Doc. dr Milica Tepi

Prof. dr Mladen Radivojevi

INFORMACIONE

TEHNOLOGIJE

Banja Luka, 2012.

2

SADRAJ

1. UVOD ........................................................................................................... 7

2. OSNOVE TEORIJE INFORMACIJA ........................................................ 14

2.1. Pojam informacije.................................................................................... 15

2.2. Definisanje informacije ........................................................................... 19

2.3. Znaaj informacije ................................................................................... 22

2.4. Razlika izmeu podatka i informacije ..................................................... 25

2.5. Kvalitet informacija ................................................................................. 28

2.6. Vrste informacija ..................................................................................... 29

2.7. Prouavanje informacija .......................................................................... 29

3. OSNOVE INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA ...................................... 33

3.1. Definisanje informacionih tehnologija ................................................ 33

3.2. Razvoj informacionih tehnologija ....................................................... 34

3.3. Znaaj informacionih tehnologija ........................................................ 37

3.4. Vrste informacionih tehnologija .......................................................... 40

3.5. Sredstva informacionih tehnologija ..................................................... 41

3.6. Principi informacionih tehnologija ...................................................... 43

3.7. Funkcije informacionih tehnologija ..................................................... 44

3.8. Razlika izmeu informacionih tehnologija i informaciono-

komunikacionih tehnologija ............................................................... 48

3.8.1. Komunikacione tehnologije .................................................................. 49

3.9. Trendovi razvoja informacionih tehnologija ....................................... 52

3.10. Uticaj informacionih tehnologija na razvoj informacionog drutva 54

3.11. Prednosti informacionih tehnologija ................................................ 61

3.12. Negativne implikacije primjene informacionih tehnologija ............ 63

3.13. Mogunosti koje nude informacione tehnologije ............................ 64

4. INFORMACIONE TEHNOLOGIJE KAO DIO INFORMACIONOG

SISTEMA ................................................................................................... 69

4.1. Pojam i cilj informacionog sistema ......................................................... 71

4.2. Definisanje informacionog sistema ......................................................... 76

4.3. Razvoj informacionih sistema ................................................................. 80

4.4. Osnovne grupe resursa ............................................................................. 81

4.5. Tipovi informacionih sistema .................................................................. 84

4.6. Vrste informacionih sistema .................................................................... 85

4.7. Vrednovanje kvaliteta informacionog sistema ........................................ 88

3

4.8. Upravljanje informacionim sistemom ..................................................... 89

4.9. Potreba izgradnje integralnog informacionog sistema ............................ 90

5. ISTORIJSKI RAZVOJ INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA ................. 92

5.1. Predmehaniki period 3000 p.n.e 1450 n.e .......................................... 94

5.2. Mehaniki period 1450. g. 1840. g. ...................................................... 98

5.3. Elektromehaniki period 1840. g. 1939. g. ......................................... 105

5.4. Elektronski period 1939. g. danas ...................................................... 112

5.5. Razvoj digitalnih raunarskih sistema ................................................... 133

5.5.1. Raunari prve generacije ................................................................. 135

5.5.2. Raunari druge generacije ............................................................... 137

5.5.3. Raunari tree generacije ................................................................ 139

5.5.4. Raunari etvrte generacije ............................................................. 140

5.5.5. Peta generacija raunara ................................................................. 142

5.5.6. esta generacija raunara ................................................................ 145

6. SAVREMENI RAUNARSKI SISTEM ................................................. 149

6.1. Definicija raunara ................................................................................ 149

6.2. Funkcija raunara .................................................................................. 152

6.3. Tipovi savremenih raunara .................................................................. 156

6.3.1. Mikroraunari ................................................................................. 157

6.3.1.1. Personalni raunari (PCPersonal Computer) ............................ 157

6.3.1.2. Modularnost personalnih raunara ............................................... 160

6.3.1.3. Klase personalnih raunara .......................................................... 161

6.3.2. Midrange raunari ........................................................................... 166

6.3.3. Mainframe raunari ......................................................................... 166

6.3.4. Superraunari .................................................................................. 168

6.4. Nova informatika dostignua ............................................................... 172

7. STRUKTURA RAUNARSKOG SISTEMA ......................................... 176

7.1. Hardver raunarskog sistema ................................................................. 179

7.1.1. Centralna jedinica raunara ................................................................ 180

7.1.1.1. Kuite i napajanje raunara ........................................................ 180

7.1.1.2. Matina ili osnovna ploa (Motherboard ili Mainboard) ............ 182

7.1.1.3. BIOS (Basic Input/Output System) i CMOS (Complementary metal-

oxide-semiconductor) ................................................................... 190

7.1.1.4. Procesor (Central Processing Unit CPU) ................................. 191

7.1.1.5. Memorije ...................................................................................... 197

7.1.1.3. Kartice za proirenje .................................................................... 223

4

7.1.2. Ulazne jedinice ................................................................................... 228

7.1.2.1. Tastatura (Keyboard) ................................................................... 229

7.1.2.2. Mi (mouse) ................................................................................. 233

7.1.2.3. Grafika ploa (digitizing tablet) ................................................. 234

7.1.2.4. Taped (touchpad) ....................................................................... 235

7.1.2.5. Pomina kuglica (Kuglica za traganje - Trackball) ..................... 235

7.1.2.6. Palica za upravljanje (Joystick) .................................................... 236

7.1.2.7. Svjetlosna olovka (light pn) ....................................................... 237

7.1.2.8. Digitalizatori ................................................................................ 237

7.1.2.9. Skener (scanner) .......................................................................... 238

7.1.2.10. ita bar koda (Bar-code reader), .............................................. 238

7.1.2.11. Optiki ita obiljnih obrazaca ............................................. 239

7.1.2.12. Optiki ita znakova ................................................................. 239

7.1.2.13. ita otisaka prstiju .................................................................... 240

7.1.2.14. ita dokumenata ...................................................................... 241

7.1.2.15. Ureaji govornog i analognog ulaza ......................................... 241

7.1.2.16. Digitalni fotoaparati i kamere .................................................... 242

7.1.2.17. Web kamera (WebCam) ............................................................. 242

7.1.2.18. ita memorijskih kartica (Memory Card Reader) ................... 243

7.1.2.19. Novije tehnologije ...................................................................... 243

7.1.3. Izlazne jedinice ................................................................................... 247

7.1.3.1. Video izlazni ureaji .................................................................... 248

7.1.3.2. tampai (Printer) ....................................................................... 258

7.1.3.3. Ploteri ........................................................................................... 261

7.1.3.4. Ureaji za govorni izlaz ............................................................... 261

7.1.3.5. Digitalno - analogni ureaji ......................................................... 262

7.1.3.6. Ureaji za izlaz na mikrofilm .................................................. 263

7.1.3.7. MIDI (Musical Instruments Digital Interface) ............................. 263

7.2. Softver raunarskog sistema (Software) ................................................ 263

7.2.1. Razvoj softvera ............................................................................... 264

7.2.2. Vrste softvera .................................................................................. 264

7.2.2.1. Sistemski softver .......................................................................... 265

7.2.2.2. Aplikativni softver ....................................................................... 284

7.2.2.3. Programski jezici programski softver ....................................... 291

8. KOMUNIKACIONE I RAUNARSKE MREE ................................... 297

8.1. Tlfonsk mr ................................................................................... 299

5

8.2. Raunarske mree .................................................................................. 302

8.2.1. Razvoj i znaaj raunarskih mrea ................................................. 303

8.3.2. Podjela raunarskih mrea .............................................................. 305

8.3.3. Mrene topologije ........................................................................... 307

8.3.4. Arhitektura raunarskih mrea ........................................................ 312

8.3.5. Komunikaciona oprema .................................................................. 319

8.3.6. Mreno adresiranje, rutiranje, pouzdanost, interoperabilnost i

sigurnost .......................................................................................... 325

8.3.7. Prednosti raunarskih mrea ........................................................... 327

8.3.8. Beina mrena komunikacija ........................................................ 328

8.3.8.1. Vrste beinih mrea .................................................................... 328

9. INTERNET ............................................................................................... 338

9.1. Pojam i definisanje Interneta ............................................................. 339

9.2. Istorijat Internet-a ............................................................................... 340

9.3. Servisi Interneta ................................................................................. 343

9.3.1. Daljinski prenos datoteka (File Transfer Protocol - FTP) ............. 345

9.3.2. Elektronska pota ............................................................................ 346

9.3.3. WWW (World Wide Web) ................................................................ 347

9.3.4. Ostali servisi .................................................................................... 350

9.3.5. Budunost Interneta ........................................................................ 353

10. LITERATURA: ..................................................................................... 355

6

Predgovor

Ova knjiga je nastala kao rezultat nastojanja da se problematika osnova i

primjene informacione tehnologije obradi na nain zasnovan na sistemskom

pristupu u definisanju informacione tehnologije, njenog mjesta i uloge u

savremenom drutvu. Sadri devet poglavlja i dosta slika koje prikazuju istorijat

razvoja informacionih tehnologija, kategorije raunarskih sistema, hardverske

komponente, komunikacione ureaje i medije, te dijelove aplikativnih i

razvojnih programa, a sve zbog boljeg i lakeg razumijevanja od strane itaoca.

Informacione tehnologije se, kao malo koja tehnologija i nauka, brzo

(skoro dnevno) mijenju i dopunjuju, pa ih je teko pratiti. Zbog toga esto biva

da ono to je napisano veoma brzo bude prevazieno i sigurno e biti oblasti

koje nisu dovoljno obraene.

Porast njihovog znaaja uzrokovan je civilizacijskim potrebama i

promjenama u procesu prikupljanja podataka, u njihovoj transformaciji u

informacije i znanje, te odgovarajuu distribuciju istih, kako za potrebe

obavljanja svakodnevnih zadataka, tako i za donoenje kvalitetnih odluka.

Primjenjuju se u svim sferama drutvenog rada i ivota i bez njih se ne bi mogao

zamisliti savremeni svijet.

Uvoenje informacionih tehnologija (mikroelektronike, raunara,

telekomunikacija, robotike) laserske tehnologije, tehnologije novih materijala,

nuklearne tehnologije, tehnologije osvajanja svemira, biotehnologije i

generikog inenjerstva dovelo je do znaajnih promjena u drutvenim

odnosima, proizvodnji, ivotu ljudi i njihovom obrazovanju.

Kratkoroni uticaj novih tehnologija se esto precjenjuje, ali se njihov

dugoroni uticaj najee potcjenjuje (The Economist).

Imajui u vidu svu kompleksnost i dinaminost u razvoju i primjeni

informacione tehnologije, vjerujemo da e ova knjiga biti od koristi studentima i

svima koje ova oblast interesuje.

Zahvaljujemo se na korisnim sugestijama recenzentima i uvaenim

kolegama.

U Banja Luci, mart, 2012.

Autori

7

1. UVOD

Osnovu razvoja dananjice ini razvoj informacionih tehnologija.

ovjek je oduvijek nastojao olakati svakodnevne radnje razliitim

pomonim sredstvima. Traio je pomo za brojanje i raunanje. Naravno, na

poetku se koristio samo svojim prstima i kroz vijekove od prstiju doao do

raunara.

Upotreba pisma je ovjeka definitivno izdvojila iz ivotinjskog svijeta.

Pisanjem se misli, ideje, dogaaji i injenice saoptavaju drugima. to je

najvanije u svemu tome, sve to je napisano ostaje sauvano za budue

generacije. Ljudi, za razliku od ivotinja, najznaajnije plodove svoga uma

ostavljaju potomstvu. U prvobitno doba, u zajednici koja jo nije razvila podjelu

rada, ljudsko znanje se prenosilo iz generacije u generaciju usmenim putem.

Pojavom pisma dolazi do stvaranja zbirki ispisanih kamenih i glinenih

ploa, svitaka papirusa, svile itd. Sredstva na koja su naunici tog doba

smjetali svoja znanja (informacije), spoznaje i iskustva uvana su u tadanjim

velikim bibliotekama. Najpoznatija takva biblioteka u Egiptu bila je u

Aleksandriji.

Pojavom tamparije (tek u 15. vijeku) omogueno je obrazovanje vee

grupe ljudi, a samim tim omogueno je i olakano uvanje vee koliine

podataka.

Stari narodi (Grci, Egipani i Rimljani) koristili su veoma nepregledan i

nepodesan nain za pisanje brojeva i slova. Zbog komplikovanog pisma i veoma

sloenog sistema raunanja, mali broj ljudi u to doba mogao se opismenjavati.

Rimski brojni sistem nije bio prikladan za numeriko savladavanje teih

matematikih operacija. Matematika je tada shvaena kao apstraktna nauka o

oblicima. Onako kako su je postavili Euklid, Pitagora i Arhimed nije se

mijenjala oko dva milenijuma. Pojavom arapskog naina pisanja brojeva

pojednostavljuje se nain raunanja.

Jo u 18. vijeku poznati engleski pisac i leksikograf Samuel Johnson je

zabiljeio da postoje dvije vrste znanja: ili znamo neto sami, ili znamo gdje

emo nai podatke o tome.

8

A. H. Raskin u svom djelu Izazovi menadmenta u 21. vijeku, daje

pregled onoga ta su pojedine generacije koristile u svom napretku:

- ljudi koji su ivjeli od 1800. do 1860. po prvi put su se susreli sa sljedeim

izumima: parnom lokomotivom, parobrodom, ivaom mainom,

fotografijom, stetoskopom;

- ljudi koji su ivjeli od 1860. do 1920. po prvi put su upoznali telefon,

automobil, elektrino osvjetljenje, rendgen, radio-aparat, avion, vakumske

cijevi, teoriju relativiteta;

- ljudi koji su ivjeli od 1920. do 1980. po prvi put su vidjeli radar, televiziju,

laser, istraivanja svemira i naravno raunar.

Ako se posmatra vrijeme nastanka vidi se da je raunarska tehnologija

starija od mikroelektronike, a mlaa od komunikacione tehnologije. U ovu

tehnologiju spada: projektovanje i analiza raunarskih sistema, proizvodnja

softvera, prikupljanje i ifrovanje podataka, prezentovanje informacija itd.

Razvoj raunarske tehnologije poeo je pojavom sprave za raunanje

(abakusa) a vrhunac doivio pojavom raunara posljednje generacije. Raunari

se prevashodno koriste za obavljanje numerikih izraunavanja, a svoju

ekspanziju su doivjeli zahvaljujui obradi nenumerikih podataka.

Iako postoje oblasti u kojima su raunari jo uvijek djelimino ili ak u

potpunosti nemoni, raunari se smatraju najepohalnijim otkriem jo od

vremena pronalaska toka. Raunarska industrija je jo uvijek mlada, u

poreenju s drugim industrijama, ali raunari su zabiljeili nevjerovatan

napredak za kratko vrijeme.

U prvoj fazi uvoenja informacionih tehnologija, raunarima su

upravljali posebno obueni strunjaci iza zatvorenih vrata, a raunari najee

nisu sluili konkretnim potrebama pojedinca, ve grupi ljudi ili institucija

(specijalizovana dravna preduzea i naune i obrazovne ustanove). Kod ovih

ranih mainframe raunara za skladitenje podataka i programa koristile su se

magnetne trake, a za upravljanje i kontrolu raunara koristili su se vii

programski jezici COBOL, FORTRAN, ALGOL i LISP.

Poetkom osamdesetih godina prolog vijeka pojavili su se prvi

personalni raunari i poela je druga faza uvoenja informacione tehnologije

koja traje do dananjih dana.

Ovim udom najmodernije tehnike koriste se i vrhunski specijalisti i

djeca u vrtiima. Pad cijene raunara uslovio je da ih koristi na stotine miliona

ljudi irom svijeta. Milioni ljudi brinu da e ostati raunarski nepismeni, to im

9

izgleda opasnije od one klasine nepismenosti, jer je savremeni nain ivota i

rada nemogue zamisliti bez upotrebe raunara (computer). Njegovim

korienjem olakavamo i ubrzavamo svakodnevne poslove, a posebno do

izraaja dolazi brzina i jednostavnost komunikacije s drugima putem Interneta.

Raunari su u svojim raznim oblicima prisutni u velikom broju ureaja koje

svakodnevno koristimo (mobilni telefon, TV prijemnik, mp3 (player), maina za

pranje sua itd.).

Ovakav trend brzog uvoenja raunara, namee zakljuak da raunar,

zahvaljujui prije svega sopstvenim mogunostima, u sve veoj mjeri preuzima i

najvitalnije funkcije ljudske djelatnosti. Sa rastom primjene raunara, raste i

potreba za strunjacima sasvim novog profila. Poslovi uz pomo raunara

obavljaju se i bre i kvalitetnije, a potreba za ljudskom radnom snagom se

smanjuje.

Ne samo raunari nego i ostala sredstva informaciono-komunikacione

tehnologije su uli u sve pore ljudskog bitisanja u toj mjeri da je ovjekova

zavisnost od njih postala veoma visoka, ak bi se moglo rei i alarmantna.

Informacija je, poput materije i energije, postala kljuni resurs

dananjice. O njoj ovisi svaki aspekt svakodnevnog ovjekovog ivota i rada.

No, za razliku od materije i energije, ona se upotrebom ne troi, a raspodjelom

ne smanjuje. Posjedujemo li neko znanje, moemo ga podijeliti sa drugima, a da

ga pri tom ne gubimo, ve se ono kroz komunikaciju oplemenjuje, dograuje i

produbljuje.

U dananjem svijetu moe se nametnuti i dominirati prvenstveno

tehnologijom, pa ona dobija mnogo vie na znaaju. U tom kontekstu valja

tumaiti znaajna i rastua izdvajanja za nauno-istraivaki razvoj i rad kao i

za unapreenje informacionih tehnologija.

Znaaj nauke, tehnologije i informacije u savremenom svijetu toliko je

porastao da najrazvijenije zemlje svijeta danas velikim koracima ulaze u fazu

razvoja koju nazivamo informacionim drutvom. Cjelokupno ljudsko znanje

razvija se prema eksponencijalnoj krivulji, a 90% toga znanja nastalo je u

posljednjih 30 godina. Zato se sasvim opravdano tvrdi da je izgubiti jednu

godinu, ili kasniti jednu godinu za svjetskim razvojem danas, jednako kao

zaostati prije 10 godina za 5 godina ili i vie. Ako tome dodamo podatak da 90%

svih naunika cjelokupne ljudske istorije predstavlja nae savremenike, to

ukazuje na injenicu da je nauka postala relativno nova pojava na svjetskoj

pozornici, ali ujedno prerasta u masovnu ljudsku djelatnost.

10

Doprinos informacionih tehnologija ogleda se u svim oblicima i

podrujima ljudske djelatnosti. Informatizacija proizvodnih procesa omoguava

ogromne utede i snano utie na porast produktivnosti, stalnou kvalitete i

racionalnim troenjem sirovina i energije. Robotizacija, fleksibilni sistemi,

raunarski podran dizajn i proizvodnja, glavni su epiteti informatizacije

industrije. No, informacione tehnologije takoe omoguavaju efikasnije

kancelarijsko poslovanje, racionalizaciju svih vrsta usluga, te stvaraju

pretpostavke za kvalitativne skokove u obrazovanju, nauno-istraivakom radu,

kao i svim oblicima komuniciranja, informisanja, upravljanja i kontrole. Tako

je, na primjer, u Sjedinjenim Amerikim Dravama procijenjeno da je 1990.

godine vie od 30% svih poslova bilo neposredno vezano uz raunare, a gotovo

90% rutinskih proizvodnih procesa bilo je pod njihovom potpunom kontrolom

bez ovjekove prisutnosti.

Razvoj raunara mnogi smatraju najvanijim tehnolokim dostignuem

XX vijeka, ime je zapoela kompjuterska revolucija (engl. Computer

revolution), koja se po efektima moe porediti sa industrijskom revolucijom.

Primjena raunara, ili u irem smislu informacionih tehnologija, u funkciji je

poboljanja efikasnosti i efektivnosti proces i aktivnosti u vezi s obradom

podataka, koje ovjek moe obavljati, ali izrazito sporije i neefikasnije, ili u

funkciji rjeavanja nekih problema ija izraunavanja ovjek nikada samostalno

ne bi mogao provesti.

Prije petnaestak godina, tekstualne informacije su bile gotovo jedini

produkt rada raunara (izvjetaji, bilteni i obavjetenja) bilo da su prezentovane

u pisanoj formi ili na monitorima raunarski baziranih ureaja.

Razvojem komunikacionih medija sa aspekta upotrebe raunara,

elektronska pota (e-mail) je postala jedan od najrasprostranjenijih naina

komuniciranja.

Predstavljanje teksta, slike i zvuka u obliku Web stranica veliki je korak

u razvoju multimedijalnog prezentovanja podataka i informacija. Korisnik

pristupa Web stranicama preko posebnog softvera Web browsera.

Prenos digitalizovanih sadraja putem faksa (telefaksa faksimila) u

proteklih dvadesetak godina bio je uobiajeni nain komuniciranja u svim

organizacijama i institucijama. Iako su ureaji za slanje i prijem faksimila

mikrokompjuterski ureaji sada se u te svrhe vie koriste personalni raunari.

Sve vei razvoj raunara i telekomunikacionih ureaja omoguio je

razvoj zvune pote. U ovakvom sistemu raunar se moe iskoristiti kao ureaj

11

koji e se javiti na telefonski poziv, emitovati zvunu poruku, primiti i zapamtiti

(sauvati) dobijenu poruku i zatim je proslijediti na odredite gdje moe biti

reprodukovana.

Brz razvoj i velika upotreba mobilnih telefona u tehnolokom smislu

znai promociju irenja raunarskih komunikacija. Mobilni telefon nije nita

drugo nego mini raunar opremljen radio komunikacionim ureajem, koji

prenosi razgovor u realnom vremenu. Pri ovom procesu digitalizovana

informacija se prenosi unutar strogo definisanih vremenskih intervala izmeu

emitovanja i reprodukcije. Uz prenos razgovora u realnom vremenu, elektronska

i zvuna pota su danas sastavni dio funkcija mobilnog telefona.

U posljednje vrijeme prenos statine i pokretne slike korienjem

digitalnih kamera postao je nezaobilazan trend. Kamere su mini-raunarski

sistemi koji se mogu povezati sa raunarom ili mogu biti realizovane kao

sastavne komponente personalnih raunara. Prenos pokretne slike i tona u

realnom vremenu je sastavni dio telekonferencija kao novog komunikacionog

sredstva.

Pokretna slika i tonska reprodukcija najee se danas nalaze u formi CD

filmova (zapis pokretne slike i tona) DVD (Digital video). Ureaji za

reprodukciju CD i DVD rekorderi (player) su specijalni mikroraunarski

sistemi.

U upotrebi je i veliki broj tzv. pametnih kartica. Najjednostavnija od

takvih kartica je telefonska kartica koja na mini-raunarskim komponentama

uva sadraj preostalog broja impulsa. Telefoni koji koriste telefonske kartice za

naplatu razgovora su primjeri mini-raunarskih sistema. Sloeniji primjeri

primjene pametnih kartica su kreditne kartice koje na sebi uvaju informacije

o korisniku rauna potrebne za vrenje automatizovanih finansijskih transakcija.

Interesantna primjena raunarskih sistema u posredovanju informacija je

digitalni novac. Umjesto upotrebe novanica, vlasnik bankovnog rauna moe

da prebaci odreeni iznos novanih sredstava na karticu i da sa njom vri

plaanja ubacivanjem kartice u mini-raunarski dodatak registar kase. Oekuje

se, da e se ovakav nain plaanja sve vie koristiti.

Menadment koristi informacione tehnologije kao jedan od osnovnih

alata da se prilagode nastalim promjenama u razvoju informacionih sistema.

Hardver se koristi za input, procesne i output aktivnosti u informacionom

sistemu.

12

Softver se sastoji od detaljno programiranih instrukcija koje kontroliu i

koordiniraju hardverske komponente u informacionom sistemu.

Tehnologija za memorisanje ukljuuje i medij za uvanje podataka, kao to

su magnetni ili optiki disk ili traka, i softver koji kontrolie organizaciju

podataka na medijima.

Komunikaciona tehnologija koja se sastoji i od fizikih ureaja i softvera,

povezuje razne dijelove hardvera i prenosi podatke sa jedne lokacije na

drugu. Raunarska i komunikaciona oprema mogu biti umreene zbog

razmjene podataka, slika, zvuka, glasa ak i videa.

Informaciona tehnologija se odnosi na tehnoloki aspekt informacionih

sistema, a posebno hardver, komunikacione tehnologije, operativne sisteme,

sisteme za upravljanje bazama podataka, softver za mreu i druge komponente.

Zbog toga se u literaturi IT posmatra kao dio informacionog sistema, a zbog

znaaja IT kod nekih autora se poistovjeuje sa informacionim sistemom, to je

pogreno.

Da bi se uvidio znaaj ICT i elektronskog poslovanja, najbolje ilustruju

podaci koje su objavili Kerry & Linda McNeil1. Prema tim podacima da bi neki

sistem dostigao 100 miliona korisnika, to je otprilike 35% populacije SADa,

bilo je potrebno: za radio sisteme oko 38 godina, za TV sisteme oko 17 godina,

za personalne raunare oko 13 godina, za Internet oko 4 - 7 godina.

Znaaj IT je evidentan, ali je kljuni faktor uspjeha ovjek koji

primjenjuje metode, tehnike i procedure u odgovarajuim poslovnim procesima

radi obezbjeivanja poslovnih i irih drutvenih ciljeva.

Zbog toga su znaajna naa nastojanja za sticanjem osnovnih znanja iz

podruja informacionih tehnologija, kao osnove za ovladavanjem novim

znanjima i sve sloenijim tehnologijama, ali znanjima i tehnologijama koje

pruaju gotovo nesluene mogunosti.

Virtuelna realnost je naredna generacija informacione tehnologije koja

maksimalno omoguava eksperimentisanje na bazi simulacija i vizuealizacije.

Virtuelna realnost nosi u sebi ogroman obrazovni potencijal i vjerovatno

e postati osnova za simulacije sljedee tehnoloke generacije. Vizuealizacija i

nastavni ambijent, na bazi virtuelne realnosti, mogli bi da se upotrijebe za razvoj

jedinstvenog interfejsa za prilaz multimedijima i telekomunikacijama. Za

1 Kerry & Linda McNeil, Internet Frauds and Risks, New York Cash Exchange

13

obrazovanje je to naroito vano, poto ni jedna pojedinana tehnologija ne

prua kompletan nastavni program svojim korisnicima. Bogatstvo postojeeg

didaktikog materijala, ukljuujui knjige, atlase, banke slika, baza podataka,

animacije, video filmove, slajdove i drugo, moe se integrisati i biti na

raspolaganju tehnologiji virtuelne realnosti. Ovi pronalasci se zbog svojih

mnogostrukih uticaja u svijetu savremenog ovjeka smatraju revolucijom

(tehnolokom, tehnikom, nauno-tehnolokom i sl.), a po svim pozitivnim

efektima to poreenje i zasluuju.

14

2. OSNOVE TEORIJE INFORMACIJA

Bez tvari nita ne postoji, bez energije nita se ne deava, bez

informacija nita nema smisla. (J. Boievi 1995.).

Osnove teorije informacija je najprije izloio ameriki inenjer i

matematiar Klod Elvud enon (C.E.Shanon) u svojim radovima o

matematikoj teoriji informacija 1948. i 1949. godine. Informacija i

komunikacija su postali predmet naunog interesovanja sa pojavom knjige: The

mathematical Theory of Communication, Shannon i Weaver (1949). Pri tome,

informacija je postala relevantan pojam za sve nauke koje se bave simbolikom

komunikacijom (matematika, raunarska nauka, logika, lingvistika, elektronika i

dr.).

To je informaciji dalo interdisciplinarnu dimenziju, jer je svaka nauka

pokuala i jo pokuava da protumai taj pojam, mada, nije sporno, da je

informacija kompleksan pojam sa brojnim i razliitim manifestacijama bioloke,

fizike i socijalne prirode.

Teorija informacija danas je razvijena u posebnu nauku iji je teorijski i

praktini znaaj u savremenom svijetu veoma veliki i svakim danom sve vei.

Danas se ve teorija informacija uspjeno primjenjuje u filozofiji i matematici,

prirodnim i tehnikim naukama, socijalno-ekonomskim naukama, biologiji i

medicini2.

Spoljni svijet, koji okruuje ovjeka, djeluje na njega preko njegovih

ulnih organa. ulni organi daju ovjeku informacije o onome to se dogaa u

okolini. Dobijena informacija putem signala se obrauje u nervnom sistemu i

mozgu ovjeka. Nakon odgovarajueg izbora, prikupljanja i obrade, informacije

se koriste od strane ovjeka za obratno, neposredno djelovanje ovjeka na

okolinu ili uz pomo drugih sredstava. Tako se ovjekova okolina pojavljuje kao

izvor informacija, a takoe i kao primalac informacija i dejstava.

Primjena raunara pomae da se "proire" mogunosti ovjeijeg mozga

pri ocjeni situacije, donoenju odluka, mjerenju, kontroli i upravljanju. Ovdje

2 Kosti M., 1990

15

kao meufazu moemo uzeti proces pamenja i uvanja informacija u trajnoj ili

operativnoj memoriji.

2.1. Pojam informacije

Informacija je relativno nov pojam sa stanovita naunog izuavanja, a

u sutini je najstarije obiljeje ljudske civilizacije, odnosno ovjeka.

Informacija u nastavi i uenju je produkt ljudskog rada u procesu

izgraivanja znanja, razvijanja vjetina i stvaranja navika, koje

omoguavaju djelotvorniji ivot i rad svakog ovjeka. U tom smislu,

informacija se moe smatrati osnovom za sticanje znanja.

Informacija kao pojam poznata je od najstarijih vremena. Jo je

Aristotel, u Staroj Grkoj, govorio o informacijama i njihovom prenoenju. I u

srednjem vijeku mnogi napredni ljudi, uglavnom filozofi, prouavaju

informaciju i njene osnovne karakteristike.

Rije informacija, etimoloki potie iz latinskog jezika od rijei

informatio, to znai obavjetenje, obavjetavanje, uputstvo, poduavanje.

Informacije su prema tome sve injenice o neemu, koje je mogue saznati,

saoptiti i prenijeti nekom drugom. Neophodno je da injenica postoji, da se za

nju zna, da je mogue razumljivo saoptiti i prenijeti i da je primalac moe

primiti i iskoristiti za odreenu svrhu.

Informacija (eng. Information) je rezultat analize i organizacije podataka

na nain da daje novo znanje primaocu. Informacija je raznolikost poruka od

poiljaoca do primaoca. Ona postaje znanje kad je interpretirana, odnosno

stavljena u kontekst ili kada joj je dodano znaenje, a znaenje informacije

moe, ali i ne mora, biti korisno.

Prvobitno se smisao rijei informacija (od latinskog Informatio

pojanjenje, izlaganje) tumaio kao neto to postoji samo u ljudskoj svijesti i

optenju: znanja, obavjetenja, saoptenja, vijesti koje ljudi prenose usmeno,

pismeno ili na drugi nain.

Neki od pojmova informacije su:

saoptenje, obavjetenje o stanju stvari, podaci o neemu, modeli koji se

prenose;

smanjena, sniena neodreenost kao rezultat dobijanja saoptenja;

prenoenje, odraavanje raznovrsnosti u bilo kojim procesima i

objektima, ispoljena raznovrsnost;

16

roba koja je objekat kupovine-prodaje znanja, radi postizanja odreenih

ciljeva;

podaci kao rezultat organizacije simbola, u skladu sa ustanovljenim

pravilima;

proizvod uzajamnog djelovanja podataka i njima odgovarajuih metoda;

obavjetenja o licima, predmetima, injenicama, dogaajima, pojavama i

procesima, nezavisno od oblika kojim su predstavljeni.

Neki naunici smatraju da se informacija ne treba kao pojam definisati,

dok drugi naunici definiu informaciju na vie ili manje slian nain. Neke od

definicija informacije su:

Informacijom se naziva sadraj onoga to razmjenjujemo sa spoljnim

svijetom dok mu se prilagoavamo i dok utiemo na njega svojim

prilagoavanjem. Proces primanja i korienja informacija je proces naeg

prilagoavanja sluajnostima spoljne okoline i naeg nastojanja da u toj okolini

djelotvorno ivimo." - N. Viner

Kao to je entropija mjera dezorganizacije, tako je informacija, koja se

predaje nizom signala, mjera organizacije." - N. Viner

Prema N. Vineru (Kibernetika i drutvo, 1954) informacija postoji

izmeu ovjeka i ovjeka, ovjeka i maine, maine i ovjeka, ali i izmeu

maine i maine. Prema Georgu Klausu (Kibernetika i filosofija, 1963),

informacija postoji samo u relaciji ovjek ovjek, ljudi su tvorci i nosioci

informacija. Ipak, kibernetski pristup (Vinerov) iri je i prihvatljiviji pa bi

informacija bila slanje, prenoenje i primanje podataka ili optenje pomou

znakova izmeu ovjeka i ovjeka, ovjeka i maine, maine i ovjeka i maine i

maine. U irem smislu, moe se prihvatiti da je informacija svaki uticaj bilo

kog sistema S1 na bilo koji drugi sistem S2.

Informacija o ishodu eksperimenta sasvim ponitava, anulira,

neizvjesnost entropiju. Ona je kvantitativno jednaka entropiji kojom je sistem

bio okarakterisan prije dolaska informacije. Stoga se nekad informacija naziva

negentropija (Claude Shannon, 1949).

Po Voltu Vitmanu informacija predstavlja namjenski usmjereno znanje

sa ciljem da pripremi odgovarajue ponaanje.

17

Informacija je, pored materije i energije, osnovni resurs univerzuma3.

Zato moramo nauiti koristiti informacione resurse da bi optimalno koristili

materijalne i energetske resurse.

Znaaj informacija i informisanosti u savremenim uslovima ivota i rada

do te mjere je narastao da se ona (informacija) smatra kljunim resursom u svim

sferama ljudske djelatnosti.

Norbert Viner istie da kvalitetno ivjeti znai biti dobro informisan.

Dakle, biti obavjeten! glasi maksima novog informacionog doba, u kome je

blagovremeni podatak, informacija sveta stvar. Jer zahvaljujui obimu novih

tehnologija, ije su osnovne karakteristike veliki domet, brzina, mobilnost,

direktnost, neformalnost, trodimenzionalnost i vieulnost, omoguen je prenos

nezamislivo velikih koliina informacija u nevjerovatnim djeliima vremena to

direktno utie na aktuelnost same informacije, koja se svodi na momentalnost i

totalnu savremenost, bez pamenja i bez budunosti, kako zakljuuje Bodrijar.

Napredak nauke i tehnike dovodi do toga da svakim danom broj

informacija koje primamo i dajemo postaje sve vei. Sve vie ljudi radi na

prikupljanju, obradi, uvanju, korienju i izdavanju informacija, pa je

neophodno raspolagati efikasnim sredstvima (sistemima) prikupljanja,

memorisanja i obrade ovih informacija, te njihovog stavljanja na raspolaganje u

pogodnom obliku.

Ima vie (ak ta vie suprostavljenih) definicija informacije. Na primjer:

Informacija je svjesna ili svrsishodna organizacija podataka. Svrsishodnost je

vezana za sam oblik problema ili sistem o kojem se raspravlja. U politikoj

ekonomiji robom se naziva onaj proizvod rada koji je namijenjen razmjeni.

Proizvodi ljudskog rada nisu roba sami po sebi ve to postaju u posebnim

drutvenim uslovima, tj. uslovima razmjene. Informacija je specifina vrsta

robe. Proizvodnja informacija predstavlja esto najvaniju funkciju koju imaju

upravljaki elementi u savremenoj privredi, pa je postala veoma vana

proizvodna grana dananjice.

Informacija ima odreene funkcije i etape upotrebe u drutvu. Saznajna

funkcija ima za cilj dobijanje nove informacije, a ostvaruje se uglavnom preko

takvih etapa upotrebe kao to su: njena sinteza (proizvodnja), predstavljanje,

uvanje (dostavljanje u vremenu), percepcija (korienje). Komunikativna

funkcija optenja ljudi koja se ostvaruje preko etapa upotrebe kao to su:

3 Rodi, B., orevi, G.: Da li ste sigurni da ste bezbedni, Produktivnost, Beograd, 2004.

18

dostavljanje (u prostoru) i raspodjela, dok se upravljaka funkcija ostvaruje

preko svrsishodnog ponaanja sistema kojim upravljamo, a koji prima

informaciju.

Osnovne etape (faze) upotrebe informacije u sistemima su: sakupljanje

(percepcija), priprema (transformacija), dostavljanje, obrada (transformacija),

uvanje i prikazivanje (reprodukcija) informacije.

Bez obzira na teorijsko objanjenje pojma informacija, bitno je spoznati

njeno, danas ve iroko prihvaeno, shvatanje kao resursa. To konkretno znai

da se informacija smatra jednakim resursom kao to su to tradicionalni resursi:

novac, materijal, oprema i ljudi. Blagovremena i potpuna informacija postala je

resurs od izuzetne vanosti u donoenju odluka.

Sam pojam informacija se u svakodnevnoj upotrebi razliito tumai,

veoma esto preusko i nedovoljno jasno a isto tako i vrlo neprecizno. Po

jednima, informacija je isto takvo objektivno svojstvo materijalnih procesa kao

to su masa i energija. Pojam informacija je poeo da se nauno izuava i

posljednjih 15, 20 godina sa razvojem kibernetike. Informacija je novo znanje o

nekom dogaaju koje se saoptava primaocu da bi se prouzrokovala odreena

usmjerena reakcija za postizanje odreenog cilja.

Mora se, takoe, imati u vidu da je kljuni koncept savremenog drutva

upravljanje znanjem. Nisu vie ni roba ni rad osnovni ekonomski resursi ve je

to znanje, a u osnovi znanja je informacija.

este su definicije prema kojima je informacija "najuoptenije reeno,

kapacitet poveanja znanja". Meutim, informacija moe, ali ne mora, poveati

koliinu znanja primaoca. To zavisi od sistema na koji se ona odnosi. Govoriti o

informaciji kao o kapacitetu poveanja znanja, mogue je samo ako se ona

odnosi na sistem koji moe da ima vie razliitih stanja i kada postoji neka

objektivna neodreenost stanja u kome se sistem nalazi.

Vano je uoiti da kod svih iskazanih definicija postoji neto zajedniko,

a to je da se informacija definie u njenom pragmatinom obliku - ukazujui na

njenu ulogu u ponaanju ovjeka pri rjeavanju odreenih praktinih problema

realne stvarnosti.

Proces informisanja je proces sticanja znanja u cilju realizacije odreenih

zadataka. Na taj nain se uspostavlja izvjesna relaciono-komunikaciona

povezanost izmeu objektivne stvarnosti, informacije i znanja o toj stvarnosti

kod subjekta.

19

Znanje se moe definisati kao koliina informacija, opaanja ili

razumijevanja koje posjeduje neka osoba. Oigledno, vei nivo znanja

omoguava smanjenje neizvjesnosti odvijanja procesa. Zbog toga epoha

informatike vraa ovjeka u sredite kosmosa jer on, posjedujui informacije i

razumijevajui njihov znaaj, moe uticati na svoj i cjelokupni ivot na naoj

planeti i kosmosu.

Informacije mogu biti: tampane ili napisane na papiru, odloene

(memorisane) elektronski, prenesene potom ili elektronskim putem, prikazane

na Web sajtu, verbalne izgovorene u konverzaciji, znanje vjetine

zaposlenih.

Brzina kojom informacija ovladava modernim svijetom izmie

mogunosti kontrole, pa i razumijevanja.

2.2. Definisanje informacije

Postoji mnotvo definicija i shvatanja informacije, od najoptije

filozofske (informacija je odraz realnog svijeta), do najue primjenjene

(informacija je podatak koji je podloan obradi), a neke od njih su:

Informacija je sveukupnost podataka o svim moguim objektima, pojavama

ili procesima. Predstavlja se u obliku crtea, teksta, zvunih i svjetlosnih

signala, energetskih i nervnih impulsa itd. Po kriterijumu nastanka

informacije se dijele na elementarne (odraavaju procese i pojave mrtve

prirode), bioloke (odraavaju procese u ivotinjskom i biljnom svijetu) i

socijalne (odraavaju procese u ljudskom drutvu). Informacije koje stvara i

koristi ovjek dijele se na masovne (drutveno-politike, nauno-popularne

itd.), specijalne (naune, tehnike, ekonomske itd.) i line4.

Informacija je podatak sa odreenim znaenjem, odnosno znanje koje se

moe prenijeti na bilo koji nain (pismom, audio, vizuelno, elektronski ili na

neki drugi nain)5.

Informacija je prouavanje, upuivanje, uputstvo, obavjetavanje,

obavjetenje, raspitivanje, obavjetenost, obavijest, izvjetaj, izvjee,

sudsko izvianje, istraga6.

4 Izvor : Enciklopedija Matematika-Fizika

5 api, M. i Luki, LJ.: Standardi serije ISO/IEC 27000 najbolja poslovna praksa za sigurnost

informacija, 34 Nacionalna konferencija o kvalitetu, Kragujevac, 2007. 6 Izvor : Milan Vujaklija - Leksikon stranih rijei i izraza

20

Informacija u kibernetici oznaava podatak ili skup podataka na osnovu

kojih se upravlja nekom pojavom ili nekim procesom i jedan od osnovnih

pojmova kibernetike7.

Kako kae Peter Drucker8 Informacija je resurs dananjice i budunosti, ali

ona nije poput materije ili energije. Upotrebom se ne troi, raspodjelom se

ne smanjuje. Ako neto znam mogu nauiti druge, a da sam nita pri tome ne

gubim. Primjenjujui to to sam saznao, ne samo da ne gubim korieno

znanje, ve ga oplemenjujem praksom.

Informacija je svaki materijal kojim se prenose injenice, miljenja, podaci,

ili bilo koji drugi sadraj, ukljuujui svaku kopiju ili njen dio, bez obzira na

oblik ili karakteristike, kao i na to kada je sainjena i kako je klasifikovana9.

Informacija je svaka forma komunikacije koja primaocu prua razumljivo i

korisno znanje, a sastoji se od podataka koji za primaoca imaju znaenje.

Informacija je esto rezultat upita ili obrade, a odlike su joj: korisnost, tj. da

je relevantna za neku aktivnost ili svrhu; razumljivost, tj. da je data u

razumljivoj formi i jeziku; te pravovremenost, tj. da je primljena u vrijeme i

na nain koji osigurava zadovoljenje njene namjene.10

Informacija je specifini atribut realnog svijeta, njegov objektivni odraz u

vidu skupa signala, koji se ispoljava pri uzajamnom djelovanju s

primaocem informacije, a primalac omoguava da se ti signali iz okoline

izdvoje, registruju i po nekom kriterijumu identifikuju. Iz te definicije

slijedi: da je informacija objektivna, jer je to svojstvo materije

odraavanje; da se informacija javlja u vidu signala i samo pri uzajamnom

djelovanju objekata; te da jednu te istu informaciju razni primaoci mogu

tumaiti na razliit nain, u zavisnosti od podeenosti primaoca.

Informacija je neto to smanjuje neizvjesnost. Ako takva informacija

pozitivno utie na odluivanje onda je to korisna informacija.

Informacija je protumaeni podatak odnosno znanje koje se moe izvui iz

podatka. Podatak i informacija se koriste kao sinonimi. Podatak je meutim

objektivna kategorija dok je informacija subjektivna kategorija odnosno 7 Izvor : Mala enciklopedija Prosvjeta

8 Peter Drucker (1909-2005) guru i otac menadmenta, kroz 66 godina karijere je napisao preko

40 knjiga na 30 jezika. 9 Zakon o slobodi pristupa informacijama Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike

Srpske, broj 20/01) 10

Lagumdija, Z.: Menadment informacionih sistema, skripta

21

zavisi od naina na koji neki pojedinac tumai ili koristi predstavljeni

podatak. Podatak je samo zapis o posmatranoj pojavi i on e prerasti u

informaciju tek kada se odgovarajuom obradom i prezentacijom ponudi

korisniku, koji e moi da ga upotrijebi u nekom procesu odluivanja ili pri

rjeavanju nekog problema.

Informacije su vijesti koje za primaoca imaju vrijednost novosti. Informacije

u rukovoenju i upravljanju su oni dijelovi vijesti koji se odnose na proces

odluivanja, a za donosioca odluka imaju karakter novosti.

Polazei od pojma entropije, Norbert Wienner je informaciju definisao

kao mjeru ureenosti sistema, tj. negaciju sopstvene entropije sistema. On istie

da informacija mjeri sreenost i strukturu ili djelovanje sistema, njegovu

fiziku vjerovatnou, ona je pokazatelj koliko se djelovanje razlikuje od haosa.

Koliina informacija (nI) u poruci se moe definisati kao optimalan broj

neophodnih simbola sadranih u saoptenju (poruci) da bi se prenijela

informacija o aktuelnom stanju sistema. Jedinica mjere za koliinu informacija

je 1 bit (binary digit). To je koliina informacija koja definie jedno od dva

mogua stanja sistema (0 ili 1).

Pojam informacije zauzima centralno mjesto u informatici i

informacionim sistemima. U praksi je potrebno razgraniiti pojmove

informacija, podatak, poruka, vijest, simbol, signal, znak, itd.

Signali su nosioci poruka, podataka i informacija i predstavljaju osnovu

za uspostavljanje komunikacionih odnosa u informacionom sistemu. To su

fizike predstave podataka (elektrini, akustini, elektromagnetni, otvori na

buenoj traci, itd.).

Simboli i znaci slue za zapis informacija i sastavljanje poruka.

Poruke su skupovi znakova sastavljenih prema odreenim pravilima

razumljivim za poiljaoca i primaoca.

Podatak je poruka koja ima odreeno znaenje i predstavljena je u

formalizovanom obliku pogodnom za prenos ili obradu. Razlikuju se numeriki

(0, ..., 9 ), alfabetski ( A, B, ...,Z ) i znakovni podaci (:, -, =, itd.). Podaci su

zapisi neke informacije.

Informacija predstavlja neko novo saznanje korisnika, ona otklanja neku

neodreenost (neizvjesnost).

22

2.3. Znaaj informacije

Poelo je jo kada se Planeta Zemlja stvarala11, kada je svaki njen korak

ka poimanju civilizacije bila jedna nova informacija, predvidiva ili nepredvidiva

jer je nedostajalo mnogo drugih informacija. Informacija se javlja jo sa prvim

ljudskim naseobinama12, a borba za informaciju i sa informacijom poela je jo

prije Nove ere.

Informacija je centar sporazumjevanja i javlja se u prvim ljudskim

kontaktima. Ostavljeni kamen, kao i zabiljeeni znak na kamenu ili drvetu,

oznaavao je poruku-informaciju prijatelju i bio je obavjetenje samo odreenim

ljudima koji su unaprijed znali njegovo znaenje. Ve u vremenu stvaranja prvih

ljudskih zajednica nastala je potreba za saznanjima i informacijama, kada je

ovjek osjetio da mu one mogu pomoi u preivljavanju.

Davno su ljudi shvatili snagu informacije. Razvoj trgovine u srednjem

vijeku baziran je na konceptu Inetlligentia pecunaie querendo (Latinska

izreka u prevodu znai Pamet oplouje novac). Prvi pisani model sistema

prikupljanja i upotrebe informacija i znanja dao je Sun Tsu u drevnoj Kini prije

2400 godina. Aristotel je ve pisao o razlici izmeu informacije, znanja,

mudrosti i inteligencije.

Dakle, informacije postoje od pamtivjeka. Ljudi su od praistorijskog

doba razmjenjivali informacije putem znakova, glasova, dimnih signala,

svjetlosti i sl. Iz niza glasova razvija se govor, pa pisana rije, a tek prije

nekoliko vijekova tampana. Pisane i tampane rijei su se prenosile

konjanicima, potanskim kolima, raznim prevoznim sredstvima a zatim i

elektronskim putem (telegraf, telefon, radio, TV, Internet,...)

Razvojem civilizacije, informacija dobija i formalna znaenja.

Informacija prati ljudski rod od njegovog nastanka do danas i pratie ga sve dok

on postoji. Uporedo nastaje borba za i sa informacijama koja neprekidno traje.

Razmjena informacija meu ljudima traje i trajae dok postoji ljudski rod.

11Po definiciji Informaciologije: informacije su dio informacione vasione bez kraja i poetka u vremenu i prostoru. Jer informacija se, prema N. Vineru, vee kako za ivo (svjesno) tako i za neivo. 12

Mada u skladu sa Vinerovim (kibernetskim) filozofsko-mehanicistikim pristupom moe se kazati da su informacije postojale prije pojave svijesti (Georg Klaus), a, postojae i poslije (nestanka) svijesti. Ovaj stav je koherentan sa definicijom Informaciologije koja se bavi

prouavanjem informacija kao elementom informacine vasione bez kraja i poetka u vremenu i prostoru.

23

Ono to ovjeka ini dominantnom vrstom je sposobnost pamenja

injenica o svijetu, njihovog korienja u prilagoavanju tog svijeta sebi i

stvaranja i prenoenja svog znanja drugima. U dananje vrijeme ovjek mora

biti upoznat sa mnotvom informacija o svom okruenju da bi svoje ponaanje

prilagodio potrebama svog ivota i drutvenog okruenja. Proces formiranja,

prenoenja, saoptavanja i korienja informacija je ustvari proces saznanja.

Svako uenje i saznavanje je prijem, pamenje, ali i upotreba mnotva novih

informacija. to je vie razliitih informacija o nekom predmetu ili pojavi, to su

one bolje memorisane i sistematizovane, to e i raspolaganje njima biti

svrsishodnije. Osnov znanja i njegove razmjene je informacija, pa se tako sva

istraivanja obavljaju radi sticanja informacija.

Iako su informacije po svojoj prirodi nematerijalne, da bi se prenijele,

uvijek se vezuju za neki fiziki medij koji se naziva nosioc informacije (vatra,

dim, zvuni, elektrini ili svjetlosni signal). Danas postoje mediji na koje se

mogu skladititi velike koliine informacija u elektronskom obliku, obraivati ih

i prenositi na daljinu.

U centru svih ljudskih zbivanja nalazi se informacija kao sredstvo

ouvanja ljudske zajednice. Ona se moe izuavati sa vie strana: istorijskog,

naunog, drutvenog, praktinog. Ona postaje predmet interesovanja od trenutka

njenog generisanja, obrade, prenoenja, uvanja, zatite tajnosti, sve do uruenja

krajnjem korisniku. Na svom putu moe biti napadana, modifikovana,

izobliena, koriena u razne svrhe, pa i unitena13. Informacija, rije koja nam

prua sve nade u budunost, ali i zebnje od njene zloupotrebe. Isuvie je veliki

pritisak na informaciju da bismo svima vjerovali koji je koriste za dobrobit svih

nas ali i u zloupotrebama koje je teko sprijeiti. Borba protiv zloupotreba

informacije ne samo da se ne smije zanemariti, ve joj se mora neprekidno

poklanjati panja. Mora se biti stalno prisutan ta se u svijetu deava na tom

planu. Ne moe se ivjeti i raditi u ubjeenju da svi imaju potene namjere, jer

su dogaaji pokazali koliko ima onih koji ele, ali i mogu, da slabe take u

informacionim tehnologijama, posebno u raunarstvu, iskoriste u prljave svrhe.

Nije to neopravdani strah ve surova realnost o kojoj govore brojni primjeri14.

Tokom XX vijeka pojam informacije i teorije vezane za ovaj pojam se

intenzivnije prouavaju. Pojavljuju se razne definicije informacije koje

13 Stallings, William: Computer Networking & Internet Protocols, 1996. 14

Aleksandar Trifoni: Sistem zatite u informacionom drutvu, Zbornik radova Informaciona bezbednost 2009, Beograd, 2009.

24

uglavnom daju filozofi ovog vremena. Jedna od najee korienih definicija,

koja ima znaajnu irinu u pogledu njene primjene, a dao je filozof Ursul, glasi:

Informacija predstavlja preslikavanje stanja jednog subjekta u stanje drugog

subjekta. Pri tome ovo preslikavanje na drugi subjekt ne mora da bude istovjetno

kod svih subjekata. Iz ove definicije pojma informacije, vidi se da je ona

vezana za proces prenoenja, odnosno komuniciranja meu subjektima. Pri tome

subjekt u procesu komuniciranja moe da bude ovjek, maina, knjiga i dr. U

ovom procesu stvara se veza izmeu subjekata koji komuniciraju. Ta veza moe

da bude putem govora, muzike, pisma, slika, odnosno velikog broja ljudskih

aktivnosti. Dakle, postoje subjekti koji komuniciraju i veza putem koje se vri

komuniciranje, pa su osnovne komponente komunikacionog procesa:

informacioni izvor (koji alje informacije), prijemnik (koji prima informacije) i

kanal veze (preko koga se informacije prenose).

Kako je razmjena znanja tekovina ljudske civilizacije, tako je

informacija osnov duhovnog postojanja ovjeanstva. Danas bi se moglo rei da

svijet ne pokree samo energija, kako su tvrdili naunici, ve i informacija. U

vrijeme praovjeka sve znanje se uvalo u ljudskom umu i prenosilo sa

generacije na generaciju usmenim putem. Sa pojavom pisma i postepenim

razvojem raznih tehnika zapisivanja, od glinenih ploica, preko svitaka

pergamenta, tampanih knjiga, pa zatim mikrofilma, stiglo se i do razliitih

magnetnih, elektronskih, svjetlosnih i laserskih zapisa, te se ljudsko znanje

poelo bolje uvati i sakupljati i postepeno pribliavati sve veem broju

korisnika.

Informacija je mjera neizvjesnosti: to je manje oekivana, koliina

informacije je vea.

Informacije su odraz stvarnosti koju saznajemo, one predstavljaju model

ljudskog okruenja, pa kao i samo okruenje moraju biti ureene u sistem

informacija. Osnovna svrha sticanja informacija je donoenje odgovarajuih

odluka o ponaanju prema nekoj pojavi ili predmetu. Kompleksnost i velika

irina dananjih ljudskih aktivnosti zahtijeva kvalitetne informacije, a to su one

kvalitetnije, to jest istinitije i realnije, to tanije odraavaju injenice o

posmatranom predmetu ili pojavi, to je njihova upotrebna i saznajna vrijednost

vea. Informacija je dananje vrijeme osnova za donoenje odluka, ima svoju

cijenu i vaan je resurs.

Moderno poslovanje se ne moe zamisliti bez korienja informacije kao

osnovnog resursa. Ovaj fundamentalni znaaj na kome poiva savremeno

25

poslovanje, a koje se bazira na informacionim tehnologijama, vai za gotovo sve

oblasti ljudskog djelovanja, poev od obrazovanja, zdravstva, socijalne zatite,

kulture, do organa uprave. Brojne studije koje se bave ovim pitanjem ukazuju na

postojanje korelacije izmeu cjelokupnog ekonomskog rasta neke drave i

visokog stepena ulaganja u ICT15

.

Danas postoji problem sa velikom koliinom informacija. Jo u XVIII

vijeku engleski pisac i leksikograf Samjuel Jonson je rekao da postoji znanje o

neemu, ali i znanje o tome kako doi do postojeeg znanja o predmetu

interesovanja i kako ga koristiti. U dananjem obilju informacija je zaista

ponekad prava nauka pronai ono to nam je potrebno.

U istoriji ovjeanstva jo nikada nije jedna tako znaajna koliina rada

bila angaovana na poslovima povezanim sa nastajanjem, pribavljanjem,

obradom, prenoenjem i irenjem informacija (Sweeney, 1989.)

U vojskama irom svijeta, posebno u SAD, insistira se na informacionoj

superiornosti, sposobnosti da se prikupljaju, kontroliu, koriste i brane

informacije, a istovremeno onemogui protivniku da uradi isto.

Svjedoci smo raznih informacionih ratova i informacionih operacija,

akcija koje se preduzimaju da se utie na informacije i informacioni sistem

protivnika, uz istovremenu odbranu svojih informacija.

Zbog toga je informacija nuan element za uspjeh svake drutvene

zajednice i predstavlja sredstvo od neprocjenjive vrijednosti, pa adekvatna

zatita sprjeava razne oblike rizika i doprinosi poveanju bezbjednosti.

2.4. Razlika izmeu podatka i informacije

Pojam informacija predstavlja stimulans koji ima neko znaenje za

nekoga ko prima tu informaciju. Informacija smjetena u raunaru predstavlja

podatak. Nakon procesiranja, formatiranja ili obrade druge vrste i tampanja,

izlazni podatak ponovo postaje informacija. Kada se informacija uoblii i koristi

za razumijevanje i shvatanje nekih radnji, ona predstavlja znanje.

15

Prema Indeksu razvoja informaciono-komunikacionih tehnologija (IDI), koji poredi stepen

razvoja informacione i komunikacione tehnologije u 154 zemlje koje su lanice Meunarodne

unije za telekomunikacije, Bosna i Hercegovina je u 2008. godini zauzimala 64. mjesto.

Poreenja radi, u 2007. godini je bila na 58. mjestu, a 2002. na 66 mjestu.

26

Podaci, za razliku od informacije predstavljaju vrlo konkretnu stvar. Prvi

podatak je vjerovatno nastao onog trenutka kada je peinski ovjek rijeio da

simboliki predstavi neko svoje saznanje o svijetu, bilo sa namjerom da ostavi

poruku svojim sunarodnicima, ili da bi mu sljedee godine sluila kao

podsjetnik.

Podaci, dakle, predstavljaju simboliku predstavu informacije i dio su

ljudskog okruenja. Jo preciznije, podaci predstavljaju zapis informacija na

nekom fizikom objektu ( kamen, papir, glinena ploica, tranzistor, hard disk).

Da bi neka karakteristika objekta bila podatak, potrebno je da ima neko znaenje

za ovjeka.

Podaci imaju dvojaku funkciju. Pored uvanja informacija od prolazne

prirode ljudskog uma, oni omoguavaju i razmjenu informacija meu razliitim

ljudima.

Uspjeh ovjeka, kao drutvenog bia, u velikoj mjeri je uslovljen

njegovom sposobnou da razmjenjuje i uva svoja saznanja o svijetu koji ga

okruuje.16

Podaci su simboliki zapis (predstava) informacije na fizikom objektu

(medijumu).17

Podatak je injenica predoena u formalizovanom obliku, npr. kao broj,

rije ili slika. Podatak (engl. Data) predstavlja simboliki i formalizovani prikaz

injenica, pojmova i instrukcija, pogodan za komuniciranje, interpretaciju i

obradu uz pomo ljudi ili maina.

Podatak je u osnovi poruka koja se moe i ne mora iskoristiti. Ako

postoji i najmanja vjerovatnost da se poruka jednoznano i tano iskoristi, te

predstavlja neosporivu injenicu, tada predstavlja informaciju. Svojstva objekata

i njihovih odnosa u prostoru i vremenu izraavamo podacima. Podatak je u

sutini nesupstancijalne naravi, i primarno postoji kao misaoni objekt.

Pridruen je nekom konceptu, odnosno znaenju kojim opisujemo svojstva.

Podaci su sirove, neanalizirane injenice, brojke i dogaaji iz kojih se

mogu razviti informacije...18

Podaci su sirove injenice ili opservacije, tipino o fizikim

fenomenima ili poslovnim transakcijama.19

16Moda je Isak Njutn najbolje izrazio znaaj razmjene informacija na razvoj ljudskog drutva kada je rekao: Ako i jesam uinio neto znaajno, uinio sam to stojei na leima divova. 17Izraz medijum najvjerovatnije potie iz srednjevjekovne Francuske gdje su tako nazivani ulini proroci, ljudi koji su predstavljali posrednika u komunikaciji sa Bogom. 18

Stoner, 1986. s.621.

27

Podatak se moe shvatiti kao apstraktna struktura sastavljena od:

znaenja (naziv i opis znaenja odreenog svojstva), vrijednosti (mjera i iznos) i

vremena.

Podatak je pojam koji opisuje i kvantifikuje stanje nekog procesa u

realnom svijetu.

Budui da se podatak i informacija nerijetko koriste kao sinonimi, vano

je napraviti distinkciju izmeu njih. Naime, definicija informacije glasi da su to

podaci stavljeni u kontekst znaenja, dok je podatak izvan konteksta. Drugim

rijeima, podatak je beskoristan sve dok ne prenosi neku informaciju.

Informacija je skup znakova koji primaocu neto znae, odnosno otkrivaju neto

novo. Informacija je pojam s mnogo znaenja zavisno o kontekstu, ali je kao

pravilo usko povezana s konceptima kao to su znaenje, znanje, percepcija,

instrukcija, komunikacija i razni mentalni procesi. Jednostavno reeno,

informacija je primljena i shvaena poruka. Ali prije svega, ona je rezultat

procesiranja, manipulisanja i organizovanja podataka na naina da isti

nadograuju znanje lica koje informaciju prima. Komunikaciona teorija je

numeriki prikaz nesigurnosti ishoda. Povezujemo je s entropijom informacije, a

samim tim i sa relevantnou poruke, tj. koliko nam je data informacija od

koristi.

Razvoj informacione tehnologije omoguio je velike promjene u procesu

informisanja. Danas, proces informisanja predstavlja proces stvaranja

informacije obradom podataka uz pomo informacionih tehnologija. Proces

promjene podatka u informaciju zasnovan je na sedam koraka koji zajedniki

obuhvataju proces informisanja:

Prikupljanje proces koji se sastoji od: definisanja potrebnih podataka,

identifikacije izvora podataka, izbora naina prikupljanja i samog

prikupljanja podataka.

Organizovanje proces koji ureuje, predstavlja i formatizuje podatke

za korienje u ostalim procesima informisanja.

Analiza podrazumijeva tumaenje podataka i njihovu transformaciju u

informaciju.

uvanje podataka odnosno njihovo skladitenje je veoma olakano

primjenom ureaja za uvanje podataka kao to su magnetni diskovi,

magnetne trake, optiki diskovi, hard diskovi i drugi.

Obrada za koju je "zaduen" mikroprocesor raunara.

19

O Brien, 1999. s.46

28

Primanje i prenoenje podrazumijeva transfer podataka unutar i izmeu

informacionih sistema. Osnovni uslov razmjena podataka i informacija

izmeu informacionih sistema predstavlja kompatibilnost

komunikacionih protokola.

Prikazivanje prezentacija informacije iz informacionog sistema.

2.5. Kvalitet informacija

Pod informacijom podrazumijevamo niz neophodnih podataka potrebnih

da se sistem prati u dinamici kao ostvarenje odreenog cilja. Znaajno je ukazati

i na odreene zahtjeve koje dobra informacija treba zadovoljiti da bi se na

adekvatan nain mogla koristi u donoenju odreenih poslovnih, ekonomskih i

konano ivotnih odluka. Ti osnovni zahtjevi su sljedei:

informacija treba da bude odgovarajua (relevantna) za funkcionisanje

velikog informacionog sistema znaajno je izvriti selekciju podataka koji se

odnose na problem koji se rjeava, a zatim podatke grupisati po nivou

prioriteta s obzirom na njihov uticaj za rjeavanje konkretnih problema,

informacija treba da bude blagovremena za kvalitet informacije nije

samo znaajno da se izvri pravilan izbor podataka koji se odnosi na

problem ve je izuzetno znaajno da je informacija stigla na vrijeme. S

obzirom na meusobna indirektna dejstva, nekada je potrebno da vrijeme

dobijanja podataka i njihova obrada bude znatno ranije od poetka

donoenja odluke,

informacija treba da bude pouzdana za donoenje kvalitetne odluke

bitna je pouzdanost informacija. Pouzdanost zavisi od kvaliteta izbora, od

smetnji u prenosnoj mrei podataka kao i od postupka obrade. Preciznost

podataka treba biti na nivou preciznosti pojave koju podaci preslikavaju,

informacija treba da bude istinita selekciju treba napraviti i kada je u

pitanju upotreba samo tanih podataka, netani podaci dezinformiu,

informacija treba da sadri reprezentativne podatke ako je podatak

pouzdan i taan odnosno ukoliko vjerno oslikava pojavu o kojoj je rije

moemo rei da se radi o reprezentativnom podatku,

informacija treba da bude razumljiva i jasna ovdje podrazumijevamo

unaprijed utvrene i jedinstveno usvojene pojave i metode kojima se dolazi

do sadraja informacija kao jedinstven nain prezentovanja informacija.

29

2.6. Vrste informacija

Neki autori informacije dijele na relevantne, potencijalne, dodatne i

latentne. Nalazimo podjelu i na klasifikacione informacije, relacione i

relevantne.

Informacije se dijele i prema:

nainu izraavanja odreenih pojmova mogu se javiti kao dokumenta,

razna saoptenja, naune analize, nauno tehnike prognoze.

mjestu nastanka u zavisnosti od toga da li su informacije nastale u

procesu proizvodnje, u knjigovodstvu, finansijama, na tritu moemo ih

razlikovati kao tehnoloke, statistike, knjigovodstvene, finansijske,

informacije na tritu, operativne.

vremenu prikupljanja dijele se na periodine i neperiodine. Periodine

mogu da budu operativne, tekue i dugorone. Neperiodine informacije su

sezonske, sluajne.

vremenu trajanja neke informacije mogu biti informacije koje se odnose

samo na poetak dogaaja i o buduim dogaajima.

vremenu dogaaja mogu biti informacije o prolim i buduim

dogaajima.

meusobnoj povezanosti i uslovljenosti mogu biti: informacije o

dogaajima koji se deavaju istovremeno i informacije o dogaajima koji se

ne deavaju u isto vrijeme.

izvoru dobijanja mogu da budu, trine informacije, informacije koje

dolaze iz privrednog sistema, iz politikog sistema, informacije koje dolaze

iz podsistema velikog ekonomskog sistema.

znaaju mogu biti primarne i sekundarne. Primarne informacije imaju

visok rang prioriteta u sagledavanju odreenog dogaaja. Sekundarne

predstavljaju dopunu naeg saznanja o funkcionisanju informacionog

sistema.

2.7. Prouavanje informacija

Kao nauna kategorija, informacija je predmet prouavanja raznih

disciplina: informatike, kibernetike, filozofije, fizike, biologije, teorije veza itd.

Posljednje tri decenije su oznaile veliki progres u oblasti sistematskog

izuavanja informacija. Relativno nova oblast, koja se sve vie razvija, a koja se

30

bavi savremenim nainima prikupljanja, memorisanja i obrade informacija,

najee se zove informatika. Razvoj informatike omoguava razvoj i primjena

sredstava za obradu podataka, a posebno upotreba i razvoj raunara. Oko pojma

informatika postoji vie stavova i definicija. Tako se u nekim izvorima

informatika definie kao nauka o informacijama, o njihovom oblikovanju,

prenoenju, registrovanju, obraivanju i korienju. Po definiciji Meunarodnog

biroa za informatiku, informatika je nauna disciplina koja prouava fenomen

informacije, informacione sisteme i obradu, prenos i korienje informacija u

dobrotvorne svrhe ovjeanstva. Danas preovlauje trend da se pod

informatikom podrazumijeva prouavanje raunara, kao savremenih sredstava

za obradu informacija i primjena raunara u raznim drugim oblastima u

realizaciji raunarski bazirane obrade podataka i informacionih sistema.

Ova dva osnovna pravca razvoja informatike definisana su u SAD kroz

dvije posebne oblasti: raunarske nauke (engl. computer science) i informacione

nauke (engl. information science). Prva oblast se bavi raunarom kao sloenom

tehnikom napravom i razmatra nain njegove konstrukcije i osnovnih principa

rada, dok druga oblast teite usmjerava na sistemski pristup u prikupljanju,

prenoenju, obradi i prezentovanju informacija.

Informatika, njena tehnoloka i metodoloka dostignua omoguavaju

prevlaivanje svih monopola nad znanjima, to e dovesti do oslobaanja

vijekovima onemoguavane masovne ljudske kreativnosti tj. put iz carstva

nunosti u carstvo slobode u velikoj mjeri poploan je i onim opekama iz kojih

je sagraena kula informatike, sistemske teorije i sistemskog miljenja. 20

Informatika je mlada nauna disciplina, iako ima korijene iz antikog

perioda. Naziv duguje Philipu Drajfus-u koji je 1962. godine spojio prva dva

sloga francuske rijei information i posljednja dva sloga rijei automatique i

stvorio pojam informatika (Informatique).

U anglosaksonskoj literaturi ee se koristi naziv Computer Science

(raunarske nauke), a u Njemakoj naziv Informatik. Iz naziva se vidi da su dva

kljuna aspekta u ovoj nauci: informacije i automatizacija.

Prema prvom shvatanju znaenja pojma, Informatika je nauka o

izgradnji, funkcionisanju i strukturi informacionih sistema" ili "Informatika je

nauka koja prouava fenomen informacije, informacione sisteme i obradu,

prenos i korienje informacija za dobrobit ovjeanstva.

20

Sotirovi V., Egi B.: Informatike tehnologije, Univerzitet u Novom Sadu, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin, Zrenjanin, 2005, str. 7

31

Pored ovih, u literaturi se navode i sljedee definicije:

Informatika je nauka koja prouava strukturu i svojstva informacija,

kao i zakonitosti informacione djelatnosti, njenu teoriju, istoriju i organizaciju.

Informatika je nauka o racionalnoj obradi informacija, prije svega

pomou automatskih maina, tako da se informacija smatra nosiocem ljudskih

znanja i komunikacija u oblasti tehnike, ekonomije i drutvenih nauka.

Razliiti autori (Brusart, S.Han, N.Balaban, J.G.Dorfma,..) su shvatali

informatiku, uglavnom, na dva naina:

kao nauku o raunarima to je definie kao tehniku disciplinu, i

kao nauku o informacionim sistemima, odnosno, kao disciplinu iz

domena drutvenih nauka.

Odreenje informatike kao naune discipline mora da sadri bar tri

elementa: proizvodnju informacija, konstruisanje i funkcionisanje informacionih

sistema, i konkretnu primjenu informatike.

Informatika je disciplina koja ima za predmet proizvodnju, uvanje,

diseminaciju informacija, konstrukciju i funkcionisanje informacionih sistema

kao i njihovu konkretnu primjenu u realnosti, u okviru unaprijed datih i

obraenih ciljeva.

Pronalaskom i stvaranjem informacionih sistema, proizvodnja, uvanje i

upotreba informacija je postala centralna aktivnost i osnovni proizvod ljudskog

rada. Industrijski oblik proizvodnje zamijenjen je transproduktivnim oblikom

proizvodnje gdje je glavni predmet rada informacija.

Informatika kao nauka obuhvata teoriju automata, teoriju algoritama,

teoriju grafova, matematiku logiku, sintaksu i semantiku vjetakih jezika,

teoriju strukture podataka. Prema drugom znaenju pojma, informatika se

odnosi na informacione tehnologije, kao osnove za razvoj i primjenu

informacionih sistema. Prema treem znaenju, informatika se posmatra sa

aspekta primjene, pa se u tom kontekstu razlikuju raunarska grafika, poslovna

informatika (informacioni sistemi za razliite oblasti poslovanja), programski

jezici, baze podataka, itd.

Uticaj informatike na ovjeka i drutvo postaje dominantan u mnogim

podrujima ljudskog djelovanja stvarajui nove drutvene odnose i

uslovljavajui ponaanje pojedinaca. Postoje znaajne razlike u ocjeni tog

uticaja ovisno da li u njima prevladava optimizam ili pesimizam. Izmeu

jednostavnosti i krajnosti utopijskih koncepata, realnost je mnogo sloenija.

Stoga se moe govoriti o pozitivnim i negativnim uticajima.

32

Pozitivni uticaji su prije svega posljedica niza pojava koje doprinose

kvalitetnijem komuniciranju izmeu grupa i pojedinaca. Informaciona

tehnologija saima prostor i vrijeme, kroz brz i prostorno neogranien pristup

informacijama, odnosno raznim vrstama znanja, uz mogunost novog tipa

informacione i komunikacione povezanosti pojedinaca. Savremenom

informacionom tehnologijom ovjek moe koristiti informacione procese kako

bi postao samosvjesniji i kako bi ostvario veu slobodu izbora u raznim

ivotnim situacijama. Dostupnost raznovrsnih informacija i sveobuhvatna

komunikaciona povezanost ine pojedinca nezavisnim, jer je monopol nad

informacijama est nain vladanja ljudima. Informacioni procesi omoguuju brz

napredak, razvoj spoznaje i cjelokupan razvoj stvaralake linosti. Uticaj

informacione tehnologije na drutvene organizacije i grupe pokazuje sline

prednosti kao i na pojedince.

Negativni uticaji se ponajprije uviaju u informacionoj preoptereenosti

zbog enormnog porasta koliine dostupnih informacija. Naime, ljudske su

sposobnosti primanja informacija ograniene, a povean pritisak u tom smislu

izaziva psiholoke poremeaje, nervozu i frustracije. Informaciona tehnologija

moe biti sredstvo ugroavanja privatnosti, manipulacije i raznih oblika

zloupotrebe. Najrazvijenija drutva su ve duboko suoena sa ovim problemima.

Manipulacija medijima, komunikacionim procesima, kontrola stvaranja, izbora i

tokova informacija, prisutne su i u drutvima s dugom demokratskom

tradicijom. Posredno komuniciranje bez neposrednog kontakta meu ljudima

raa pretjeranu individualizaciju, izolaciju i otuenost. U prirodnoj neposrednoj

komunikaciji ljudi samo dio informacija se prenosi rijeima, a to je ono to ih

ini drutvenim biima. Primjena informacionih i telekomunikacionih

tehnologija nudi rjeenja nekih problema dananjice, ali i radikalne izmjene

pojedinih drutvenih procesa. Poseban vid njihova uticaja danas se ogleda kroz

procese globalizacije jer su ove tehnologije infrastrukturne za te procese. Iako se

ponekad globalizacija istie kao ekonomski fenomen, ona je mnogo sloenija i

utie na mnoga druga podruja ivota pojedinaca i drutva. Posebno je bitno

istai njene kulturoloke uticaje koji seu do kreiranja potpuno novih kulturnih

vrijednosti.

Relativno nova nauka koja se bavi informacijama je i informaciologija21

.

21

Informaciologija je opta nauka o svim informacionim pojavama, mikro i makro dinamikim

procesima bezgranine Vasione. Objekat informaciologije jeste objektivna realnost bezpoetne-

beskonane informacione Vasione koja egzistira nezavisno od nae spoznaje: unutar, van,

33

3. OSNOVE INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA

3.1. Definisanje informacionih tehnologija

Informaciona tehnologija (Information technology) je nauna disciplina

koja se javlja krajem prolog vijeka, sa prelaskom drutva iz industrijskog u

informatiko doba. Izuzetno se brzo razvija i iri njena upotreba, sa neprekidnim

pojavljivanjem novih tehnologija. Ima ogroman uticaj na ljudsko drutvo u svim

aspektima.

Teko je dati egzaktnu definiciju informacionih tehnologija, ali moemo

rei da termin informacione tehnologije obuhvata sve oblike tehnologija koje se

koriste za kreiranje, uvanje i razmjenu informacija u razliitim vidovima

(poslovni podaci, govor, zvuk, slike, multimedija i dr).

Informaciona tehnologija je pojam kojim opisujemo dijelove (hardversku

opremu) i programe (softver) koji nam omoguavaju pristupanje, organizovanje,

manipulisanje i predstavljanje informacija elektronskim putem. Ona danas

znaajno utie na razvoj modernog drutva pa se kae da ivimo u

informatikom (informacionom) dobu. Najvaniji element informacionih

tehnologija su raunari.

Amerika asocijacija za informacione tehnologije (Information

Technology Association of America ITAA) definie informacionu tehnologiju

(IT) kao: izuavanje, dizajn, razvoj, implementacija i podrka ili upravljanje

raunarskim informacionim sistemima (IS), softverskim aplikacijama i

izmeu i oko nas, svugdje i svagdje i koja se pojavljuje kao objekat postojanja i spoznaje.

Predmet informaciologije su istraivanja mikro i makro dinamikih procesa proizalih u Vasioni

u interakciji stvarnih i nestvarnih atributa materijalizacije i nematerijalizacije, izvorima

anihilacije i autoregeneracije, a takoe, i procesi percepcije, predaje, uvanja, obrade,

vizuelizacije i shvatanja informacije.

Shodno tome, definiui informaciologiju kao optu nauku, moe se zakljuiti da su

informatika, informologija i dr, samo dio opte nauke koja obuhvata:

- informonomiju nauka o zakonitostima vezanim za informaciju

- informologiju disciplinu o tehnologijama recepcije, telekomunikcije, rutiranja i predaje

informacija uz korienje neuroreceptornih, kablovskih, radiorelejnih i satelitstkih kanala

veze i

- informatiku oblast znanja, istraivanja i automatizovane obrade alfanumerikih

informacija za optedrutvene potrebe.

34

hardverom. IT koriste raunare i raunarske programe da konvertuju,

uskladite, tite, obrade, bezbjedno alju i primaju informacije22.

Prvi koji je upotrijebio termin Informacione tehnologije je bio Dim

Domsik iz Miigena i to novembra 1981. godine. Termin je upotrijebio kako bi

modernizovao do tada korieni "obrada podataka". U to vrijeme Domsik je

radio kao raunarski menader u auto industriji.

Termin "Informaciona tehnologija" esto obuhvata i znatno ire polje

oblasti tehnologije. Sve one aktivnosti kojima se IT profesionalci bave, od

instalacija aplikativnih programa do projektovanja sloenih raunarskih

mrea i informacionih sistema. Neke od tih aktivnosti su: umreavanje i

inenjering raunarskog hardvera, dizajniranje softvera i baza podataka, kao i

upravljanje i administracija informacionim sistemom.

IT je opti termin koji opisuje tehnologiju koja pomae proizvodnji,

manipulaciji, skladitenju, komunikaciji i distribuciji informacija. Nastala

pedesetih godina prolog vijeka, pojavom prvih komercijalnih raunara,

spajanjem mikroelektronike, komunikacione i raunarske tehnologije.

3.2. Razvoj informacionih tehnologija

Posljednje decenije XX i poetak XXI vijeka oznaeni su velikom

ekspanzijom novih tehnologija, a posebno informacionih i komunikacionih

tehnologija.

Jo se, ve davnih, 60-ih godina uvidjelo da sam raunar, zbog poveanja

obima podataka, ne vrijedi tako mnogo. Tada je stvoren ALOHA standard za

prve WAN (engl. Wide Area Network) mree.

Gledajui hronoloki moemo rei da su ICT u svom razvoju u zadnje tri

decenije prole kroz tri faze23:

1. Doba obrade informacija teite je stavljeno na automatizaciju rune

obrade podataka AOP i EOP (1960-1980);

22

http://en.wikipedia.org/wiki/Information_technology 23

Izvor podataka: Nolan, R.L., Croson, D.C.: Creative Destruction, A Six Stage Process for

Transforming the Organization, Harvard School Press, Boston,1995., str. 6.

35

2. Doba mikroraunara (1980-1995) teite je na moi profesionalaca

inenjera, eksperata, analitiara i menadera koji koriste raunare za pristup,

analizu i prikaz podataka;

3. Doba umreavanja poinje 1990. godine, a nastaje kao posljedica spoja

informatike i telekomunikacija to je omoguilo stvaranje novih oblika

organizacije.

ENIAC, prvi elektronski raunar napravljen prije neto vie od pola

vijeka, bio je dugaak 24 metra i teak 80 tona. 50 000 puta sporiji od dananjeg

prosjenog kunog raunara i sa mogunou smjetaja milion puta manje

informacija. Za ovo pola vijeka, zahvaljujui vrtoglavom i ekspanzivnom

razvoju nove informacione i komunikacione tehnologije (ICT), najbreg

rastueg fenomena kog drutvo poznaje, sve nam je u znaku informacionih

tehnologija. iroka primjena u gotovo svim tehnoloki naprednim proizvodima

pomjerila je iz korijena oveanstvo.

ICT dostigle su takav stepen razvijenosti da je njihovo irenje ogranieno

praktino samo ljudskim faktorom. Na mnogo se naina pokuava sistematski

ralaniti razdoblje burnog razvoja ICT i procijeniti njihov budui razvoj. Kada

se razmatraju strateke odrednice budunosti, njihov razvoj moe se podijeliti na

sljedee periode:

Period velikih raunara obiljeen je postojanjem raunskih centara u kojima

su eksperti iza zatvorenih vrata dijelili korisnicima oskudna raunarska

sredstva.

Period kada prevladava upotreba personalnih raunara. Polovinom

osamdesetih godina je broj ljudi koji su upotrebljavali personalni raunar

premaio broj onih koji su svoj posao obavljali u raunskom centru.

Period raspodijeljenog raunarstva, u kojem se nalazimo danas, donio je

mnoge novosti u upotrebi raunara, te promijenio naine informisanja,

uenja, rada, trgovanja i zabave. Prepoznatljivo obiljeje sadanjeg perioda

je Internet, koji je postao infrastruktura za razne primjene. Razlog

eksplozivnog irenja Interneta prvenstveno treba traiti u tome to je

napretkom ICT omogueno velikom broju ljudi da relativno jednostavno

aktivno uestvuju u kreiranju vlastitih rjeenja problema sa kojima se

susreu.

Period sveprisutnog raunarstva, odnosno sveprisutne ICT u svom je

zaetku. Obiljeen je sve veom primjenom ugraenih raunara, koji su

36

prisutni u praktino svim napravama i sistemima, ali ih i ne zapaamo.

Pretpostavlja se da bi u sljedeih 5-15 godina takva primjena mogla

premaiti upotrebu personalnih raunara. Brzina pojavljivanja novih

tehnolokih rjeenja e ovisiti, praktino, samo o stepenu njihovog

prihvatanja od strane korisnika. Pokazuje se da ICT po svom nainu

korienja unose dosta nemira i nervoze u ivote ljudi pa e zbog toga

sveprisutne ICT postii svoju punu svrhu tek kada omogue da ovjek njima

potpuno ovlada.

Ovaj posljednji period koji jo traje, doveo je do revolucionarnih

promjena u poslovanju. Uloga ICT u dananjem poslovnom svijetu izazvala je

transformaciju industrijske u dananju digitalnu ekonomiju. Digitalna ekonomija

je fenomen koji nije postojao do 1996. godine. Digitalno poslovanje koristi

informacione ili digitalne tehnologije za stvaranje potpuno novih vrijednosti i

poveanje profita. Razvojem nove digitalne ekonomije industrijska era polako i

sigurno nestaje. Razlozi za to lee u injenici da nestaju glavni elementi

industrijske ekonomije, a to su svojevrsna ekskluzivnost kvalifikovane radne

snage i rada, neinteligentne proizvodne maine, odnosno pogoni i prirodne

sirovine. Takoe nestaju i negativne nuspojave industrijske ere: masovna

unificirana proizvodnja, uska specijalizacija, birokratsko drutvo i razna

ogranienja.

Za ubrzan razvoj IT veoma je zasluan Andy Grove, paranoini trgovac

ipovima, suosniva Intela 1968, pa predsedavajui menaderskog borda Intel-

a. Sa desetog mesta doveo je Intel na vrh poluprovodnike industrije, verujui

u tri principa rukovoenja:

Moore-ov zakon (svakih 18 meseci udvostruava se broj elemenata u

procesoru po istoj cieni),

princip ljudoderstva (nove tehnologije apsorbuju stare) i

lini (Grove) zakon (svakih 10 godina za dva puta se poveava kapacitet

komunikacionih linija odnosno brzina komunikacija).

Imajui na umu nevjerovatnu brzinu razvoja i korisniku prihvatljivost

raunarskih i Internet tehnologija, za razliku od brzine prihvatanja i rast

popularnosti ranijih tehnolokih inovacija u oblasti komunikacija (telegraf,

radio, TV, radar itd.), Grove je stalno istraivao uticaje raznih fenomena na

raunarsku industriju, traei odgovore na pitanja: zato ljudi toliko gledaju TV,

zato toliko brzo prihvataju PC kada ih se plae, zato su Microsoft, Bill Gates i

37

drugi industrijski lideri iznenaeni sve veom popularnou Interneta i sl.?

Nikada ranije u svojoj istoriji ljudsko drutvo nije upoznalo tehnologiju

koja se razvijala tako rapidno (poveavajui stostruko mo svake dekade),24

suspendujui ogranienja pr