üze-rindeki k›s›tlamalar›n kald›r›lmas›n› müteakiben yabanc›bankalar›n faaliyetlerine izin veren düzenlemeler yap›l-m›flt›r. Bu yeni aç›l›m, Çin’de faaliyet gösteren yabanc›banka say›s›n›n 200’ün üzerine ç›kmas›na yol açm›flt›r.Çin bankac›l›k sistemi, yukar›da belirtilen dört kamubankas›n›n hâkimiyeti alt›nda olup, mevduat ve kredile-rin ifllem hacminin yaklafl›k yüzde 70’ini kontrol etmeyisürdürmektedir. Çin sigortac›l›k faaliyetleri, 1949’larda-ki kurucu Çin Halk Sigorta fiirketi’ne ilaveten, 1990’l› y›l-lardan itibaren devlet ve yabanc› sigorta flirketlerinin fa-aliyetleri devreye girmifltir.13

2.3. Çin’de KOB‹ Uygulamas›

Çin’in bafllatt›¤› reform sürecinin baflar›ya giden yo-lunda “Kasaba ve Köy Giriflimi” olarak tan›mlanan kal-k›nma hamlesinin planlama hedeflerindeki en önemli vepratik uygulama arac›n› teflkil etti¤i söylenebilir. Zira k›-sac›k k›rsal kalk›nma olarak tan›mlayabilece¤imiz busistemde, teknoloji ve sermaye, bizzat köy ve kasabalar-da yaflayan çiftçi ve KOB‹lerin üretime kazand›r›lmas›olarak da yorumlanabilir.14 Ve maliyet girdilerinin devletdestekli bir organizasyon flemas› kapsam›nda istihdam›nyürütülmesi modelin baflar› anahtar› olarak, Çin’in eko-nomisinde örnek al›nmas› gerekti¤i düflünülmektedir. Buba¤lamda, Çin, di¤er sanayileflmifl ülkelerin aksine, istih-dam ve gelir girdilerinin büyük kesimini tar›mdan sa¤-lanmas›n›n dikkate de¤er oldu¤u düflünülmektedir. Nite-kim bu dengenin, endüstriyel teknolojinin art›fl›na ba¤l›olarak, kademeli flekilde yer de¤ifltirmesi, tar›m›n kalk›n-

11 Alper Ekinci, Çin Yabanc› Sermaye Türkiye. Ankara, 2005, ss.68-70.12 Rex.Li, “Security Challenge of and International Stability”, içinde Suisheng Zhoo (ed.) Chinese Foreign Policy, ss.35-47.13 Y›lmaz & Koyuncu, ss.11–13.14 Dwight Heald, Perkins, “Have China’s Economic Reforms Stalled?” içinde China’s Political Economy, ss.15–31.



mada motor kuvveti olarak kullan›labilece¤ini ortayakoymaktad›r. Gerçekten, reformlar›n bafllang›c› kabuledilen 1980’lerde tar›m›n genel istihdam içindeki pay›yüzde 68,7, 1991’de yüzde 53,9’a, 2000’de ise yüzde46,9’a gerilemifltir. Buna mukabil, sanayiinin pay›, ayn›dönemlerde yüzde 18,2, yüzde 19,2, yüzde 17,5 oranla-r›nda gerçekleflmifltir.15

Buna göre, 1979’dan itibaren, “Aç›k Kap›” politikas›ile Çin ekonomisi uluslararas› ticari pazarlar ve yabanc›sermayeye kap›lar›n› açm›flt›r. “Pazarlama” ilkesi gere-¤ince, üretimdeki mallar›n pazara tan›t›lmas› ve yaban-c› döviz hareketlerinin likiditasyonuna olanak sa¤lan-m›flt›r. “Sözleflme Sorumluluk Sistemi” ile ticari faaliyet-lerinin kazand›¤› otonom yap›n›n, profesyonel ticaret ku-rallar›na uygun flekilde disipline edilmesi hedeflenmifltir.K›saca, Çin, bafllatt›¤› ekonomik reform paketini, ortavadeli olarak on y›ll›k periyotlara bölerek takip etmifltir.Buna göre, doktrinde ekonomik kaynaklar›n merkeziplanlamadan serbest pazar ekonomisine kademeli geçi-flinde, “Ac›s›z Kazanç” mant›¤› olarak maksimum geridönüfl kazanc› elde edilmesini amaçlayan bir yaklafl›mla,eldeki kaynaklarla ekonomik verimlili¤in art›r›lmas›,“sosyalist piyasa ekonomisi” dönüflüm süreci olarak datan›mlanm›flt›r.

Bu ba¤lamda kullan›lan “dual track” yaklafl›m›, ta-r›m-hizmet-endüstri sektörlerinin, ekonomik verimlili¤idestekleyecek tarzda birbirine geri besleme ile ba¤lan-mas›n› öngörmüfltür. Özetle, k›rsal kesim ile kamu sektö-rünün tar›m ve endüstriyel kalk›nmada ortaklafla üretimidesteklemeleri planlanm›flt›r. Söz konusu prensiplerinhayata geçirilmesi ile enflasyonda yüzde 7 oran›nda birçizginin yakalanmas› temin edilebilmifltir. Esasen “dualtrack” yöntemi, sosyalist modelde afl›r› istihdam›n nega-tif bask›s› ile oluflan bürokratik engeller ve buna ba¤l›verimsizlik afl›lmak istenmifltir. Tamamlay›c› unsur ola-rak kullan›lan “market track” yaklafl›m›nda ise, üreti-min, pazara ulaflt›r›labilmesi amaç edinilmifltir. Böylelik-le, takip olunan stratejik konseptin baflar›ya ulaflmas›n-da, devlet ve kamu sektörü ile tüketici ve pazar taleple-ri aras›ndaki dengenin fizibilite uygulamalar›, al›nan ta-mamlay›c› önlemlerle desteklenmifltir. Bu noktada siste-min çal›flma mekanizmas›n› tar›msal reformlar, endüs-triyel reformlar, “dual track” ve fiyat deste¤i ile mal vehizmetlerin köyden, kentteki tüketiciye ulaflt›r›lmas›, dö-viz politikalar›nda reform, plan d›fl› ekonomik büyümefaaliyetlerinin desteklenmesi, vergi reformlar›, bankac›-l›k ve tar›msal yat›r›mlarda düflük faiz uygulamas›, ka-mu sektöründe at›l ve verimsiz iflgücü istihdam›n›n ön-lenmesi fleklinde özetleyebiliriz.16 Justin Lin, “Do¤u AsyaMucizesi”ni gerçeklefltiren aktörlerin, gösterdikleri bek-lenmeyen çabuk büyüme ile ekonomik geliflme ve üretim

art›r›m› sonucunda parlayan y›ld›zlar› haline gelmesiniyak›n takibe alan Çin’in, ABD ve Avrupa’n›n büyük fir-malar›yla rekabet ederken, otomotiv sektörü yerine,tekstil sektörü öncelik verilmesinin tercih edildi¤ini be-lirtmifltir. Çin bu amaçla SSCB ve Do¤u Avrupa ülkeleri-nin aksine, endüstriyel kalk›nmada, 1970’lerde DünyaBankas› arac›l›¤› ile finansman ve fon tedariki yoluna gi-derek, KOB‹leri harekete geçirmeyi uygun görmüfltür. Buamaçla bafllat›lan projelerde, “Kasaba ve Köy Giriflimle-ri” modelini devreye sokarak tar›m iflgücünü düflük ser-maye giriflli yat›r›mlarla üretime sokabilmeyi ve böyle-likle tar›m sektöründen, sanayii sektörüne kademeli ge-çifli amaç edinmifltir.17

Çin’de son çeyrek yüzy›ld›r sürdürülen reform ve d›-fla aç›lma politikas›n›n önemli bir neticesi olarak h›zlageliflen KOB‹ler milli kalk›nmay› destekleyen ve toplum-sal geliflmeyi sa¤layan önemli bir güç haline gelmifl bu-lunmaktad›r. Bugün say›s› 10 milyonu geçen KOB‹ler, ül-kenin tüm teflebbüslerinin yüzde 99’unu teflkil etmekte-dir, üretim ve hizmet de¤eriyle gayrisafi yurtiçi hâs›lan›nyüzde 56’s›n› gerçeklefltirmektedir, ülkenin toplam ihra-cat›n›n yüzde 62’sini sa¤lamaktad›r ve kent ile kasaba-lar›n ifl imkânlar›n›n yüzde 75’ten fazlas›n› oluflturmak-tad›r. Çin’deki KOB‹lerin önemli özellikleri bulunmakta-d›r. Birincisi, devlet sektörü olmayan teflebbüsler bafltaolmak üzere ana yat›r›mc›lar› ve mülkiyet sahiplerininçeflitli olmas›d›r. ‹kincisi, KOB‹lerin büyük teflebbüslereoranla daha verimli ifl imkânlar› sa¤lamas› ve bazen deiki misli fazla olanak yaratmas›d›r. Üçüncüsü ise denge-siz da¤›l›md›r. En yo¤un olarak Do¤u Çin’de bulunmak-tad›r.

KOB‹ler Çin’in ekonomik ve sosyal gelifliminde önem-li rol oynamaktad›r. Evvela ekonomik kalk›nmas›n› gelifl-tiren ve h›zland›ran önemli bir güç olan, 1990’l› y›llar-dan itibaren h›zla geliflen Çin’in sanayisinde kaydedilenyeni de¤erin yüzde 77’sini sa¤lam›fl bulunmaktad›r. ‹kin-ci olarak istihdam konusunda çok esnek ve hareketliolan KOB‹ler, toplumda ifl imkân› yaratan ana güç göre-vini yapmakta, yerel mali gelirin ana kayna¤›n› olufltur-makta ve toplumsal istikrar›n sa¤lanmas›nda önemlikatk›larda bulunmaktad›r. Üçüncüsü ise KOB‹lerin, tek-nik ve çal›flma sistemini iyilefltirmede gittikçe dahaönemli rol oynamas›d›r. Hâlihaz›rda Çin’in patentlerininyüzde 65’i, teknik iyileflmesinin yüzde 75’i ve yeni ürün-lerinin yüzde 80’i KOB‹ler taraf›ndan gerçeklefltirilmek-tedir. Dördüncü olarak kurulufl ve iflletme maliyeti düflükolan, piyasaya çabuk ayak uyduran, pazar ve müflterile-re yak›n olan KOB‹ler, rekabetin en çetin oldu¤u alanlar-da çok aktif olup reformlar›n derinlemesine sürdürülme-sini sa¤layan ana güç haline gelmifl bulunmaktad›r. Ya-sal bak›mdan KOB‹lerin iflletme ortam›n› düzeltmeyi ve

15 The World Bank, World Development Indicators 2005.16 Lawrence J.Lav, “Gain Without Pain-Why Economic Reform in China Worked?”17 Peter Nolan, China and the Global Economy. New York: Palgrave, 2001, ss.3-5.



sa¤l›kl› geliflmesini sa¤lamay› amaçlayan ‘’KOB‹leri Ge-lifltirme Kanunu’’ ç›kar›lm›flt›r. Kanuna göre merkezi hü-kümet KOB‹lerin geliflmesini destekleyen özel fon olufltu-rurken yerel hükümetler bulunduklar› yerlerin durumla-r›n› göz önünde tutarak KOB‹lere mali destek verirler.D›fl iliflkiler bak›m›ndan KOB‹lere uluslararas› alandapazarlama ve iflbirli¤ini kuvvetlendirmeleri için yard›medilmektedir. 2004 y›l›nda Birinci Çin Kobileri Fuar› dü-zenlenmifl ve toplam tutar› 32 milyar RMB (yaklafl›k 4milyar Amerikan dolar›) olan 13,600 adet kontrat yap›l-m›flt›r. Çin taraf›, ABD, Kore, Güneydo¤u Asya ülkelerive Hong Kong, Makao bölgeleriyle çeflitli etkinlikler dü-zenleyip KOB‹lere uluslararas› piyasalarda daha iyi ifl-birli¤i yapmalar› için yard›m etmektedir.18

Çin’in hayata geçirdi¤i ekonomik reform hareketleri-nin dikkat çekici özelli¤i, “Devletin Sahip Oldu¤u Kuru-lufllar”, yani devletin gözetim ve sahipli¤inde yürütülenekonomik ve iktisadi yap›sal yenilikleri içermesidir. Dok-trinde “sosyalist karakteristik” prensipleri ile yönetilenbir ekonomik model uygulamas›n›n, pazar›n ihtiyaçlar›-na cevap verebilen ve ülke kaynaklar›n›n modern finansve üretim metotlar›na uygun olarak maksimum verimli-likte üretim kapasitesine ç›kar›lmas›n› hedef edinen bugiriflim, sosyal ve siyasal boyutlar› dikkate al›nd›¤›nda,uluslararas› pazar ekonomisi ile ulusal ekonomininarz/talep dengesi içerisinde yeniden organize edilmesiniöngörmüfltür. Ancak, sistemin befler y›ll›k planlamalarlayürütülen ve yaklafl›k 20 y›ll›k zaman dilimine yay›lanstratejik reform giriflimindeki dönüflüm süreci ile, uygu-lamada, 1996 y›l›nda devlet kontrolündeki 63.500 KOB‹-nin ekonomik üretime katk›s› sa¤lanabilmifltir. Bu politi-kay› tamamlay›c› özellikteki “Özel Sektöre” ait iflletmesay›s› ise yine 1996’da 10.000’e ulaflm›flt›r. 15. Çin Ko-münist Partisi kararlar› ile 2000 y›l›nda söz konusu fir-malardan 21 milyar dolar devlet deste¤i temin edilmifl-tir. Bu suretle, reform hareketlerinin gelece¤e yönelikkonsolidasyon planlamalar›nda, mevcut yap›n›n temeldemuhafaza edilmekle birlikte, reformlar›n flok terapidendaha ziyade, yavafl ancak istikrarl› flekilde sisteme adap-te edilmesine çaba sarf edilmifltir. Bu maksatla, uygula-mada modern iflletmelerdeki yönetim modellerinin (ba-¤›ms›z direktör ve denetmen uygulamalar›, yabanc› uz-manlar›n istihdam› yabanc› uzman beyinlerin yarat›c›proje ve fikirlerinden istifade, ödüllendirme, rekabet, ka-lite) kontrollü olarak, ulusal ekonomiye kazand›r›lmas›amaç edinilmifltir. Özel fon deste¤i sa¤lanm›flt›r. Ulusla-raras› pazarda rekabete ve karl›l›k beklentilerine cevapveremeyen verimsiz projelerden çekilerek, kaynak israf›önlenmeye çal›fl›lm›flt›r.

Devlete ait KOB‹’lerden, uluslararas› pazara girerekmarka üretebilen, yeterli kaynaklara sahip ve büyümeh›z›n› yakalayarak, ba¤›ms›z olarak üretimde bulunabi-

lecek giriflimler, özel sektöre devredilmifltir. Buna karfl›-l›k, küçük KOB‹ler desteklenerek, uluslararas› rekabetinyo¤un oldu¤u, petrol, telekomünikasyon gibi sektörelalanlarda, yabanc› firmalarla rekabet özendirilerek, yer-li firmalar›n desteklenmesi sa¤lanm›flt›r. 2000’li y›llar-da, ileri teknoloji uygulamalar›n›n (enformasyon, bio-mühendislik-kompozit elemanlar›, v.b) ihtiyaç duydu¤uAR-GE programlar› için devlet, kamu ve özel sektöre yar-d›m etmeye gayret etmifltir. Bununla birlikte, sistemin el-de etti¤i büyüme ve kalk›nma alanlar›ndaki baflar›lar›nyan› s›ra, elefltirel anlamdaki eksikliklerde, sosyalist özelefltiri mant›¤› dâhilinde, verimlili¤i önleyen problemle-re çözüm aray›fllar›n›n fonksiyonel analizleri takip edil-mifltir. Buna göre, devlet kontrolündeki kurulufllarda, ye-terli kredi kültürünün geliflmedi¤i, iflletmelerin yönetimve üretimde finansal verilerde yeterli ölçüde fleffafl›k uy-gulamalar›n›n hayata geçirilemedi¤i, istatistikî bilgilerinyeterince kontrole aç›k bir finansal pazarlama tablosunuyans›tmad›¤›, yabanc› sermaye yat›r›mlar›ndan elde edi-len karlar›n, kolayl›kla ülke d›fl›na transfer edilemedi¤i,yabanc› ve az›nl›k sermaye giriflimlerine, devlet taraf›n-dan kamuya ait iflletmelere nazaran daha zay›f korumatedbirlerinin sa¤land›¤›n›, özellefltirme faaliyetlerindepartizan giriflimlerin ve afl›r› kar mahreçli taleplerin, sis-temdeki d›fla aç›lmay› yavafllatt›¤› öne sürülmüfltür.

Grafik.1 Çin’in Toplam ‹hracat›nda 2004 Y›l› Art›flOran› (yüzde 46) ve Çin Ekonomisindeki Büyüme Tren-di

Kaynak: Wang Ning, Vice President & Secretary Ge-neral China Electronic Chamber of Commerce::www.aeema.asn.au/ArticleDocuments

18 Çin Halk Cumhuriyeti Ankara Büyükelçisi Song Aiguo’nun konuflmas›, KOB‹lerin Çin’deki Durumu Türk-Çin KOB‹lerinin Ortak ‹fl Platformu, 2 Aral›k 2005, MövenpickHotel, ‹stanbul.



Çin’in dünya ihracat› içindeki pay› 1980’de yüzde 1iken, 2000 y›l›nda yaklafl›k yüzde 4’e ve 2002 y›l›nda dayüzde 5,1’e yükselmifltir. 2003 y›l›n›n Ocak-Haziran dö-nemine iliflkin olarak bu de¤er yüzde 5,8 olmufltur. Plan-l› bir ekonomiye sahip olan Çin’de y›llarca ticaret plan-lar›, döviz kontrolleri ve s›n›r tedbirleri bir arada bulun-mufl ve bu nedenle 1980’lerin bafl›nda ticaret daha ya-vafl geliflirken, özellikle 1980’lerin sonlar› ve 1990’lar›nbafllar›nda di¤er tedbirler yerini kota, tarife ve lisans gi-bi s›n›r tedbirlerine b›rakm›fl, tarifeler zaman içinde ya-vafl yavafl düflürülürken, tarife d›fl› engeller de büyük öl-çüde azalt›lm›flt›r. 1982 y›l›nda yüzde 55,6 olan basit or-talama tarife oran› 2002 y›l›nda yüzde 12,7’ye inmifltir.‹hracat› teflvik için 1980’lerin bafl›ndan itibaren katl› kursistemi uygulanmaya bafllanm›fl ve ihracatç› firmalar›ndöviz tutmas›na izin verilmifltir. Zaman içinde döviz kon-trolleri gevfletilmifl, 1994’de katl› kur ikincil market ora-n› üzerinden birlefltirilmifl, 1996’da ise cari ifllemler üze-rindeki döviz kontrolleri kald›r›lm›flt›r. Ticari faaliyetlerserbestlefltirilmifl, d›fl ticaret yapmas›na izin verilen fir-malar 1970’lerde az say›da kamu teflebbüsünden ibaret-ken, bugün, on binlerce (birço¤u da özel sektöre ait) fir-maya ulaflm›flt›r. 19

Böylece, Çin Yönetimi, uluslararas› piyasalarda yük-sek teknoloji ürünü rekabetçi mallar üretebilmek için ge-rekli ithalat ve sermaye transferi modeli yerine, bilgi veteknolojinin Çin’e transferi suretiyle maliyet ve kaliteolarak rekabete imkân verebilecek sektörlere öncelik ta-n›m›flt›r. 1980’li y›llarda, Çin Hükümeti taraf›ndan yöne-tilen K‹Tler ile ortakl›¤a yanaflmayan yabanc› sermayeyat›r›mlar›n› teflvik eden düzenlemeleri hayata geçirmifl-tir. Özellikle ABD’nin bu dönemde Çin’e uygulad›¤› “EnFazla Müsaadeye Mazhar Ülke” statüsü, Baflkan Deng’inbafllatt›¤› ekonomik reformlar›n h›zla geliflmesini sa¤la-m›flt›r. Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› 1990’la-r›n sonlar›nda, Çin’in kaotik kural ve düzenlemelerininzay›f altyap›s›ndaki zafiyetinin fark›na varm›fllard›r. Ni-tekim 1999 y›l›nda do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mla-r›n›n Çin’deki ortalama getirisi yüzde 5,6’d›r. Geliflmekteolan ülkelerin ortalamas› olan yüzde 4,6’dan fazla olanbu oran, hem dünya ortalamas› olan yüzde 7.l’den hemde geliflmifl ülkelerin ortalamas› olan yüzde 7,4’den da-ha düflüktür. Çin’in, D›fl Ticaret Örgütü’ne kat›ld›ktansonra, 2000 y›l›nda 38,4 milyar dolar olan do¤rudan ser-maye yat›r›mlar› 2001’de 44,2 milyar dolara, 2002 y›l›n-da 50 milyar dolara yükselmifltir.20

Söz konusu reform uygulamalar›n›n sektörel yans›-malar› dikkate al›nd›¤›nda, özellikle tekstil sanayiindeuluslararas› pazarla rekabet edebilecek yüksek teknolojiuygulamalar› devreye sokulmufltur. Programdaki reform

çal›flmalar›, sektörel kay›plar›n önlenerek, verimlilik verekabette pazar pay›n›n büyümesi sa¤lanm›flt›r. 2000 y›-l›nda, üretimdeki verimlilik yüzde 40 oran›nda art›fl kay-dederken, toplam ihracatta yüzde 20’lik bir ilerleme kay-dedilmifltir. Çin’in temel enerji kaynaklar› aras›nda yeralan kömür madeni üretiminde, 1998 y›l›nda küçük veverimsiz kömür ocaklar› kapat›lm›flt›r. Bu ocaklardaki400.000 kömür iflçisi, daha verimli kömür madeni ocak-lar›nda istihdam edilmifltir. Sektörün rehabilitasyonuamac› ile 282 yeni teknoloji uygulama projesi için 15milyar yuan harcanm›flt›r. Uygulama sonucunda, 47.000adet verimsiz kömür oca¤› kapat›larak, daha verimliocaklara yönlendirilen ifl gücü sayesinde, 2000 y›l›nda,genel üretimde yüzde 25’lik art›fl kaydedilmifltir. Kömürihracat›, 1998’deki seviyesinden yüzde 50 oran›nda ar-t›flla 2000 y›l›nda 1,5 milyar dolar kapasiteye kavuflmufl-tur.1999 y›l› itibariyle yüzde 90 oran›nda devletin teke-linde bulunan fleker üretimi, afl›r› kapasite ve teknolojieksikli¤i dolay›s›yla reform kapsam›na al›nm›flt›r.2000y›l›nda, 140 fleker fabrikas› kapat›larak, üretim 10,5 mil-yon tondan, 8,2 milyon tona düflürülmüfltür. MerkezBankas› ve ticari bankalardan al›nan krediler ile flekerfabrikalar›nda yenilefltirme ve kalite/üretim art›rma fa-aliyetleri bafllat›lm›flt›r. Sonuçta, 2001 y›l› itibariyle, fle-ker sektöründe 1 milyar yuan tutar›nda kar elde edilmifl-tir.21

Çin, bafllatt›¤› yap›sal reform hareketlerinde, ulus-lararas› konjönktürdeki dalgalanmalar› da yak›ndan ta-kip etmifltir. Özellikle, SSCB’de sosyalist sistemin1980’li y›llarda ekonomik ve siyasal alanlardaki t›kan-mas› ve Garbaçov’un bafllatt›¤› reform aray›fllar› dikkat-le takip edilmifltir. Bu süreçte, özellikle Avrupa’da, Do¤uAvrupa demokratik devrimleri ile parçalanan SSCB veCOMECON’dan ayr›larak, liberal pazar ekonomisinde,AB ve yak›nlaflma giriflimlerini yak›n takibe alm›flt›r.Sosyalist sistemdeki bask›n›n liberal ekonominin dina-mikleri ve insan ve üretim aras›ndaki dengede, moralmotivasyon dürtüsünü dikkate alan Çin, öncelikle tar›msektöründeki reformlar ile çiftçilere toprak sahibi olmaimkan› vermifl ve özel mülkiyette sosyalist ideolojinin ta-bular› d›fl›na ç›karak, tar›msal ürünlerdeki fiyat kontrol-leri ve müdahaleci sübvansiyonlardan uzaklaflmaya ça-ba sarf etmifltir. ‹kinci basamakta ele al›nan özellefltir-me giriflimleri ile ulusal kaynaklar›n üretimde daha ve-rimli olarak kullan›lmas› amaç edinilmifltir. Bu ba¤lam-da, K‹T’lerde çal›flanlara, üretim ve karl›l›ktan pay almahakk›n›n tan›nmas› motivasyon olarak verimlili¤i art›r›r-c› sonuçlar vermifltir. Böylece, iç pazarda sat›n alma gü-cünün artmas›, pazarlama fiyat, talep ve arz e¤rilerinde,ücretlerle birlikte art›fl›n sa¤lanmas› temin edilmifltir.Bir baflka ifade ile SSCB ve Do¤u Avrupa Sosyalist mo-

19 Ebru Ar›soy, Güzin Bayar & Burak Soranlar, “Asya’n›n Devi: Çin Halk Cumhuriyeti”, D›fl Ticaret Dergisi, Temmuz 2004.20 Rasim Y›lmaz & Cüneyt Koyuncu, Çin: Dragon Ekonomisinin Önlenemeyen Yükselifli. Bursa: Ekin Kitabevi, 2005, ss.54–56.21 Paul Hegtens, “State Enterprise Reforms”, içinde W.Tseng & M.Rodlaver (ed.) China, Competing in the Global Economy. Washington DC: International Monetory Fund,2000, ss.124-148.



dellerinde yaflanan çöküflten ders alan Çin, tam aksi yön-de bir at›l›m bafllatarak, “Yükselen Sosyalist Model” ol-ma yolunda ad›mlar›n› s›klaflt›rm›flt›r. Devlet, özel sektö-rü do¤rudan müdahale yerine, sermaye yo¤un ve büyükölçekli iflletmelerde koordinasyon ve garantör role soyu-nurken, öte yandan, kademeli olarak özel sektörün, ge-nel ülke üretimdeki pay›n›n yüzde 80’e ç›kmas›n› sa¤la-m›flt›r. Kanaatimizce, Çin uygulad›¤› bu çok parametrelireform giriflimlerinin mükâfat›n› almakta çok fazla ge-cikmemifltir. Nitekim 1979–1966 aras›nda Çin’in gerçekGSMH’si, 150 milyar dolardan, 750 milyar dolara yük-selmifltir.22

Bu dönemde, büyüme 1978–1995 aras›nda yüzde9,7 oran›nda gerçekleflmifltir. Enflasyon oran› ise, yüzde6,1’e inmifltir. 1996 y›l›nda genel üretim miktar›na bak›l-d›¤›nda Çin 490 milyon ton tah›l, 101 milyon ton çelik,1,4 trilyon ton kömür, üretimi ile bu ürünlerde dünyadaen fazla üretim yapan ülkeler aras›na girmifltir. Yine1996 y›l›nda Çin, 21 milyon renkli TV, 9,3 milyon buzdo-lab›, 1,5 milyon otomobil üretmifltir. Çin, 1996’da ihra-cat hacmini 151 milyar dolara tafl›m›flt›r. Ancak ihracat-ta, endüstriyel ürün pay›, tar›m›n önüne geçerek, yüzde80’e ulaflm›flt›r. Çin’in 1996’daki 150 milyar dolar ihra-cat›, Hindistan’dan 6 defa yüksek olmufltur. 1992’deÇin’e yap›lan yabanc› yat›r›m 11 milyar dolar iken, 34milyar dolara yükselmifltir. Çin, iktisadi ve ekonomik kal-k›nmas›nda tasarruf önlemlerine de afl›r› dikkat ederek,1997’deki döviz rezervi miktar›n›, 120 milyar dolara ta-fl›m›flt›r.23

Çin’in ekonomik reformlar›n›n planlanmas› ve uygu-lanmas›nda, Çin Halk Kurtulufl Ordusu’nun da önemlikatk›lar› olmufltur.24 Nitekim dünyadaki baflka ordulardaolmad›¤› ölçüde, Çin Ordusu’nun ticari ve endüstriyelüretim faaliyetlerinde görev ald›¤› gözlemlenmektir. Bu-na göre, 1990 sonlar›nda ordu 15.000–20.000 KOB‹yikontrol etmektedir. Söz konusu iflletmelerde ordu mensu-bu üç milyon iflçi istihdam edildi¤i ve bu önemli iflgücükatk›s›n›n ülke genel ekonomi pay› içerisinde yüzde 10oranla endüstriyel ürünlerin üretimine eflit miktardaoldu¤u bilinmektedir. Bu personel, askerlik görevlerininyan› s›ra, iflletmelerde çal›flarak üretime katk›da bulun-maktad›rlar. Ordunun ayn› zamanda ülkedeki ticaret vefinansman faaliyetlerinde de yo¤un olarak katk›lar› de-vam etmektedir. Baflkan Jiang Zemin, ordu ve askeri po-lis kuvvetlerinin tüm ticari flirketlerde ayr›ma tabi olma-dan faaliyet göstermelerini teflvik etmifltir. Bu tür ifllet-melerde görev alan personel, sivil sektördeki faaliyetlerive sermaye birikimini, 3 y›ll›k mecburi askerlik hizmetisüresince de transfer ederek devam etme haklar›na sa-

hip olabilmektedir. Ordunun ekonomik faaliyetlere katk›-da bulundu¤u en önemli endüstriyel üretim kolu olan ilaçve kimya endüstrisine25 öncelik tan›nmas›, gerek TürkOrdusu, gerekse, Türk ulusal ilaç sanayii için oldukçadikkat çekici bir model olarak incelenmesi gerekti¤i dü-flünülmektedir.

Yap›sal reformlar, toplam ihracat ve ithalat›n dolay›-s›yla pazar hacminin geliflmesine katk›da bulunmufltur.Toplam üretim faktörü olarak üretimde, tar›mdan pazarekonomisine geçifl ayn› zamanda iflçilerin kalifiye olma-s› ve endüstriyel pazar ekonomisinin gerektirdi¤i yeni iflkollar›nda istihdam edilebilmeleri imkân›n› yaratm›flt›r.Bu suretle yap›sal reformlar› üretim ve endüstriyel ç›kt›-n›n elde edilmesine de, “Devlet D›fl› Aktörlerin Kat›l›m›”projesi kapsam›nda sisteme entegre olmas›na yol açm›fl-t›r. Bu durum, Çin ekonomisinin makro düzeyde dünyaekonomisine entegrasyon sürecinin h›zlanarak artmas›n›sa¤lam›flt›r. Tar›mdan sanayii sektörüne geçifl ayn› za-manda flehirlerin nüfusunun artmas›na, dolay›s› ile de,yeni ifl kaynaklar› ve alt yap› inflaat›n›n geliflmesine öna-yak olmufltur. Örgütsel yap›s›, 1978’de devreye sokuldu-¤unda 100 milyon iflçiye istihdam sa¤lam›flt›r. Bu de¤i-flim, 2000’li y›llarda, köyden kente 100 milyon iflçiningöç etmesine yol açm›flt›r.26

3. ‹K‹ DEV‹N REKABET‹: ABD-Ç‹NEKONOM‹K ‹L‹fiK‹LER‹

Çin ve ABD aras›nda 1972’lerde Baflkan Nixon’›n im-zalad›¤› fianghay ‹flbirli¤i Antlaflmas› ile Pasifik’te reka-betin yerine yeni ekonomik ve d›fl politika aç›l›mlar›n›nyarat›labilme f›rsat›n› ortaya ç›karm›flt›r. ABD siyasal veaskeri eliti, Sovyet tehdidine karfl› Çin’in gelecekte Bat›ile ideolojik temellere dayanmayan, pragmatik, materya-list, kültürel ve politik çerçevedeki iflbirli¤i zemininin de-rinlefltirilebilece¤i izlenimine dayand›¤› söylenebilir.1980’lere gelindi¤inde ise, Çin’in diplomatik ve ekono-mik önceliklerinin, Asya-Pasifik bölgesinde bir güç olabi-lece¤i sinyallerini hissedilir hale getirdi¤i, Deng Yiao-ping’in milliyetçi söylemlerinin yorumlar›ndan kaynakla-nan baz› endifleleri ön plana ç›karm›flt›r. Beyaz Saray,1980’lerden itibaren, ABD’nin Asya’daki bask›n gücünüve nüfus etkisini de¤ifltirmeye çal›flt›¤› izlenimlerini güç-lendirmifltir. ABD politika yap›c›lar›, Çin’in Asya’da or-taya ç›kabilecek olas› bir askeri çat›flmada Washing-ton’un Tayvan Bo¤az›’ndan, Güney Çin Denizi-Hint Ok-yanusu ekseninde tek belirleyici bask›n güç olmas›n› ön-leyici bir politika sürecini destekleyecek savunuma pro-jeksiyonu gelifltirece¤i yorumlar›n› ileri sürmüfllerdir.

22 Lav, s.43.23 John Wong, “Some Thoughts on China’s Post-Denge Economy”, içinde China’s Political Economy, ss.71–74.24 Mesut Hakk› Cafl›n, “De¤iflen Uluslararas› Konjonktür ve Çin Ulusal Güvenlik Stratejilerinin Yeni Parametreleri”, içinde Atilla Sand›kl› & ‹lhan Güllü (ed.), Gelece¤in Sü-per Gücü Çin. ‹stanbul: TASAM, Ekim 2005, ss.65–99. 25 Nolan, s.33. 26 Paul-Heytens & Harm Zebreys, “How Fast can China Grow?”, içinde Vonda Tseng & Markus Rodlaver (ed.), China-Competing in the Global Economy. Washington, 2000,ss.9-13.



Bu yaklafl›m penceresinden bak›ld›¤›nda, Çin’in özel-likle eski SSCB’nin periferik nüfus alan›nda bulunan Or-tado¤u ve Kuzey Afrika ‹slam ülkelerinin silah pazar›nagirerek, bu ülkede teknolojik ve askeri yard›m›n› da güç-lendirmesi, bu endiflelerin Orta Asya Türk Devletleri üze-rinde de yo¤unluk kazanmas›na neden oldu¤u izlenimle-rini hareketlendirmifltir. Pekin Harp Akademileri Komu-tan Yard›mc›s› General Nli Zhenga’nun Çin’in takip etti-¤i yol haritas› ile ilgili olarak; “Nispeten uzun bir zamandilimine yay›lm›fl olarak, öç alma yetene¤imizin güçlü fle-kilde desteklenmesi gerekmektedir. Biz; yeteneklerimiziflimdilik gizleyerek, bizim tespit edece¤imiz en uygun za-man içerisinde ortaya koymal›y›z,” görüflünü ortaya koy-mas›, ABD ve Çin aras›ndaki iflbirli¤i ve hegemonik reka-bet döngüsündeki belirsizli¤in, gelecekte taraflar aras›n-da bir çat›flman›n habercisi oldu¤u projeksiyonlar›n› önplana itmektedir. ABD, Çin’in Asya’da hegemon bir güçolmas›n› engelleyecek askeri ve ekonomik politikalar›n-da muhtemel k›r›lman›n en kötü senaryosu olarak, Çinordusu ile Tayvan ve Çin Denizi’nde bir nükleer savafl›ncayd›r›c›l›k zeminini güçlü tutabilmek e¤ilimini sürdür-dü¤ü söylenebilir. Nitekim Washington’un bu anlamdaJaponya ile so¤uk savafl sonras›nda askeri iflbirli¤inigüçlendirmesi ve Ortado¤u’da ortakl›¤›n Irak’a kadaruzat›lmas›n›n bu çerçevede ele al›nmas› gerekti¤i de var-say›labilir.27

Çin Savunma Bakan› General Chi Hoation’›n, ABDhakk›ndaki de¤erlendirmelerinde “ABD ile savafl kaç›n›l-mazd›r… Çin Silahl› Kuvvetleri inisiyatif ve kontrolüelinde bulundurmal›d›r. Bu modern yüksek teknoloji sa-vafl›n›, Amerikan hegemonistlerinin ifllerimize kar›flma-ya teflebbüs etmesine karfl›n kazanaca¤›m›zdan emin ol-mal›y›z” görüflünü ileri sürmesi, ABD ile Çin aras›nda su-lar›n alt›nda görünmeyen buzda¤›n›n derinli¤inin belir-sizli¤ini yans›tt›¤› söylenebilir. Acaba, Çin taraf›n› endi-fleye sevk eden bu tür realist yaklafl›mlar›; ABD taraf›n-dan nas›l görülmektedir?

Ekonomik çevrelerin yaklafl›mlar›na göre, taraflararas›ndaki çat›flma Çin’in, ABD’ne karfl› d›fl ticaret hac-minde üstünlü¤ü ele geçirmesinden kaynaklanmaktad›r.Milyarlar dolar tutar›ndaki d›fl ticaret aç›¤›n›n kapat›la-mamas›, ABD’nin yaklafl›k 15.000 ifl kolunun kaybolma-s›na sebebiyet vermektedir. 2002 y›l›nda ABD’nin Çin’ekarfl› ticaret aç›¤› 103 milyar dolar’dan fazlad›r. Bu den-gesiz ticari iliflki, ABD’de y›lda ortalama 1,5 milyon kifli-nin iflini kaybetmesi gibi dramatik sonuçlara yol açmak-tad›r. Çin, 1990–2003 döneminde, 732 milyar dolar tica-ret fazlas›, ise 10 milyon ABD vatandafl›n›n iflsiz kalma-s›n›n dengesiz konumu, taraflar aras›ndaki serbest tica-retin adil ve mütekabiliyete ba¤l› olmas› ilkelerini ile

ba¤daflmad›¤› itirazlar›n› fliddetlendirmektedir. Bu ba¤-lamda, Çin’in komünist bir diktatörlük idaresi alt›nda ol-du¤u gerçe¤i dikkate al›nd›¤›nda, ABD’nin kapitalist pa-zar ekonomisini kontrol etmesi, temelde kabulününmümkün olamayaca¤›, ileri sürülen di¤er görüfller ara-s›ndad›r. Ancak, Çin’in bu dengesiz ticaretinde takip et-ti¤i politikan›n temelinde, Çin ihraç mallar›n›n ABDürünlerine yak›n bir pazar profili içerisinde piyasaya sü-rüldü¤ü, ürün fiyatlar›n›n bu paralelde ABD mallar›nak›yasen yüzde 40 daha ucuza piyasaya arz edildi¤i, bumallar› üreten Çin iflçisine ise devletin uygulad›¤› polisgücü ile az para ödenerek, zorla yarat›lan ucuz eme¤inhaks›z ticaretteki rekabetin zeminini teflkil etti¤i öne sü-rülmüfltür. Esasen Çin’in takip etti¤i ekonomik-politika-n›n Çin Strateji Uzman› Sun Tzu’nun ortaya att›¤› düfl-mana savafl açmadan galip gelebilmek yaklafl›m›ndakihedeflere en mükemmel ulafl›m yolunun “Düflman›n sa-vaflma azminin k›r›lmas› suretiyle, en mükemmel zaferinmuharebede kazan›labilece¤i” hipotezini yans›tt›¤› be-lirtilmifltir. Çin’in takip etti¤i 8 safhal› stratejik planla-ma çerçevesinde, Asya-Avrasya ve dünyaya hâkim ola-bilmek için, gelecek 20 y›la yay›lm›fl, muharebe olmadanyap›lan gizli bir savafl› bafllatt›¤› ileri sürülmüfltür.28 Ka-gan, Çin’in mevcut yönetim fleklini muhafaza etti¤i süre-ce uluslararas› düzene bar›flç› bir flekilde ifltirak edeme-yece¤ini ileri sürmüfltür.

ABD Kongresi’nden Matthew Rees, ise Çin’in geçmifl-te SSCB misyonunu üstlenerek, Bat› geleneklerine, hürri-yet ve demokrasisine karfl› bir “tehdit” oldu¤unu ilerisürmüfltür. Rees, yorumuna gerekçe olarak Çin’in dinieziyet, mecburi kürtaj uygulamalar›, iflçilerin sömürül-mesi, korumac› ticaret politikas›yla ABD aleyhine d›fl ti-caret aç›¤›na yol açmas›, kitle imha silahlar›n› yaymas›ile iliflkilendirmifltir. Öte yandan, Owen Hurriyes ise,ABD’nin Çin fobisinin alt›nda, So¤uk Savafl sonras›ndaSSCB y›k›ld›ktan sonra, “düflmans›z kalma” sendromun-un yatt›¤› ileri sürmüfltür. Çin gelecekte, ABD’ne “kafatutabilecek” tek ülke olarak da tan›mlanm›flt›r. Di¤er biryaklafl›mda ise, Çin’in NATO ve ABD’nin askeri üstünlü-¤üne meydan okuyabilecek askeri yetene¤i sahip olmak-ta kaynak s›k›nt›s› çekece¤i ve bu nedenle, medya veABD politik sisteminde yarat›lmak istenen sözde Çin teh-didinin, pratik dayanaklar› olmayan “tamamen fliflirme”yaklafl›mlar›n›n sorumsuz yans›mas› oldu¤u ileri sürül-mektedir.29

4. ASEAN ÜLKELER‹ ‹Ç‹NDE Ç‹N’‹NYEN‹ ROLÜ

Bilindi¤i üzere, Pasifik Bölgesinin önemli ticari teflki-lat› ASEAN’a Bruney, Kamboçya, Endonezya, Laos, Ma-

27 Richard Bernstein & Ross. H.Munro, “The Corning Conflict with America”, içinde Guoli Lu (ed.), Chinese Foreign Policy in Transition. New York: Aldine de Gruyter, 2004,ss.150-162.28 Constantine C. Mengesi, “China-The Gathering Threat”, Nelson Current, Tennessee, 2005, ss. xix-xxii. 29 Joseph Nye, “Çin’in Yeniden Zuhuru ve Asya-Pasifik Bölgesinin Gelece¤i”, içinde Uzak ve Yak›n Komflumuz Çin, ss.48-56.



lezya, Birmanya, Filipinler, Singapur, Tayland ve Viet-nam üyedirler. ASEAN’e üye tüm ülkelerle diplomatikiliflki kuran Çin, 1996’da ASEAN’›n kapsaml› diyalog ül-kesi haline gelmifltir. ASEAN, belirgin biçimde Çin veABD, dolayl› olarak da Rusya ve özellikle Japonya’n›n il-gi ve ç›kar alan› içerisinde yer almaktad›r. Bu durumda,kuruluflun etkin bir aktöre dönüflüp dönüflmemesi, bafltaÇin ve ABD olmak üzere güçlü aktörlerin ç›karlar›ndakidengelere göre belirlenecektir30. Söz konusu durum, birbak›ma Avrupa Birli¤i’nin kendi bünyesinde bir savun-ma organ› oluflturamay›p 1948 y›l›ndan beri geçen y›lla-r› bir örgüte (BAB) kimlik kazand›rmaya çal›flmas›na veiliflkileri Avrupa-Amerika ekseninde dengelemeye u¤rafl-mas›na benzemektedir. Uluslararas› sistemdeki bölgeseldevlet gruplar› ekonomik, siyasal ve askeri iflbirli¤ini ge-lifltiremedikçe etkin aktör olamamaktad›rlar ve di¤erdevlet ya da devlet gruplar›na onlar›n istemedikleri du-rumlar› kabul ettiremedikçe güç olarak ele al›namamak-tad›rlar. ASEAN ve Çin aras›nda yap›lan ticaretin y›lso-nuna kadar beklenen miktar›n›n 100 milyar dolar olaca-¤› düflünülmektedir. ASEAN ile beraber yap›lan ticaretingeçen y›lki boyutu 78,2 milyar dolar kadard›r. Buna ba¤-l› olarak da ASEAN’daki Çin yat›r›mlar›n›n boyutu 1.037dolara ulaflm›flt›r.

Bu ba¤lamda, ASEAN ülkeleri aras›nda Çin HalkCumhuriyeti’nin en fazla ithalat yapt›¤› ülke olan Japon-ya 74 milyar dolarla ilk s›ray› almakta, onu 49 milyardolarla Tayvan, 43 milyar dolarla G. Kore 33 milyar do-larla ABD takip etmektedir. Çin’in ithalat kompozisyonuincelendi¤inde, daha ziyade bölge ülkeleriyle ticaret yap-t›¤› anlafl›lmaktad›r. En çok ithalat yapt›¤› 10 ülkedenyaln›zca ABD ve Almanya bölge d›fl› ülkeler aras›nda yeralmaktad›r. Çin’in 2003 y›l›nda en fazla ihracat yapt›¤›ilk 5 ülke s›ras›yla 92,5 milyar dolarla ABD, 76 milyardolarla Hong Kong, 59,4 milyar dolarla Japonya, 20 mil-yar dolarla G. Kore ve 17,4 milyar dolarla Almanya’d›r.An›lan ülkelerin Çin’in toplam ihracat›ndaki pay› yüzde60,64’dür.31

2010’a kadar devam etmesi beklenilen Serbest Tica-ret Anlaflmas› ile US$2 trilyon gayrisafi milli hâs›lan›ntoplanmas› beklenilmektedir. Bu y›l, Çin ve ASEAN ara-s›nda meyve ve sebzelere iliflkin mevcut tariflerin tekrargözden geçirilerek azalt›lmas› tahmin olunmaktad›r. Ay-n› flekilde her iki taraf›n karfl›l›kl› olarak, finans, hizmet-ler, yat›r›m, tar›m ve bilgi endüstrisinde ayn› kolayl›kla-r› birbirilerine ayn› ölçüde kolayl›k sa¤layacaklar› bilin-mektedir. Neredeyse 100 üründen fazla miktarda ürü-nün Çin’e olan ihrac›nda tarife oran› s›f›r olarak belirlen-mifltir. ASEAN ile Çin aras›ndaki iliflkilerin kuvvetlene-rek artt›¤› görülmektedir ve 2002 y›l›nda y›ll›k ticaret

boyutunun 43.46 milyar dolar oldu¤u, yüzde 28,3 büyü-me gösterdi¤i görülmüfltür. Ayn› sene, Çin’in ASEAN’ayapt›¤› ihracat sonras›nda ASEAN ekonomisinin yüzde27,6 büyüdü¤ü ve 18,82 milyar dolar gelir elde etti¤i, ay-n› zamanda ASEAN ülkelerinden yüzde 28,9 oran›nda it-halat›n›n toplam boyutu ise, 24,64 milyar dolard›r.32

1995’den bu yana ASEAN – Çin aras›ndaki ticaretinmevcut boyutunun yüzde 15’lik bir oran ile büyüdü¤ü gö-rülmüfltür. fiuanda da ASEAN, Çin’in beflinci ticari orta-¤›d›r; bu oran› yukar› do¤ru s›ras›yla Japonya, AmerikaBirleflik Devletleri, Avrupa Birli¤i ve Kore Cumhuriyetiizlemektedir. Önümüzdeki üç y›l içinde Çin ve ASEANaras›ndaki ticaretin boyutunun bir önceki y›la oranla,yüzde 5,3 büyüyece¤i ve 41.615 milyar dolara ulaflaca¤›beklenilmektedir. Çin ise ASEAN’›n alt›nca önde gelen ti-cari orta¤› olmufltur.

5. AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N Ç‹N AÇILIMI

AB-Çin ticari ve ekonomik iliflkilerinde en önemli roloynayan faktör, Çin’in h›zl› ekonomik kalk›nmas›n› 20 y›lgibi bir sürede tamamlam›fl olmas›nda yatmaktad›r.Amerika’dan sonra bugün Çin AB’nin en büyük ticari or-ta¤› olmufl durumdad›r ve AB ise 2004 y›l›nda Çin’in enbüyük ticari orta¤› olmufltur. Son befl y›l içinde de Avru-pal› flirketlerin büyük bir bölümü Çin’e toplamda 35 mil-yar dolar do¤rudan yabanc› sermaye aktar›m›nda bulun-mufllard›r. 15 y›ll›k müzakerelerin sonunda da Çin’inDünya Ticaret Örgütü’ne 2001 y›l›nda dahil olmas›ylaberaber de Dünya Ticaret Örgütü için de büyük bir s›çra-ma örne¤i olmufl; tek bir ad›m ile 1,3 milyar insana ula-flarak, do¤ru ve global bir organizasyon haline gelmifltir.AB’nin temel çabas› Çin ile olan iliflkilerinde ticaret veyat›r›m›n engellenmemesi ve liberallefltirilmesini amaç-lamaktad›r.

5.1. Çin AB ‹çin Neden Önemlidir?

1979’dan bu yana ekonomik reformlar›n h›zla ve ba-flar›yla uygulanmas› ile beraber Çin ekonomisi dünyadaGSMH’sinde yüzde 9,3 ortalama ile büyüme yakalam›flve e¤er verimlilikte kötü etkisi olan devlet teflekkülleri-nin ekonomiden ç›kar›lmas› ile beraber Çin dünyan›n enbüyük ekonomisi olmaya aday olarak görülmektedir. ÇinTicaret Bakanl›¤› Avrupa Birli¤i’nin (AB) Çin’in ana kesi-minin yüksek ve yeni teknoloji ürünleri konusunda en bü-yük ticaret orta¤› olma konumunu korumaya devam et-ti¤i, ikili yüksek ve yeni teknoloji ürünlerinin ticaret hac-minin yaklafl›k 70 milyar dolara ulaflt›¤›n› öne sürmüfl-tür. Bakanl›¤a göre, Çin’in yüksek ve yeni teknoloji ürün-lerinin ticaretinde, Asya’dan ithal edilerek, Amerika veAvrupa’ya ihraç etme fleklinde yap› oluflturulmufltur.

30 Yrd. Doç. Dr. Beril Dedeo¤lu, “Uzakdo¤u’da ASEAN Çervesindeki Bölgesel Örgütlenmeyi Etkileyen D›flsal Faktörler”, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ni-san98/uzakdou.htm.31 Ar›soy vd. 32 http://english.people.com.cn/200212/17/eng20021217_108629.shtml



AB, Amerika Birleflik Devletleri, ASEAN, Hong Kong, Ja-ponya, Kore ve Tayvan bölgesi, Çin’in ana kesimininyüksek ve yeni teknoloji ürünleri ticareti konusunda enbüyük yedi orta¤› haline gelmifltir.33 Çin ekonomisinde ti-caret çok önemli bir yer tutmaktad›r. 2004 y›l› itibar› ileihracatlar yüzde 35 büyüyerek 590 milyar dolar artm›fl;bunun yan›nda ithalat ise, yüzde 36 art›fl göstererek 561milyar dolara ulaflmas›n› sa¤lam›flt›r. Çin, bugün Ameri-ka ve Almanya’dan sonra dünyan›n en büyük üçüncüekonomisidir. Çin’in bu patlama dalgas›nda bu rolü üst-lenmesinde en büyük etkili faktör ise, ald›¤› do¤rudanyabanc› sermaye giriflleridir. Sadece 2004 y›l›nda 64milyar dolar Çin’e do¤rudan yabanc› sermaye girifli ol-mufltur. Çin’in 1960-2005 aras›nda ne oranlarda büyü-me gösterdi¤i de afla¤›daki gibidir:

Tablo.2 Çin’in Y›ll›k Ortalama Gerçek Gayrisafi Mil-li Hâs›la Oranlar›34, 1960–2005*

AB- Çin ‹flbirli¤i Program›n›n genel olarak amaçlad›-¤› temel ilke, Çin’in geçifl sürecinde AB’nin bir temeloluflturarak, gelecekteki iliflkileri güçlü iflbirli¤i ve dost-luk üzerine kurmak, uluslararas› birlikler ve dünya eko-nomisine entegrasyonun amaçlanarak, ekonomik ve sos-yal reformlar›n sürdürülebilirli¤inin korunmas› amaçedilmektedir. Çin’de hala açl›k ve yoksulluk önemli birproblem teflkil etmektedir ve bu iflbirlikteli¤in amac›n›da Çin’in temel isteklerinin karfl›lanmas› konusunda aç-l›kla savafl, dünya ekonomisi ile entegrasyonunun sa¤-lanmas›, çevrenin korunmas›, daha aç›k bir toplumunamaç edinildi¤i hukuk devletinin ilkelerine ba¤l› bir ana-yasal temele dayand›r›ld›¤›, yönetiflim, demokrasi ve in-san haklar›n›n korundu¤u bir Çin’in oluflmas›na katk›da

bulunmay› amaçlamaktad›r. Bütün bunlar›n hepsi Co-untry Strategy Paper 2002–2006 (CSP)35 ile belirlenmifl-tir.

Tablo.3 AB- Çin Ticaret ‹statistikleri

Kaynak: EUROSTAT36

6. TÜRK‹YE-Ç‹N DIfi T‹CARET‹

Türkiye ile Çin Halk Cumhuriyeti aras›ndaki siyasalve ticari iliflkiler, tarihi çok eskilere dayanmas›na ra¤-men, So¤uk Savafl’›n ideolojik esintileri ve bloklaflman›nd›fl politika kal›plar› içerisinde dar bir çerçevede yürütül-müfltür. Uluslararas› konjonktüre ba¤l› olarak, ABD veNATO’nun önemli müttefiki Türkiye, Washington- Pekinaras›ndaki yak›nlaflma paralelinde, Pasifik’in bu önemliaktörü ile diplomatik ve siyasal faaliyetlerine yeni birsayfa açm›flt›r. Bu ba¤lamda, Ankara, Çin Halk Cumhu-riyeti’ni 5 A¤ustos 1971 tarihinde resmen tan›m›flt›r. ÇinCumhurbaflkan› Li Xiannian’›n 13 Mart 1984’deki ziya-reti, Baflbakan Turgut Özal’›n 30 Haziran 1985 ziyaretiile cevapland›r›lm›flt›r. ÇHC Baflbakan› Zhao Ziyang ise,17 Temmuz 1986’da Ankara’y› ziyaret etmifltir. Cumhur-baflkan› Süleyman Demirel 23 May›s 1995 ziyaretinin ar-d›ndan, ÇHC Cumhurbaflkan› Jiang Zemin’in, 18–21 Ni-san 2000 tarihlerinde Türkiye ziyareti esnas›nda, Türki-ye Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyeti Aras›nda birOrtak Bildiri imzalanm›flt›r. D‹B ‹smail Cem’in 14 fiubat1998 Pekin ziyareti, ÇHC D›fliflleri Bakan› Tang Jiaxuan‘›n 6 Ocak 2001 Türkiye ziyareti ile daha ileri noktalaratafl›nm›flt›r. Türkiye, So¤uk Savafl sonras›nda de¤iflenkonjonktüre ba¤l› olarak, Pekin’i daha yak›n takibe ala-rak, ikili münasebetleri gelifltirme yolundaki politikas›n-da, bu ülkenin sahip bulundu¤u zengin tarihi ve kültürelmiras›, dünyadaki önemli konumu, ekonomik gücü veBirleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi’nin Daimi üyelerin-den biri olarak çok önemli bir ortak olarak de¤erlendi-ren, eflitlik ilkesini gözeten, bar›flç› ve karfl›l›kl› anlay›fladayal› bir anlay›fl içerisinde flekillendirmeye özen göster-

33 Çin Uluslararas› Radyosu, 26 Ocak 2006.34 Wayne M. Morrison, “Foreign Affairs, Defense, and Trade Division”, China’s Economic Conditions, Congressional Research Service, The Library of Congress, 1 Temmuz2005. http://www.fas.org/sgp/crs/row/IB98014.pdf35 http://europa.eu.int/comm/external_relations/china/csp/index.htm36 http://www.delchn.cec.eu.int/en/eu_china_wto/EU%20China%20Trade%20Relations.htm



mifltir. So¤uk Savafl’a nazaran siyasal alandaki bu s›cakyak›nlaflma, ekonomik alanda da yeni iflbirli¤i ve ticaretolanaklar›na imkân tan›yacak giriflimlerle desteklenmifl-tir. Bu çerçevede Türkiye ile ÇHC aras›nda imzalanan,16 Temmuz 1974 tarihli Pekin Ticaret Antlaflmas› önem-li bir baflar› teflkil etmifltir. Nitekim Türkiye CumhuriyetiHükümeti ile Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti aras›nda15 Aral›k 1982 tarihinde Pekin’de imzalanan Türk-ÇinEkonomik, S›nai ve Teknik ‹flbirli¤i Karma Komitesi Mu-tabakat Zapt› uyar›nca kurulan Türk-Çin Karma Ekono-mik ve Ticaret Komitesi, Onüçüncü Dönem Toplant›s›n›Çin Devlet Baflkan› Jiang Zemin’in Türkiye’yi ziyareti ve-silesiyle 16–19 Nisan 2000 tarihleri aras›nda Ankara’dayapm›flt›r. Türk Heyetine Devlet Bakan› Prof. Dr. Abdul-haluk Mehmet Çay, Çin Heyetine ise Çin Devlet Konseyiüyesi Bayan Wu Yi baflkanl›k etmifllerdir.

ÇHC’nin Türkiye’ye ihracat› 1990’l› y›llar boyuncayükselme e¤ilimi göstermifl ve 2000 y›l›nda 1 milyar 321milyon dolara ulaflm›flt›r. 2001 y›l›nda ise, ÇHC’nin ülke-mize ihracat›, ithalat›m›zdaki genel daralma ile birlikteyüzde 30 oran›nda azalarak 922 milyon dolar olarakgerçekleflmifltir. 2002 y›l›nda Çin’den ithalat›m›z 1 mil-yar 384 milyon dolar olmufltur. Bununla birlikte, HongKong’un ÇHC mallar›n›n transit bölgesi olmas› dolay›s›y-la buradan yap›lan ithalat miktar› ve THY seferleri son-ras›nda bafllayan bavul ticareti de göz önüne al›nd›¤›ndaithalat›m›z›n mevcut rakamlar›n da üzerinde oldu¤u dü-flünülmektedir. Türkiye’nin ÇHC’ye ihracat›nda istikrarsa¤lanamad›¤› ve ihraç ürünlerimiz için bu ülkede kal›c›bir pazar oluflturulamad›¤› görülmektedir. Ayr›ca ihra-cat›m›z y›ldan y›la de¤iflmekte ve genel olarak hammad-de veya do¤al kaynaklar a¤›rl›kl› olmak üzere, ÇHC’ninbaflka sat›c› bulamad›¤› dönemlerde artmakta, di¤erbaflka sat›c›lar›n oldu¤u dönemlerde azalmaktad›r. Tür-kiye ile ÇHC aras›ndaki ticaret hacmi, ülkemizde yafla-nan ekonomik kriz nedeniyle istisnai olarak nitelendirile-bilecek 2001 y›l› hariç, son y›llarda devaml› olarak art›fle¤ilimi göstermifltir. Buna karfl›l›k, ticaret dengesi 1995y›l›ndan bu yana sürekli ülkemiz aleyhine sonuçlanmak-tad›r. Demir-çelik ürünleri ihracat›m›zdaki azalmayaba¤l› olarak 1993 y›l›nda 512 milyon dolara ulaflan ihra-cat›m›z, 1999 y›l›nda 36 milyon dolara gerilemifltir. ‹hra-cat›m›z 2000 y›l›nda 91 milyon dolar, 2001 y›l›nda 199milyon dolar, 2002 y›l›nda ise 238 milyon dolara olarakgerçekleflmifltir. ‹hracat›m›z›n 1999 y›l›nda 40 milyondolar›n alt›na inmifl olmas›n›n en önemli nedeni tek ka-leme, yani demir-çelik ürününe dayal› ihracat yap›m›z-d›r.

Tablo.4 Türkiye’nin Y›llara Göre Ticari Dengesi(Milyon $)

7. Ç‹N – TÜRK‹YE DIfi T‹CARETDENGES‹37

Buna karfl›l›k, ÇHC’nin ülkemize ihracat›nda 200 ka-leme yaklaflan bir çeflitlilik görülmektedir. Bunun yan›n-da, ÇHC’nin liberal ekonomiye geçifli ile bafllayan yeni-den yap›lanma çal›flmalar› sonucunda inflaat yat›r›mla-r›ndaki art›fl ile ülkemizin demir-çelik ihracat›nda navlunteflviki uygulamas›, bu ülkeye yönelik ihracat›m›z›n art-mas›na neden olmufltur. Ancak, 1994 y›l›ndan itibarenÇHC’nin bir yandan inflaat yat›r›mlar›n› s›n›rland›rmas›,di¤er yandan demir-çelik üretimini artt›rmas›, Türki-ye’nin Uzakdo¤u navlun teflvikini kald›rmas› ÇHC’ye yö-nelik ihracat›m›z›n önemli ölçüde azalmas›na neden ol-mufltur. Ucuz emek sayesinde önemli deri üretim mer-kezlerinden biri olan ÇHC deri sanayicilerimizin önemlihedeflerinden biridir. Ancak bitmifl üründe rekabet güç-lü¤ü nedeniyle daha çok ham ürün, yar› ifllenmifl deri, de-ri kimyasallar› ve deri iflleme makineleri ihracat ve or-tak yat›r›m imkânlar› bulunmaktad›r. Bu durumda derisektörümüzün ÇHC’ye ihracat› ancak 800.000 dolar ci-var›nda olup, ÇHC’den ithalat› ise 14,5 milyon dolar›bulmufltur. Sektördeki en önemli rakibimiz olan ÇHC’ninyüksek üretim hacmi nedeniyle büyük miktarda bitmiflderi ihtiyac› bulunmaktad›r. Bu ba¤lamda, ‹fl Banka-s›’n›n ifltiraklerinden olup ÇHC’ye deri kimyasallar› ihraçeden fiiflecam Grubu’nun fianghay temsilcilik ofisi 12Ekim 2000 tarihinde faaliyete geçmifltir. ÇHC’ye yönelikihracat›m›z Eximbank taraf›ndan ihracat kredi sigortas›programlar› ile desteklenmektedir. Eximbank ayr›ca, k›-sa vadeli ihracat kredi programlar› çerçevesinde ÇHC’yeyönelik sevkiyatlara finansman deste¤i sa¤lamaktad›r.

Çin ile Türkiye aras›nda son 4 y›la ait d›fl ticaret ve-rileri incelendi¤inde, 2003 y›l›na kadar 1 milyar dolar ci-var›nda seyreden Çin menfleli ithalat›n, 2003 y›l›nda birönceki seneye göre yüzde 90’l›k bir art›fl ile 2,6 milyardolar seviyelerine ç›kt›¤› görülmektedir. Her ne kadar ül-kemizin Çin’e yapm›fl oldu¤u ihracatta da yüzde 84’lükbir art›fl gözlemlenmekteyse de d›fl ticaret dengemiz 2milyar dolar civar›nda aç›k vermektedir. Son 4 y›lda Tür-kiye Çin’in toplam ihracat›nda ortalama yüzde 0,46, top-lam ithalat›nda ise ortalama yüzde 0,11’lik bir paya sa-hip olmufltur. Çin Halk Cumhuriyeti’nin son 3 y›lda ithal

37 D‹B.



etti¤i mal kalemleri incelendi¤inde, ithalat›n büyük bölü-münün hammadde ve ara mal› niteli¤inde oldu¤u görül-mektedir. Çin’in 2003 y›l›ndaki 413 milyar dolarl›k top-lam ithalat›nda 41,8 milyar dolar ile elektronik entegredevreler ve mikro devreler en önemli mal kalemini teflkiletmektedir. Bu kalem haricinde 22,2 milyar dolar ile de-mir çelik ürünleri, 19,8 milyar dolar ile ham petrol, 12,2milyar dolar ile makine ve cihazlarda kullan›lmaya elve-riflli aksam parçalar, 12,6 milyar dolar ile likit kristalparçalar, 7,1 milyar dolarla metal cevherleri en önemliithal kalemleri aras›nda yer almaktad›r.

Tablo.5 Çin’in Türkiye’ye ‹hracat›

Kaynak : (D‹E istatistikleri)

Çin’in 438 milyar dolar tutar›ndaki ihraç mallar›n›nkompozisyonuna bak›ld›¤›nda ise, Çin’in Türkiye’ye yap-makta oldu¤u ihracat ile tüm dünya ülkelerine yapt›¤› ih-racat aras›nda paralellikler göze çarpmaktad›r. Türki-ye’ye yap›lan ihracatta ilk s›ray› alan elektrikli makineve cihazlar ve bunlar›n aksam ve parçalar›, Çin’in top-lam ihracat› içinde sa¤lad›¤› 89 milyar dolar gelir veyüzde 20,31’lik pay› ile ilk s›ray› almaktad›r. Yine Türki-ye’ye yap›lan ihracatta 2. s›ray› alan ve 84. fas›lda yeralan makineler 83 milyar dolar ve yüzde 19,02’lik pay ileÇin’in en çok ihraç etti¤i 2. mal grubunu oluflturmakta-d›r. Bunlar›n yan› s›ra Çin tüm dünyaya 25 milyar dolar-l›k örülmemifl giyim eflyas› ve aksesuar›, 20,6 milyar do-larl›k örme giyim eflyas› ve aksesuar›,13,2 milyar dolar-l›k oyuncak ve spor malzemesi, 12,9 milyar dolarl›kayakkab› ve benzeri eflya ve 9,5 milyar dolarl›k demir çe-lik ürünleri satmaktad›r.

Çin Halk Cumhuriyeti Gümrük ‹daresinin 2003 y›l›için yay›mlam›fl oldu¤u ithalat rakamlar›na göre Türki-ye’den ithalat 532 milyon dolar ile 2002 y›l› rakamlar›-na göre yüzde 84,5’lik bir art›fl göstermifl olup, TürkiyeÇin’in ithalat yapt›¤› ülkeler aras›nda 52. s›rada yer al-maktad›r. Ancak bu rakam Çin Halk Cumhuriyeti toplamithalat› içerisinde çok küçük bir paya sahiptir. Yine, ÇinHalk Cumhuriyeti Gümrük ‹daresinin ihracat rakamlar›-na göre, Türkiye 2,065 milyar dolar (FOB) ile 2002 y›l›-na göre yüzde 89,6’l›k bir art›flla Çin’in ihracat yapt›¤›ülkeler aras›nda 29. s›rada bulunmaktad›r. Çin’in top-lam ihracat› içerisinde yüzde 0,47’lik bir paya karfl›l›kgelen bu rakam, 2001 y›l›na ait yüzde 0,25’lik paya gö-re, önemli bir art›fl› ifade etmektedir. 38

Tablo.6 Türkiye – Çin Halk Cumhuriyeti Ticari‹liflkiler39

Grafik.2 Türkiye-Çin Halk Cumhuriyeti Ticari‹liflkileri (Milyon $)

Tablo.7 ÇHC-Türkiye D›fl Ticareti Geliflimi Türki-ye’nin Çin’e ‹hracat›

Kaynak : (D‹E istatistikleri)

8. ‹K‹ AKTÖR ARASINDAK‹ EKONO-M‹K POL‹T‹KALARDA YEN‹ ‹fiB‹RL‹⁄‹PROJEKS‹YONLARI

‹ki ülke aras›ndaki ticari iliflkilere bak›ld›¤›nda, fark-l› iki parametrenin hâkim oldu¤u söylenebilir. Bunlardanbirincisi, bu makalede ele al›nd›¤› üzere ikili ticaret hac-minin çok k›sa sürede büyük bir art›fl göstermesidir. Ni-tekim 1988’de 330,5 milyon dolar ticaret hacmi, 2005y›l›nda yaklafl›k 1,42 trilyon dolara yükselmifltir. 2004y›l› istatistiklerine göre, Çin’in ticaret hacmi 1 trilyon

38 Ar›soy vd. 39 http://www.btso.org.tr/databank/countryreport/cin.pdf



155 milyar dolara ulaflm›flt›r, ihracat rakam› 593,4 mil-yar dolar, ithalat rakam› ise 561,4 milyar dolar olmufl-tur. 60 milyar dolarl›k d›fl yat›r›m ve 666 milyar dolardövize sahiptir. Dünyan›n alt›nc› ekonomik gücü olanÇin için, Türkiye-Çin aras›ndaki 4 milyar dolarl›k ticarethacmi fevkalade azd›r. Ancak Çin’in ihracat ile ithalat›aras›ndaki dengenin, yani Çin lehine geliflen 32 milyardolar içinde Türkiye’den kazan›lan 3,5 milyar dolar(ATO’nun verdi¤i bilgiye göre 5 milyar dolar) büyük birrakamd›r”40 Buna mukabil ikinci dikkat gereken husus,iki ülke aras›ndaki d›fl ticaret aç›¤›n›n Türkiye aleyhinesürekli bir büyüme trendi içerisine girmesidir. ABD’ninde ayn› flekilde Çin’le olan d›fl ticaret aç›¤› 2005 fiubatay›nda 13,9 milyar dolara yükselmifltir ve bu rakam›ngeçen y›l 8,3 milyar dolar oldu¤u bilinmektedir.41

Çin’in ithal etti¤i baflka ürünler yak›ndan incelendi-¤inde, Türkiye’nin ihraç potansiyeline sahip oldu¤u de-mir-çelik ürünleri, otomotiv yan sanayii ürünleri, inflaatmalzemeleri, ambalaj malzemeleri, buhar kazanlar›,elektrik malzemeleri ve g›da sanayii ürünlerinin de yerald›¤› görülmektedir. Türkiye’nin bu ürünlerde Çin’e ih-racat›n›n art›r›lmas› yönündeki giriflimlerinin, Türk d›flticaret politikas›nda müspet sonuçlar getirebilece¤i söy-lenebilir. Ayr›ca, g›da iflleme sanayii, otomotiv yan sana-yi, inflaat malzemeleri, müteahhitlik gibi alanlarda Türkgiriflimcilerinin Çin’e yat›r›m yapabilecekleri baflka alan-lar olarak görülmektedir.

Türkiye-Çin aras›ndaki ekonomik iliflkilerde, co¤rafiuzakl›k ve Türk taraf›n›n Çin’in de¤iflim sürecini ve pa-zar e¤ilimlerini sürekli analiz edebilecek enformasyoneksikli¤i, Çin pazar›nda kal›c› politikalar üretilebilmesi-ne engel teflkil etti¤i söylenebilir. Türk firmalar›n›nönemli sorunlar› aras›nda, Çin pazar›nda temsilcilik aç-mak ve güvenilir bir Çinli partner bulmak noktas›nda or-taya ç›kmaktad›r. Öte yandan, Çin taraf›n›n uygulad›¤›d›fl ticaret mevzuat›n›n uluslararas› standartlar›n gerek-tirdi¤i, aç›kl›¤a sahip olmamas› ve uluslararas› rekabet-te Pekin’in stratejik öncelikleri; ortakl›k al›c›lar›n› daralt-t›¤› kabul edilebilir. Türkiye’de üretim maliyetleri ve fi-yat› yüksek ürünler yerine, kalitesiz ve daha ucuz Çinmallar›n›n ra¤bet görmesi, fikri mülkiyet haklar› aç›s›n-dan marka taklidi ve dublikasyon sorunlar› nedeni ileÇin mallar›n›n maliyetini düflürürken, fiyat cazibesini önplana ç›karmaktad›r. Türkiye bu anlamda haks›z rekabe-ti önleyici koruma tedbirleri ve anti-damping uygulama-lar›na ait uluslararas› ticaret hukuku mevzuat›na uygunpolitikalar gelifltirebilecek enstrümanlara sahiptir. An-cak, bu noktada, Çin’den ithalat› ve ihracat› koparmakyerine, rekabeti art›racak üretim, istihdam, enerji, hammadde ve sermaye maliyetlerinin makul düzeylere çekil-mesinin çok önemli oldu¤u düflünülmektedir. Türk d›fl ti-caret politikas›nda, Özellikle KOB‹lere yönelik deste¤in

art›r›lmas›, bu makalede ele al›nd›¤› üzere, Çin’den al›-nacak derslerden yola ç›karak, at›l iflgücü ve istihdampotansiyelinin top yekün harekete geçirilebilece¤i 5–10y›ll›k yeni eylem planlar›n›n hayati önem tafl›d›¤›na dik-kat çekilmelidir.

Sonuç olarak, bu makale kapsam›nda irdelenenÇin’in ekonomi politi¤ine hâkim projeksiyonlar›n, geç-miflte, ABD, Almanya, SSCB, ‹ngiltere ve Japonya örnek-lerine k›yasen çok daha yüksek bir de¤iflim ve sürüklemedinami¤ine sahip oldu¤unu, geliflmifl ve endüstriyel ülkeekonomilerinin politikalar›nda radikal k›r›lmalara yolaçabilen makro düzeydeki sonuçlar›n›n gelecekte de tümdünya ülkeleri gibi, Türkiye’yi de yak›ndan etki kapsam›alt›na ald›¤› gerçe¤inin, bu makalenin en önemli ana fik-rini teflkil etti¤ini ileri sürebiliriz. Bu ba¤lamda, realistve liberal teorik kal›plarda öngörülen Çin’in “dev bir teh-dit” veya “iflbirli¤inde emek-yo¤un-ucuz ortak” söylemle-rindeki afl›r› uçtaki yaklafl›mlardan daha ziyade, tümmodern ülkelerin takip ettikleri iflbirli¤i yollar›n›n bilim-sel olarak analiz edilerek, AB ile ilerleyen entegrasyonailaveten yeni alternatif d›fl pazar olanaklar›n›n hareketegeçirilmesinde fayda mütalaa edilmektedir. Bu itibarla,Çin ile iflbirli¤inde yeni ihracat yollar›n›n analizlerine aitbulgular›n, TÜS‹AD dâhil tüm ifladamlar› ile paylafl›lma-s› gerekti¤i varsay›lmaktad›r. Türkiye, bir yandan da,her ulusal ekonominin cebinde tafl›d›¤› kendi iç pazar›n›koruyucu rasyonel tedbirleri hayata geçirmenin yollar›n›h›zland›rmal›d›r. Zira modern ekonomide geç kalman›nbedelleri, giderek ç›¤ etkisi yapan olumsuz koflullara ne-den olabilir. Nitekim bu makalede irdelendi¤i üzere, Pe-kin ile sektörel olarak rekabet ve iflbirli¤i yap›lacak alan-lar›n ortak projeler ile yürütülmesinin gerekti¤i söylene-bilir. Bu yeni eylem plan›nda, sanayileflmifl ileri endüstri-yel ülkelerin politika örnekleri incelenerek, tekstil vekonfeksiyonun yan› s›ra, elektronik, beyaz eflya, derici-lik, otomotiv ve yan sanayii ile g›da ve tar›m sektörlerin-de oran ve fiyat kalitesini, uluslararas› pazarda rekabetedebilecek ortakl›klar kurulmas›n›n, yeni ve uzun vadeliçok dinamik istihdam alanlar› yaratabilece¤i düflünül-mektedir.

40 http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=20&yazi=145 41 http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/04/050412_usdeficit.shtml

