mam Gazl HYA- ULUM'D-DN 1. Cilt Tercme Ali Arslan Yayna Hazrlayan Dcane Cndiolu Redaksiyon Dcane Cndiolu Erturul zalp Hakan zalp Tashih Ahmet Kaan Dizgi Bahar Dizgi Arapa Dizgi Ebu Hamza Ofset Hazrlk lgi Tantm Bask Cihan Ofset Cilt zdemir Ciltevi stanbul /1993 20 Mays 1985 Tarihli 2188 sayl Tebliler Dergisi'nde Orta retim rencilerine tavsiye edilmitir. ARSLAN YAYINLARI Beyazsaray, No: 6 Beyazt / stanbul Tel: 517 47 99 - 516 55 37 Fax: 516 55 37 Yayncdan Sadece mslman olmayan lkelerde deil, mslman lkelerde de fikr ve ahlk bir dn, hatta sktun yaand, neredeyse bir kangren hlini ald u gnmzde, yeryz skinlerinin gzel bir ahlkn mmessilleri ve tabii ki salkl bir dnce yapsnn sahipleri olabilmeleri iin, rablerini hatrlamaya ve hesap gn'nn dehetiyle uyarlmaya, dolaysyla slm'n iradna olan ihtiyalar ortadadr. Allah' unutanlar, Allah'n unutaca Kur'an bir dstrdur. Bu bakmdan unutanlarn unutulaca bir dnyada, unutulanlarn inzr/uyarlmalar vazifesi, pek tabiidir ki slm davasnn mmessillerince deruhde edilecektir. Nitekim gzel ahlk tamamlamakla grevli bir peygamberin mmeti ierisinde, bu vazifeyi deruhde etmi, sadece mslmanlara deil, gayri mslimlere dahi gzel ahlkn fikren ve amelen bir numne-i imtisali olmu nice slm liminin yetitii ve bu limlerin gerek szleriyle, gerekse eserleriyle insanl slm'n pak ve temiz yoluna irad ederek insanln vicdannda mstesna bir mevkii igal ettikleri de tarihen sabit bir hakikattir. Yunan felsefesinin tesiriyle yeni doktrinlerin gelierek, zevk ve sefa-hta mheyya kitleler nezdinde itibar kazandklar, ulema ve hukemadan kendilerine rehberler bulduklar, yozlam ve kuru bir fkh anlaynn mal-mlk edinme vastas haline getirilerek dinin istikmetinin gerei olan ahiret bilincinin dumura urad, batnlerin siyas destek ve maksatlar yoluyla dehet satklar ve nihayet slm ilimlerin kuru ezber ve tekrarlarla medrese temrinleri tesinde bir mn ifade etmedii bir dnemde; evet slm'n maksadn/maksatlarn yeni bir ruh ve ihlasl bir solukla dile getirecek, gnmzdeki batllama / modernleme sadmesine benzer helenistik bir sadmeye gs gerecek ve deta lm olan slm ilimleri yeniden ihya edecek bir mtefekkire, bir mceddide ihtiya bulunduu bir zamanda slm mmeti ierisinden mam Gazali adnda bir zat zuhur etmiti ve fakir bir

ailenin ocuu olarak bym ve kk yata yetim olarak tahsilini srdrm bu deha, slm leminin vicdanna tercman olarak mmetin makus talihini -hi deilse bir sre- tersine evirmiti. te u anda elinizde tuttuunuz hya-i Ulm'id-Din (slm limlerin Canlandrlmas) adl kymetli eserin mellifi olan bu mmtaz lim -hayatnn, grlerinin ve eserlerinin anlatld blmde de grlecei zere- devasa bir klliytn sahibidir ve hya-i Ulm'id-Din adl eserinin bu klliyt ierisinde mstesna bir mevki ihraz ettii de bir vakadr. deta tek bana tm slm ilimlerin bir ansiklopedisi mahiyetindeki bu esere olan ihtiyacn neminin idrakinde olan yaynevimiz, eyrek yzyl akn bir sre nce bu eserin tercme edilip, yaynlanmasna nclk etmi, 5 ve 10 ciltlik dzenlemelerle okuyucuya ulamasn salamt. hyann Zebid tarafndan yaplan nl thaf us-Saade adl erhinden istifadeyle gerekletirilen tercmenin dilinin gnmz Trkesine nazaran eski kalmas, Arapa metinlerin dizdirilmeyip hattata yazdrlmasndan dolay metnin tertib ve tanziminde ortaya kan mizanpaj glklerinin yol at sorunlar ve buna benzer baz nedenlerden dolay eserin redakte ve tashih edilip, daha anlalr, daha gzel ve daha titiz bir dzenlemeyle yeniden neredilmesi bir ihtiya ve hatta bir zorunluluk halini almt. Bu sebeplerden tr yaynevimiz okuyucularnn tevecchne lyk olabilmek iin eserin daha temiz ve anlalr bir Trkeyle, daha gzel ve daha titiz bir dzenlemeyle yeniden basmn kararlatrarak, Dcane Cndiolu'nun editrlnde eserin redaksiyonu ve yeniden dzenlenmesi iin hummal bir alma balatt ve modern basm teknikleriyle hibir masraftan kanlmadan yaplan ve uzun bir sre alan almalardan sonra elinizdeki eser yeni haliyle ortaya km oldu. Eserin nerinde gerekten byk hizmetleri gemi olan sayn Dcane Cndiolna, Erturul ve Hakan zalp'e, Arapa metinlerin dizgi ve tashihini yapan Ebu Hamza'ya, eserin dizgi ve mizanpajnda sabr ve tahamml gstererek byk bir titizlikle alan Bahar Dizgi mensuplarna bu vesileyle kranlarmz sunmay bir bor telkki eder ve son olarak, siz okuyucularmzn tevecchleri dorultusunda almalarmz evkle ve sorumluluumuzun bilincinde olarak srdreceimizi bildiririz. Gayret bizden, tevfk Allah'tandr! 25 Yl Sonra! Yllar sonra hya-i Ulm'id-Din'in yeni nerini siz kymetli okuyuculara sunarken, nce Allah Tel'ya hamd eder, Rasl'ne, onun mmtaz line ve ashabna salt ve selm ederim! Aziz okuyucular! Elinizde tuttuunuz bu eseri yaklak 30 sene nce tercme etmi ve o gnn artlar ve teknik imknlarnn elverdii lde elimden geleni yaparak Allah'n izniyle neretmitim. O gnleri mdrik olanlar gayet iyi bilirler ki o dnemde matbaalar hantal makinelerden ibaretti ve bir kitab ancak uzun uralardan sonra yaynlayabilmek mmkn olabiliyordu. yle ki 10 ciltlik bir eserin dizilip-baslmasnn, ciltlenip piyasaya

arzedilmesinin aylar deil, yllar aldn syleyecek olursak hi de mbalaa etmi olmayz! Hele benim gibi eserin hem tercmesini ve tashihini yapp, hem cildiyle, hem de tab'yla megul olan, stelik satyla da uramak durumunda kalan bir kimsenin ne denli mkilatlara maruz kalacan, ne trden meakkatler ekeceini takdir edersiniz. O zamanlar -imdi olduu gibi- modern ve gelimi bir ekilde, eserlerde geen ayet ve hadslerin asllarnn Arap harfleriyle dizdirilmek imkn yoktu. Bu bakmdan biz de hyada geen ayet ve hadslerin arapalarn bir hattat kardeimize yazdrm, ancak uvallarla tanabilecek miktardaki klieler yoluyla eseri tab'ederek ve hereye ramen pes etmeden bu kymetli eseri sizlere ulatrabilmitik. Btn bunlarn benim g ve kuvvetimle olmadnn idrakindeyim. Mevlmn ltuf ve keremi olmasayd, benim gibi maandan baka bir geliri olmayan, stanbul gibi byk bir metropolde oniki nfusun maietini deruhte eden aciz bir kul, bu denli zorlu bir ite muvaffak olabilir miydi? Evet, gerekten de Allah Tela nn bir ltf, bir fazl idi o hummal gayret, o zevkli ura!.. Bugn ise -Allah'a hamdolsun- ocuklarm bym ve iin bana gemi bulunuyorlar. Allah'n izni ve bereketiyle -en azndan yllar nce ektiimiz teknik skntlara maruz kalmakszn- imdi yaynclk faaliyetlerini onlar srdryorlar. Mslman olmann gerektirdii islm uur ve hassasiyeti mdrik olarak, yaynlanacak eserlerin gerek muhteviyat, gerekse basm konusunda gerekli titizlii gstereceklerine slm sahada yaynclk yapmann ciddi bir i olduunun ve ehemmiyetini unutmadan kymetli eserler neredeceklerine inanyor ve bu yoldaki abalarnda yce rabbimden kendilerini muvaffak klmasn ve onlar srat- mstakim'den ayrmamasn niyaz ediyorum! Bir ekip almasyla uzun abalar sonucunda ve ellerinden geleni yaparak hyann bu yeni basmn gerekletirdiler ve hya'nn bugnk mmtaz ve mstesna tertib, tanzim, cilt ve basksyla yepyeni taptaze ve zevkle okunabilecek bir eser ortaya kardlar. Allah hayrl klsn ve devamn nasip etsin! Bu yeni basksnda eserin editrln ve redaksiyonunu deruhde eden Dcane Cndiolu kardeime ve ayrca Erturul ve Hakan zalp'e Arapa metinlerin dizgi ve tashihini yapan Ebu Hamza kardeime, eserin ortaya kmasnda emei geen herkese teekkr eder, kendilerini can u gnlden tebrik ederim! Allah hepsinden raz olsun, saadet-i dareyn'e nail olsunlar! Ali Arslan 27/11/1992 NSZ Gazali Kimdir? Subk Tabakat'nda Gazl'yi yle anlatr: Aslen Ts ehrinden olan Gazl'nin ad, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, knyesi Ebu Hmid el-Gazl, lkab ise Hccet'l-slm'dr. O, slm dininin insanolunu Dr's-Selm'a (Cennet'e) gtren bir delil ve burhan idi. lmin eitli dallarnda sz sahibi olan Gazl, mantk ve mefhum ilminde ok geni bir bilgiye sahipti.

adalar ierisinde yldzlara ulaan hasmlarn, mcadele edilmesi gittike gleen bid'atlar yerle yeksan edecek dereceye ykselen Gazl, bidayet ve nihayet erbabnn hedefine eksiksiz bir ekilde varmtr. O, huzurunda baka arslanlara yer bulunmayan bir arslan ve deta ondrdnde parlayan bir ay idi. Fakat ayn gndz parlamadn herkes bilmektedir. O da, herkes gibi bir beer, fakat kocaman da gibi bir beer... O, halktan bir para, fakat dizilmi inci talarnn paras. Hicretin 500. senelerinde, karanlk gecelerin yldzlara ihtiyacndan daha fazla ihtiya duyulan bir insan olmu ve felsef samalklara kar durarak deta btn mslmanlarn imdadna yetimitir. Hayat boyunca, slm dninin hakikatlerini btn insanlara pervaszca bildirmi ve slm korusunu, mzrann ucunu dahi lekelemeden dmanlarn saldrsndan muhafaza etmeye muvaffak olmutur. Kalemi sayesinde, dinin hakik hviyetini rtmeye alan phecilik bulutlar dalm, hakikatler olduu gibi herkese grnmeye balamtr. Btn bu ilm almalar yannda, kalbi de takva ile doluydu. Halvethanesinde tevhid denizine dalm ve ibadetten baka hibir eyi kendisine arkada edinmemiti. Dnyaya metelik vermezdi, her bakmdan alveriini Allah ile yapmt. mam Mnv de Gazl hakknda yle der: O kendisindeki incilerin hibir denizde bulunmad bir ummand. Semalardan daha yce bir allme idi. Onun kalbindeki ilim yldzlarnn kymeti nerede, gkteki yldzlarn kymeti nerede? O, dnyann btn bahelerinden daha stn bir ilim bahesidir. Onun ortaya dkt deerli inciler sayesinde slm milletinin gerdanl intizam bulmutur. limlerin engin denizlerine dalp, bid'atlar geri pskrtmek iin gereken almay yapmaktan bir an bile geri kalmamt. Ebu brahim Feth b. Ali el-Badd, Badad Tarihinin zeylinde Gazl iin yle demektedir: 'O yle bir kimse idi ki, gzler onun gibi konuan, onun gibi zeki ve anlayl kimseyi grmemiti'. 10 11 bn Mukr Tuhfet'l-lrd il Sebl'ir-Red adl eserinde Gazl iin aynen yle der: 'Onun mbarek ismiyle gsler inirah bulup kabarr, nefisler sevinir. Onu azna alan byk limler vlr ve kitaplar hret bulur. Onun namnn yayld yerde sesler alalr ve balar eilir'. bn Askir, Tarih'inde Gazl iin uzun malmat vermekte ve medh sensn yapmaktadr. Hafz b. Seman de ayn eyi yapmtr. Hafz Muhibbiddin b. Neccar el-Hanbel, Badad Tarihine yazd zeylde yle demektedir: Gazl her sahada fakh ve imamlara nderdir. Btn limlerin ittifak ile mmetin rabbanisi, zamannn mctehidi, nderi ve mceddididir. Btn bir memleket ondan bahsetmi, fazileti halk arasnda hakl olarak yaylmtr. Her

meslek ve mereb erbab tarafndan ilim sahasndaki bykl itiraf ve otoritesi kabul edilmitir. Sapk bid'atlar kendisinden korktuu gibi, cedelciler de onun getirdii deliller karsnda snp perian olmutur. Dakik ve ince almalar sayesinde, bid'atlarn ve ehl-i snnet'e muhalif olanlarn maskeleri alaa edilmi ve yrtlmtr. Btn hayatnda, snnet-i seniye ve dine yardmdan baka bir hedefi olmayan Gazl'nin kitaplar, gzellik ve manev cemlde gne nn yeryzne yayl gibi yaylmtr. Muvafk ve muhalif herkes kendisini bir otorite olarak kabul etmitir. Doumu ve Yetimesi Gazl, Ts ehrinde H. 450 senesinde domutur. Babas kendi dkknnda yn eirip satarak geinirdi. lm deinde iken oullar Muhammed ile Ahmed'i arkadalarndan mutasavvf bir zata teslim ederek, kendisinden yle bir ricada bulunmutu: Hattatla (yaz yazmaya) ok merak duyduum halde maalesef bu sanat renemedim. Fakat benim yapamadm bu ii, u iki yavruma yaptrmak azminde idim. Ne yazk ki Allah'n ezel ferman gelip atm ve benim iin ona icabet etmekten baka kar yol kalmamtr. Artk Allah yolunda dostum ve bir kardeim olarak yavrularm sana emanet ediyorum. Babalarnn lmnden sonra onlar vasileri olan zat bytt, kendilerine yazy retti ve ilim renmelerine azam dikkat sarfetti. Babalarndan kalm olan pek az miktardaki mallar bitince, eitim ve retimleri baba dostuna zor gelmeye balad. Bunun zerine baba dostu kendilerine yle dedi: Sizin malnzn tamamn size sarfettim ve bitirdim. Ben ise dnyadan alkasn kesmi bir kimseyim; onun iin bir servetim yoktur ki sizin iin sarfedebileyim. Bu nedenle sizin iin en uygun ey, ilim talebesi olmanz hasebiyle hereyinizi karlayacak bir medreseye yazlmanzdr. Bylece vaktinizi ok kymetli bir eyle deerlendirmi olursunuz. Bu tavsiye zerine onlar da bir medreseye yazlarak tahsillerine devam ettiler. te ykselmelerinin temeli burada atlmtr. Gazl, zaman zaman bu duruma yle iaret ederdi: 'Biz ilmi Allah iin deil, baka eyler iin okuduk. Fakat Allah sonradan kendine evirdi'. lme Balamas ocukluunda memleketin limlerinden Ahmed b. Muhammed erRaziknden fkh dersleri almtr. Daha sonra Crcan ehrinde bulunan lim Ebu Nasr el-smail'den okuyup, hocasna kitabnn kenarlarna haiye ve notlar yazdrtm ve memleketine dnmtr. mam Esad el-Muhayn yle der: Gazl'den bizzat dinledim: Crcan'dan memleketime dnerken yolda haramiler yolumuzu kesmiti. Birlikte bulunduumuz kafilede ne varsa hepsini aldlar. Hi olmazsa gasbedilen kitaplarm almak iin arkalarndan yrdm. Reisleri bana dnerek 'Geriye dn, yoksa seni ldrrz!' dedi. Reise yalvarp, kendisinden Allah rzas iin mallarm geri vermesini rica ettim. Onlarn kendi ilerine yaramayacan syledim. Bana yle dedi: - Mallarn neler?

- u torbada bulunan kitaplar. O kitaplar dinlemek, renmek ve yazmak iin diyar- gurbete gittim. Bu szlere katla katla gld ve dedi ki: "Sen nasl oluyor da 'Bu kitaplarda bulunan rendim' diyebiliyorsun? Kitaplar aldmz iin btn bilgilerin kayboldu. Kitaplarn yok olduu iin ilmin de yok olmu". Bunlar syledikten sonra arkadalarna, kitaplar bana vermelerini syledi. Bu ete reisini, beni irad etmesi iin Allah konuturmutu. Ts'a dndm zaman sene durmadan alp hocamdan rendiklerimi ve kitabmn kenarna yazdklarn tamamen ezberledim. yle bir hale gelmitim ki artk biri yolumu keser de kitaplarm alrsa, ilimsiz kalmayacaktm. Gazl bu senelik hummal almadan sonra Niabur ehrine giderek orada mam- Harameyn Abdlmelik el-Cveyn'nin (10281085) derslerine devam etti. Onun nnde diz kerek ilmini ilerletti. Mezheb, Hilfyat, Cedel, Usl- Fkh, Usl- Hads ve Mantk ilimlerinde tam olarak yetiti. Btn bu ilimleri tam mansyla rendikten sonradr ki bu ilim erbabnn szlerini de iyice anlamt. Bu ilimleri yok etmeye alanlarn dvalarn; ilm delillerle redde alt, bu ite de byk bir baar gsterdi. Bu ilimlerin her dalna ait kitaplar tertip ve telif etti. Zeks son derece parlak ve sezgisi son derece gelimi idi. Gayet acaip bir yaratla sahipti. draki son derece ileriydi. Hafzas ok kuvvetli; ince 12 ve derin mnlar ortaya karmakta son derece mahir idi. limde bir zirve ve mnazarada almaz bir geitti. mam- Harameyn talebelerini yle tarif ederdi: 'Gazl btn lemi kaplayan bir deniz, el-Kiya delici bir arslan, el-Hevfl de yakc bir atetir'. Varm Olduu Derece mam- Harameyn vefat ettikten sonra Gazl, Niabur'u terkedip limlerin ve ilim erbabnn toplanm olduu vezir Nizamlmlk'n Masker'deki meclisine gitti. Oradaki limlerle ve imamlarla ilm mnazaralara giriti. Bu mnazaralar srasnda hasmlarn malup etti. Hepsi de onun ilmini ve fazln kabul etmek zorunda kaldlar. Vezir Nizamlmlk, ona lyk olduu hrmeti gsterdi. Az bir zamanda ismi her tarafta duyuldu; hreti memleketin her tarafna yayld. Nizamlmlk, kendi adna ina ettirdii Badad'daki Nizamiye medresesine Gazl'yi bamderris (rektr) tayin etti. H. 484 senesinde otuzdrt yanda bulunan bu gen lim, Badad'a byk bir debdebe iinde girdi. Badadllar onu barlarna bastlar. Vezirleri, melikleri ve emirleri glgede brakacak bir hrete sahip olmutu; bir dedii iki edilmiyordu. Nizamiye medresesinde uzun bir sre ilim nerine devam etmi, fetva vermekle ve telif yapmakla uram, fakat bir mddet sonra dnya rezaletlerinden, geici zevk ve safalardan nefret edip, iinde yzd debdebeli hayat elinin tersiyle itmi ve Allah'n yce beytine gitmek zere yola koyulmutu. Kardeini yerine vekil tayin ederek H. 488'de ve Zilkade aynda yola kt, bir sene

sonra am'a ulat. am'da birka gn kaldktan sonra Kuds'e gitmek iin yola kt. Orada da bir mddet kaldktan sonra tekrar am'a dnd. am'da bulunan Emev Camiinde tikfa girdi. Zeheb'nin naklettiine gre, Gazl zamannn ounu eyh Makdis'nin Mescid-i Emev'deki zaviyesinde geiriyordu. (O zaviye bugn Gazl Zaviyesi olarak anlr). bn Askir'in rivayetine gre Gazl, am'da on seneye yakn bir zaman kalmtr. Zeheb'nin anlattna gre, Gazl am'daki Medreset'ulEminye'yi ziyarete gittii bir srada, tesadfen orann mderrisi 'Gazl yle demitir' diye sze balar. te bu hdise nedeniyle gurura kaplmaktan korkan Gazl am' terkeder ve am'dan ayrldktan sonra memleketi gezmeye balar. Bu arada Msr'a, oradan da skenderiye'ye gider. Bir sre de orada kaldktan sonra, Marib sultan Yusuf b. Tafin'in dil bir padiah olduunu iittii iin onu ziyaret etmeyi tasarlar. Fakat tam bu sralarda sultann lm haberi Msr'a kadar ular. lkeleri gezmeye devam ederek trbeleri, camileri ve yatrlar ziyaret eder. Ebrar'n terbiyesiyle nefsini terbiye etmek iin zorluklara katlanarak 13 bazen llerde ve tenha yerlerde kalrd. badetlerin ar ykn tamaya tahamml gstererek nefsini terbiyeye alrd. Varlklarn kutbu, her mevcuda rahmet olacak bir seviyeye gelinceye kadar bu almalara devam etti. Rahmn'n rza yoluna ve imann merkezine ulatracak bir rehber oldu. Hac farizasn eda edip Badad'a dnd zaman va'z ve nasihata koyuldu ve ehl-i hakikatin diliyle konumalar yapmaya balad. te tam bu sralarda hya adl mehur eserini te'lif etti. Baz eserler, Gazl'nin seyahat ve zhdnn sebebini u ekilde anlatr: Bir gn halka va'z verirken, kardei Ahmed ieri girer ve u iiri okur: Halk zayf grnce kendini kuvvetli saydn, kuvvetlenmeleri iin gayret sarfettin; onlar kuvvetlenip yol alnca yorgunluk seni geride brakt. Hidayet edici oldun, fakat kendin hidayetten uzak kaldn. Halka va'z ve nasihat ediyorsun; fakat neden kendin iitmez oldun? Ey keskinletici ta! Ne zamana kadar demirleri keskinletirip, kendin kr ve kesmez olarak kalacaksn? te bu iir Gazl'nin dnya zevklerinden ilgisini kesmesine sebep oldu. Niabur'un hatibi Abdlgaffar b. smail el-Fris, Gazl'nin stn vasflarn anlattktan sonra szlerine yle devam eder: 'Dnyann geici zevklerini terkedip zhd ve takvaya dald. Hacca giderken am'a urad ve orada on seneye yakn bir zaman kald. Burada bulunduu sralarda seyahat eder ve ziyaretler yapard'. hy-i Ulm'id-Dn gibi emsali grlmemi bir eseri, el-Erban gibi -ap bakmndan- kk kitaplarn yazd. Bu kitaplar tedkk edenlere Gazl'nin ilm kymetinden bahsetmek mnsz bir itir.

Nefsinin temizlenmesine, ahlknn gelimesine, dnya ve ahiret saadeti iin btn zamann sarfetti. Halk hidayete ard; ahireti gzel, dnyaya tapmay irkin olarak gstermeye alt. Ahiret yolculuunun tedbirine, bu yolun rehberlerine hrmet etmeye ard. Bu sahada tam olarak yetitikten sonra memleketine dnd. Evine kapanarak dnce deryasna dald ve zamann ibadetlerle deerlendirdi. Bu hli bir sre devam etti. Bu esnada birok kitap yazd. Fakat hibir yazar Gazl'nin yolunu tenkd edemedi ve onun gidiatna dil uzatamad. ehidler Gl diye anlan Nizamlmlk'n olu Fahrlmlk vezir oluncaya kadar Gazl uzlet kesinden ayrlmad. Bu byk vezirin zamannda Horasan illeri, dnyann en ileri diyar hline geldi. Fahrlmlk'e Gazl'nin fazileti, ilm derecesi, salam akidesi ve temiz yaants anlatld. Bunun zerine vezir, Gazl'nin huzuruna giderek; va'z u nasihatini dinledikten sonra Gazl'ye 'lminden, faziletinden ve nasihatlerinden 15 mutlaka istifade edilmelidir. Herkesin istifade etmesi iin de halvetten kp, herkese ders ve nasihat vermen gerekir' deyince, Gazl msbet cevap vererek derhal Niabur'a gitti. Orada Meymunet'un-Nizamiye adl medresede yeniden ders vermeye balad. Gazl devlet idarecilerinden yakasn kurtaramad iin yeniden mderrislie balamt. Bu nedenle okuttuu derslerden rencilerin faydalanmalarn niyet ederek bylece almasn deerlendirdi. Eskiden yaad debdebeli hayata dnmeyi hi ama hi aklndan geirmiyordu. Rtbeden iddetle kayordu. Aleyhinde nice ihbarlar yapld, fakat bunlarn hibirini dikkate almad, ehemmiyet vermedi. Aleyhinde bulunanlara cevap vermek tenezzlnde dahi bulunmad. Onu defalarca ziyaret ettiim halde kendisinde eski hainliin ve kibrin zerresini dahi grmedim. Daha nceleri geni ilmiyle, halk arasndaki itibaryla, ibadeti ve derecesi ile o derece marur idi ki her gelene hakaret baklar yadrrd. Fakat imdi tam tersi bir insana rastlamtm... O kibir ve gururun yerini yce bir ahlk ve tertemiz, berrak sfatlar doldurmutu. Onun aldatc bir elbiseye brndn zannederdim. Derin tedkik ve teftiten sonra, bunun bir gsteriten ibaret olmadna kesinlikle karar verdim. Anladm ki tam mansyla uyanm, ilimlerde derinletikten sonra Allah Tel'nn kendisine ihsan ettii bir kabiliyetle irfan bilgilerin tahsiline koyulmutu. Muamele ilminin dnda kalan garip ilimlerin tahsilini baaryla tamamlad. Sonunu dnerek kendisini ahirette mes'ud edecek yollar arad. Farmed'nin sohbetine devam ederek nndeki yolun almasn istedi. Mridinin kendisine yapmasn tavsiye ettii nafile namazlar, zikirleri ve evrad titizlikle yerine getirdi. Zikirlere ve tefekkre ok byk nem verdi. Bu nedenle sliklerin gemeye mecbur olduu btn geitleri hzla geti. Bundan sonra ilmin eitli dallarna yneldi; ince manl ilim kitaplar zerinde ok derin tedkiklerde bulundu. Bu almasnn semeresi olarak kendisine o ilimlerin kaps ardna kadar ald. Bir mddet delillerin mukayesesini yaparak, meseleleri etraflca

zmeye urat. Daha sonra kendisini her eyden meneden ve Allah'tan baka her eyden uzaklatran bir korku hli kendisinde belirmeye balad. Bundan dolay msivadan elini eteini ekmek onun iin ok kolay oldu. Gazl bu dnemlerden gee gee nefis terbiyesinin btn devrelerini tamamlad. Hakikatler kendisine artk btn akl ile grnmeye balam ve bizim kanaatimize gre o gelecek saadete bihakkn ulamt. Kendisinden vezir Fahrlmlk'n davetini kabul ederek Niabur'a gelmeyi nasl kabul ettiini sorduumuz zaman bize yle cevap verdi: 'islm'a davetten geri kalmay ve ilim talep edenlere faydal olmamay dinen caiz grmediim, hakk haykrmak vaktinin geldiine inandm iin vezirin davetini kabul ettim. Dolaysyla bu davete uymakta mazurum'. Sonradan Niabur Medresesinin mderrisliini terkederek tekrar evine ekildi. Fakat bu seferki ekili ncekilere benzemiyordu. Tam evinin bitiiinde talebelere bir medrese ve sflere de bir tekke yaptrd. Vaktinin bir ksmn Kur'an retimine tahsis etti; bir ksmn da ehl-i kalb'in sohbetine ve dier ksmn da talebelerin dersine hasretti. Ne kendisinin ve ne de yanndakilerin bir dakikas bile boa gemiyordu. Onun meclisinde ilimden baka hibir ey konuulmazd. Gazl Hakknda Neler Sylendi? mam Subk rif-i billh eyh Ebu'l-Hasen e-zel'den yle nakleder: "Gazl zamannn efendisi, dili ve bereketi idi. Ben ryamda Allah'n Rasl'n grdm, Hz. Musa ve Hz. sa'ya soruyordu: 'Sizin metinizde mam Gazl gibi biri var m?' Onlar 'hayr' diye cevap verdiler". Zamannn efendisi Ebu'l-Abbas el-Mers'den Gazl hakknda sorulduu zaman yle cevap verdi: 'Ben Gazl'nin sddklara mahsus en yksek makama ktna ehadet ederim'. Kutblar tr: 1. limlerin kutbu (Gazl) 2. Hllerin kutbu (Beyazd- Bistm) 3. Makamlarn kutbu (Abdlkadir Geyln) Bu hkm el-Kasd ve's-Sdd adl eserde yazldr. Ayn eserde u satrlar da yer almaktadr: 'Bu elbiseyi Gazl rd; Abdlkadir (veya rn) giydi. Biz de ona gereken nak iledik; fakat giyecek insan nerede?' Bu szde, Gazl'nin ve rn'nin lednn ilimlerde ok ileride olduklarna iaret vardr. Abdlltif el-Mutr bir mektubunda mam Subk'ye Gazl'yi sorunca u cevab almtr: 'Gazl hakknda insan ne syleyebilir? Onun ismi ve fazileti btn dnyay kaplamtr. Onun sohbetini dinleyen ve kitaplarn okuyan kimse, hakik deerinin, isminden ok daha stn olduunu grr'. Gazl'nin talebesi Muhammed b. Yahya en-Nibur yle der: 'Akl keml derecesinde olan kimseler ancak Gazl'nin fazilet ve ilmini takdir edebilirler'. Vefat

mam Gazl H. 505 senesinin Cemaziyulevvel ayna kadar zamann taksim eder; bir ksmn Kur'an, bir ksmn kalp ehliyle sohbet ve bir ksmn da derslerde geirirdi. Gndzleri oruca, geceleri ise teheccd namazna devam ederdi. Kardei Ahmed'in ifadesine gre ad geen ayn bir pazartesi gnnde sabah namaz iin abdest ald ve namazn kldktan sonra kefenini istedi; kefen gelince pt, bana ve gznn zerine koydu ve unlar syledi: 'Allahm! Emrin bam zere...' Bunlar syledikten 16 sonra mbarek yzn kbleye evirerek ayaklarn uzatt ve sabahn alaca karanlnda Hakkn rahmetine kavutu'. Cemaziyulevvel aynn ondrdnc gn (pazartesi) H. 505 senesinde Allah Tel'nn 'Ey itminann zirvesinde bulunan nefis! Rabbinin rahmetinden doya doya tatmak iin dn!' emrine icabet etti ve bylelikle lem-i slm bu lmle byk bir mceddidini daha kaybetmi oldu. Taberan kasabasnn bir kenarnda defnedildi. Kzlarna yetecek kadar miras brakt. Erkek evld yoktu. Taberan kasabasnda bulunan Gazl'nin trbesi mtevazi bir mezardr. Vasiyetine uyularak zerine hibir ey yaplmamtr. Gazl iin ok kimse tarafndan mersiyeler yazlmtr. Nitekim Kad Abdlmelik b. Ahmed b. Muhammed b. el-Muaf yle der: Kalbi akn ve hayran olan bir gzle, hak aklarn sevgilisi olan bir kimse iin aladm. Senelerden beri hapsettiim ve bakas iin asla dkmediim gz yalarm sel gibi akttm. Kirpiklerimden Gazl iin deil de ya kim iin hayretten dona kalp gzya aktacaktm? Ebu Hmid, ilimleri diriltmi ve canl szleriyle slm'a yeniden can vermitir. Gazl'nin Baz Mektuplar Musullu Ebu Hmid Ahmed b. Selme'ye yazm olduu bir mektubunda u ibareler yer almaktadr: Va'z ve nasihat yapmaya gelince, ben byle bireye nefsimi lyk grmyorum. nk vaizin zekt nisbna mlik olmas iin verdii va'z ve nasihati nefsinde tatbik etmesi arttr. Nisaba sahip olmayan bir kimse nasl zekt verebilir? Ancak avret yerini rtecek kadar bir elbiseye sahip olan bir kimse, nasl olur da bakalarnn avret yerlerini kapatmaya kalkar? Eri bir aacn glgesinin doru olmas mmkn mdr? Allah Tel Hz. sa'ya yle vahyetmitir: 'Evvel nefsine va'z et, eer nefsin kabul eder de slh olursa, ondan sonra bakalarna va'z et; aksi halde benden utan!' Ebu Nasr Fazl b. Hasan b. Ali el-Mukr der ki: Ebu Hmid Muhammed Gazl'nin huzuruna veda etmek iin vardm. Bana yle dedi: Bu mektubumu el-Beyhak'ye gtr. Mektupta Ts ehrinin evkaf mdr olan Azizden ikyet var'. ikyet edilen kimse, el-Muin'in yeeni idi. Onun iin kendisine unu syledim: 'Muin bir zamanlar bu yeenini (Aziz'i) vazifeden tard etmiti. Fakat Herat'ta Muin'in yannda bulunduum bir srada

zat- lnizin imzasn tayan bir medhiye ile el-Ummn et-Ts, Aziz iin efaate 17 geldi. mzal ktta sizin Aziz'i medhediinizi okuyunca onu affetti'. Bu szlerimden sonra Gazl yle dedi: "Mektubumu Muin'e verdikten sonra kendisine u msralar oku: Bizim bamza gelen zulmn bir benzerini grm deiliz! Bize ktlk yapld halde kretmeye zorlanyoruz. Gazl'nin adalarna hitaben kaleme ald mektuplardan biri de udur: Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla balarm. lemlerin rabbine hamdolsun. Takva ehline gzel sonular, zlimlere ise Allah'n dmanl olsun! Rasllerin efendisi Muhammed Mustafa'ya, line ve ashabna salt ve selm olsun! Byk kad Mervan vastas ile Emr'ud-Devle Mutemed'ul-Mlk ile aramda byk bir dostluk olumutur. Bu dostluk, yaknlk yerine gemi ve yaklamamza vesile olmutur. O akrabama takdim edeceim en byk hediyem phesiz kendisini Allah'a yaklatran, cennet-i lya girmesine vesile olan bir nasihattir. nk lim kiilerin nasihatten baka verebilecek hediyeleri olmaz. ' Onun da buna karlk olarak bana yapaca en byk hizmet, takdim edecei en gzel hediye dnya zulmetlerinden uzak bir kalp ile o nasihatimi dinlemesidir. Kendisini ikaz ederim: Yannda kalp erbabndan olan insanlarn hrleri ayrld zaman, kerm ve aklllar zmresini tercih edip, onlardan olmaya gayret sarfetsin. Allah Rasl'ne en erefli insann kim olduu sorulduu zaman 'En muttaki olan'; 'O halde en aklllar kimdir?' sualine de 'lm en ok hatrlayan' diye cevap vermitir. Baka bir hadste de yle buyurulur: 'Akll o kimseye denir ki, nefsini hesaba eker ve lmden sonraki lem iin azk hazrlamaya bakar. Ahmak o kimsedir ki, nefsinin dizginini salverir ve btn ktlklerine ramen Allah'n affn mit eder'. nsanlarn en ahma, en cahili ve en ndn o kimsedir ki, lm annda elinden alnan, elinde braklmayan dnya ilerine ihtimam ve nem gsterir. Fakat cennetlik mi, cehennemlik mi olupolmadna ehemmiyet vermez. Oysa Allah Tel Kur'an'da cennetlikleri de, cehennemlikleri de bildirmitir: Muhakkak ebrar (iyiler) naim cennetindedirler ve fcirler (kfirler) de cehennemdedirler. (nftar/13) Artk kim azgnlk edip kfir olmu ve dnya hayatn ahiret hayatna tercih etmise onun sna cehennemdir. (Nzit/37-38) 18 19 Dnya ve onun ziynetini isteyene dnyada yaptklarnn karln veririz. Bu hususta onlara noksanlk yaplmaz. (Hd/15) Ben Emr'ud-Devle'nin himmetini bu nemli meseleye sarfetmesini tavsiye ederim. Hesaba ekilmeden evvel nefsini hesaba ekmesini, zahirini ve btnn kontrol etmesini, kastn ve niyetini, fiillerini, szlerini, kn ve giriini tedkik edip, kendisini Allah'a yaklatrp ebed saadete vardracak nitelikte mi, yoksa yalnz

dnyaya ait ileri yapmak niteliinde mi olduklarn bilmeye gayret sarfetmelidir. Eer kasd ve niyeti elem ve zdrapla dolu dnyasnn kederinden kurtulup, yaanlacak hle getirilmesi ve sonunda hayat defterinin gnah ve ktlkle kapanp gitmesi ise, o zaman durmadan ve vakit geirmeden derhal Allah'n dergh- izzetine snmak, basret gzn amal ve yarn iin ne hazrladna dikkat etmelidir. O gnde nefsine efkat ve merhamet edecek O'ndan baka hibir eyin olmadn bilmelidir. Yaptklarn ve yapmak istediklerini dikkatle kontrol etmeli ve eer dnya evinin imarna alyorsa, nice zlimlerin evleri ile birlikte nasl helak olduklarna bir bakmaldr. Yahut u kimse gibisini (grmedin mi) ki, duvarlar, atlar stne ylm (alt-st olmu) ssz bir kasabaya uramt. (Bakara/259) ayet bir su getirmek veya bir nehrin faydal bir hle getirilmesine alarak faydal bir i yapmak havasna brnmse, daha nice muattal kuyu ve kanallarn olduuna dikkat etmelidir. Nice memleketler vardr ki zulm yaparken biz onlar helak etmiizdir de, damlar km, duvarlar zerlerine yklmtr; nice kullanlmaz olmu kuyu ve nice (ssz kalm) salam kk vardr! (Hac/45) Yok eer bir bina yapmak azminde ise, hassasiyetle tamir edildii halde skinlerinin blk blk g edip gitmeleriyle boalm ve iinde fanilik rzgr kalm nice kuvvetli temellere sahip binalarn olduunu grmelidir. ayet kendileri sarayn etrafndaki balarn ve bostanlarn bakm ile megul ise, o zaman u ayet-i kermeye kulak vermelidir. Bylece biz onlar (Firavun'u ve kavmini) bostanlardan ve pnarlardan; hazinelerden ve o gzel yerden kardk.(uar/57-58) Grdn ya, biz onlar senelerce yaatsak, sonra tehdid edildikleri (azap) kendilerine gelse, o yaadklar zevkin kendilerine hibir faydas olmayacaktr. (uar/205-207) Allah korusun, kii eer zlim bir sultann hizmetindeyse, u hads-i erife kulak vermelidir: Kyamet gnnde Allah'n tellli yle arr: 'Zlimler ve onlarn yardmclar nerededirler?' O zlimlerle, dnyada onlara divit uzatan veya kalemlerinin ucunu sivrilten veya daha baka hizmetlerinde bulunan herkes huzura getirilir. Hepsini ateten yaplm bir tabuta koyarlar ve cehenneme atarlar. Sonu olarak Allah'n koruduu kimseler hari btn insanlar, Allah' unuttuklar iin Allah tarafndan da unutulmulardr. Ahirete hazrlk yapmaktan yzevirmiler ve btn gayeleri mlk edinmek, makamlara konmak olmutur. Demek ki Mutemid'ul-Mlk Emr'ud-Devle makam ve servet hevesinde ise muhakkak hads-i erifte varid olan u mnya kulak vermelidir. Emirler ve reisler, kyamet gnnde kck karncalar gibi harolunacaklar ve maher ehlinin ayaklar altnda ezilecek ve ezdirileceklerdir. Halk zerlerine basa basa geip gideceklerdir. Yine kendileri, Allah Telnn zlimler ve mtekebbirler hakknda Kur'an'daki ayetlerini dikkat ve hassasiyetle izlemelidirler!

Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kii aile efradnn arasnda bile emirlik istese Allah nezdinde mtekebbir ve cebbar olarak yazlr. Koyun alna den iki a kurdun koyunlara verdii zarar, hibir zaman riyaset sevdasndaki kiinin, dinine verdii zarar ve tahribat kadar olmaz. Bu riyaset maln toplanmas hususunda olsa bile... Emr'ud-Devle'nin Allah'n yce peygamberi Hz. sa'nn u mbarek szne de dikkat etmesini isterim: 'Ey havariler! Dnyann her sevgisi ahiretten bir kayptr. Dnyaperest zenginler semvtn melekt lemine kesinlikle giremezler'. Hz. Peygamber de yle buyurmutur: Zenginler drt grup halinde harolunurlar: 1. Haramdan kazanm ve haramdan harcam grup ki bunlar iin 'cehenneme gtrn' emri verilir. 2. Haramdan kazanm, fakat hellde sarfetmi grup ki bunlar iin de 'cehenneme gtrn' emri verilir. 3. Hellden kazanm fakat harama sarfetmi grup ki bunlar iin de 'cehenneme gtrn' emri verilir. 4. Hell kazanm ve helle sarfetmi olan grup ki bunlar iin sdr olan ferman udur: 'Bunlar durdurun ve kendilerine sorun. Belki de zenginlikleri yznden farzlar ihmal etmi ve ibadetlerini geirmilerdir. Belki namazlarnda veya abdestlerinde kusur yapm, huzur ve huda kusur etmilerdir'. Hellden kazandm, helle sarfettim. Farzlar da hi ihmal etmeden hepsini tastamam eda ettim. 20 - Belki malnla iftihar edip, ssl ve debdebeli elbiseler iinde yaamsndr. - Ey rabbim! Malmla marur olmadm ve ancak ihtiyacm olan elbiseleri giydim. ftihar ve gurur duymak iin elbise giymi deilim!. - Belki de sla- rahimde ihmalkrlk yapm, fakirlerin hak ve hukukunu gzetmemisindir. Bir derece gerideki hak sahibini bir derece ilerideki hak sahibinden daha stn tutmu ve haktan ayrlm olabilirsin! Kul ile rabbi arasnda bu muhasebe cereyan ederken, birden hak sahipleri bu zenginlerin etrafn sarar ve 'Ey rabbimiz! Sen aramzda bunlar zengin ettin ve bizleri bunlara muhta kldn; fakat bunlar hakkmz gzetmediler' deyip ikyette bulunurlar. Zerre kadar kusur grnrse derhal cehenneme gnderilmeleri emrolunur. ayet kusur grlmez ise o kullara 'Burada durun ve nimetin krn eda eyleyin, her yudum suyun, her lokma ekmein, her lezzetin karln verin' denir. Sorular ve cevaplar bylece srp gider. Salih, muslih ve Allah'n hak ve hukukunu kl krk yararcasna yerine getiren zenginlerin hli Arasat meydannda byle olunca, acaba o ar gidenlerin hli nice olacaktr? Harama dalm ve bol bol pheli kaynaklardan mal elde eden ve ehvetlerine esir olanlarn hli nasl olacaktr? O haram yiyenlere yle denilir: Mal oaltma hrsnz, t kabirlere varncaya kadar sizi (Allah'a ibadetten) megul etti. (Teksr/1-2)

Halkn kalbini istil edip onlar eytann maskaras yapan hususlar ite bu kt gayelerdir. Emr'd-Devle ve onun gibi bilmeyerek bizzat nefsine dmanlk yapan herkese, kalpleri kasp kavuran bu gibi hastalklarn ilacn renmek gerekir. nk kalplerin manev hastalklarnn ilacnn, hastalkl bedenlerin ilacndan daha nemli olduu basiret ehlinin malmudur. Allah'n huzuruna ancak sapasalam bir kalple gelen kurtulur. Hasta bir kalbin iki eit tedavi ekli vardr: 1. Daima lm hatrlamak ve lm uzun uzadya dnmek; dnyann geici hkmdarlarnn ve zenginlerinin sonlarn ibretle seyretmek; nasl mal topladklarn, byk byk kkleri ve saraylar nasl ina ettiklerini, dnyaya nasl aldandklarn, btn bunlardan sonra bu kk ve saraylarn nasl kabre dndklerini, topladklar mallarn nasl kasrga nndeki toz haline geldiini bilip takdir etmeli ve Allah Tel'nn u ayetleri zerinde dnmelidirler. Allah'n emri olup bitmi bireydir. (Ahzab/38) (Bugn) meskenlerinde gez(ip gr)dkleri, kendilerinden nce (gelip gemi) nice nesilleri yok ediimiz, onlar hl yola getirmedi mi? Elbette bunda akl sahipleri iin ibretler vardr. (Th/128) Onlarn kkleri, mlkleri ve meskenleri dilsiz ve ssz kalmtr. Fakat hl diliyle kendilerini yapanlarn gururlarna ahitlik ederler. te imdi onlarn topladklarna bir bak! Acaba onlarda bir kprt hissediyor musun veya bir t olsun iitebiliyor musun? 2. Allah'n Kitab'n dikkatle okumal ve yksek hakikatlerini dnmelidir. nk Allah Tel, kitabnn btn leme bir ifa olduunu beyan buyurmaktadr. Hz. Peygamber de bu iki tedavi usulne bavurmamz tavsiye etmitir: Size iki vaiz braktm. Biri konumadan vaizlik yapar ki bu vaiz lmdr. br ise konuur ki o da Kur'an'dr. nsanlarn ou her ne kadar diri iseler de Allah indinde birer ldrler. Dilleriyle her ne kadar konusalar da hakkatte dilsiz saylrlar. Her ne kadar dinliyor gzkyorlarsa da sarlarn ta kendileridirler. Mushaflara baktklar zaman her ne kadar gryor iseler de acaib ve garaibini grmekten kr, yazdklar tefsirlerinde Kur'an' tefsir ediyorlarsa da sr ve hikmetlerinden yoksundurlar. Bunlarn arasnda olmaktan sakn! Hem emrini ve hem de nasl piman olup hasret ekeceini bile dnmeyenlerin ilerini ve sonularn dn! lm deinde nasl mahrum ve zararl olacan dnmeye vakit bulamayanlara ve kendi nefsinin ilerine dikkat et! Allah'n Kitab'ndaki bir ayetle yetin! nk o ayette basiret sahibi herkes iin ikna edici ve doyurucu bir ruh ve hakikat vardr. Ey iman edenler! Sizi ne mallarnz ve ne de ocuklarnz Allah' anmaktan alkoymasn. Her kim bunu yaparsa, ite onlar hsrana denlerdir. (Mnafkn/9)

Sakn mal toplamak iin vaktini zayi etme! nk onunla fazla uraman ve sevinmen sana ahireti unutturur; imann zevkini kalbinden skp atar. Allah'n kulu ve rsl sa (a.s) yle demitir: 'Ehl-i dnyann mallarna gz dikmeyin! nk imannzn safln, amellerinizin ihlasn silip sprr!' Mcerred bir bakn neticesi bu olunca, acaba o mallar toplamann ve onunla arlklara sapmann neticesi ne olabilir? 22 Byk kad mam Mervan'a gelince, Allah onun gibileri ilim ehli arasnda oaltsn. nk o gzlerin nurudur; ilim ve takva gibi iki byk fazileti bir araya getirmitir. Fakat tamamlamann tek mili devamllktr, bunu hibir zaman unutmamak gerekir. Devam etmek ise ancak bir taraftan yardm grmeye baldr. Faziletlerin kemle ermesi ve bu kemlin devam etmesi iin bir taraftan destek alnmas gerekir. Byle necb bir evldn kendisine verilmesi Allah'n en byk nimetlerindendir. Bu bakmdan bu evladn ahiretine azk yapmas ve Allah'a ulatran bir vesile saymas gerekir. Bu evladnn kalbini Allah'n ibadetine lyk bir ekle getirmeye almas zarur ve efkatli bir babaya uygun olan en gzel hareket olduu gibi, Allah'a giden yolu da hibir zaman kapatmamaldr. Allah'a gtren yolun balangc helli talep edip, yetecek kadar ile yetinmek, tevazuu kendisine merep edinmek, eytann avlama letleri olan dnya ehlinin ahmaka mcadele ve mnakaalarndan uzaklamaktr. Btn bunlarla beraber, zlim emirlerden ve sultanlardan kamak, onlarn zulmlerine yardmc ve desteki olmamak da bata gelen vazifelerdendir. Bir hads-i erifte Hz. Peygamber (s.a) yle buyurmaktadr: Fakhler, dnyaya dalmadka Allah'n yeryzndeki emin kullardrlar. Fakat ne zaman dnyaya meylederlerse, o zaman dininiz hususunda onlara gvenmeyin ve ihtiyatl davrann. Bunlar baz ilerdir ki Allah Tel ltf ile o necb evlada ihsan buyurmu ve onlar kendisine kolaylatrmtr. Dolaysyla babaya den vazife; olundan raz olmak, dua ile yardmda bulunmaktr. nk dnya ve ahirette en byk azk babann duasdr. Babann vazifelerinden biri de bu byk evlada uymaktr. Geri uyulmas gereken kii babadr, ama bazen ilimde evlat babay geer ve uyulmaya hak kazanr. te bu srra binaendir ki Hz. brahim (a.s) babasna yle demitir: Ey babacm! Bana sana gelmeyen bir bilgi geldi; bana uy, seni dzgn bir yola ileteyim. (Meryem/43) Cierinin bir paras olan evladna hrmet etmek suretiyle kusurlarn telfiye almaldr. Kyamet gnnde yakn bir efaatisi bulunmayan si mslman, cehennem ehlinin hasret ynnden en iddetlisidir. Allah Tel yle buyurmaktadr: Bugn burada onun iin candan bir dost yoktur! (Hkka/35) Allah nezdinde deersiz olan dnyay onun gznde kltmesini Allah Tel'dan temenni ve niyaz ederim. Allah Tel'dan nezd-i ilhsinde

23 byk ve kymetli klmasn onun gznde bytmesini, kymetli klmasn tazarru ve niyaz eylerim. Bizi ve onu rzasna muvaffak klmasn Allah'tan dilediimiz gibi, nimet ve keremiyle cennetlerinden Firdevs-i l'ya yerletirmesini niyaz ederek mektubumuza son veririz! Fetvalarndan Bazlar Soru: Kfir bir kimse hakknda gybet yapmak hell midir, haram mdr? Zmm olan kfir ile Harb olan kfir arasnda bu meselede bir fark var mdr? Bir bid'aty bid'atndan dolay deil de baka hususiyetlerinden dolay gybet etmek hakkndaki hkm nedir? Cevap: Allah'tan bizi baarl klmasn niyaz eder ve sze balarz. Kur'an'da yasaklanan gybet, kiiyi, dinledii takdirde krlaca bir tarzda zikretmektir. Velev ki bu syledikleri doru olsun! Gybet, mslman kiinin hakknda sebepten dolay mahzurlu ve haramdr. 1. ittii zaman eziyet grr ve rahatsz olur. itmedii takdirde de gybet sebebiyle darla der, ileri bozulur. 2. Gybette, Allah'n yapt eksik olarak grlr. Zira halkn yaratcs Allah olduu gibi, onlarn sfatlarnn, fiillerinin ve ahlklarnn yaratcs da Allah'dr. Hatta bu illet ve sebepten tr, basit yemeklerin aleyhinde konumak ve onlar eksik grmek, r tarafndan yasaklanmtr. 3. Gybet, insann vaktini mlyni ile zayi eder ve boa geirir. nsan sahih ve doru bir hedefi olmayan konumaya daldrr. Birinci sebep, gybetin haram olmasn gerektirir. nk mslmana eziyet haramdr. kinci sebep, keraheti gerektirir. Mekruh olan gybet, hayvanlar ve yemekler hakknda da geerlidir. nc sebep ise, gybeti terketmesinin daha evl olmasn gerektirir. Bu mn Hz. Peygamber'in u hadsinden alnmtr: Kiinin mlyniyi terketmesi, iyi bir mslman olduuna iaret eder. Mslman bir kimse hakkndaki gybetin ne olduu anlaldktan sonra deriz ki, eer kfir harb ise ona eziyet vermek haram deildir. nk onun hak've hukukunun gzetilmesi szkonusu deildir. nk ona eziyet edilmesini haram eden sebep ortadan kalkmtr. Ancak ortada Allah'n yaratma sfatnn tenksi bahis konusudur. Bu bakmdan gybetle o kfirin yaratln deil, onun kt ahlklarn zemmedip, sadece kfrnden dolay ona bu eziyetlerin yapldna dair kanaat izhar ederse; yani 'u ktlkleri, kfr ve dallet iinde olmas ona kazandrmtr' deyip, kfrden sakndrmak ve korkutmak maksad gderse, byle bir gybetin keraheti yoktur. Eer bu gaye ile sylenilmemise ve bu gayeyi 24 gsteren ibarenin ilvesi yoksa kfrn tahzr ve tahkirine dair ifadeler de mevcut deilse, o zaman hafif bir kerahet vardr.

Nefsin burada keraheti hissetmemesi, bu gybetin kfrn zemmedilmesi zannndan olsa gerek! Nitekim buna iaret de edilmiti. Bu bakmdan byle bir gybette bir saknca yoktur. Hatta byle bir gybetin mendub olmas, mekruh olmasndan temel prensiplere daha uygundur. Kafirin yaratln gybet etmekte kerahet varsa da, yemekleri ve hayvanlar gybet etmekten daha hayrldr. nk kfir eziyete mstahaktr. Kfirin cezaya ve ezaya mstehak olmas ve dolays ile gybetinin yaplabilmesi, bazen de dalletin irkinliinden doup kfrnden tr hak ettii bir azap olmu olur. slm bayra altnda yaayan gayr-i mslim vatandalara zmm denir. Bu kimseler, mslman fertlere benzer. Bu bakmdan zmmlere eziyet etmek er'an yasaktr. Kanlar ve mallar eriat tarafndan teminat altnda olduu gibi, haysiyetleri de teminat altndadr. Bid'atya gelince onun gybetini yaparak eziyet vermek iki ksmda incelenebilir: 1. Bid'at ile kfr ehlinden ise, mslmanlarla harbeden kfirler gibidir. Eziyet edilmesi ve gybeti yaplmas tpk harb kfire tatbik edilen hkm gibidir. 2. Bid'atyla dinden kmamtr, ancak gnahkr bir mslman hakknda gybet etmek, normal bir mslman hakknda gybet etmek gibidir. Fakat sadece bid'atn halka anlatp, halk ikaz etmek mekruh deildir. Bid'atndan dolay ktleen dier huylarn da konumakta bir saknca yoktur. Fakat her tarafyla ktlenmesine de cevaz yoktur. En dorusunu Allah bilir! Soru: ehir dnda bayram mescidi olarak yaplan yer, cami hkmnde olur mu? Eer deilse neden olmasn? nk oras da namaz iin yaplan bir yerdir. Cevap: Doruyu bulup sylemek ancak Allah'n yardmyla olur. Bayram mescidi, tikfa girmek, cnp bir kimsenin oradan gemesi, durmas ve buna benzer durumlarda cami hkmnde deildir. nk cami, namazlarn be vaktine tahsis edilen ve onun dnda herhangi bir maksat iin kullanlmayan mabede denir. Oysa bayram mescidleri ayn zamanda toplant yeri ve kervanlarn konadr. Orada yarlar yaplr ve ocuklar bylesi yerlerde oynarlar. Seleften hi kimse bayram mescidlerinin bu ilerde kullanlmasn yasaklamamtr. Eer cami olarak kabul etseydiler, muhakkak byle eyleri orada yaptrmazlard. Ayrca orada bayram namazndan baka namazlar da klarlard. 25 Bayram namaz (mam afi'ye gre) snnettir, senede iki kere klnr. O halde oras namaz iin deil, toplanma iin yaplmtr. Bu bakmdan orada namaz klmak tli derecede kalr. En dorusunu Allah bilir! 'Gazl' Kelimesinin Tahlili Tuhfet'ul-rad mellifinin nakline gre mam Nevev Gazl kelimesinin eddeli olduunu sylemitir. bn'ul-Esr de ayn kanaattedir. Fakat Nevev et-Tibyn adl eserinde eddesiz olarak

nakledip 'Gazal, Ts'a bal bir kydr ve Gazl bu kyde domutur' der. Baz kimselere gre Gazl, Ka'b-ul-Ahbar'n kz Gazale'nin soyundan geldiinden dolay kendisine Gazl ismi nisbet edilmitir. Tarih limlerinin nezdinde itimad edilecek rivayet bn'ul-Esr'in rivayetidir. Bu gre gre Gazl kelimesi edde ile (Gazzl eklinde) okunur. Fakat memleketimizde her nedense tahfif ile (Gazl eklinde) okunuyor olduundan, biz de kelimeyi eddesiz olarak kullanyoruz. En dorusunu Allah bilir! Gazl'nin Hocalar Daha nce de kaydettiimiz gibi, Gazl'nin ilk hocas Ebu Hmid Ahmed b. Muhammed er-Rzikan et-Ts'dir. Bundan sonra, Ebu Nasr el-smail ve daha sonra da mam Harameyn gelir. lk hocasnn yannda Tus'da, ikincisinin yannda Crcan'da, ncsnn yannda ise Niaburda okumutur. Tasavvufta hocas, zhdyle mruf mam Ebu Ali el-Farmed etTs'dir. Bu zat Risale-i Kueyr'nin mellifi Ebu Kasm'n talebelerindendir. H. 477 senesinde Ts'da Allah'n rahmetine kavumutur. Gazl, Yusuf es-Succan'dan da tasavvuf dersleri almtr. Hads ilminde hocalar unlardr: Ebu Sehl Muhammed b. Ahmed b. Ubeydullah el-Hafs el-Meruz, el-Hakm Ebu Hasr b. Ali b. Ahmed el-Hakm et-Ts, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ahmed elHavr, Muhammed b. Yahya b. Muhammed es-Suc ez-Zevzn, Hafz Ebu Futyan mer b. Eb Hasan er-Rusay ed-Dehistan el-Makdis... Bu sonuncusunun, Gazl'nin hocas olmas, mehur muhaddis Zeheb'nin rivayetine gredir. Baka muhaddislere gre Gazl, Dehistan'ye yetiememitir. Kelm ve Cedel ilmini kimden okuduu bilinmemektedir. Felsefe ilimlerini ise, el-Munkzu min'ed-Dall adl eserinde aka syledii gibi, hocasz renmitir. mam Gazl, memleketi Ts'a dnnce btn gayretini hads ilmini renmeye hasretmi, muhaddislerin meclislerine gitmi ve onlardan hads dinleyerek, dinlediklerini yazmtr. 26 Hads hafz Ebu Futyan' Ts'a davet ederek, kendisine sonsuz hrmet gstermi ve kendisine ikramlarda bulunmutur. Nitekim Buhari ve Mslim'i bu limden okumutur. Zebd, erhinde yle demektedir: 'Gazalinin hads rivayet ettiini zannetmiyorum. ayet rivayet etmi ise de azdr. nk kendisinden hibir hads rivayeti yaplmamtr'. Mehur muhaddislerden bn Askr, Gazl'nin Sahih-i Buhar'yi Ebu smail el-Hafs'den dinlediini yazar. bn Neccar Tarih'inde, Gazl'nin hads ilminde isnad sahibi olmadn ve hadsten de birey aratrmadn, ancak kendisinden bir tek hads rivayet edildiini kaydeder. Zebd'ye gre, bn Neccar'n hkm Gazl'nin ilk zamanlarna iarettir. nk grld gibi Gazl balangta baka ilimlere ihtimam gstermitir.

Zeheb yle anlatr: 'Gazl mehur seferinden Badad'a dnd zaman va'z ve nasihat meclisleri dzenledi; bu meclislerde ehl-i hakkat diliyle konumalar yapt. hy adl eserini bu meclislerde okudu'. Abdlgaffar ise yle anlatr: Gazl son zamannda Hz. Peygamber'in hadslerini dinlemek iin btn vakitlerini sarfederek ilim ehlinin meclislerine devam ettii gibi, Buhari ve Mslim'in hadslerini de inceliyordu. Biraz daha yaasayd hads ilminde byk bir otorite olur ve bu ilimde de btn ulemay geerdi. Biraz daha yaasayd btn vakitlerini hads renmeye hasreder ve byk bir muhaddis olurdu. Eskiden beri hads ilmine vkf idi. ok hads dinlemi ve hayatnn son devresinde bu ilimde olduka ilerlemiti. Hads rivayet etmemesi onun iin bir noksanlk deildir. Geride brakt usl, fr ve sair ilimlere dair kitaplar onun adn kyamet'e kadar anmaya yetmez mi? Kitaplarn tedkik edenler onun gibi eser telif edebilen bir insann az bulunduunu ikrar etmek zorunda kalrlar. Zebd 'Onun, Ebu Davud'un snenini Ebu Feth el-Hakm et-Ts'den dinlediini iittim' der ve devamla 'Fakihlerin fetvalarna delil kabul ettikleri eitli hads-i erifleri de dinlemitir' der. Gazl'nin Seme Szleri 1. Dnya ahiretin tarlas ve hidayet konaklarndan bir konaktr. Kendisine, mahiyetine uygun bir ifade olarak dnya denmitir. 2. Baz kimseler nefislerinde bir yaknlk hissederek ibadetlerinde ve meclislerinde Allah'a yakn olduklarn zannederler. Bylece kendilerinden baka meclislerinde bulunan herkesin balanaca fikrine saplanrlar. Eer byle bir kimseye, bu ekilde s-i edebinden dolay Allah Tel, mstahak olduu muameleyi yapm olsayd, hemen o anda helak olurdu. 27 3. Her slik, bulunduu menzil ile getii makamlar hakknda konuabilir. Kendisinin ulaamad makamlar, ihata edemedii menziller hakknda ise hibir ekilde konuamaz. Ancak onlara gayb bir ekilde inanr. 4. Allah Tel ilim nurlarn insanolundan esirgememitir; Allah Tel cimrilik yapmaktan mnezzehtir. lim nurlarnn kalplere akmamasnn sebebi, o kalpleri doldurmu bulunan bulanklklar ve ktlklerdir. nk kalpler kaplara benzer; bir kap su ile dolu ise, havann o kaba girmesine imkn yoktur. Kalp msiva ile dolu olduka Allah'n cell marifeti oraya girmez. 5. limlerin iinde en erefli olan Allah'n sfat ve fiillerini bildiren ilimdir. nsan bu ilimle kemle ular. Kmil olmann saadetini duyar. nsanolu, Allah'n cell ve keml sfatlarnn komuluuna ulat zaman, bu komuluun ona byk saadetler kazandraca muhakkaktr. 6. Kalplerin ve insan basretinin cilas zikirdir. Zikri ancak muttaki kullar yapabilirler. Bu nedenle takva zikrin kaps; zikir kefin kaps, keif ise byk zafere alan kapnn ta kendisidir.

7. Kalbiyle arasndaki perdeler aralanan bir kimseye, mlk ve melektun tecellisi grnr. Byle bir kimse, genilii yerle gkleri iine alan cenneti mahede eder. 8. badetlerin esas kalbin tezkiyesidir. Kalbin tasfiyesi de marifet nurunun orada domas ile mmkndr. 9. man mertebedir: a) Halkn iman olan mukallidlerin iman, b) Birtakm kelm delillere dayanan kelmclarn iman, c) Yakn nuruyla grerek iman eden ariflerin iman. 10. Akl ilimlerin er' ilimlere zt olduunu ve bu ilimlerin bir arada bulunmadn ve bulunamayacan zanneden bir kimsenin bu zann, basiretsizliinden ve krlnden ileri gelir. Basiretsizlikten Allah'a snrz. Akl ilimler iki ksma ayrlr: a) Dnyev, b) Uhrev Dnyevi olanlar, tp, matematik, kozmorafya, sanat ve fen ilimleridir. Uhrev olanlar ise, kalbin hllerini, amellerin fetini, Allah'n sfat ve fiillerini bildiren ilimdir. te akl ilimlerin bu iki grubu birbirine zttr. Btn gayretini bu iki ksmdan birisine sarfedip o sahada derinleen bir kimse, genellikle br ksmda eksik kalr. 11. Aklclar tarafndan inkr edilen din ve gayb birey iittiin zaman, onlarn bu inkrlar sakn seni artmasn; zira arkta bulunan bir insann garbdaki hakikati bilmesi imknszdr. 12. Etrafta ilh rzgrlar esiyor; kalp gzlerini rten perdeleri ayor. te bu gzler Levh-i Mahfuzda, yazl olan birtakm hakkatleri grrler. 28 13. Ehl-i tasavvuf, almakla elde edilen ilimlerden ziyade ilhamla renilen ilimlere meyleder. Onun iin musanniflerin yazdklar ilimlere eilmeye, oradaki szleri ve delilleri aratrmaya nem vermemilerdir. 14. Takva, ok secdeden tr alnda iz brakma veya oru tutmaktan sararma veya secde ve rkdan belin bklme hli deildir. Eilen boyunda veya sarktlan eteklerde takva aranmaz. Takva, kalplerdeki vera' hlidir. Gler yzle karladn kimse, seni ask bir yzle karlar ve bilgileriyle sana mihnet yklerse, Allah byle kimselerin saylarn artrmasn! 15. M'minin kalbi lmez, ilmi, lm annda silinip gitmez. Kalbindeki berraklk kesinlikle snmez. Hasan Basr de bu mnya yle iaret etmitir: 'Toprak imann merkezini yeyip bitiremez'. 16. Btn ilmi Allah'n srlarndan bir srdr. Allah Tel o srrn diledii kulunun kalbine ilham eder. 17. Kur'an takvann, hidayetin ve kefin anahtar olduunu aka beyan eder. Takva ise, retmen olmadan elde edilen ilimdir. 18. Kalbe herhangi birey geldii zaman, ondan nceki hakikatler kar ve yerlerini son gelene brakr. 19. Muamele ilminin en yksek zirvesi, nefsin hilelerine ve eytann desiselerine vkf olmaktr. Byle bir ilme vkf olmak her insana farz- ayn'dr. Fakat ne yazk ki halk bu farz terketmi ve vesveselere sebep olan birtakm fuzul ilimlerle

urar olmutur. te bu ilimleri vesile ederek eytan onlar yoldan karmaktadr. 20. Alimlerin birbirlerine hcum ettiklerini, birbirlerine hased ettiklerini ve anlaamadklarn grdn zaman, onlarn dnya hayatna karlk ahiretlerini sattklarna hkmet! Acaba bu kiilerden daha fazla aldanan bir satc var mdr? 21. Bir kimse herhangi bir imamn mezhebinde olduunu syler, fakat o imamn yolundan gitmez ise, onun en byk hasm bal olduunu syledii imamn ta kendisidir. O imam Allah'n huzurunda yle der: 'Benim mezhebim, istihra ettiim ahkm ile amel etmektir. Dil ile "Ben u mezhebe balym' demek deildir. Dil almak iindir, hezeyan iin deildir. O halde, madem sen benim mezhebimden olduunu iddia ediyorsun, yleyse neden amel ve ahlkta bana muhalefet ettin? Oysa ona uyarak Allah'a yaklamay dndn mezhebin esas amel ve ahlk idi. Bir de utanmadan benim mezhebimden olduunu iddia ettin. Byle bir iddia eytann kalbe girmesine yardm eden kaplardan biridir. Birok lim bu kapnn almas sebebiyle helak olup gitmilerdir'. 22. Ahmaklkta en ileri gitmi olan kimse, nefsinin faziletine en ok inanan kimsedir. Aklda en ileri olan kimseler ise, nefsini en fazla itham edenlerdir. 29 23. Halk tabakasndan biri zina eder veya hrszlk yaparsa, onun bu suu ilimle ilgili konumasndan daha hafiftir. nk Allah'n dininin inceliklerini bilmeyen bir kimsenin, bu konularda sz sylemesi zamanla kendisini kfre srkler. Aynen yzme bilmeyen kimsenin kendisini denize atmas gibi... Byle bir kimse ise muhakkak boulur. 24. nsanlarn en muttaksi ve en limi, insanlara ayn gzle bakmayandr. nk baz insanlara rza ve baz kimselere de gazab gzyle bakmak gerekir. Eer gazab gzyle baklmas gereken kiiye, rza gzyle bakarsan onun ayplarn gremezsin; zira rza, insann gzlerindeki grme hassasn zayflatr. 25. Allah hakkndaki zann kt olan ve insanlarn ayplarn aratran bir kimseyi grdn zaman, bil ki byle bir insann kalbi hastadr. M'min kii ise, btn halk nazarnda kalbi salam olan kimsedir. 26. Kalp, takva ve iyi amellerle sslenip, kt sfatlardan arnmadka, o kalpte zikrin hakikati bulunmaz. Aksi takdirde, zikirden dem vurmak nefsin konumas olup, bu konumada kalbin dahli yoktur. Byle olunca da eytann kalpten srlmesi mmkn deildir. 27. Ruh rabbani bir emirdir. Rabbani demek, onun mkefe ilimlerinin srlarndan birisi olmas demektir. Bu srr ifa etmek salhiyeti hi kimseye verilmemitir. nk Allah'n en sevgili kulu olan Allah'n Rsl dahi bu srr aklamamtr. 28. ehvet kalbe galip geldii zaman, kalbin en derin hcrelerine nfuz edemese dahi, eytan oraya gerleir. Kt sfatlardan uzak olan kalplere gelince, o kalplerde ehvet olduu iin deil, zikirden gaflet edildii zaman eytan o kalplerin kapsn alar. Fakat o kalpler zikre sarldka eytan geri ekilir.

29. Duann artlar yerine getirilmedii zaman nasl geri evrilirse, zikrin artlar da yerine getirilmedii takdirde byle bir zikir eytan kartmaz. 30. eytanlar tek tek bir araya gelerek toplanm ordulardr. Gnahlarn her eidinin bir eytan vardr. Her gnah kendi eytannn davetiyle ilenir. 31. Melekt leminde suretler sfata tbidir. yleyse kt mn, kt surette grnr. Demek ki eytan, kpek, kurbaa ve domuz suretinde grnr. Bu suretler mnlarn etiketidirler ve mnlarn doruluunu aksettirirler. Bu srra binaen ryada maymun ve domuz grmek, kt insana iaret ettii gibi, koyun grmek de i lemi geni insana iaret eder. Her rya bu lye gre tefsir edilir. 32. Zaruri miktar dnda uyumak, kalbi ldrr ve kurutur. Yetecek kadar uyumak, gayb srlarnn kefine vesile olur. 34. Allah yolunun yolcusuna gereken ey, hassalarn kontrol altna almaktr. Bu kontrol karanlk bir yere ekilip dnmekle ve ban nne 30 emekle, herhangi bir rtye brnmekle elde edilir. Bu vaziyetler hakkn sesini dinlemek ve rubbiyet huzurunun azametine iaret etmek iin alnr. Grmez misin, Allah'n Rsl'ne bu vaziyetteyken nida gelmi ve o nida 'Ey rtlere brnen! Kalk ve uyar' demitir? 35. Mide ile fere, atee alan kaplardan birer kapdr. nk onun asl tatmin olup doymaktr. Zillet ve inkisar ise cennetin kaplarndan birer kapdr. nk onun asl acmaktr. Cehennem kaplarndan birini kilitleyen, cennet kaplarndan birini am saylr. nk bu ikisi, birbirinin zdddr. Birisine yaklamak brnden uzaklamaktr. 36. Kiinin kendi nefsine hkim olmas saadetin tamam; ehvetin ve nefsin kiiye hkim olmas ise ekavetin tamamdr. 37. Fazla doymak ibadetten alkoyar, ibadeti, kalbin parlakln ve dnceyi karartt gibi bunlara bal olan hayat da dumura uratr. A kalmak ise, btn bu menfi hlleri msbete evirir. nk az yemek bedenin saln koruduu gibi, ok yemek ve mideyi kark yiyeceklerle doldurmak damarlarda karklk meydana getirir. 38. Dinen yasaklanm olan tartmann sonucu, bakasndan dinlediklerine yanltr diyerek itiraz etmektir. Mcadelenin sonucu ise, bakasn susturmak, aciz brakmak, konumasn rtmek ve kendisine cehalet nisbet etmektir. 39. Nefsini Allah'n cell ve azametini, yer ve gkteki saltanatn dnmeye altran bir kimse iin bu ekilde melektun garip ve acaip sanatna bakmaktan duyulan lezzet; zahir gzle cennetin balarna ve meyvalarna bakmaktan duyulan lezzetten daha stndr. te dnrlerin dnyadaki hlleri budur! Acaba ahirette btn perdeler kalkt zaman durumlar ne olacaktr? 40. ayet sen Allah'n marifetine ak deil isen mazursun! nk cins mnasebete iktidar olmayan bir kimse evlenmeye, ocuklar da

saltanat tahtna ve tacna hevesli deildirler. evk ancak zevkten sonra hsl olacak olan bir hldir. Zevk almayan bunu anlamaz. Anlamayan da ak olmaz. Ak olmayan ise istemez. stemeyen ise idrak edemez ve idrak etmeyen ise esfel-i s'filn 'de bulunan mahrumlardan olur. 41. Dinde, ycelmilerin mertebesine erimeyen kimselerin elinden onlar sevmenin sevab alnm deildir. stedikleri zaman onlar severler ve bu sevgilerinden tr byk sevaplara nail olurlar. 42. Hased, helllik istenecek bir zulm deildir. Seninle Allah arasndaki bir gnahtr. Helllik ancak azalardan kp bakasna zarar veren fiillerde vacibdir. 43. Dnya ve ahiret, kalbin durumlarndan iki durumdur. O durumlarn lmden nce ve geici olanna dnya, ondan sonraki ksmna ahiret deniliyor. Ahiret lmden sonra olandr. lmden evvel acil bir ehvet veya bir payn iinde bulunduu herey senin iin bir dnyadr. 31' 44. lm annda insanda u sfattan baka hibir ey kalmaz: 1. Kalbin dnya kirinden temizlenmesi. 2. Kalbin Allah'n zikriyle yaknlk kurmas. 3. Kalbin Allah sevgisiyle ne'eye garkolmas. Kalbin temizlenmesi, ancak dnya ehvetlerinden kanmakla mmkn olur. Zikre yakn olmak ise, ancak ok zikir yapmakla mmkn olur. Allah sevgisi ise, ancak marifetle elde edilir. Allah'n marifeti ise daima zikir yaplmadka bilinemez. 45. lm, dnyaya bal olanlarn zannettii gibi yokluk deildir. lm, sevgilinin huzuruna varman iin gemek zorunda olduun engelden kurtulmaktr. 46. Kibir, kulun Allah'n azabndan emin olduunu gsterir. Azaptan emin olmak ise felketlerin en bydr. Tevazu ise Allah'tan korkmay ifade eder. Bu korku ise, saadetin rehberi ve letidir. Kibrin ilalarndan biri, emsal olan kimselerle toplantlarda bulunulduu zaman onlar ne geirmek ve onlarn aasnda oturmaktr. Fakat burada eytann bir kurnazl vardr. yle ki: Kii ayakkablarnn yannda oturur veya emsalleriyle arasnda ne id belirsiz kimseler bulunur ve bylece kendini mtevazi zanneder. Oysa bylesi, kibrin ta kendisidir. nk kalbine 'lyk olduum yeri bakasna terkettim ve tevazu gsterdim' gibi vesveseler gelir ki ite bu vehim, kibrin ta kendisidir. Kendisine den vazife akrann ne alp, onlarn arkasnda oturarak ayakkabla dmemektir. 47. Saadetlerin esas akl, anlay ve zekdr. Akl nimetinin shhatli olmas, Allah'n ftrat dnyasna byk bir nimettir. Bu bakmdan eer akl, hamakat ve beldetle lp dumura urarsa, o zaman her eyden nce onu elde etmeye alman gerekir. 48. Cin eytanlarndan emin olabilirsin. Fakat insan eytanlarndan iddetle korun! nk insan eytanlar, cin eytanlarndan iva ve idll vazifesini almlar ve bylece cin eytanlarn istirahate gndermilerdir.

49. Allah'n, kendilerine verdii akldan raz olmayan kimse yoktur. Fakat aklszlarn en aal aklyla vnen kiidir. 50. Ahiret limleri, yzlerindeki sknet, Allah'a kar zillet ve tevazu ile bilinirler. Huni gibi alp kapanan ve glerken kulaklara kadar yaylan azlarn sahipleri, hareketlerinde ve konumalarnda hiddetli olan kimseler ise, onlarn bu iddet ve hiddetleri gafletlerinden ileri gelmektedir. Byle hareketler dnyaperestlerin detidir. 51. htiyac olan bir kimsenin o ihtiyaca ulamas iin ilk art, o ihtiyac sabahtan akama kadar elde etmedike yemek yememektir. 52. Kt sonu hazrlayan birtakm gnahlar vardr. Onlardan biri de vel olmad halde velilik iddia etmektir. 32 53. Herkesin kalbi vardr zannedilmesin! Gazl'ye Yaplan tirazlar ve Cevaplar bn Askir yle der: Bir ksm limler, Gazl'nin ifadelerinde nahv hatalarn bulunduunu iddia etmiler, nitekim kendisine bu hususta mracaat edildii zaman, gramer ilmine pek fazla dalmadn ve bu hususta kusurlu olabileceini ekinmeden itiraf ettii gibi, gramerden ancak ihtiyac kadar ile yetindiini sylediini de szlerine ilave etmilerdir. Bununla birlikte hutbeler okuyup, kitaplara, en fash edibleri bile hayrete ve acze drecek derecede gzel ifadelerle dolu erhler yazard. Kitaplarn inceleyip, ifadelerinde yanllk bulanlara kendisini mazur grmelerini ve ibarelerini tashih etmeye izinli olduklarn sylerdi. nk onun gayesi kelimeleri deil, mnlar demek ve ortaya dkmekti. Gazl'nin bu hususta ald tenkidler daha ok Kimy-y Saadet ismiyle Farsa yazm olduu eser sebebiyledir. Bu da Farsa'nn sevimsiz kelimelerinden kaynaklanmtr. Ayn eserde veya daha baka eserlerinde eriatn merasimlerine ve slm kaidelerinin zahirlerine uygun dmeyen birtakm ilimleri zikredip, birtakm suret meselelerinin izahna giritiinden dolay tenkide uramtr. Sylenilmesi en uygun ey hakkn kendisidir. Bu nedenle Gazl Kimy-y Saadet gibi telifleri ve bu teliflerde aklad birtakm meseleleri terketseydi, ok daha iyi yapm olurdu. nk halk tabakas ou zaman -akaid esaslarn delilleriyle bilmedikleri iin- bu ekilde telif edilmi eserleri okuduklar zaman dallete debilirler. Bu gibi eyleri dinledikleri zaman akide ve inanlarna zarar veren eyleri selef-i slihn'in mezhebi ve merebi zannederler. Buna ramen zeki ve insaf sahibi bir kimse Gazl'nin teliflerinde aklna ve vicdanna mracaat eder ve zeksn bu kitaplarn ne demek istediini anlamaya yneltirse grr ki onun ifade etmek istedii esaslarn hepsi eriat ilminin esaslarna iaret etmektedir. Fakat u kadar var ki onlar aklamaktan ve avama mletmekten sakndrmtr. Ayrca Gazl'nin kitaplarnda zikrettii hakikatlerin benzerini, hakikat sahiplerinin kitaplarnda da bulabiliriz. Onlarn kimi zmnen, kimi de aka ifade etmektedir. Kimi derli toplu ve irtibatl, kimi de ayr ayr yerlerde ve dank bir ekilde

zikretmektedir. Gazl'nin bu gibi szlerini tenkid edenlerin iddialarna gre, mns mehul olduu gibi, snnet ve cemaat ehline uygun decek te'vil ve ihtimalleri de vardr. yleyse bir sz hakka yormak mmkn iken, baka mnlara yormak hakszlk olur. Fakat btn bunlara ramen, pheye drc ve menf dncelere gtrc szleri terketmek daha iyi, onlar aklamamak ise, Allah'n rzasna daha uygun der. En dorusunu Allah bilir! Mehur lim bn Salh, Gazl'nin el-Mustasfa adl eserinin giri blmndeki 'Mantk ilmi btn ilimlerin badr. Bu nedenle Mantk ilmine vkf olmayanlarn malmatna gvenilemez' szlerine hcum etmitir. 33 Yine ayn ekilde bn Kayym da Mifthu Dr'is-Sade adl eserinde, Gazl'yi yukardaki sznden dolay iddetle knamtr. Takyyddin Subk ise, bu iki lime kar Gazl'yi savunmu ve onlara eitli cevaplar vermitir. (Bkz. Subk, Tabakat'ufiyye) Gazl'nin hya adl eserine yaplan saldrlara ve verilen cevaplara gelince, bu hususu biraz ileride uzun uzun tartp okuyucularmzn bilgilerine arzedeceiz. Mzur, Gazl'ye yapt tenkidler erevesinde unlar sylemitir: Bahsedilen kiinin kitabn henz okumadm. Fakat onun talebelerini ve sadk arkadalarn grp konutum. Bana her biri onun hlinden ve yolundan bireyler nakletti. Bana sylenen bu hikyelerle onun sretini ve mezhebini iyice kavram olduuma inanyorum. deta kendisini gzmle grm gibi tanmaktaym. Bu bakmdan, onun kitabnn durumunu tevhidciler, felsefeciler, sfler ve iaret sahiplerinin mezheblerinden alnan birka cmle ile ksaca zikredeyim. nk Gazl'nin kitab bu gruplar arasnda kvranp durmakta ve btn bu gruplarn iddialarnn dna kamamaktadr. Ksaca bunu zikrettikten sonra; bir mezheb sahibinin dier mezheb-lere nasl hcum ettiini ve aldanmann yollarn beyan edip, btl olan dncelerin btn yanlarn gstereceim ki hibir mslman bu btl avclarnn tuzana dmesin! Mzur bunlar syledikten sonra szlerine yle devam etmitir: Gazl usl-i fkh'dan ok, fkh bilen bir kiidir. Dinin usl olan Kelm ilmine dair eserler yazm ise de bu ilimde hi de derin deildir. Derin olmadn u ekilde anladm: O Usl'd-Din ilminde derinlemeden nce, felsefe ona mnlara saldrma cr'etini kazandrm ve bylece hakikatlere saldrmas kendisi iin kolaylamtr. nk felsefeciler kendi fikirleriyle birlikte yrmekte, yaylmasn istedikleri bir eriat hkm de kendileri iin herhangi bir maksat tekil etmemektedir. stelik Gazl bal olduu imamlara muhalefetten de ekinmemektedir. Gazl'nin arkadalarndan bazlar Gazl'nin hvn'us-Saf risalelerini oka okuduunu sylemilerdir. Ellibir risaleden ibaret olan bu kitaplarn filozoflar tarafndan yazlm olduklar ise bir gerektir. Gazl bu arada eriat ilimlerine dalm ve iki

ilmi birbirine kartrm; felsefeden nakiller yapm ve eriatlarn kalbine felsefeden naklettii meseleleri kendine gre birtakm ayet ve hadslerle yerletirmeye almtr. Daha sonra son zamanlarda zuhur eden ibn Sna adl filozof, dnyay felsefenin tesiri altna sokmu ve kendisi bu sahada byk nderlerden birisi olmutur. Felsefedeki kuvveti sayesinde slm inanlarnn esaslarn felsef tbirlere ve o ilmin kisvesine brm ve inanlarn insanlara byle takdim ederek kabul ettirebilmitir. Bylece hi kimseye nasip olmayan bir 34 makam elde etmitir. Ben bn Sina'nn kitaplarndan bir ksmn grdm ve anladm ki Gazl felsefeyi tamamen bn Sina'dan alm ve alm olduu bu ilme de kitaplarnda iaret etmitir. Mzur szlerine yle devam eder: 'Gazl'nin sflerin mezhebinde kime gvenip dayandn ise bilmiyorum'. Bunu syledikten sonra, Ebu Hayyan et-Tevhid'ye dayandn zannettiini syleyerek, hya adl eserinde kulland hadslerin ounun aslsz olduunu ileri srer. Kendisi daha sonra szlerine unlar ilve etmitir: 'Ehl-i takvann deti, kendilerince malm olmayan meselelere dokunmamaktadr. Nerede kald 'Hz. Peygamber unu syledi' eklinde Allah Rsl'ne hkm isnad etmek?' Bu hkm zikrettikten sonra Gazl'nin, aslsz ve hibir ekilde hak-kate dayanmayan iddialarn hak ve doru olarak gstermeye teebbs ettiini iddia etmi ve misl olarak da unu delil gstermitir: Trnaklarn kesilmesine ehadet parmandan balamaldr. nk o tesbih ve ehadet parma olduu iin dier parmaklardan daha stndr. Mzur der ki: 'Gazl bunu sylemekle kalmyor, bu iddiasn bir de hads getirerek pekitirmeye alyor'. Erginlik andan sonra bir kimse, Allah'n ezel olduunu bilmeden ld takdirde, ulemann icm ile m'min olarak lmtr. Mzur der ki: 'Bu meselede Gazl'ye gre limlerin icm vardr. Oysa, durum bunun tam aksinedir. Bu bakmdan Gazl'nin hibir nakline itimad etmemek gerekir'. Benim bu kitaplarmda, yazlmas caiz olmayan ilimlerden de bahsedilmitir. Mzur der ki: Gazl'nin bu iddiasnn doru olup olmadn keke bilseydim. Eer yanl ise mesele yoktur. Fakat Gazl'nin iddias doru ise -ki doru olduunu iddia etmektedir- neden bu ilimler kitaplara yazlmasn? ok derin ve ince meseleler olduklarndan dolay m? Eer Gazl 'Evet, derin ve ince meselelerdir' diyecek olursa, ona deriz ki: 'Btn ince meseleleri sadece sen biliyorsun da bakalar bilmiyor mu?' Mzur'den nce onun bu itirazlarna yakn itirazlar Mlik mezhebine bal Ebu Velid et-Tertu de yapmtr. Tertu, bn Muzaffere yazm olduu bir mektupta yle demektedir: Gazl hakkndaki szlerine gelince, ben Gazl'yi bizzat grdm ve konutum. Onu ilim ehli olarak tandm. O faziletlerin kalesi idi. Onda akl ve anlay bir araya gelmiti. Btn mr boyunca eitli ilimlere vkf olmak iin almt. ok uzun bir mddet

ilimlerle megul olmutu. Btn bu almalardan sonra o ulemann yollarndan ayrlm, sflerin karanlk ve bulank dnyalarna kaymtr. Daha sonra kendisini tamamen tasavvufa vererek 35 alimlerin yolunu bsbtn terketmitir. Tamamen eytann vesveselerine ve kl erbabnn hatartna dalmtr. Daha sonra btn bunlar felsefecilerin grleri ve Hallacn halleriyle kartrd. Fakihlere ve kelmclara iddetle hcum etti. Az kalsn dinden kacakt, hy adl eserini yazd zaman, sahas olmayan sf remizlerinden ve hl ilimlerinden bahsetmeye koyuldu. Bunlar da iyice bilmedii iin tepetaklak dt. hya adl eserini ise uydurma hadslerle doldurdu. Bu iki itirazcnn yapm olduklar tenkidlere bn Subk yle cevap vermitir: Ben bu iki itirazcyla birlikte, daha nice itirazclara cevap vermeden nce, herkese hakk ve insaf elden brakmayacam ilan etmek isterim. Ne Gazl ve ne de ona saldranlar benim adam deildir. Onlarn asrlarna yakn bir asrda da yaam deilim. Aramzdaki ba sadece ilim ve halk Allah'a davet etmekten ibarettir. Bu nedenle nce Mzur'nin itirazlarna cevap vermeye alacaz: Mzur'nin Marib limlerinin en byklerinden olduu su gtrmez bir gerektir. Zek ve ilimde ok ileri bir kii idi. Zeks sayesinde mam- Harameyn'in el-Burhan adl kitabn erhetmitir. Gerekten de bu eserin yanna ancak mn denizlerini am ok zeki kimseler yanaabilmitir. Mzur ilim sahasnda byk bir otoritedir; zira yle olmasayd, el-Burhan' erhetmesi mmkn olamazd. Mzur ayn zamanda Ebu Hasan el-E'ar'nin mezhebine smsk sarlm, onun fikirlerini btnyle benimsemi ve ondan bir adm ayrlmamtr. Ondan ayrlanlara ise iddetle hcum etmitir. Bununla beraber Mlik mezhebine baldr ve bal olduu bu mezhebi her yerde savunmutur. Gerek Gazl ve gerekse hocas mam- Harameyn tahkikte ve ilimde yle bir dereceye varmlardr ki her insaf sahibi onlardan sonra gelenlerin onlarn mertebesine ulaamadn kabul etmek zorunda kalr. Onlar birok hususlarda E'ar'nin grlerinden ayrlmaktadrlar. Onlarn bu durumu, zellikle Marib limleri tarafndan hazmedilememektedir. Maribliler -Mzur de onlara dahildir- E'ar'nin en kk bir fikrine kar muhalefeti bile byk bir tepkiyle karlamaktadrlar. Hatta o kadar ki E'ar ekol uruna, mensubu olduklar Mlik mezhebini bile zayf sayabiliyorlard. Mesel meslih-i mrselede Ebu Hasan elE'ar'ye muhalif olduu iin, Mliklerden ayrlabiliyorlard. Mezhepler arasndaki tercih meselesinde de byledirler. te bu iki durumdan dolay Mzur, mam- Harameyn ve mam Gazl'den holanmamaktadr. eitli yollara balanm kiiler daima byledirler. Kendi yolundan gayr yollar kt grmeyen insana hemen hemen hi rastlanmaz. Bu byk felketten ancak marifet ve temkin sahibi olanlar 36 37

kurtulmaktadr ki bunlarn saylar da bir hayli azdr. Ben bu durumu, tarikat byklerinde bile mahede etmiimdir. Hi kimseye gizli deildir ki Gazl'nin merebi tasavvuf hakikatlere dalmak ve mutasavvflarn hllerini sevmektir. Mzur'nin merebi ise, zahir ibarelere nem vererek onlardan kl pay ayrlmamaktr. Allah'a krler olsun ki ikisinin durumu da haktr, dorudur, gzeldir; ancak baka merebleri ve yollar ifade etmekte ve iki kalbin arasndaki fark aka iln etmektedir. Mzur ile Gazl arasnda bir miza fark bulunduu kadar, mezheb ayrlklar da vardr. Mzur, Gazl'nin E'ar'den ayrldn ve hatta ayrlmakla kalmayp ayn zamanda hcum ettiini vehmederek ona saldrmtr. Hatta Burhann erhinde mam- Harameyn'e 'Musannifin zikrettii bu kaide muteber deildir. Ebu Hasan E'ar'yi yanllkla itham eden kii yanlmaktadr' dedii bile yazldr. steyen oraya mracaat edebilir. Burhan adl eserin balangcnda mam- Harameyn akln mahiyetinden bahsederek "E'ar'den akln, ilmin bizatihi kendisi olduu rivayet edilmekte ise de, akim en doru tarifi Haris elMuhasib'nin 'Akl insanda yaratlm bir tabiattr' eklindeki tarifidir" demesini hazmedemeyerek, 'mam- Harameyn, Muhasib'nin tarifine hayatnn sonunda, yani felsefecilerin kapsn aldktan sonra itibar etmitir' diyerek kendisini sulamtr. Keke Mzur'yi mam- Harameyn'e saldrtan delilin ne olduunu bilseydim. Oysa bizzat Mzur bahsi geen kitabnn sonunda mam- Harameyn'in felsefecilerin yolunda olmadn itiraf etmekte, onun ok kuvvetli bir lim olduunu kaydetmektedir. te Mzur bu ekilde bazen fevr saldrlar yapan bir kiidir. Oysa limler bu gibi durumlardan uzak kalmal ve itidal yolunu brakmamaldrlar. Mzur gibi bir lim bu yola tevessl etmemeliydi. Demek ki Mzur'nin iddialar ok ak bir delille aa kavuturulduu takdirde, ilim ehli bu iddialar dikkate alabilir. Byle sylediimize bakanlar, bizim Mzur'nin byk ilmini inkr ettiimiz zehabna kaplmasnlar ve onun hakkn inkr ettiimizi hibir ekilde dnmesinler. Allah'a yemin ederim ki bunlar sylemekte hakk ifade etmek gayretinden baka hibir gayem yoktur! Byle olduu iin de Mzur'nin hkmlerinde, mazur olduunu sylemekten geri durmadk. Zira insan, baka bir insan hakknda su-i zanna kapld zaman, artk onun eserlerini objektif bir gzle incelemeye tbi tutamaz. En basit bir hatay bytr, o hatadan dolay eser sahibini yerden yere vurur. Bu halden ancak Allah Tel'nn ltfuna mazhar olarak hsn- zanla donanm ve dinledii her kelimeyi ince ince dnerek hkmn veren byk insanlar kurtulmutur. Ne yapalm ki Mzur bu iki imama kar insafl deildir. Onun meslih-i mrsele meselesinde mam- Harameyn'e nasl saldrdn, mam- Harameyn'in ibarelerine nasl herkesten baka trl mnlar verdiini, hatta ters mnlar kardn ben bizzat mahede ettim. Bu mesele bylece anlaldktan sonra, sra Mzur'nin Gazl'ye yapt itirazlara cevap vermeye geldi:

1. Gazl'nin mezhebini gzyle grm gibi bildiini sylemektedir. Bu iddia ok acaip ve yersizdir. nk biz deil Gazl'nin, hibir kimsenin inanc hakknda bu hkm veremeyiz. Zira insann iindeki inanca ancak Allah (c.c) vkf olabilir. Karne, nakil ve haberlerle bir insann inanlarnn ne olduunu kestirmek mmkn deildir. Biz Gazl'nin eserlerinin hemen hemen hepsini okuduk. Onun sohbetinde bulunan ve ondan hkmler nakleden talebelerinin kitaplarn da inceledik. O talebeler, Gazl'yi Mzur'den daha iyi tandklar halde, Mzur'yi hakl karacak hibir ey nakletmemektedirler. Kitaplar inceledikten sonra Gazl hakknda edindiimiz intiba udur: 'Gazl akide bakmndan E'ar'ye baldr; ancak tasavvufa dalm bir kimsedir'. 2. Mzur'nin 'Gazl muvahhidlerin, felsefecilerin, mutasavvflarn ve iarlerin mezheplerinden pasajlar zikretmitir' eklindeki iddiasna gelince, eer muvahhidlerden, Allah' bir olarak bilenler kastediliyorsa; bu gruba yalnz Gazl deil, mslman olan herkes dahildir. Sfleri mslmanlardan ayrp, onlara baka mezhep sahipleriymi gibi bakmas ve hatta yle gstermesi ise, maazallah btn ehl-i tasavvufun mslman olmad zannn uyandrr. ayet muvahhidlerden Allah'a tevekkl eden kiiler kastediliyorsa, o zaman bu kiiler halk arasnda en hayrl ve sfler arasnda en ileri kiiler saylr. Demek ki ikinci bir kere sfleri muvahhidler zerine atfetmenin hibir mns yoktur. Eer muvahhidlerden vahdet-i vcuda. ve mutlak tevhide meyledenler kastediliyorsa -ki bunlardan birou ittihad ve hulul sahipleridir- bundan Allah'a snrz. nk bunlar kfirlerin ta kendileridir. Gazl'de ise byle bir hl asla yoktur. Tam aksine Gazl eserlerinde bu kfr ehlini aka tenkide tbi tutmaktadr. Gazl'nin hyasnda bunlarn inanlarna dair az veya ok hibir bahis yoktur! Aksini iddia edenler var ise buyursun meydana ksnlar!.. 3. Mzur'nin 'Gazali Kelm ilminde tam salhiyet sahibi deildir" eklindeki iddiasna gelince, ben de kendisiyle ayn kanaati paylayorum. Ancak unu da ilave etmeliyim ki Gazl Kelm ilminde rsuh kesbetmi bir kimseydi. Fakat bu ilme dair bilgisi dier ilimlere nisbetle zayft. Zannm ve kanaatim budur. 38 4. Mzur'nin 'Gazl usl ilimlerinde derinlemeden nce felsefe ile itigal etmitir' iddias ise, tamamen yanltr. nk Gazl usl ilimlerinde derinletikten sonra felsefeye el atmtr. sterseniz Gazl'nin kaleminden hep birlikte bu hususu izleyelim: O, el-Munkizu min ed-Dall adl eserinde 'Ben felsefeye el atmadan nce kelm ilmine el atmtm' diyor. Bu hususta daha fazla bilgi almak isteyenler ad geen esere mracaat edebilirler. 5. Mzur'nin 'Gazl usl ilmini gzelce okumadan, felsefe ilmini okudu' eklindeki iddias ile 'uslde derin bilgi sahibi deildi' iddias arasnda eliki vardr. Bir yerde felsefe okuduktan sonra Kelm ilminde derinletiini sylyor; bir baka yerde ise, Kelm ilminde derin olmadn iddia ediyor.

6. Mzur'nin 'Gazl mnlara, cr'etli bir ekilde saldrrd' eklindeki iddiasna gelince, Gazl ancak eriatn vermi olduu cesarete sahipti. Bunun aksini iddia eden, onu tanmamakta ve kimin hakknda konutuunu bile bilmemektedir. 7. Mzur'nin 'Gazl, Ebu Hayyan et-Tevhid'nin kitaplarna itimad etti' eklinde ileri srd iddias aslszdr. nk Gazl hyada kendi ilim ve marifetinden baka, sadece Ebu Tlib el-Mekk'nin Kut'ul-Kulb adl eseriyle, stad Ebu Kasm Kueyr'nin mehur Risale-i Kueyr adl eserine itimad etmitir. Bu iki zatn fazileti ve ilm byklkleri herkesin malmudur. 8. Gazalinin bn Sina'dan etkilenmesi meselesine gelince, Gazl eserlerinde ak bir dille bni Sina'y tekfir etmektedir. Nasl oluyor da ak bir dille tekfir ettii insann tesirinde olur, onun fikirlerine uyar? Ayrca Gazl el-Munkizu min'ed-Dall isimli eserinde, felsefe ilminde stadnn bulunmadn ve Badad'da ders ve irad vazifesiyle megul bulunduu halde, ok ksa zamanda felsef kitaplar da inceleyip bu ilme dair bilgi edindiini yazmaktadr. 9. Mzur'nin 'Gazl'nin Tasavvufta kime itimad ettiini bilmiyorum' eklindeki beyan hakknda da yle deriz: Gazl tasavvuf konusunda Kut'ul-Kulb ve Risale-i Kueyr ve eyhi Ebu Ali el-Farmed ve benzeri zatlardan; kendi tefekkr ile Hz. Peygamberin szlerinden kard mnlara itimad etmitir. Benim zannma gre, hyada bu gibi fikirler byk bir yekn tutmaktadr. Felsefecilerin herhangi bir fikri ise hyada yoktur. nk Gazl felsefecilerin iddialarn rttkten ve onlarn kitaplarn incelemenin haram olduunu syledikten sonra hyay telif etmitir. Nitekim bizzat Gazl bunu hyada ve el-Munkiz'de yazmaktadr. Gazl, btn dnya felsefecilerinin kfrde olduunu ilan eden bir kimsedir. Felsefecilerin azlarn hakikatlerle tkayan ve kalpleri cezbeden szleriyle slm'n harminden felsefecilerin kirli ellerini uzaklatran bir kimsedir. Allah akna syleyiniz ey mslmanlar! 39 Bu sfatlara sahip olan bir kimse nasl olur da kitabn felsefecilere dayanarak yazm olabilir? Din byklerine leke srmeye gtrecek arlklardan Allah'a snrz. 10. Mzur'nin 'hya batan sona kadar zayf hadslerle doludur' iddiasna gelince, onu byle itham etmeye ne lzum var? Bunu bizzat Gazl'nin kendisi sylemektedir. Hads hususunda byk bir derinlie sahip olmadn ve hyadaki hadslerin hemen hemen tamamn sflerin ve fakhlerin kitaplarndan derlediini ve bir tek hadsi bile rivayet etmediini, ekinmeden ve ilim ehline yakan bir tavr iinde ilan eder. Bununla beraber afi ulemasndan bazlar hy'daki hadsleri tedkik etmiler ve ok aznn azz olduuna hkmetmilerdir. 11. Trnaklar hususunda ileri srd iddiann aslsz olduu fikrine gelince, bunun hakkndaki rivayet Hz. Ali'ye isnad edilmi, fakat sabit olmamtr. Ama Gazl'nin burada yanlm

olmas pek nemli birey deildir. Ayrca trnaklar hakknda yle hkm vermesi, herhangi bir er' hkmle de atmamaktadr. 12. Mzur'nin "Ehl-i takvann deti, kendilerince kesin bir ekilde sabit olmayan bireyi 'Mlik unu dedi, afi bunu syledi' diyerek pekitirmeye almamaktr" eklindeki iddiasna gelince, Gazl hemen hemen hi denecek kadar az bir yerde 'Allah'n Rasl yle dedi' eklinde kesinlik bildiren ifadeler kullanmtr. Dikkat edildii zaman Gazl'nin ounlukla 'Allah'n Rasl'nden yle rivayet edilir' dedii grlr. Kesinlik ifade eder ekilde zikrettii hads, onun kanaatine gre mutlaka hadstir ve onun iin kesinlikle ifade etmitir. Eer onun kanaatine gre bir hads kesinlik tamasayd, asla o hadsi kesinlik ifadesi iinde zikretmezdi. Gazl bu konuda tenkide tbi tutulacak olursa ancak yle denilebilir: 'Emir ve hkmler zan temeli zerine bina edilemez'. 13. Allah'n kadm sfatn bilmeyerek len kimsenin meselesine gelince, burada bir incelik vardr. Kadm'i bilmemekle, kadm olduuna inanmamak arasnda bir fark vardr. nsan, kadme inanmamas kfre sokar. Bu bakmdan bir kimsenin aklna kadm sfat gelir de ona inanmaz ve 'Allah'n byle bir sfat olmaz!' derse veya byle bir sfatn yok olduunu zannederse veya bu hususta pheye derse byle bir kimse kfir olur. Allah'n varlna inanan, fakat cehaletinden dolay onun kadm olduunu bilmeyen bir kimse byle deildir. te Gazl byle bir kimsenin icmalen m'min olduuna ve icmali iman bakmndan kurtulduuna hkmetmitir. Kanaatime gre, Gazl'nin nakillerine timad edilemez demek en byk bellardan biridir. Bu belya dm bir kimsenin hangi yzle Allah'n huzuruna gideceini dorusu bilemiyorum. 40 14. Mzur'nin; Gazalinin, kitaplarnda yasaktr dedii ilimleri taksim edip, o ilim ya btldr veya haktr eklindeki yorumuna geince, ben de Gazalinin byle birey sylememesini isterdim. Sylemeseydi Mzur de byle bir pheye dmemi olurdu. Fakat ne yazk ki Gazl bunu sylemi ve Mzur de pheye dm bulunmaktadr. Mzur zeki bir insan olduu iin bu konularda pheye deceine ihtimal vermezdim. Halk tabakas pheye dmesin diye limler iin yasak blge iln edilen ilimlerin inceliklerinin olduunu bilmemesine de ihtimal veremem. Fakat Mzur'de zannmn tam aksi tecelli etmitir. Acaba Mzur'den yle bir sual sorsak ne cevap verecektir? Sadece ehl-i zevk tarafndan bilinen ve bunlar tatmayanlara szle bir trl anlatlamayan zevklerin varlna inanmyor musunuz1? Bu soruya kar ne cevap verecektir? Bal yemeyen bir kimseye baln tad szle anlatlabilir mi? Bir de Mzur, mam Buhar'nin sahih olarak Tufeyliden ve Hz. Ali'den rivayet ettii u hadse ne diyebilir? 'Halkn anlayabilecei eyleri syleyiniz. Halkn anlay seviyesinden yksek sz sylemek suretiyle halk Allah' ve Rasl'n yalanlamaya zorlamay ister misiniz?' Nice meseleler vardr ki halk onlar anlamayacaklar iin limler onlar yasak etmilerdir. ou zaman dinleyenler pheye dmesinler diye baz

ilm meseleler sktla geitirilmitir. Bu hususta saylamayacak kadar misl getirmek mmkndr. Tartu'nin (1059-1126) tenkidlerine gelince, delilsiz iddialardan baka hibir deeri yoktur. Yalnz anlamadm ey, Tartu gibi mslman bir limin, Gazl gibi byk bir lim iin nasl 'eytann vesveselerine kapld' diyebildiidir! Yine aklmn ermedii bir husus da Tartu'nin 'Gazl'nin fikirleri felsefecilerin fikirleriyle ve Hallac'n halleriyle karmtr' szleridir. Bu hkm nasl elde edebildiini bir trl anlayamadm! Ben hyay bandan sonuna kadar inceledim. Orada arif kiilerin tasvip ettii sf iaretlerinden baka, ne Hallac- Mansur'a ve ne de felsefecilere ait hibir iarete rastlamadm. Tartu'nin 'Gazl sflerin ilmiyle yaknlk kuramamt' szne gelince, bu konuma hibir mns olmayan souk bir iddiadr. Zira her dnen kii bilmektedir ki Gazl tasavvufta rsuh sahibi bir insandr. Keke Gazl'nin bilmedii tasavvufu kimin bildiini bir bilsem! Tartu'nin 'Gazl tepetaklak dt' szne gelince, bu sz delilsiz ve mesnedsiz bir tarzda limlere saldrmaktan baka bir deer tamamaktadr. nk Gazl'nin neden tepetaklak dtn ispatlayan bir delil yoktur. Allah bizi ve Tartu'yi taassubun felketlerinden korusun! 41 Tartu'nin 'Gazl'nin kitaplar uydurma hadslerle doludur' sz de bana garip grnmektedir. Keke bu hadslerin sahibinin Tartu mi, yoksa Hz. Peygamber mi olduunu bir bilseydim. nk bu hadslerin Hz. Peygamber'e ait olmadn iddia edebilmek herkesin haddi deildir. Dolaysyla Gazl'ye bu konuda saldrmak ok yersizdir ve taassup ve kuru iddialardan te bir kymet ifade etmemektedir. Bu nedenle ilim sahibi hibir kimse byle iddialar dikkate almaz. Gazl'nin aleyhinde bulunanlarn isimlerini ylece sralyabiliriz: bn Salh, Yusuf ed-Dimek, Mzur, Tartu, bn Teymiye, bn Kayym, bn'ul-Cevz, torunu Ebu Muzaffer ve Kad yaz... Kad yaz mehur ryasndan sonra Gazl hakknda konumaktan vazgemitir. bn Teymiye ve bn'ul-Cevz ise, eserlerinde Gazl'nin hads ilminde zayf olduunu ileri srmler ve onu bu hususta tenkide tbi tutmulardr. Gazl'ye hcum eden bn Salh fkh, hads ve sair din ilimlerinde emsali az bulunan otoritelerden biri idi ve niyeti de hlistir. Fakat her iin erbab ayrdr. Gazl'nin sahasnda sz syleyemezdi. Mzur'nin yksek derecesi ve ilmi inkr edilemez. Fakat o hller, ancak o zevke varanlar tarafndan bilinir. Eer hyada tenkid edilecek baz eyler var ise de, baka eserlerde bulunmayan deerli meselelerini ve gzelliini hi kimse inkr edemez. (bn Sbk, Tabakt'u-afiye) Gazlye iki noktadan saldrlmaktadr: 1. Kendi szlerinden dolay ve 2. Bakasndan nakledip, skt etmek suretiyle tasdik ettii nakillerinden dolay...

Gazl'ye eitli mezhep ve gruplara bal birok insan methiyeler dzd kadar, ona itiraz edenler de bir hayli yekn tutmaktadr. Kendisini tenkid eden Mariblerin banda bn Arab, Mzur, Tartu, Kad yaz ve bn Mnir gelmektedir. arkllardan ise bn Salh, Yusuf ed-Dmek, Zerke ve Burhan el-Buka onu tenkid etmilerdir. Bunlarn itirazlarna tatmin edici cevaplar verilmitir. Tafsilt uzun srecei iin, burada ksa kestik. Allah hepsinin kusurunu affetsin, Gazl'nin de makamn cennet eylesin! min! hy'ya Hizmet Edenler hy'y erhedeni grmediim gibi, onun o gzel siyakn izah etmeye kalkan da grmedim. Sadece Gazl'nin hayatnda hyaya yaplan itirazlara cevap olarak kendi kaleminden kan el-ml an'il-hy adl kk bir risalesini grdm. H. 751 senelerinde hads hafz mam Zeyneddin Eb'1-Fadl Abdurrahim b. Hseyin el-Irk, hya hadslerini iki kitap halinde derleyip tedkik etmitir. Onlardan biri birka cilt tutan byk 42 bir kitaptr. Fakat hyann bir ksm hadslerinin durumunu bu kitapta aa kavuturamad iin, H. 760 senesinde daha nce durumuna vkf olmad hadslerin bir ounu bulup tedkik etmitir. Bunun zerine sz edilen kitabn ksaltp bir cilt halinde yazm ve kitabna el-Mun an Haini'il-Esfar ismini vermitir. Bu kitabnda Irk u hususlara dikkat ekmitir: 1. Hadsin geli yolu 2. Hadsi rivayet eden sahab ve rvsi 3. Rivayetin shhati 4. Rivayetin zayfl 5. Birka kere tekrar edilen hadsi bir defa zikretmekle yetinmi ve eer tekrar etmise, mutlak bir sebebe binaen tekrar etmitir. Irk'den sonra talebesi mehur muhaddis ihabeddin Ibn Hacer elAskaln hocasnn gznden kaan hadsleri tedkik ederek bir cilt iinde toplamtr. Hanef ulemasndan Kasm b. Kutlubaa da Tuhfet-ul-Ehy itma Fte inin Tahrci Ehdsi hya adl bir eser yazp hyadaki hadslerin kaynaklarn gstermitir. bn Subk'nin Tabakt'nm sonunda hyann itiraz edilen hadslerinin tedkikine dair bir bahis vardr. hy'nn zetleri hyay ilk defa ksaltan, Gazl'nin kardei Ebu Feth Ahmed b. Muhammed el-Gazl'dir. Ksaltt kitaba Lbab'ul-Ihy adn vermitir. Daha sonra H. 622 senesinde vefat eden Ahmed b. Musa el-Musul de ayn ii yapmtr. nc olarak Muhammed b. Said el-Yemen; ondan sonra Yahya b. Ebu'1-Hayr el-Yemen; ondan sonra Muhammed b. mer b. Osman elBelh hyay ksaltm ve kitabna Ayn'ul lim ismini vermitir. Abdlvahhab b. Ali el-Merai de hy'y ksaltarak Lubab'ul-hy ismiyle yaynlamtr. hy'y ihtisar edenlerden biri de e-ems Muhammed b. Ali b. Cafer el-Aclun'dir. Bu zat el-

Bill mahlasyla hret bulmutu. Msr'da Said'us-Sud tekkesinin eyhi idi. H. 820 senesinde vefat etmitir. Hafz Sehav, e-ems Muhammed b. Ali'nin ihtisar ettii kitabn btn hya muhtasarlarndan daha iyi olduunu sylemitir. Celleddin es-Suyut de hyay ihtisar edenlerdendir. Gazl'nin Eserleri mam Mnav, Nevev'den; o da eyhi Tlis'den yle nakleder: 'Gazl'nin telif ettii eserleri saydm ve mrne taksim ettim. Grdm ki her gnne drt cz isabet etmektedir'. 43 Benim kanaatime gre, bu durum olsa olsa Allah Tel'nn, zaman iinde zaman yaratarak kuluna verdii ihsandan baka birey deildir. Ulemnn en byk kerametlerinden biri de budur. Bu sz yalnz Gazl iin deil, ayn zamanda bn Cerir Taber, bn ahin, bn Nakib, mam Nevev, Subk ve Suyt iin de sylenmitir. Gazl hemen hemen her ilim dalnda eser telif etmitir. Hatta huruf ilimlerinde, ruhan srlarda, detlerin hususiyetlerinde, ilh isimlerin latifelerinde ve simya ilminde bile eitli eserler telif etmitir. Gazl'nin en byk eseri ise u anda elinizde bulunan hy-i Ulm'id-Din adl eseridir. Gazl'nin eserlerini harf srasna gre zikrederek bu ie girielim. hyann ba harfi elif olduundan ve ahiret ilimlerinden bahsettii iin dier kitaplarndan da 'Btn kitaplar yaklsa da yalnz hya kalsa hepsinin yerini tutar' denilecek derecede stn olduundan hya adl eserini baa alyoruz: hya drt blmden ibarettir: 1. badt ; 2. dt 3. Mhlikt 4. Mnciyt Her blmde on kitap bulunmaktadr ve hyann tamam krk kitaptan teekkl etmitir. rn el-Mnen adl eserinde Ebu Hasen zel'den yle rivayet eder: 'hy insana ilim, ruh gdas ve nr verir'. Subk de yle der: 'Mslmanlarn itina ile okuyaca ve halk tabakasnn hidayeti iin yayabilecei bir eser varsa o da hyadr'. Devamla yle demitir: 'hy'y inceleyen mutlaka intibaha gelir. ayet ehl-i ilim tarafndan telif edilen eserlerin hibiri olmasayd ve yalnz hya kalsayd, bu kitap tek bana halkn ihtiyacna yeterdi. Kitaplarnda nakil, dnce ve eserleri bir araya getiren fakhlerin kitaplarnda hy'ya benzeyen bir kitap tanmyorum'. Gazl'nin hyas Marib memleketine gittii zaman birok Maribli lim hyay zayf hadslerle dolu olduundan tr okumamay tlemi ve iddetle aleyhinde bulunmulardr. bn Teymiyye ve talebesi bn Kayym da Gazl'nin hads ilminde ok zayf bir kii olduunu ileri srmlerdir. Hatta bnul-Cevz 'lm-ul-Ehy bi Elat-i hya adl bir eser yazarak, kendi anlayna gre hyadaki

btn yanllar bu kitapta bir araya getirmi ve iddialarnn bir ksmn da Telbis'ul-blis adl eserinde zikretmitir. bn'ul-Cevz'nin torunu olan Muzaffer de hya hakknda unlar sylemitir: 'Gazl hya adl eserini sflerin merebine gre yazm ve bu kitab yazarken fkh kaidelerini bsbtn terketmitir'. 44 Mevl b. Hayr yle der: 'hyada sahih olmayan hads var diye Gazl'ye hcum edilmemelidir. nk Gazl o hadsleri tevik ve tergb iin zikretmitir'. Nitekim Kef-i Zunn'un mellifi yle demitir: 'Uydurma olmamak art ile sahih olmayan hadsler tevik ve tergb maksad ile zikredilebilir'. Zebid ise yle der: 'Kef-i Zunnda zikredilen hkm dorudur. nk Gazl'nin zikrettii hadslerin bazlar Buhari ve Mslim'in ittifak ettii hadslerdir. Bazlar hasen ve bazlar da sahih'tir. Aralarnda zayf az, mnker ve mevzu hadsler de vardr. Nitekim ihyay tedkik eden kimseler bu hadslerin durumunu aka mahede edeceklerdir". Gazl'nin dier eserlerinin listesi ise yledir: 1. el-ml al Mkil'il-hy 2. el-Erban 3. Kitab'ul-Esm'il-Hsn 4. el-ktisad f'1-tikad 5. lcam'ul-Avam an lm'il-Kelm 6. Esraru Muamelt'id-Din 7. Esraru Envar'il-lhiyye 8. Ahlk'ul-Ebrar 9. Esraru ttiba'is-Snne 10. Esraru Hurf il Kelimt 11. Eyyhe'l-Veled (Farsa) 12. Bidyet'l-Hidye 13. el-Bast 14. Beyan'ul-Kavleyn li'-fi 15. Fezayih'ul-bahiye 16. Bedyi'ul-Usl 17. Tenbih'ul-Gfln 18. Telbs'ul-blis 19. Tehft'l-Felsife 20. Tahsl'ul-Mehz 21. et-Talke 22. Tahsl'ul-Edille 23. Tefsr'ul-Kur'an'il-Azm 45 24. Faysal'ut-Tefrika Beyne'l-slm ve'z-Zanadka 25. Cevahir'ul-Kur'an 26. Huccet'ul-Hak 27. Hakkat'ur-Ruh 28. Hakkat'ul Kavleyn 29. Hulsat'ul-Resil il lm'il-Mesil 30. Rislet'ul-Aktab

31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55.

Risalet'ut-Tayr er-Reddu al Men Taan er-Risalet'ul-Kudsiyye es-Srr'ul-Mesun erh'ul Daireti Ali b. Eb Tlib (Nuhbet'ul-Esm) ifa ul-Galil Akdet'ul-Misbah Acib'ul-Sun'ullah Unkud'ul-Muhtasar Gayet'ul-Gavr f Mesil'id-Devr Gavr'ud-Devr el-Fetv el-Kanun'ul-Kll Kanun'ur-Rasl el-Kurbet illlah el-Kstas'ul-Mstakm Kimy-y Saadet (Farsa) Kk Kimy-y Saadet (Arapa) Kefu Ulm'il-hire Kenz'ul-Udde el Mnteha f'1-Cedel el-Mustasfa f Usl'il-Fkh el-Menhl f'1-Usl el-Mehz'ul-Hilfyt el-Mebdi ve'1-Gayt 46 56. el-Meclis'ul-Gazalye 57. Mekasd'ul-lim 58. el-Munkiz min'ed-Dall 59. Mi'yar'un-Nazar 60. Mi'yar'ul-lim 61. Mahallu'n-Nazar 62. Mikt'ul-Envar 63. el-Mstezher 64. Mzn'ul-Amel 65. Mevhim'ul-Btniyye 66. el-Menhec'ul-A'l 67. Mi'rac's-Slikn 68. el-Meknn 69. Mslm'us-Seltn 70. Mfesser'ul-Hilf 71. Minhc'ul-Abidn 72. Nasihat'ul-bidn 73. Nasihat'ul-Mlk (Farsa) 74. el-Vecz 75. Yakutu Te'vil fi Tefsr'it-Tenzil (Krk czdr) Gazl'ye nisbet edilen, fakat hakikatte Gazl'nin eseri olmayan kitaplar ise unlardr: 1. es-Srr-ul-Mektm f Esrr'in-Ncn (Bu kitap ayn zamanda Fahreddin Rz'ye de nisbet edilmitir). 2. Tahsin'uz-Znn

3. Kitab'un-Nefh ve't-Tasviye 4. Mednn bih al Gayri Ehlihi Bu kitaplar Gazl'nin olmad halde kendisine nisbet edilmitir. ncelendikleri zaman kfrle ve eriata muhalif fikirlerle dolu olduklar grlr. Gazl ise bu tr fikirleri ne srmekten uzak bir kimsedir. Nitekim bu kitaplarn Gazl'ye ait olmadn bn Subk mufassal delillerle ispat etmitir. steyen bn Subknin eserlerine mracaat edebilir. bn Subk gibi Muhyiddin Arab ve Tuhtef'ul-lrd mellifi de bu kitaplarn Gazl'nin kaleminden kmadna dair mufassal bilgi vermilerdir. (nsz'n bandan buraya kadar olan bu malmat, Zebid'nin ihyann erhi olan ithafus-Saade adl eser