İmam gazali - mişkatül envar_text.pdf

8/18/2019 İmam Gazali - Mişkatül Envar_text.pdf

1/73


2/73

MKÂTÜL-ENVÂR

«Nurlar

Feneri»


3/73

BEDR

YAYINEV

Ankara

Cad.

No:

7

(Vilâyet

Karsnda)

Caalolu

-

stanbul

Tel:

(0.212)

519

36

18

Sögut Ofset

stanbul

-

1994


4/73

Pembe

Kitaplar

No:

11

MKÂTÜ'L-ENVÂR

«Nurlar

Feneri»

mam

Gazalî

Çeviren:

Süleyman

Ate<

bedir

stanbul


5/73

PEMBE

KTAPLAR

1.

Sevâd-i

Âzam. Ehlisünnet inancnn

doru yolu.

mam Se-

merkandî'nin

eseri.

2.

Müridül-Müteehhilîn. Kutbüddin îznikî. Tesettür,

slâm'da

âile bahisleri.

3.

Evrim,

flâs

Eden Teori.

Prof.

Dr. Âdem

Tatl.

Marksizmle

birlikte

çan en büyük sapkl

olan

Darvinizm'i çürütüyor.

4. Aile Saâdeti. Mehmed Faik

bey.

5.

Ey Oul

mam

Gazali. Ehlisünnet

ve

tasavvuf

dümanlar-

n

reddeden

geni

bir önsözle.

6.

Hristiyanla

Reddiye.

Tuhfetül-Erib

tercümesi.

Abdullah

Tercüman.

Çev.: Hac M. Zihni Ef.

7.

slâm'da

Edeb. Tahir Büyükkörükçü.

8.

Hicab.

brahim

Midhat.

Üç

kitaptan

ve

iki ekten müteekkil

bu eser, slâmî

örtünmenin medeniyet,

çplakln

ise

vahet

olduunu

isbat

ediyor.

9.

Namaz

Dinin

Direidir.

Ahmed

Zeyni Dahlan. Arapças ile

birlikte.

10. slâm'da

Kavmiyetçilik Yoktur Babanzâde Ahmed Naim

bey.

12. Tasavvufun

On

Esas.

Necmüddin

Kübra

-

Bursal smail

Hakk.

13. slâm'da Haklar

ve

Vazifeler

14.

slâm

Ahlâknn

Esaslar

(Pembe

kitaplar,

pembe

kâda

itina ile

baslm,

iplik

dikili,

selefon

kapl

be

renk

ebru

kapakl,

kaliteli

muhtevaya

sahip,

ehlisünnet

prensiplerine

ve

eriat'a

uygun,

titizlikle

ha-

zrlanm

seçkin

ve

zarif

kitaplardr.

Güvenerek

okuyabilir

gençlere

ve

dostlarnza

hediye

edebilirsiniz.

Seri

devam

ede-

cektir.)

Bedir

Yaynevi.

Ankara

cad.

7

Caalolu-stanbul

(Tel.

519

36

18)


6/73

ÖN SÖZ

MAM-I GAZAL'NN

HAYATI, FKRLER VE

ESERLER HAKKINDA

BRKAÇ

SÖZ

mam-

Gazali, slâm

ilim tarihinin en mümtaz sîma-

larndandr.

Ölümünden sekiz asr

geçmi

olmasna

ra-

men

eserleri ve düünceleri

müslümanlarn

her

snf

ara-

snda

bütün

tazelii ve

canll

ile

hâlâ

yaamaktadr

(1).

mam-

GazalFnin

künyesi

Ebû-Hâmîd

Muhammed

bin

Muhammed'dir.

Lâkab ise Hüccetü'l-slâm

ve

Zey

nü'd-Dîn'dir.

mam-

Gazali,

milâdî 1058

senesinde

Tûs ehrinde

dünyaya

geldi.

Babas

fakir bir kimse olmakla

beraber,

Gazalî'nin

ve

kardeinin

iyi

yetimeleri

için,

ilim

ören-

melerine

ihtimam etmiti

Gazali, evvelâ

Tûs'ta daha

son-

(1)

bn'el Subkî «Tabakat»

nda Gazali için u sa-

trlar

yazmaktadr: «Hz.

Muhammed'den

(S.

A.)

sonra bir

peygamber gelecek olsayd bu,

mu-

hakkak

Gazali

olurdu.»

Subkî'nin

bu hükmü

el-

bette

mübalâaldr. Fakat

mam- Gazali

hak-

kndaki

hissiyata

tercüman

olmak

cihetinden

calib

i

dikkattir.


7/73

6

MKÂTÜ'L-ENVÂR

ra

Gürcan'da

okudu.

Cürcan'da

okuduu dersleri

not

et-

tii

defterlerin,

vatanna

dönüünde içinde

bulunduu

kervan

soyan

haydutlar

tarafndan

gasbedilmesi hâdise-

si

tarihte

öhret

bulmu

olduundan

naklediyoruz:

mam-

Gazali,

kervan basan

haydutlarn

reisinden,

defterlerini

geri

vermesini,

zira bunlarn hiçbir ilerine

yaramyacan

söylemiti.

Haydutlarn

reisi o

defterler-

de

ne

olduunu

sorduunda: «Onlara yazl

bilgileri

edin-

mek için

yurdumu

terkettim ve uzun müddet süren tah-

silimin

semeresini

onlara

yazdm» dedi. Haydutlarn

reisi

güldü

ve:

«Nasl

olur

da

ilim

tahsil

etmi

olduunu

ileri

sürebilirsin? Baksana

defterlerin elinden alnnca hiç il-

min

kalmyor» dedi. Defterleri

de

geri

verdirtti. Bu

hâdi-

se

mam-

Gazali üzerinde

büyük

bir tesir brakt

ve

memleketine

dönüünde

ilk ii

defterlerdeki

notlar ha-

fzasna naketmek

oldü.

mam-

Gazali'nin

hayatn

ve

fikri

mücadelelerini

iyice

kavryabilmek

için yaad

devri

iyi bilmek gerek-

tir.

Bu

bakmdan

slâm

âleminin

ve

dünyann,

Gazali'nin

yaad asrdaki durumunu

ksaca

tasvir

ediyoruz:

O zamanda slâm

âleminde

siyasi ve

fikrî

bakmdan

büyük

bir

kargaalk

hüküm

sürüyordu. Badat

-

Abba-

sî

halifelerinin

hâkimiyetleri

zayflamaya

yüz

tutmutu.

Buna

mukabil Büyük Selçuklu Devletinin snrlar geni-

liyor ve nüfuzu artyordu. Gazali,

bu

devletin

büyük hü-

kümdarlar

olan

Turul

Beyin,

Alparslan'n

ve

Melik-

ah'm

devirlerini

idrâk

etmitir. Melikah'm

kymetli

ve-

ziri Nizamü'i-Mülk

hem

sava

meydanlarnda

zaferler ka-

zanyor, hem

de o

zaman

dünyada

mevcut

en

parlak ilim

ocaklar

olan slâm

Üniversitelerini

açyordu. Gazali 23

yanda iken arkta

esrarengiz

bir

adam belirmiti.

Bu

adam ismi etrafnda

hâlâ

bir

esra

hâlesi

bulunan

Ha-

hain

mezhebinin reisi eyhü'l-Cebel

Hasan

bn

Sabbah

idi.

Gabllarca

daha

ziyade

rubâîleri

ile

tannan,

slâm

âleminde ise

bir

matematikçi olarak

bilinen

mehur

Ömer

Havyam dahi

mam- Gazali'nin

muasrlarndandr.


8/73


9/73

8

MKÂTÜ'L-ENVÂR

tmam-

Gazali'nin

hayatnda bir dönüm noktas te-

kil

eden

bu

deiiklik,

içinde

gittikçe

büyüyen ve

manevi

huzurunu

kaçran

bir

übheden

ileri

geliyordu.

Dili tu-

tulmu,

belâgat

ve

fesahati yok

olmutu. Üstelik

bedeni

bakmdan

da

rahatsizlanmt.

Bunun üzerine

etrafnda-

kilerin bütün

rica

ve

srarlarna ramen

medresedeki

derslerini

brakt ve

Badat'dan ayrld. Bundan sonra

ömrünün

10 yln

uzlette

geçirdi.

Seyahatler

yapyor

ve

sofiyâne

bir hayat

sürüyordu.

Evvelâ am'a

gitti.

2 sene

riyazet

ve nefs

mücadelesi

ile vakit geçirdi. Sonra Ku-

düs'e

gitti.

Bu

esnada

halkla

temas

etmekten

çekiniyor

ve daimi

bir iç

murakabesi

halinde

bulunuyordu. «Kaal»

âleminden

«hâl» âlemine

geçmenin

ne'esi içindeydi.

Nihayet Cenab-

Hakkn

hidayet

günei kalbine

do-

du.

lâhi

bir lütuf eseri

olarak

bütün übhelerden

ârî,

.

tahkiki bir iman sahibi oldu. Badat'a tekrar

döndü. En

büyük

eseri

olan

«îhya'»

y

okutmaya

balad.

Etrafna

yine

kalabalk bir dinleyici

kitlesi

toplanmt.

Fakat

yalnzla alan ruhu

bu

halden

skld. Tûs'a

çekildi.

Orada on sene müddetle

her

türlü

âlây

iten

uzak

bir

ha-

yat

geçirdi.

Bu

esnada

slâm

âleminde

fitne

artmt.

Ni-

hayet

Selçuk

Veziri

Fahrü'l-Mülk'ün

ricas

ve ulemâ

ile

yapt

istiare

sonunda

tekrar

irad

ve

mücadele

sahne-

sine

çkt. (M. 1105).

Ömrünün

sonuna

doru

tekrar

va-

tan

Tûs'a

döndü.

Evinin

civarna

bir

tekke, bir

de

med-

rese

ina

ettirdi.

Günleri irad ve

ibadetle

geçiyordu.

Ken-

disini

çekemeyenler

Sultan

Sencer'e

onu,

Ebû

Hanife

hakknda

kötü sözler

söyledii

iftiras

ile

jurnal

ettiler.

Padiah'n

srarl

daveti

üzerine

Sencer'in

huzuruna

gö-

türüldü.

Padiah

Gazali'ye büyük hürmet

gösterdi,

tahtn-

dan

kalkp

yerine onu oturttu.

Hakikati

bizzat

o büyük

âlimin

azndan

iittikten

sonra,

izzet

ü

ikram

ile

memle-

ketine yollad.

Gazali

burada 1111

(505)

tarihinde

vefat

etti.

Allah'n

rahmeti üzerine olsun.


10/73

MAM GAZAL

9

tmam-

Gazali'nin

Ban

Eserleri

1

—

hya'ulûm

cI-Dîn:

Gazali'nin

en mehur

ve

en

biîyük

eseridir.

Bu

kitapta

fkh

ile

tasavvuf

meze

edilmi-

tir.

Dört

ksmdr:

Rub el-ibadât,

Rub el-âdât,

Rub

el-

mühlikât

ve

Rub

el-münciyât.

Her

ksm

da 10

kitaba

bö-

lündüüne

göre

eserin tamam

40 kitap

tutmaktadr.

h-

ya',

yazlndan

bu

yana slâm, âleminde

en çok

okunan

bir

kitaptr.

Muhtelif

erhleri,

açklamalar,

ksaltmalar

yaplmtr.

Seyyid Muhammed el-Murtaza

el-Zebidl'nin

yazd

10 ciltlik

erh

en

tannm

olandr.

2

—

Ei-iktisad

fi'l-i'tikad: tikada

dairdir.

3

—

Tehafüt

el-Felâsife: Aristo

felsefesinin

tenkidi-

dir.

4

—

El-Munkiz

min

el-dalâl

ve'l-rausil

ilâ

i'1-ioe

ve'l-celâl:

mam-

Gazali,

bu

kitabnda

hakikate ve

hida-

yete nasl

eritiini

anlatmakta

ve

çeitli frkalar inceli-

yerek tenkid etmektedir.

5

—

Makasid el-Felâsife:

Felsefeyi

tenkid

etmeden

önce onun bütün mes'elelerini

açk bir

ekilde

bu

kitap-

ta yazmtr.

6

—

El-Mustasfa:

Usûl-i

fkha

dair

olup

bir mukad-

dime

ile 4 fasldan ibarettir.

7

—

Kimya-i

Saadet: man,

amel

ve tasavvuftan

(

»

ahlâk)

bahseder. hya'nn farisî

Usanma

yaplm k-

sa

bir

tercümesi

mahiyetindedir.

8

—

El

Kstas

el-Mustakîm:

Batmilere reddiye ola-

rak

yazlmtr.

9

—

Bidayet

el-hidaye:

Din ve ahlâk bilgilerini

ö-

reten ve halka hitap

eden

bir kitaptr.

Birinci

ksmnda

zahiri

ibadet

ve ahlâktan, ikinci ksmnda

kalbin itaat

ve isyanndan bahseder. Sonra göz, kulak, dil, vücut, cin-

siyet

uzuvlar,

eller

ve

ayaklarn

güzel

kullanlndan

söz eder. Son faslnda

da

kalbin hased, iki yüzlülük ve

kibir

gibi kötülüklerden

temizlenmesini

anlatr. Çok

fay-


11/73

10 MKÂTÜ'L-ENVÂR

dal

ve herkesin

anlayabilecei seviyede yazlm

bir

din

kitabdr.

10

—

Eyyühe'I-veled.

îmam-

Gazalî'nin

bilinen

bütün

eserlerinin

says

takriben

75

i

bulmaktadr. Bunlarn listesi

müsterik

Brockelmann'm

(Geschichte

der

Arabischen

Literatür)

adl eserinde

yazldr.

(Supplementband

1,744).

mam-

Gazalî'nin

Fikir Hayat

.

-

Kelâm'da

Gazali:

mam-

Gazalî'nin

kelâm

sahasn-

daki

fikirleri

slâm

düünce tarihinde

bir

dönüm noktas

tekil eder. Kelâm'n daha

ziyade

akaid

ksmna

ehemmi-

yet

vermi olan Gazali

akl

ön plânda

tutmutur.

Mantk

ve

münazara prensiplerini

muvaffakiyetle

kullanmtr.

Kelâm ilmi

kendisini tatmin

etmemitir.

Zira bu ilim mu-

arzlarnn kabulüne

bal

birtakm mukaddimelere

da-

yanmaktadr.

Gazali

böylece

akln yerine

mükâefeyi

koymutur.

Gazali

ehl-i sünnete

muhalif

frkalarla

da

mücadele

etmitir.

Bilhassa

mûtezile

ve bâtnîye

ile

çatmtr.

O

devirde bâtnîler

ortala

fesat

saçyorlard.

Gazali

bun-

lara kar

be,

alt

eser yazm

ve onlarn

bütün fikirle-

rini

çürütmütür.

Kendisi

bizzat

Halife tarafndan

bu

mez-

hebi

redd ve ibtâl

etmee

me'mur

edilmiti.

Felsefecilerle

mücadelesine

gelince:

mam-

Gazali

evvelâ

felsefeyi

iyice

tedkik

etti. Bütün

esaslarn

ören-

di.

Sonra onu tenkid etti.

Bilhassa

Aristo'ya ve

onun

mu-

akkibi

olan

bni Sina'

ile Fârâb'ye

hücum

etti.

Bunlar

20

mes'elede

ehl-i

sünnetten

ayrlyorlard ki,

üçü

küfrü

mûcipti.

Gazali

ve Fkh:

Mezheb

itibariyle

afiî

olan

îmam-

Gazali,

bu

sahada

da

büyük

eserler

vermitir.

'

Bata

mam-

A'

zam

ve

Hocas mam-

Haremeyn

olmak

üzere

bâz

noktalarda

Hanefîlere

muhalefet

etmitir.

Bu

yüzden

.


12/73

MAM GAZAL

11

uzun

münakaalar

olmu ve

birçok reddiyeler

kaleme

alnmtr.

Gazali

ve

Tasavvuf:

Gazali'nin

memleketi

olan Tûs

o

asrda büyük

bir

tasavvuf

merkezi

idi. Gazali

küçüklü-

ünde

ve

talebelii

esnasnda

sofî muhitlerinde

yaad.

Tedris

hayatnda

ise

tasavvuf

ikinci

plânda kald. Niha-

yet

geçirdii

ruh

sarsntsndan

sonra

tekrar tasavvufa

döndü.

Yalnz

akln

insan hidayet

ve

saadete götüremi-

yeceini anlad.

Gazalî'ye

göre

gerçek

bilginin kayna

ancak

ilâhi

âlemden

parlayan bir

nurdur.

mam-

Gazali

hakknda

yazlan

en.

mufassal

Türkçe

eserler unlardr:

MEHMED AL AYNÎ,

Hüccetü'l-slâm

mam

Gazali,

stanbul

Matbaa-y

Âmire, 1327,

367

sayfa.

Eserin

ba-

nda

Manastrl

smail

Hakk'nn bir

takrizi

vardr.

Müellif, eserin

mukaddimesinde Baron

Carra de

Vaux'nun

mam-

Gazali

hakknda te'lif ettii kitab

örnek

tuttuunu

ifade

etmektedir.

Carra de

Vaux'-

nun

eseri

1902

de

Paris'de baslmtr.

RIZAEDDN

BN

FAHREDDN,

mam-

Gazali,

Oren-

burg

(Rusya),

Vakit

gazetesinin

matbaas, 1910,

96

sayfa.

(Mehur

îrîer

serisinin 3

cü

kitab).

Tabii

ve

nairi:

Ahmed

shaki

-

ark

Kitabhanesi.

Mehmed

evket

EYG


13/73

MKÂTÜ'L-ENVÂR

TERCÜMES

Feyizler

saçan,

gözleri

açan,

srlar

kefeden,

«ütüleri

kaldran

Allah'a

hamdolsm.

Nurlarn

nûru,

iyilerin

efendisi.

Allah'n

sevgilisi,

Gaffar'n müj-

decisi,

Kahhar'n

uyarcs,

küffar

söküp

atan, fâ-

cirleri

ayplayan

Muhammed'e

ve

O'nun

temiz,

ha-

yrl

âline

ve

ashabna

salât

ve

selâm

olsun.

Bundan

sonra

muhterem

kardeim,

— Allah

se-

ni

büyük

saadeti

aramaya

evketsin,

yükseklere

çk-

mak

için

kalbini

açsn,

gözünü

hakikat

nuruyla

sür-


14/73

14

MKÂTÜ'L-ENVÂR

melesin,

ruhunu Haklan baka eyden

ansn

—

Sana ilâhî nurlarn

esrarn

açklamam, «Allah

gök-

lerin

ve

yerin

nurudur» (Nûr

Sûresi:

35),

«Allah'n

nur

ve

zulmetten

yetmi

bin

perdesi

vardr;

eer

onlar kaldrsa yüzünün nûr ve

azameti

onu

idrâk

edenin gözünü

yakar.»

gibi

âyet

ve

hadîslerin

za-

hirlerinin

iaret

ettii gerçekleri,

o

nurun, mikâta

(fanusa),

zücaeeye

(cama),

misbaha

(lâmbaya), zey-

te (yaa), ve

ecere

(aaca)

tebihinin mânasn

sordun.

Ama

bu

sualinle

öyle

güç

bir

noktaya do-

kundun

ki

insanlarn

gözleri

onun

yüksekliklerine

eriemez,

öyle

kapal

bir kapy

çaldn

ki

râsih

âlim-

lerden

bakasna

açlmaz.

Soma

her sr keif

ve

if-

a

edilmez

ve

her

gerçek

söylenip

açklanmaz. Ger-

çekte

hürlerin göüsleri, srlarn

kabirleridir.

Baz

arifler:

«Rububiyyet

srlarn

ifa

etmek

küfürdür»,

evvellerin ve

âhirlerin

efendisi

de

«Öyle

ilim

vardr

ki gizlenmi inci gibidir. Onu ancak

Allah

4

hilen

âlimler bilir.»

buyurmutur.

Ama

o âlimler

bu ger-

çei

söylerlerse,

Allah'a

kar marur

dunlardan

bakas onlar

yalanlamaz.

Allah'a

kar

marur

kimseler

çoaldkça

da.

srlan

erlilerden

saklamak

ViYeih

olur.

Ama

ben

seni

a

kalbi

açk:

srr,

gurur

ka-

ranlklarndan

tenzili

eder

bulduum

için sana bâz

parltlar

ve

birtakm gerçekler hakknda bâz

ia-

retler

\

ermekte bir beis görmüyorum. Zira

ilmi

ehlinden

saklamak, ehli

olmayana

açmaktan daha

az

zulüm

deildir.

Nitekim

öyle

denilmitir:

«Kim

ilmi

cahillere

verirse

onu zâyi

etmitir.

Kim

ilmi


15/73

MAM

GAZAL

15

»

isleyene

vermekten

geri

durursa

zulmetmitir.»

Ama

bu

hususta

bâz ksa

iaretler

yapmakla

yeti-

neceim.

Zira

bu

mevzuda

sözü

derinletirmek,

ge-

ni

metinlere

ve

erhlere

ihtiyaç

gösterir.

Halbuki

benim

de

buna ne

vaktim,

ne de

gücüm

müsaittir.

Kalblc;

in

anahtarlar

ise

Allah'n

elindedir.

Onu

di-

lediine,

diledii

gibi,

diledii eyle

açar.

Bu

mev-

zu&j

üt

fasl

(bölüm)

açlacaktr.

BRNC

FASIL

Nurun,

Allah-ü

Teâlâ'dan

ibaret

olduu,

ba-

kasna

nur

denilmesinin

hakikat

deil,

srf

mecaz

yoluyla

olduu

beyanndadr.

Bum

anlaman

için,

senin,

önce

nûrun

avam

arasndaki

mânasn,

saniyen

havas

arasndaki

mâ-

nasn. ,

.salisen

havassü'l-havas

arasndaki

mânasn

bilmen:

mm

havassa

ait

olan

nûrun

derecelerini

örenmen

lâzmdr

ki,

bu

derecelerin

anlalmasy-

la,

Allah'n

en

yüksek

nûr

olduu

ve O'nun

haki-

katlerinin

inkiafiyle

Allah'n,

ei

olmayan

tek

ger-

çek

nûr

olduu

bilinir.

Avama göre

nûr,

zuhûra

iarettir.

Zuhur

ise

izafi

bir

eydir.

Bir ey

bakasna

zâhir

olur

ve

ba-

kasndan

gizlenir. O

halde

izafî

olarak

zâhir

ve

iza-

fî olarak

bâtn

olur.

ey'in

zuhurunun

idrâklere

ba-

llnda

übhe

yoktur.

Avama

göre

idrâklerin

en


16/73

16

MKÂTÜV

kuvvetlisi de

duyulardr.

Göz duyusu

da

bunlardan

biridir.

Göz

duyusuna

izafetle

eya

üç

ksma

ayrlr:

1)

Kendisi

görülemeyenler:

Karanlk

cisimler

gibi.

2)

Kendisi

görülen,

fakat

kendisi

aracl

ile

bakas

görülemeyenler:

Yldzlar,

ate

közü

gibi

parlak

cisimler.

3)

Hem

Kendisi

görülen, hem

de

kendisi

ara-

cl

ile

bakas

görülenler:

Güne,

Ay,

u'le

veren

ate,

çra

gibi.

te

nûr,

bu

üçüncü

ksmn

addr.

Fakat

son-

radan bu

nûr

veren

cisimlerden

çkp,

kesif

cisim-

lerin

yüzlerine

akseden

ey'e

de

nûr

denmitir:

Me-

selâ:

«Yer

nurland,

günein

nûru

yere

dütü,

lâm-

bann

nûru

duvara,

elbiseye

dütü.»

denir.

Bâzan

da

bu

aydnlanan

cisimlerin

kendilerine

nûr

denir:

nûr:

kendisi

görülen

ve

kendisi

vastasyla

bakas

görülen

eyden

ibarettir.

Güne

gibi.

te

birinci

mâ-

naya

göre

nûrun

tarifi ve

hakikati

budur.

(Dakika

=

incelik):

Mademki

nûrun

srr

ve

rûhu,

idrâklere

görünmesi

oldu

ve

idrâk

de

ancak

nûrun ve

gören

gözün

bulunmasna

bal

kald, o

halde nûr,

zâhir

(görünen) ve

muzhir

(gösteren)

dir.

Fakat

hiçbir

nûr

göklerin

gözüne

zâhir

ve

gösterici

olmaz.

Binaenaleyh

idrâkin

meydana

gelmesinde

esas

olmas

bakmndan

görücü ruh,

zâhir

(görü-

nen)

nûra

denktir.

Hattâ ondan

ileridir.

Çünkü

id-

râk eden

ruh,

bâsra

(görücü)

dr;

idrâk

onunla

kaa-

imdir.

Fakat

nûr,

ne

idrâk

edendir; ne

de

idrâk

kendileri de

aydnlanmtr.

Hulâsa


17/73

MAM

GAZAL

17

kendisiyle

olmaktadr.

Sadece

idrâk onun

yannda-

dr. Ve

göz

nûruna

nur ad verilmesi, nûra

nur

ad

verilmesinden daha

uygun

olduu için,

nur

adn,

gören göz

nûruna da verdiler

ve

yarasa hakknda

da

öyle dediler:

«Onun

gözünün

nuru zayiftr»,

gö-

zünden

su

akan

(gözü sulanan) kimse için

de:

«Onda

göz

nûru

zafiyeti

var.»,

Kör hakknda

da:

«Gözünün

nurunu

yitirdi»,

göz siyah

için

de: «Gözün

nûrunu

toplar

ve

onu

kuvvetlendirir.»

demiler. Allah kir-

piklere

siyah

rengi

vermi

ve

gözü

onunla

sarl

yapm ki

göz

nûrunu

toplasn.

Fakat

beyaz,

nûru

datr

ve

zayflatr. Hattâ

devaml

olarak parlak

beyaza,

Güne nûruna

bakmak,

göz nûrunu mahv

eder.

Nasl

zayf kuvvetlinin

yannda

mahvolursa...

Böylece ruh-u bâsraya

niçin

nur

denildiini

ve ha-

vassa

(seçkinlere)

ait

olan

ikinci

mânaya

göre

ruh-u

bâsranm

bu isme

neden daha lâyk olduunu

ö-

renmi oldun.

(Hakikat): imdi bil ki

göz nûrunun birtakm

kusurlar

var.

Çünkü o

bakasn

görüyor ama

ken-

disini göremiygr. Kendinden

çok uzak

olan ve

ken-

dine çok

yakn

olan göremiyor. Eyann

dn

gö-

rüyor, içini göremiyor.

Varlklarn

hepsini

deii,

ancak

bir

ksmn

görüyor. Sonlu eyleri görüyor,

sonsuz

eyay

göremiyor.

Çok

defa

görülerinde al-

da

nyor.

Bâzan büyüü küçük

görüyor;

uza ya-

kn,

sakini müteharrik,

müteharriki sakin görüyor

ki

bu

yedi kusur

d

gözden

ayrlmayan

kusurlar-

dr.

Eer

gözler

içinde

bu

eksikliklerden

tamamen

uzak

bir göz

bulunursa,

elbette

o, nûr

ismine daha

lâyk olmaz

m?


18/73

18

MKÂTÛ'L-FNVÂR

nsan

kalbinde

bu

olgunluu

haiz

olan

bir

gö-

zün mevcut olduu bilinmektedir. Bâzan

ondan

akl,

bâzan

ruh,

bâzan

da

nefs-i

insan

diye

bahsedilir.

imdi

sen

bu

çeitli

tâbirleri

brak;

zira

tâbirlerin

çokluundan

basireti

zayf oîan

kimse,

mânann çok-

luunu

zanneder.

Biz

bununla;

aklly,

emzikteki

çocuktan,

hayvandan,

deliden,

ayran eyi

kastedi-

yoruz.

Haydi cumhurun tarifine

bal

kalarak

bu-

na

akl

ismini verelim.

O

zaman

öyle

deriz:

an

bu

yedi

kusurdan

uzak

olduu

için akl, nur ismi-

ne

zahir gözünden

daha

lâyktr.

•

Evvelâ:

Göz kendini

görmez,

akl

hem

bakala-

rn, hem

de

kendini

idrâk ettii

gibi

kendi

gibi ken-

di vasflarn

da

idrâk eder.

Zira

kendinin âlim

ve

kaadir

olduunu

bilir.

Nefsini

bilmek

suretiyle

il-

mini

bilir.

Nefsini bildiini

de

bilir ve

bu

sonsuzca

gider. Bu

özellik,

cisimler

âletiyle idrâk

eden d

göz için düünülemeyen

bir

özelliktir.

Bunun öte-

sinde bir

sr

vardr ki erhi uzun sürer.

kincisi:

Göz

kendine

çok

yakn

ve

çok

uzak

olan

göremez.

Halbuki

akl

için

uzak

ve

yakn

bir-

dr.

O

bir

anda

göklerin

en yükseine yükselir

ve

bir

anda

yerin derinliklerine nüfuz

eder. Daha

do-

rusu gerçekler tahakkuk

edince

o kudsî varln

ya-

nnda

cisimler

arasnda hüküm süren

.yakn

ve

uza-

n

kanat

çrpmas

mümkin

deildir.

Gerçi

örnek

asln

yerini

tutamazsa

da

ona benzemekten

de geri

kalmaz.

Bu,

belki

Peygamber

(S.A.)

in: «Allah

Âdem'i

kendi

suretinde

yaratt.» sözünün

srrn

an-


19/73

MAM GAZALÎ

19

lamana

yardm

eder. imdi

bunun

açklamasna

dal-

mak istemiyorum.

•

Üçüncüsü:

Göz

perde

arkasn

görmez;

akl

ise

kendi

özel

âleminde,

kendine

yakn,

yani ötesinde,

mele-i

âlâda

melekût

âleminde

tasarruf

eder.

Hiç-

bir

hakikat akldan

gizlenmez.

Akln

perdesi,

göz

nasl

kapaklarn

yumunca

kendi

kendine

perde

olursa

akim

da buna

benzer

bâz

sfatlar

sebebiy-

le

kendi

kendine

perde

olmasndan

ileri

gelmekte-

dir

ki bunu.

bu kitabn

üçüncü

faslnda

göreceksin.

Dördüncüsü:

Göz eyann

dn,

üst

yüzünü

görür;

çini

görmez;

kalplarn,

resimlerini

görür,

hakikatlerini

görmez.

Akl

ise

eyann içinde

ve es-

rarnda

dolar.

Hakikatlerini

ve

ruhlarn

idrâk

eder:

sebeplerini ve

illetlerini

ve

hükümlerini

bulur,

onlarn

nereden

meydana

geldiini,

nasl

yaratld-

n

ve bir

eyin

ne

kadar

unsurdan

toplanp

terkib

edildiini,

varlk mertebelerinden

hangi

mertebeye

indiini,

dier

yaratlmlarla

olan

münasebetinin

ne olduunu ve

daha

baka

bahisleri

anlar

ki onla-

r

burada izah

etmek sözü

uzatacaktr.

Biz

sözün

ksasn

daha

uygun

buluyoruz.

Beincisi: Göz

varlklarn bâzsn.

.görür. Mâ-

kulâtm

hiçbirini

ve

mahsusatn

birçounu

göremez.

Sesleri,

kokular,

tadlar,

scakl,

soukluu,

idrâk

e

len

kuvvetleri

yâni

iitme,

koklama,

tatma duyu-

larn

göremez.

Yalnz

bunlar

deil,

ferah, sevinç,

gam,

hüzün,

ac,

lezzet,

ak, ehvet,

kudret, irâde,

ilim

ve

bunun

gibi

daha

baka

saylamayacak

kadar

derunî,

ruhî sfatlar

göremez.

Onun

gücü

az.

saha-


20/73

20

MKÂTÜ'L-ENVÂR

s

dardr. Renkler ve

ekiller âlemini aamaz. Bun-

lar ise

varlklarn

en

bayasdr. Çünkü

cisimler

haddi

zatnda varlk

âleminin en

baya

ksmlar-

dr.

Renkler ve

ekiller

ise

cisimlerin

ârazlarnm

en

bayalardr.

Oysa

ki varlklarn

hepsi, akln

do-

lama

alandr.

Akl

bu

saydmz

ve saymadmz

—

ki say-

madklarmz

daha

çoktur

—

bütün

varlklar

idrâk

ile

hepsinde

tasarruf

eder;

bunlar

hakknda,

doru,

yakmî

bir hükme varr. Ona

iç

srlar,

meydanda,

gizli mânalar açktr.

Artk nûr ismine lâyk

olmak-

ta gören göz,

nasl

akla müsavi

olabilir?

Hayr göz

bakasna nisbetle

nûrdur,

fakat

kendine

nisbetle

karanlktr.

Daha

dorusu

göz, akim

casuslarndan

bir

casustur.

Onu

hazinelerinin

en

düüü

—

ki

renkler ve

ekillerdir

—

ne

memur

etmitir ki

bun-

lara

ait haberleri

kendisine iletsin de kendisi de

par-

lak görüü,

nüfuzlu

hükmü gereince o

haberler

hakknda

hükmünü

versin.

Gözden ayr

olarak

ha-

yal,

vehim,

fikir,

zikir,

hfz

gibi

duygular

da

akln

casuslardr.

Bunlarn

arkasnda

da

kendi hazr

âle-

minde

akla

boyun

emi

hizmetçiler,

askerler

vardr

ki akl

bunlar,

kral

kölelerini nasl ermine boyun

edirerek

kullanrsa öyle

kullanr, hattâ daha

da

iddetli... Bunun erhi uzun

sürer. Bunu îhya'nn

ksmlarndan

olan

Kitab'u

Acaib'il-Kalb'de

izah

et-

mitik.

Altncs:

Göz

sonsuz eyleri görmez.

Çünkü

malûm

cisimlerin sfatlarn

görmektedir.

Cisimler


21/73

MAM

GAZAL

sonludur. Akl

mâkulât idrâk

eder.

Mâkulâtu son-

lu olmas

düünülemez. Evet

tahsil ettii ilimler

gerçi

mahduttur

ama

aklda

sonsuzu

idrâk

etme

gü-

cü

vardr.

Bunun

izah

uzundur.

Fakat

bir misal

is-

tersen hesab ele al. Meselâ: Akl

saylar

idrâk

eder, saylarn sonu

yoktur.

kinin,

üçün

ve

dier

saylarn

katlarn

idrâk

eder

ki

bunlarn sonu

yok-

tur. Yine saylar

arasndaki çeitli

oranlan idrâk

eder.

Bunun

da

sonu

yoktur

Bir

eyi

bilir, bildii-

ni

de

bilir,

bi'diiyîe

bildiini bilir.

(Böylece

bilgi-

ler

birbirine

temel

olarak)

akim bilme

gücü

bir

s-

nrda

durmadan sonsuza

uzanr.

Yedincisi:

Göz büyüü küçük

görür.

Meselâ

Gü-

neri

mecer (baaktaki tane) kadar,

görür; yldzlar

mavi bir

sergi üzerine

serpilmi

küçük

paralar

zan-

neder.

Halbuki akl yldzlarn

ve

Günein

dünya-

dan

kat

kat

büyük

olduunu

anlar.

Göz yldzlar,

önündeki

gölgeyi ve çocuu kendi

bulunduu

ölçü-

de sakin görür. Halbuki akl,

çocuun büyüyüp

ge-

limekte

harekette olduunu, yldzlarn

her anda

birkaç

mil

hareket ettiklerini

bilir. Nitekim

Cibril'e

Resûlûlkm

(S.

A.)

sormu:

«Güne

gitti

mi?»

Cibril:

«Hayr,

evet.» demi.

«Nasl?» diye

tekrar

sorunca

Cibril: «Hayr dediim

zamandan evet dediim

za-

mana

kadar

be yüz

yllk

yol gitti.»

demi.

Göz yanlmasnn çeitleri

çoktur. Ama akl

bundan

münezzehtir.

Aklllarn

da

görülerinde ya-

nldklarn

görüyoruz

dersen; bil ki onlar kendi ev-

ham

ve

hayalleriyle

saplandklar

birtakm

inanç-


22/73

22 MKÂTÜ'L-ENVÂR

I

lan,

akln

hükümleri sanmaktadrlar.

te

yanlma

buradan

ileri geliyor. Bu

meselelerin

tamamn

Mi-

yarül-ilm ve

Mihakk'ün-nazar

adl

kitaplarda

açk-

ladk. Fakat

akl,

vehim

ve hayal perdesinden

sy-

rld

zaman yanlmaz.

Eyay

olduu

gibi görür.

Ama

akln

vehim ve

hayalden

syrlmas

da

güçtür.

Bunlardan

tam

kurtulmak ancak

ölümle

mümkün

olur.

te o zaman perde

kalkar,

srlar açlr

ve

her-

kes

gönderdii

hayr ve erri hazr

bulur.

Yapt

küçük ve büyük

eylerin

hepsini tamamen

sayp dö-

ken

kitabn

görür. O

zaman

kendisine

öyle

denilir:

«Senden

perdeni

kaldrdk, bugün artk

gözün

kes-

kindir.»

(Kaf

sûresi:

22)

Perdeden

maksat

hayal

ve

vehim perdesidir. Ve o

zaman

vehimlerine,

bozuk

inançlarna aklanm

olan

kimse

der

ki:

«Rabbimiz,

gördük,

iittik,

bizi

tekrar

dünyaya döndür

ki

iyi

amel

yapalm;

artk

biz

yakînen

inandk.»

(Secde

sûresi:

32).'

Böylece

sen

gözün, duyularla

bilinen

nur

ismi-

ne

lâyk-

olduunu, sonra da

akln

nur

ismini

al-

makta gözden daha lâyk

bulunduunu, hattâ

iki^i

arasnda

bu

ad,

ancak

akln

hakkdr

denebilecek

kadar farklar bulunduunu

da

gördün.

(Dakika

=

incelik):

imdi

bil

ki akl gerçi

idi

âk

edicidir ama bütün

idrâk edilenler

onun

için bir

de-

ildir. Bâz

bilgiler

aklda

hazr

olan

bilgilerdir.

Bir

eyin

hem kadîm, hem hadis

olamayaca,

hem

var,

hem

yok

olamayaca,

bir sözün

hem

doru,

hem

yalan olamayaca,

bir ey için sabit

olan hükmim


23/73

MAM GAZAÜ

23

o

eyin

benzeri

için

de

sabit

olaca, özel

mevcut

olunca

genelin

de

zarurî

olarak

mevcut

olaca

—

meselâ

siyah

var

olunca

renk

de var

olur;

insan

var

olunca

hayvan

da var

olur

—

ama

aksinin lâ-

zm

gelmeyecei

—

zira

rengin

mevcut

olmasyla

siyahn da

mevcut olmas,

hayvann

mevcut

olma-

syla

insann da

mevcut

olmas

gerekmez.

—

gibi

zarurî

ilimleri

bilmen

gibi. Bu

hükümler

zorunlu,

caiz

ve müstahii olan

eyler

hakkndaki

zarurî

hü-

kümlerdir.

Bâz

bilgiler

de

her

zaman

aklda

hazr

deildir.

Bunlar

kendine

arz

edilince

hemen

idrâk

edemez.

Biraz

bunlar

etrafnda

dolamas,

aratr-

mas

ve

kendisinin bunlar

hakknda

uyarlmas

icabeder.

Nazarî

bilgiler

gibi. Akl,

filozoflarn

söz-

leri tenbih

eder

(uyarr).

nsan

bilkuvve idrâk

edi-

ci

iken,

hikmet

nûru

çknca

bilfiil

idrâk

edici

olur.

Hikmetin

en

büyüü,

Allah Teâlâ'nm

sözüdür.

Ve

sözleri

arasnda

da

bilhassa

Kur'an-

Kerîm'dir.

Bi-

naenaleyh

zahir

göze

göre

Güne

ne

derece

bir

nûr

ise,

akl gözüne

göre de

Kur'an

ayn

derecede

bir

nurdur.

Zira

görüler

ancak

onunla

tamamlanr. O

halde

nasl

Güne

nuruna

nur

deniyorsa

Kuran'a

da

nûr

denir

ve

ona

nûr

demek

daha

uygundur.

Kur an

n

misâli, Günein

nurudur;

akln

misâli de

gözün

nurudur. Bu

suretle

Allah'n u

sözlerinin

mânas daha

iyi

anlalr:

«Allah'a,

Resûlirne

ve

in-

dirdiimiz

bir nûr

(Kur'an)

a

inann.»

(Teabun

sû-

resi:

84),

«Size

Rabbinizden

bir

bürhan

(delil)

gel-

di, size

apaçk

bir

nûr

indirdik.»

(Nisa

sûresi:

174).

Hülâsa:

Sen

zâhif

ve

bâtn

diye

iki

göz

olduu-


24/73

24

MKÂTÜ'L-ENVÂR

nu,

zahirin

his

ve müahede

âleminden, bâtnm

ise

melekût

âlemi

denen

baka

bir âlemden

olduunu,

iki

gözden

her

birinin

de

kendine

göre

kemâle

ere-

cei Günei ve

nûru

bulunduunu, birinin

zâhir,

di-

erinin

bâtn olduunu, zâhirin

ehadet

âleminden

olan

görünen Güne

olduu, bâtnn ise melekût

âleminden

olan Kur'an- Kerim ve

Allah'n

indir-

mi

bulunduu

dier

kitaplar olduunu

anladn

ve

bunlar

sana

ne

derece inkiaf etti ise

o

zaman

sa-

na

melekût âleminden bir kap

açlm

olur.

Bu

âlemde öyle acaip eyler vardr

ki

ona

nisbetîe

e-

hadet âlemi hor kalr. Kim ki

bu

âleme sefer etme-

yip

ehadet

âleminin

düük

seviyesinde

kaasr

ka

lrsa

o,

hayvandr,

insanlk

özelliinden yoksundu

hattâ

hayvandan

da

sapkndr.

Çünkü

hayvana,

bu

melekût

âlemine

uçma

kanatlar

verilmemitir.

Bunun içindir

ki

Yüce

Tanr

buyurmutur:

«Onlar

hayvanlar

gibidirler, belki daha aa.»

(Enam sû-

resi:

77).

mdi

bil

ki

melekût. âlemine nisbetîe

ehadet

âlemi, öze

nisbetîe

kabuk

gibidir.

Yahut

ruha

göre

suret

ve

ekil

gibidir

veya

yüksek

karsnda

aa

gibidir. Bunun içindir

ki

melekût

alemine

ulvî

âlem,

ruhanî

âlem,

miran

âlem

denilmitir.

Bunun

kar-

snda

süflî,

cismanî

ve

zulmanî âlem

vardr.

Ama

ulvî

âlemle

gökleri kaydettiimizi zannetme. Çün-

kü

gökler

sadece

bu ehadet

ve

duyu

âlemine göre

bir üst ve

yükseklie

sahiptir. Bunu

hayvanlar

da

idrâk eder. Fakat yer,

bir baka arza; gökler

baka

göklere

deimedikçe kula melekût kaplar açl-


25/73

MAM

GAZAL

25

maz

ve kul

melekûtî

olamaz.

Bu

da ancak

gök

de da-

hil his

ve

hayal altnda

olanlarn hepsi

o âlemin

ar-

z, hissin

üstünde

olanlarn

da

o

âlemin

semas

ol-

makla

gerçekleir.

te

bu

durum,

Rabbine doru

sefere

balayan sâlikin

ilk

mi'racdr.

nsan aa-

larn

aasna

atlmtr.

Bu aa

seviyeden

en

yüksek

âleme

çkar.

Fakat melekler

melekût âle-

minde

olduklar

için

mukaddes

Tanr'nn

huzurun-

da

dr

lar. Oradan

aa âlemi

seyreder

ve

âleme

mut-

tali

olurlar.

Bunun

içindir

ki

Allah'n Resûlü buyur-

mutur: «Allah

yaratlmlar

karanlkta yaratt,

sonra

onlara kendi nurundan

saçt.»,

«Allah'n öy-

le melekleri

vardr

ki

onlar

insanlarn

amellerini

kendilerinden iyi bilirler.»

Peygamberlere gelince

onlarn mi'rac melekût

âlemine eriince

en

yüksek

noktaya

ular.

Ve

onlar

âîem-i

gaybm

tamamna

vakf olurlar.

Binaenaleyh

melekût

âleminde

olan

kimse

Allah'n

huzurundadr.

Gaybm anahtarlar

da

Onun elindedir.

Yani ehadet

âlemindeki varlkla-

rn

sebepleri

O'nun

(Allah'n)

indinden iner.

Zira

ehadet

âlemi,

o

âlemin

eserlerindendir. Bu âlem,

o

âleme

göre

bir

ahsn

gölgesi

veya

meyva veren bir

•acm

meyvasi,

sebebin müsebbibi

deildir. Müseb-

bipleri

bilmenin

anahtarlar, sebeplerden

alnr.

Ni-

tekim mikât

(fanüs-kandil),

misbah

(lâmba) ve

e-

<

er

(aaç) in

izahnda bu

hususa

temas

edilecei

•

i/;ere

ehadet,

melekût

âleminin bir Örneidir.

Çün-

kü

benzetilen,

uzaktan yakndan kendisine

benzeti-

lene

benzer;

onunla

ilgilidir.

Bu

mesele

derindir.

Hunun

künhüne

vakf

olan kimseye

Kuran

misal-

lerinin

hakikatleri

kolaylkla anlatlr.


26/73

?G

MKÂTÜ'L-ENVÂR

(Nurun

hakikatine

ait

bir

incelik): Biz deriz

ki, kendini

ve

bakasn

gören

her

ey

nûr

ismine

lâyktr.

Eer

kendini

ve

bakasn

görmekle

bera-

ber,

bakas

da

kendisi

vastasyla

görülen

bir

ey

olursa,

o

zaman

bu ey

nûr

ismine

bakasna

tesir et-

meyenden

daha

lâyk

olur.

Hattâ ona,

bakasna nur

saçt

için sirac

(çra)

demek

daha

dorudur.

Bu

hususiyet ancak

KUDSÎ

PEYGAMBERLK

RUHU-

n;

mahsustur.

Zira

bilgi

nurlar onun

vastasyla

mahlûkata

yaylr. Bu

suretle

Allah'n

Muhammed

Sall.llahü

Aleyhi ve

Sellenre

Sirâc-i

Münîr

(aydn-

latc

lâmba)

adn

vermesinin

sebebi

anlalr.

Bü-

tün

peygamberler

de

lâmbadr,

âlimler

de

öyle. Lâ-

kn

aralarndaki

fark

saylamyacak

kadar

çoktur.

(Dakika

=

incelik):

Gözlerin

nurunun

doduu

kaynaa,

aydnlatc

çra

denmek

uygun

olunca,

ç-

rann

da

kaynana

nar

(ate)

denmesi

uygun

olur.

Bu

yer

çralar

aslnda

ulvî

nurlardan,

kudsî

pey-

gamberlik

ruhundan k

alrlar.

O

kudsî

ruhun

ya-

k

demese

de

yanar.

Fakat ate deere

o

za-

man nûr

üzerine

nûr

olur.

O

halde

arzdaki

ruhlarn

kayna

ilâhî

ve

yüksek

ruhlardr

ki

Ali

ve

bni

Ab-

bas (R.A.)

onlar

öyle

tavsif

etmilerdir:

«Allah'n

yetmi, bin

yüzü

olan bir

melei

vardr.

Her

yüzün-

de

yetmi bin

az vardr.

Her

aznda

yetmi

bin

dili

vardr.

Bunlarn

hepsi

ile

Allah'

tebih

eder.

Bu,

bütün,

meleklerce

istikbal edildii

için:

«O

gün

rl

ve

bütün melekler

saf

saf dizilir,

dururlar.»

(Ne-

bc Sûresi:

38).

denilmitir. Bu,

dünya

çralarnn

nurlarn

aldklar

kaynak

bakmndan

nazar

itiba-


27/73

MAM

GAZAL

*'

ra

alnrsa

buna

ancak ate

misal

olabilir.

Ve

bu

ate

de

ancak

Tur

tarafndan

görülür.

(Dakika

=

incelik):

Eer

semavî

nurlar

biri

di-

erinden

k

alacak

ekilde

derecelendirilecek

olur-

sa,

übhesiz

ilk

kaynaa

en

yakn

olan,

nûr

ismine

daha

lâyk

olur.

Çünkü

en

yüksek

derecededir.

nsan

ehâdet

âleminde

bunun

misalini

ancak

u

suretle

anlayabilir.

Evin

havuzunda

Ay'n

ziyasn

görür.

Ik

'oradan

duvarda

asl

aynaya

vurur.

Aynadan

kardaki

duvara

akseder.

Oradan

yere

yansa

ve

ver

kla

aydnlanr.

imdi

sen

bilirsin

ki

yerdeki

k

düvardakine,

duvardaki

aynadakine,

aynadaki

Aydakine.

Aydaki

Günetekine

tâbi'dir.

Ik

Güne-

ten

Ay'a

akseder.

Bu

dört

mertebe,

biri

dieri

üze-

rinde

olmak

üzere

sralanmtr.

Ve

biri

dierinden

üstündür.

Her

birinin

belirli

bir

makam

ve

kendi-

ne

has

bir

derecesi

vardr

ki onu

geçemez.

Bil ki

ba-

siret

sahiplerine

melekût

nurlarndan

da

tpk

bu-

nun

gibi

dereceli

bulunduu,

en

ilerinin,

en

yük-

sek

nûra

en

yakn

bulunan

olduu

açklanmtr.

s-

rafil'in

derecesinin.

Cibril

rütbesinden

daha

üstün

olmas

uzak

görülecek

bir

ey

deildir.

En

ileri

olan

nûr,

derecesi

bütün

nurlarn

kayna

olan

Cenab-

Rabbül-zzete

eh

yakn

olandr.

Dereceleri

en

aa-

olan

da

vardr.

En

aa

ile

en

yüksek

nur

dere-

celeri

arasnda

öyle

bir

takm

dereceler

vardr

ki

hepsini

saymak

mümkün

deildir.

Edinen

ey,

on-

larn

çokluu,

sralara

göre

terettübüdür.

Onlar,

kendi

kendilerini

vasf

ettikleri

gibidirler:

«Bizden

olup

da

belirli

bir

makam

olmayan

yoktur.

Biz

el-


28/73

28

MKÂTÜ'L-ENVÂR

bette

diziler

halindeyiz

ve

biz

tebih

edicileriz.»

(Sâffât

Sûresi:

164).

(ncelik):

imdi

sen

nurlann

bir

tertip

üzere

olduklarn

bildinse,

unu

da

bil

ki

bu

tertip

sonsuz-

ca

devam

etmez.

Bir

ilk

kaynakta

durur.

Bu

kaynak

zât

için

ve

zâtiyle

nurdur.

Nur

kendisine

bakasn-

dan

gelmez.

Aksine

derece

derece

bütün

nurlar bu

kaynaktan

doarlar.

imdi

düün

bakalm,

nur

is-

mine,

nûrunu

bakasndan

alan

m

daha

lâyktr,

yoksa

zâtnda

aydnlatc

olup

bütün

masivay

(ba-

kalarn)

da

aydnlatan

ilk

kaynak

m?

Bu

gerçein

sana

gizli

kalacan

zannetmem.

Böylece

nur

is-

minin,

kendisinin

üstünde

hiçbir

nur

olmayan,

bü-

tün

nurlann

kendisinden

çkt

en

yüksek

nûra

da-

ha

lâyk

olduunu

iyice

anlam

olursun.

(Hakikat)

:

Ben

daha

ileri

giderek

diyeceim

ki

nur

ismi,

ilk

nurdan

bakasna

srf

mecâzen

ve-

rilmitir.

Çünkü

ondan

baka

hiçbir

ey

zât

itiba-

riyle

nûra

sahip

deildir.

Onun

nûru

bakasndan

emanettir.

O

âriyet

nurluluu

zâtiyle

kaaim

deil-

dir.

Gayriyle

kaaimdir.

Binaenaleyh

müstear

(ema-

net

alnm)

n

nisbeti

srf

mecazdr.

Meselâ

bir

kimse

birinden

bir

elbise,

bir

at,

bir

merkep,

bir

eer

emanet

alsa,

emanet

verenin

müsaade

ettii

kadar

ve

sahibinin

tarifi

veçhile

o

hayvana

binse

bu

adam

gerçekten

mi

zengindir,

mecâzen

mi,

yok-

sa

asl

zengin

âriyet

veren

kimse

midir?

Hayr,

do-

rusu

âriyet

alan

kimse

gefçekte

evvelki

gibi

yine

fa-

kirdir;

asl

zengin

âriyet

veren

ve

âriyetin

tekrar


29/73

MAM

GAZAL

29

kendisine

iade

edilecei

ahstr.

O

halde

gerçek

nur,

yaratma

ve

emir

elinde

olan,

evvelâ

aydnlat-

ma,

saniyen

bunu

devam

ettirme

kendisinden

gelen

zattr.

.

Bu

ismin

hakikatinde

ve bu

isme

hak

kazan-

makta

hiçbir

ey

O'na

ortak

deildir.

Sadece

eklen

bu

ad

almakta

O'nunla

müterek

olanlar

vardr

ama

yine

0,

bu

tesmiyede

de

dierlerinden

—kölesine

mal

verip ona

malik

adn

veren

efendinin

kölesin-

den

üstünlüü

gibi

—

üstündür.

O

köle bu

duruma

vakf

olursa

bilir

ki

kendisi

de,

kendisinin

mal

da

sadece

efendisinin

maldr.

Malik

olmakta

kendisi-

nin,

efendisiyle

asla

ortakl

yoktur.

(Hakikat)

:

Nûrun

zuhur

(görünme)

ve

izhar

(gösterme) a

râci

olduunu

ve

nûrun

mertebeleri-

ni

örendikten

sonra

bil

ki:

adem

(yokluk)

zulmetin-

den

(karanlndan)

daha

keskin

bir

karanlk

yok-

tur.

Çünkü

muzlim

(karartc)

dir.

Buna

muzlim

de-

nilmitir;

çünkü

gözlere

görünmez;

zira

karanlk gö-

ze

mevcut

deildir.

Ama

kendi

nefsinde

mevcuttur.

0

halde

hem

gayra

göre,

hem

de

kendi

nefsinde

mevcut

olmayan

ey,

mukabilinde de

vücut

—

ki

nurdur

—

varken

nasl,

zulmetin

en

koyusu

olma-

sn?

Vücut da

ikiye

ayrlr:

1

)

Varl

kendi

zâtn-

dan

olan;

2)

Varl

bakasndan

olan.

Varl ba-

kasndan

olann,

varl

kendi

nef

siyle

kaaim de-

il,

emanettir,

ariyettir.

Bu

varlk zât

yönünden

ele

... alnnca

srf

ademden

baka

bir

ey

deildir.

Bunun

vücûdu

ancak

bakasna

izafetle

vardr;

fakat

ger-


30/73

30

MKÂTÜ'L-ENVÂR

çek

bir

varl

yoktur. Nasl

ki

bunun

misalini

el-

bise,

zengin meselesinde

gördün.

Demek

ki gerçek

varlk

Allah

Teâlâ'dr.

Nasl

ki

gerçek

nur

da

«GER-

ÇEKLERN

GERÇE»

Allah Teâlâ'dr. te ârif-

ler,

buradan mecaz çukurundan

hakikatin zirvesine

yükselir,

miraçlarn tamamlar,

açk

bir müahede

ile

görürler ki

varlkta

Allah'tan

baka

bir

ey yok-

tur. Ve O'nun

vechinden

baka her ey helak

olu-

cudur.

Zira

her

hangi

bir vakitte

helâk olmaktadr.

Baka

türlü düünmek mümkün

deildir.

Çünkü

Ondan

baka

her

ey zât yönünden

srf

ademdir. lk gerçek varlktan

kendisine

hayat

gel-

mesi

bakmndan

ise zâtiyle var deil, mucidine

tâ-

bi', O'ndan sonra

gelen bir varlktr.

O

halde

mtn-

cut olan

yalnz Allah'n vechidir.

Her

eyin

iki

yüzü

vardr.

Bir

yüzü

nefsine, bi-

ri

Rabbine

aittir.

ey, kendi

vechi

itibariyle

adem

(yokluk) dir.

Allah'n vechi olmas itibariyle de

var-

lktr.

O

takdirde Allah'tan

ve

O'nun vechinden

ba-

ka

mevcut

yoktur. Ve bu

takdirde

de

ezelî ve ebedî

olarak O'nun

vechinden baka

her

ey helâk

olucu-

dur.

Bunlarn

Allah'n

«Bugün

mülk

kimindir?

Tek

ve

kahredici (mahvedici) olan

Allah'n.»

(Gaf

ir

Sû-

resi: 16)

hitabn

iitmeleri için kyametin

kopmas-

na

lüzum yoktur.

Belki

bu

nida onlarn

kulaklarn-

dan

asla ayrlmaz.

«Allahü

ekber

= Allah

en büyüktür»

sözü-

nün

mânasn

da

anlamamlar, O'nu

bakasndan

büyük

zannetmilerdir.

Hââ

lillâh,

Allah'tan

baka

varlk

yoktur

ki O,

ondan büyük

olsun.

Hattâ

Al-


31/73

MAM

GAZAL

31

lah'tan

bakasnn maiyyet (beraberlik)

rütbesi

yok,

sadece

tebaiyyet

(tâbi*

olma) rütbesi vardr.

Daha

dorusu

O'ndan

bakasnn

varl

yoktur.

Bakas-

nn

varl,

tâbi'

olduu

zâtn

vechinden

gelmekte-

dir.

O

halde

mevcut

olan

yalnz

O'nun

vechidir.

Al-

lah'n,

kendi vechinden büyük olmas

da muhaldir.

Fakat

bu sözde

(ekber

=

en

büyük)

denmesinin

mânas

udur:

«Allah, kendisine

izafet ve

mukaye-

se manasyla ekber

(en büyük) denmekten

daha

büyüktür.»

Gerek

nebi,

gerek melek

olsun,

O'ndan

bakasnn Onun büyüklüünün

künhünü

anla-

maktan

Allah

daha

büyüktür. Allah' tam mânasyla

ancak

kendisi

bilir.

Çünkü her

bilinen ey,

bilenin

kudret ve

tasarrufu altndadr.

Bu ise Cenab- Kib-

riyaya

aykrdr. El-Maksud'ül-esna

fî

maânî esma-

iliâ

hrl-hüsnâ

adl

kitapta

bu

mevzua

dair

derin

bir

tedkik

yapmzdr.

(aret

):

Arifler gerçeklik semasna

çktktan

sonra Tek Gerçekten

baka

bir varlk

görmedikle-

rinde

ittifak etmilerdir.

u

var

ki bunlardan

bâz-

lar

bu

hakikati

ilmî bir

irfanla

bulmu,

kimi

bunu

bir

zevk

ve

hâl

olarak

yaam;

çokluk

tamamen

on-

lardan

gitmi ve

srf

teklie

dalarak mest olmular,

o halde

akllar

zail

olmu,

o zevk içerisinde

sanki

baylmlar, artk kendileri

de

dâhil

Allah'tan

ba-

ka hiçbir

eyi hatrlamaa

güçleri

kalmam,

her

eyi

unutmular,

kendilerinde Allah'tan

baka

bir

ey

kalmam.

Öyle

sarho

olmular

ki

akllarnn

otoritesi,

hükmü

aa

dümü

de

bâzlar «Ene.l-

Hak

=

Ben

Hakkm» demi, bâzlar

da:

«Sübhanî


32/73

32

MKÂTÜ'L-ENVÂR

mâ

a'zama

ânî

==*

Kendimi

tebih ederim,

ânm

ne

kadar

yücedir» demi,

dieri: «Mâ fi'l-cübbeti si-

val-lah

=

Gübbemin

içinde

Allah'tan

bakas

yok-

tur»

demi.

Âklarn

sekir

hallerindeki

sözleri

sak-

lanr,

söylenmez.

Ama sekir

halleri gidip

de

Allah'-

n

yer

yüzündeki

mizan (kriteryumu)

olan akl

hükmüne

döndükleri zaman, bunun

hakikî

birle-

me

olmadn, fakat

ittihada

benzediini

anlarlar.

Bu,

âkm

fart-

ak

halinde

söyledii

u

söze

ben-

zer:

«Ben

sevdiim,

sevdiim

de ben.

Biz

bir bede-

ne

girmi iki ruhuz.»

nsan birden bire

bir

ayna

ile

karlar,

kendi-

ni aynada görür, fakat

aynann

farknda

olmazsa

ay-

nada gördüü

görüntüyü

aynann

resmi,

aynaya

bi-

tiik

sanabilir.

ie

içinde

arab

gören

kimse,

a-

rap

renginin,

ienin

kendi rengi olduunu zanne-

der. Bu

hal. kendisinde alkanlk haline

gelmi,

aya

bu

noktada

taklp kalmsa

o

hale

müstarak

olur, mest

olur

da

öyle

der:

«ie inceldi, arap

süzüldü.

Birbirine

benzedi-

ler,

i?

güçleti.

Sanki

arap

var,

kadeh

yok;

yahut

sanki

kadeh var,

arap

yok.»

«Ama

arap

kadehtir»

demekle «arap sanki kadehtir» demek

arasnda

bir

fark

vardr.

Bu hal galebe çalnca

hal

sahibine

iza-

fetle

FENA

adn

alr.

Hattâ

fenaü'l-fena

(yok

olma-

nn

yok olmas)

denilir.

Çünkü o adam hem

ken-

dinden

geçmi,

hem de

kendinden

geçmekten

geç-

mitir.

Zira

o

halde

olan

kimse

kendini

bilmedii

gibi,

kendini

bilmediini

de bilmez.

Eer kendini


33/73

MAM

GAZAL

00

bilmediini

bilseydi,'

kendini

bilmi

olurdu.

Bu

hale

dalan

kimseye

izafetle

mecaz

diliyle

ittihad

(birle-

me),

hakikat

diliyle

tevhîd

(birleme)

denilir.

Bu

hakikatlerin

ötesinde

de

öyle

srlar

vardr

ki

onla-

ra

dalmak

caiz

deildir.

(Sonuç)

:

Belki

sen

O'nun

nûrunun

göklere

ve

vere

izafetini,

hattâ

O'nun

bizzat

göklerin

ve

yerin

nûru

olmas

cihetini

bilmek

arzu

edersin.

Esasen

u

mes'eleleri

bildikten

sonra

bu

noktann

sana

giz-

li

kalmas

doru

deildir:

O'nun

nûr

olduunu,

O'r-

dan

baka

bir

nûr

olmadn,

O'nun

bütün

nurlar

olduunu,

O'nun

küllî

nûr

olduunu

bildin.

Çünkü

nur,

eyann

kendisi

vastasyla

göründüü

eyden

ibarettir.

Bundan

daha

üstünü

de

eya

onunla

ve

onun

için

görünen

eydir.

Bundan

da

üstünü

eya

onunla,

onun

için

ve

ondan

görünen

eydir.

Bun-

lar

içerisinde

en

hakikîsi

de

sonuncusu,

yani

eya-

nn

kendisi ile,

kendisi

için

ve

kendisinden

görün-

düü

nurdur.

Bu

nûrun

üstünde

faydalanaca

bir

nur

yoktur.

Bu

nur

kendisi

içindir,

zâtmdadr,

zâ-

tmdandr,

zât

içindir;

baka

hiçbir

nurdan

kendi-

sine

k

gelmi

deildir.

Sonra

yine

anladn

ki

gök-

lerle

yer, o

nûrun

iki

tabiatndan

yani

basara

(d

güze)

ve

basirete

(iç

göze)

ait,

yahut

his ve

akla

ait

iki

tabiatndan

çkan

bir

nurla

doludurlar.

Basar

(d

göze

ait

plan)

nûru,

göklerdeki

yldzlar,

Güne

ve

Ayda

olan;

yer

yüzündeki

eyaya

yaylp

bilhas-

sa

ilk

baharda

çeitli

renklerin

tezahürüne

imkân

veren, bütün

hayvanlara,

nebatlara,

madenlere,

her

çeit

varlklara

dalan

ualardr

ki

bunlar

olmasa


34/73


35/73

MAM GAZALÎ

,

35

«Nereye

dönerseniz,

Allah'n vechi

oradadr.»

(Bakara

Sûresi: 115). O

halde O'ndan

baka

ilâh

yoktur.

Çünkü

ilâh,

vecihlerin

(yüzlerin) ibadetle

yöneldii

zâttan

ibarettir.

Yani

kalb

yüzlerini

de-

mek

istiyorum.

Çünkü

onlar nurlar

ve ruhlardr.

O'ndan

baka

ilâh

olmad

gibi O'ndan baka O

da

yoktur.

Çünkü

nüve

(O)

iaret edilen eyden

ibaret-

tir.

aret ancak O'na

olduuna göre

artk

baka

O,

nasl

olabilir?

Ne

zaman

bir iaret

etsek,

hakikatte

bu

iaret O'nadr.

Sen

bunun

farknda

deil

isen,

bu

bahsettiimiz

hakikatlerin

hakikatinden

gaflet

ettiinden

dolaydr.

Günein

nûruna

iaret,

Ijaki-

katte

Günee

iarettir.

Varlkta

olan

her

eyin O'na

nisbeti

görünütedir.

Gerçekte

kendisinden

ibaret-

tir.

Xûrun

günee

nisbeti

gibi

ki hakikatte nur Gü-

neten

ibarettir.

O

halde

«Lâ

ilahe

illallah

=

Allah'-

tan

baka

tanr

yoktur.»

kelimesi avamn

tevhidi-

dir. «O'ndan

baka o

yok.»

sözü

seçkinlerin tevhi-

didir. Çünkü

öteki umumî,

bu

daha

hususî, daha

ümullü,

daha

gerçek, daha

ince

bir

sözdür ve

sa-

hihini

tek

birlie,

srf

birlie götürür.

Mahlûkatn

mi'racnn

son

noktas

ferdaniyyet

(teklik)

memle-

ketidir.

Çünkü

bunun

ötesinde

daha bir

merdiven

yoktur.

Zira

yüksek

ancak çoklukta

düünülebilir.

Çokluk öyle

bir

izafettir

ki

yükselmenin

kendisin-

den

balad

ve

kendisine

yöneldii

eylerin

varl-

n gerektirir.

Kesret

kalknca

birlik

gerçekleir,

izafet

(görelik)

bâtl

olur,

iaret

kalkar. Artk yük-

sek, alçak, inen,

çkan

kalmaz; terakki muhal

olur,

uruc

muhal

olur. A'lânn

ötesinde

ulüvv

(yüksek-


36/73

36

MKÂTÜ'L-ENVÂR

lik) yoktur. Vahdetle beraber kesret yoktur.

Kesre-

tin kalkrnasyla uruc

(yükselme) da kalkar.

Eer

sonra

bir

halden

dier

hale

deime

olursa

bu,

uruc

ile

deil, dünya

semasna

inmekle,

yani yüksekten

alçaa

domak

suretiyle

olur.

Çünkü

en

yüksein

daha

yüksei

yok

ise de

daha

aas vardr. te

bu

makam gayelerin

gayesi,

arzularn

sonudur. Bu-

nu

bilen

bilir,

bilmeyen inkâr eder.

Bu

ilim, ancak

Allah'

bilenlere verilmi

olan

hususî

mahiyetteki

gizli

bir

ilimdir.

Onlar

bunu

söyledikleri

zaman Al-

la

h'akar

marur

olanlardan

bakas inkâra kalk-

maz. Âlimlerin:

«Dünya

semasna

inmek,

bir melein

inmesidir.» demeleri

uzak

görülmez. Ariflerin

baz-

lar bundan daha

garibini

sanmlar

da öyle demi-

ler:

«Ferdaniyyete

(birlie)

müstarak olan,

en

ya-

kn

semaya

iner,

bu

ini,

onun

duyulan

kullanma-

a, veya uzuvlar

hareket

ettirmee

iniidir.»

Salât

ve selâm

O'na

olsun,

Peygamber

de

u

sözleriyle

buna iaret etmilerdir:

«Ben O'nun iittii

kula,

gördüü gözü,

konutuu dili oldum.»

Eh,

kula,

gözü,

lisan Allah

olduktan

sonra

artk

iiten,

gö-

ren

ve

konuan

da

O'dur.

Çünkü

O'ndan

bakas

yoktur

ki...

O'nun

(Allah'n) Mûsa

Aleyhisselâm'a

söyledii

u

sözüyle

de

buna iaret

edilmektedir:

«Hasta oldum,

beni

sormadn.»

(Hadîsin

sonuna

ka-

da.,.)

Demek

ki bu

muvahhidin

hareketleri dünya

semasmdandr; duyarlar,

alglar

bunun

üstünde

olan

bir

semâdandr.

Bu kimse

akl

semâsndan

mahlûkatn

mi'racmm

sonuna,

ferdaniyyet memle-

ketinden

ta

yedi tabakaya kadar

yükselir.

Sonra


37/73

MAM

GAZAÜ

3/

vahdaniyyet

tahtnda

oturur

ve

oradan

göklerinin

tabakalarna

emri tedbir

eder.

Artk

bakan,

bu

hale

baktkça

dilini

salverir:

«Allah

Âdem'i

Rahman

su-

retinde

yaratt.»

der. Fakat

bilinmelidir ki

bu

söz

tevile

muhtaçtr.

Tpk

«Ben

Hakkm.»,

«Kendimi

tebih

ederim.»

sözleri

gibi.

Hattâ

Hz.

Peygamber

(S.A.V.)

in:

«Hasta

oldum,

beni

sormadn.»,

«Ben

O'nun,

kula,

gözü,

dili

oldum.»

sözlerinin de

tevi-

le

ihtiyac

vardr.

Artk

burada

beyan

durdurmak

istiyorum.

Çünkü

senin

bundan

fazlasna

tahammül

edeceini

sanmyorum.

(Müsaade):

Belki

himmetin,

bu

sözün

zirvesine

yükselmekte

kusur

edecek,

aasnda

kalacaksn;

o

takdirde

anlayna

ve

zaafna

daha

yakn

bir

söz

söyleyelim:

Bil

ki

Allah'n,

yerin

göün

nuru

olma-

s

meselesini

göze

ait

olan

zâhir

nur

ile

mukayese

ederek

anlayabiliyorum.

Meselâ

gündüz

nda

ba-

harn

renklerini

ve

yeilliini

gördüün

zaman

her

ne

kadar

renklerle

beraber

baka

bir

ey

görmüyo-

rum

diyerek

renklerden

baka

bir ey

görmediini

iddia etsen

bile

renkleri

gördüünden

übhen

yok-

tur.

Birçok

insanlar

nûrun

mânas

olmadnda,

renklerle

beraber

renklerden

baka

bir ey

olmad-

nda

srar

ederek,

eyann

en

zâhiri

olan

nûrun

varln inkâr

etmilerdir.

Oysa

nur

nasl

olmaz?

Eya ancak nur

yardmyla

görünmekte, o

hem

ken-

dini görmekte,

hem

de

kendisi

yardmyla

bakas

görülmektedir.

Nitekim

bu

mesele

geçmiti.

Fakat

Güne

batt,

çrann

gittii

(ortadan

kaldrld),

gölgenin

dütüü

zaman

gölgelik

yer ile

güneli

yer


38/73

38

MKÂTÜ'L-ENVÂR

arasnda

zarurî

bir

fark

gördüler de

itiraf ettiler

ki

nur,

renklerin ötesinde

olan

bir

eydir.

Renklerle

beraber

idrâk

edilir.

Renklerle

çok

iddetli

birle-

tiinden dolay

kendisi

idrâk

edilmez;

zuhurunun

iddetinden dolay

gizli kalr.

Bâzan zuhurun

id-

deti

gizli

kalmasna sebeb

olur. Bir ey

zddm teca-

vüz

ederse,

zddna

döner.

Bunu

anladnsa

bil

ki

ba-

siret

sahipleri

gördükleri

her

eyde

Allah'

beraber

gördüler.

Bir ksm

bundan

da

ileri giderek:

«Hiç

bir ey

görmedim

ki ondan

önce

Allah'

görmü

ol-

mayaym.»

dedi.

Çünkü

a)

Ehlüllahtan

kimi eyay

O'nunla

görür,

b)

kimi de

eyay

görür, ü'nu

da

eya

ile

beraber

görür.

Birincisine

Allah'n

u

sö-

züyle

iaret

edilmektedir:

«Kendisinin

her

eyi gö-

rür

olmas

Rabbine

yetmez

mi?»

(Fusslet

Sûresi:

53).

kincisine

de

u

sözüyle:

«Onlara

âyetlerimizi

ufuklarda

ve

kendi

nefislerinde

göstereceiz.»

(Fus-

slet

Sûresi:

40).

Birincisi

müahede

sahibidir ikin-

cisi

Allah'n

âyetleriyle

istidlal

sahibidir.

Birincisi

sddîklarn,

ikincisi

râsih

ulemann

derecesidir.

Bunlardan

sonra

perdelenmi

gaafilîerin

derecele-

ri

vardr.

Bunu

örendikten

sonra

bil

ki

nasl

d

göze

her ey

zahir nur

ile

görünürse,

iç

göze

de

her ey

Allah

ile

görünür.

O

her

eyle

beraberdir,

ondan

ayrlmaz.

Her

ey

O'nunla

zahir olur.

Fakat

bura-

da

bir

fark

var, o

da

udur:

Zahir nûrun,

Günein

batyla

kaybolmas,

gölge

meydana

çkncaya

ka-

dar

gizli

kalmas

düünülür.

Ama

her eyin

kendi-

siyle

meydana

çkt

ilâhî

nûrun

kaybolmas

düü-


39/73

MAM GAZ

ALÎ

39

nülemez.

Hattâ

batmas

mümkün

deildir.

O

daima

bütün

eya ile

beraberdir.

Böyle olduundan

dola-

ydr

ki tefrika

(fark)

ile

istidlâl

yolu

kapanmtr.

O'nun

bir

an

kaybolmas düünülecek

olursa

gök-

ler

ve

yer

yklr.

Binaenaleyh

o nûru, eyay

gös-

teren

d

nur

gibi

farktan anlaman

mümkün

deil-

dir. Fakat

eyann

tamam

yaratcsnn

birliine

ayn

ekilde ehadet

etmekte

olduundan

dolay

—

zira bir ksm

deil, bütün eya,

bir

vakit deil

her zaman

Onu

övgüsüyle

tebih etmekte

olduu

için fark

kalkm,

yol

gizlenmitir.

Çünkü

zahir

yol,

eyay

ztlaryla

bilmektir. Fakat zdd

ve

çeliii

olmayan

eye

ehadette

bütün haller

birbirine ben-

zer—

yaratcnn

gizli

kalmas,

açklnn

iddetin-

den

dolay halktan

gizlenen,

nûrunun

parlakln-

ileri

gelmesi

uzak

görülmez.

Zuhurunun

iddetin-

den dolay

halktan

gizlenen,

nûrunun

parlakln-

dan dolay

onlardan perdelenen

Allah'

tebih ve

tenzih

ederim.

Belki de

bu

sözü

de bâz

ksa akll-

lar

anlayamazlar da

sözümüzden

O'nun

mekânda

olduu

vehmine

kaplabilirler.

O,

mekâna nisbet

edilmekten

yüce

ve

mukaddestir.

Halbuki

bizim

sa-

na: «O,

her

eyden

öncedir, O,

her eyin

üstünde-

dir,

O,

her

eyin kaynadr,

göstericisidir»

deme-

miz

bu

hayali

uyandrmaktan çok

uzaktr. Basiret

sahibinin

bilgisinde

O,

kendisinden çkan

hiçbir

ey-

den ayrlmaz.

te

«O,

eyle

beraberdir.»

sözümüzle

anlatmak istediimiz

budur.

Sonra

yine sana

gizli

deildir

ki

muzhir

(gösteren)

ondan çkan

muzhar

(gösterilen,

aydnlatlan)

dan

önce, onun

üstünde

ve


40/73

40

MKÂTÜ'L-ENVÂR

onunla

beraberdir.

(Yani

n

kayna

u'leden

ön-

cedir) Fakat

bir yönden

onunla

beraber

ve

bir yön-

den

de

ondan

öncedir.

Bu

sözün

çeliik

olduunu

zannetme.

Ve

senin bulunduun

derecenin

bilgi

ölçüsü

olan

duyulan

nazar

itibara al.

Elin

hareke-

tinin, nasl

elin

gölgesinin

hareketi

ile beraber

ve

ondan önce

olduunu düün. Kimin

bunu

bilmee

gücü

yetmez,

havsalas

kâfi

gelmezse

o,

bilginin bu

dalndan

kaçnsn.

Çünkü

her

ilmin

kendine

mah-

sus

adamlar

vardr

ve

herkes

kabiliyeti

olan

eyde

baarya

ulaabilir.

KNC

FASIL

Mikât (fanus,

kandil),

misbah

(lâmba),

zücace

(cam),

ecer

(aaç),

zeyt (ya)

ve

nar (ate) beya-

nmdadr

(1).

Bunu

açklamak

için

önce

iki hususu

belirtmek

lâzmdr.

Bu

hususta

hudutsuz

konuulabilir.

Lâkin

ben

bunlara

ksaca

iaret

etmekle

yetineceim.

A

—

-

Hususlardan

biri

temsilm

srr,

metodu,

mâna

ruhlarnn

misal

kalplaryla

nasl

ifade

edi-

lecei,

örnekle

asl

arasndaki

münasebet

yönü,

mi-

(1)

Bu

kelimeler

nur

âyetinde

geçen

tebihlerdir.

mam

Gazali

bu

kelimeleri

izah

ile

âyeti

ta-

savvuf

yönden

tefsire

çalmaktadr.

Mütercim


41/73

MAM GAZAL

41

•

alterin

mayasnn

alnd ehadet alemiyle mâna

ruhlarnn

indii

melekût

âlemi arasndaki muva-

zenenin

mahiyeti

beyanmdadr.

B

—

kinci husus

beer

ruhlar,

bu ruhlarn

mertebeleri

beyanmdadr.

Çünkü

bu

misal

bu

husu-

su

açklamak

için

getirilmitir.

îbni

Mes'ud

(R.

A.)

«O

nun nurunun misâli,

içinde

lâmba olan

bir

kan-

dil

gibidir.»

(Nur

Sûresi:

35)

âyetindeki

«fîha

(on-

da)

«yerine»

fî

kalb'ilmü'mini

(mü'minin

kalbinde)»

eklinde okumutur. Ubeyy ibni Kâ'b

de «(îman

eden

kimsenin kalbinin nurunun misali,

içinde lânv

olan bir kandil

gibidir)» diye okumutur.

A

—

(Birinci

kutup

temsilin srr

ve

metodu

beyanmdadr): Bil

ki

âlem

ikidir:

Ruhanî ve

cisma-

nî.

stersen

sen

bunlara

hissî

ve

aklî

dersin,

istersen

ulvî

ve

süfli dersin.

Hepsi birbirine

yakn

mânalar-

dr.

Sadece

ifadeler

bakadr. Onlar kendi

nefisleri

bakmndan

ele

alrsan

cismanî

ve ruhanî âlemler

dersin;

onlar idrâk eden

göz

bakmndan ele

alr-

san hissî ve aklî

âlemler

dersin; birinin

dierine

ball

bakmndan

ele

alrsan

ulvî

ve

süflî

âlemler

dersin.

Ben

bunlarn birine

mülk

ve

ehadet âlemi,

dierine

gayb

ve melekût

âlemi

dedikçe

hakikatleri

lâfzlarda arayan

kimse

ekseriya

bunlarn çoklu-

undan hayrete düer de

mânalarn çokluunu zan-

neder. Fakat kendisine

hakikatler açlan kimse

mâ-

nalar asl.

lâfzlar

tâbi

olarak alr.

Ama

zayf ola-

nn

ii

bunun

tersinedir. Çünkü o,

hakikatleri

keli-

melerde aramaktadr.

İmam gazali - mişkatül envar_text.pdf

Documents