أ

رحمن الرحیم لبسم اهللا ا

ب

دانشگاه آزاد اسالمی قاتیواحد علوم و تحق

بهداشت و بیماریهای آبزیان رشته تخصصیرساله دکترایPh.D)(

عنوان

ماهی سوف معمولی و اسبله سد ارس با تاکیدی بر انگل های مونوژنانگل های بررسی

راهنماتیداسا فریبهیار جاللی جعدکتر

دکتر محمود معصومیان

د مشاوریاسات عباسعلی مطلبیدکتر

معصومه ملکدکتر

نگارش داریوش آزادیخواه

تحصیلیسال87- 1386

ت

هوای دوستانه ای دارد ، او که چشمه جوشان علم ومعرفت است کهبا تقدیر و تشکر از استاد عزیزی استاد راهنما جناب آقای دکتر بهیار جاللی

ر و تشکر از اساتید بزرگوار جناب آقای دکتر معصومیان ، جناب آقای دکتر مطلبی ، سرکار با تقدی

خانم دکتر ملک که قبول زحمت فرموده و در این تحقیق از عنایات علمی خویش مرا بهره مند نمودندمه برای بنده با تقدیر و تشکر از استاد بزرگوار سرکار خانم دکتر کریم که بودنشان بعنوان ناظر پایان نا

افتخار بزرگی محسوب می گرددبا تقدیر و تشکر از هیات محترم داوران جناب آقای دکتر موبدی ، جناب آقای دکتر حقوقی راد و

بار علمی این پایان نامه افزودندسرکار خانم دکتر پازوکی که با راهنمایهای خویش بر

رم شیالت استان آذربایجانغربی و همچنین تقدیر و تشکر صمیمانه از جناب آقای فخری ریاست محت که بدون ، مهندس عیسی زاده مهندس نقی لو، مهندس شیرولیلو ان آقایکارشناسان محترم اداره شیالت

یاری این عزیزان انجام این تحقیق میسر نمی بودمچنین و هتقدیر و تشکر از پرسنل محترم مرکز تکثیر و پرورش ماهیان گرمابی شهید کاظمی پل دشت

مسئول محترم شیالت شهرستان پل دشت جناب آقای کوهیجناب آقایان دانشکده علوم تخصصی دامپزشکی هایبا تقدیر و تشکر از مسولین محترم آزمایشگاه

و همچنین آقای مهندس ولیزادهمهندس عابدی و مهندس رونقی

سرکار خانم مهندس برزگریرزایی و تقدیر و تشکر از سرکار خانم دکتر آقازاده ، سرکار خانم مهندس م : که در طول دوران خوش تحصیل خاطرات مرا رقم زدندیتقدیر و تشکر از دوستان عزیز

دکتر جواد ابوالقاسمی ، دکتر پیام عرب زاده ، دکتر دکتر امیر غضنفری ، مهندس اردکان غضنفری ، ر سهراب رسولی ، دکتر امیر امنیت جاوید مرتضوی ،دکتر رضا صادقی ، دکتر آرمان قربان زاده ، دکت

طلب، دکتر محمدرضا فرح پور ، دکتر کیوان عبدی، دکتر مهدی گلستانی

و در خاتمه تشکر و قدردانی ویژه ایی داشته باشم از دوست عزیز و برادر بزرگوارم جناب آقای دکتر .علی نکویی فرد که در لحظه لحظه انجام این پایان نامه یار و همدم من بود

ث

پدر بزرگوارمتقدیم به کوه صبر و استواری که بوسیدن دستهای پر تالش او کمترین سپاس من از او خواهد بود

تقدیم به نثار نازنین مادرم

چشمه جوشان محبت که برق نگاهش امید به زندگی و هر لبخندش جان دوباره به حیاتم می بخشد

تقدیم به همسر عزیزم

زندگیم ی منتهای محبتش بی مقدار است و لحظه لحظه خاطرات به او که واژه دوست برا بودنش معطربه ترنم

تقدیم به تک گل معطر زندگیم

خواهر عزیزم شیوا ای عزیزم بهراد ، پرهام و بهار و خواهرزاده ههمسر بزرگوارش مسعود

تقدیم به برادر عزیزم

مهندس کوروش آزادیخواه و همسر مهربانش مونا

که در کنارشان بودن از گرمترین و ،رضایی وکیانی محترم طاهری هایبه خانوادهتقدیم زیباترین لحظات زندگیم می باشد

ج

شماره صفحه ..................................................................................................... فهرست مطالب

1.............................................................................................................دهیچک

2..............................................................................................................مقدمه

6................................................................................................اتی کل-فصل اول

6......................................................................................ییای جغرافتیموقع -1 - 1

6...ی غربجانیاستان آذربا) ییآب و هوا (یکیماتولوژی کلطیرا و شییای جغرافتی موقع-1 -1- 1

8..............................................................ی غربجانی استان آذربای منابع آب-2 -1- 1

9....................................)ییای جغرافتیحدود و موقع( ارس زی حوزه آبری معرف-3 -1- 1

10................................................................................... رودخانه ارس-1-4- 1

11.....................................................چه پشت آنای مشخصات سد ارس و در-1-5- 1

12................................................................. سد ارسیمی مشخصات اقل-6 -1- 1

12................................................................. ساالنهی بارندگنیانگی م- 1-6-1- 1

13............................................................... ساالنه هوای دمانیانگی م- 1-6-2- 1

14..................................................ه سد ارساچی درجه حرارت آب در- 1-6-3- 1

15.................................................................. سد ارساچهی دروفونیکتی ا-7 -1- 1

16.................................. ی سوف معمولیاه می شناسستی وزیطبقه بند -7-1 -1- 1

19............................................. اسبله ی ماهی شناسستی وزیطبقه بند -1-7-2- 1

22........................................................ گذشته نگری و بررسی مطالعات انگل شناس-2- 1

22.............................................:رانی انیری آب شانی ماهی انگل های بوم شناس-2-1- 1

ح

23.......................................................:رانیدراماهیان ی انگل شناسخچهی تار-2-2- 1

24.......بررسی مطالعات گذشته نگر آلودگیهای انگلی ماهیان در استان آذربایجان غربی -2-3- 1

25............... در ایرانماهی سوف معمولیدر مورد عات گذشته انگلی مطالمروری بر -2-4- 1

26......................... در ایرانماهی اسبلهدر مورد مطالعات گذشته انگلی مروری بر -2-5- 1

27...................................................................................................اهداف تحقیق

28................................................................................ش کار مواد و رو–فصل دوم

28................................................................................ی روش بررسی چگونگ-2-1

28......................................................................ی مشخصات منطقه نمونه بردار-2- 2

29............................................................شگاهی به آزماانی و انتقال ماهدی روش ص-3- 2

30.................................................................شگاهی در آزماازیازم و مواد مورد ن لو-4- 2

31....................................................................شگاهی نمونه در آزمای نحوه بررس-5- 2

31...................................................................ی ماهیومتری کردن و بدی مق-5-1- 2

33........................................................ی خونی انگل های وبررسیری خونگ-2 -5- 2

33...................................................ی ماهی نمونه های ظاهرتی وضعی بررس-5-3- 2

34................................................................................ آبشش های بررس-5-4- 2

34................................................................................. هاچشم ی بررس-5-5- 2

34.......................................................................ی داخلی اندام های بررس-5-6- 2

35..........................................................................ی بافتعاتی ضای بررس-5-7- 2

38........................................................................ انگلهاصی وتشختی روش تثب-6- 2

خ

Protozoa(..................................................................38( گاناختهی تک -6-1- 2

Monogenea(:.....................................................39( مونوژنه آی انگل ها-6-2- 2

Digenea(...............................................................41( آژنهی دی انگل ها-6-3- 2

Cestoda(...............................................................41( سستود یانگل ها -6-4- 2

Nematoda(.............................................................42( نماتودی انگل ها-6-5- 2

Acantocephala(................................................43( آکانتوسفالی انگل ها-6-6- 2

Annelida(............................................................................43(زالوها -6-7- 2

Crustasea(.................................................................43(سخت پوستان -6-8- 2

SPSS.................................................44 آنالیز داده ها با کمک نرم افزار محاسباتی -7- 2

45..............................................................................................جینتا: فصل سوم

46سد ارس ) Sander lucioperca (ی سوف معمولی ماهی انگلیهای مربوط به بررسجی نتا-1- 3

Trichodina...........................................................................48 انگل-1-1- 3

Vorticella sp.........................................................................57 انگل -1-2- 3

Gyrodactylus sp................................................................61 انگل -1-3- 3

Rudolphi,1819) ( Diplostomum spathaceum: ......................65 انگل-1-4- 3

Muller,1785 foliaceus Argulus.....................................70 ) ( انگل- 1-5- 3

75...................سد ارس) Silurus glanis( اسبلهی ماهی انگلیهای مربوط به بررسجی نتا-2- 3

Ichthyophthirius multifiliis ( Fouquet,1878........................78(انگل -2-1- 3

Trichodina sp3......................................................................82 انگل -2-2- 3

د

Yamaguti,1937 ( Silurodiscoides....................................82 ( انگل -2-3- 3

Sivak,1932 ( Silurodiscoides vistolensis:................88( انگل -الف-2-3- 3

Zandt,1924 ) ( Silurodiscoides siluri: .....................95 انگل - ب-2-3- 3

Goeze , 1782 (Protocephalus osculatus............................101( انگل -2-4- 3

excisus (Jagerskiold,1909) Eustrongylides........................106 انگل -2-5- 3

Hamman, 1892 (Neoechinorhynchus sp...........................113( انگل -2-6- 3

Pisicola geometra (Blainville, 1818) :.........................118 انگل -2-7- 3

Argulus foliaceus ( Muller,1785......................................124( انگل -2-8- 3

cyclopida stage” (Linnaeus,1758) “ Lernaea...................129 انگل-2-9- 3

Hyper parasites(......................................134( دو انگل ابی کماری وقوع رابطه بس-3-3

135...........................................................یفت باعاتی ضایحاصل از بررس جی نتا-4- 3

135.................................................. :سیستولنزی ودسیسکوئیلورودی انگل س-4-1- 3

136...........................................................انگل پروتوسفالوس اسکوالتوس -3-4-2

138.......................................................................................... بحث-فصل چهارم

141........................... سد ارساچهین سوف و اسبله در درای ماهی درصد آلودگاتریی تغ-1- 4

142.................................................... سد ارساچهی سوف در درانی ماهی فون انگل-2- 4

143..................................................... سد ارساچهی اسبله در درانی ماهی فون انگل-3- 4

144......................................................... حاضر عبارتند ازقی تحقدی جدی هاافتهی -4-4

144................. شودی می معرفری زی انگل های برادی جدزبانی سوف بعنوان می ماه-4-4-1

ذ

145................. شودی می معرفری زی انگل های برادی جدزبانی اسبله بعنوان می ماه-4-2- 4

147........................................................ حاضرقی مشترک در تحقی انگل ها-4-4-3

148.................................................. حاضرقی در تحق سمیتیپرپارازی رخداد ها-4-4-4

149.....................................................................................................شنهاداتیپ

150...........................................................................................................منابع

Abstract....................................................................................................155 شماره صفحه .................................................................................................. جداولفهرست

11........................................................... ارسیمشخصات سد مخزن: 1-1جدول

12...............................1385 منطقه ارس در سال ی فصلیدرصد بارش ها: 2-1جدول

12..................................1385 منطقه ارس در سال یدرصد رطوبت فصل: 3-1جدول

13........... گراد در منطقه ارسی ماهانه هوا بر حسب درجه سانتی دمانیانگیم: 4-1جدول

14. پشت سد ارساچهی گراد دری ماهانه آب بر حسب درجه سانتی دمانیانگیم: 5-1جدول

15....................... پشت سد ارساچهی شده در دری شناسائانی ماهیگونه ها: 6-1 جدول

25............................رانی در ای سوف معمولیارش شده از ماه گزیانگلها: 7-1جدول

26.......................................رانی اسبله در ای گزارش شده از ماهیانگلها: 8-1جدول

28................... پشت سد ارس اچهی شده دریری اندازه گی پارامترهایبرخ : 1-2جدول

31......................................................انینمونه فرم ثبت اطالعات ماه : 2-2جدول

45................. آلوده در هر فصلانی شده و تعداد ماهی بررسانیتعداد کل ماه: 1-3جدول

سد )Sander lucioperca (ی سوف معمولی جدا شده از ماهی انگلهاستیل : 2-3جدول 46...................... آلوده به هر انگل در فصول مختلف سالانی اندام آلوده وتعداد ماهارس،

ر

و میانگین تیدر کل جمع)±SE(درصد آلودگی کل، میانگین شدت آلودگی دامنه، :3-3جدول 47............... انگلکی سدارس به تفکیسوف معمول آلودهانیدر ماه )±SE(شدت آلودگی

Trichodina sp1............................................49 مشخصات انگل : 4-3 جدول

Trichodina sp2..........................................50 مشخصات انگل : 5- 3 جدول

انیر ماه و دتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :6- 3جدول Trichodina sp1......................................51 سد ارس به انگل یسوف معمول آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :7- 3جدول Trichodina sp2 ....................................54 سد ارس به انگلیسوف معمول آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :8- 3جدول Vorticella sp. .......................................58 سد ارس به انگل یسوف معمول آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :9- 3جدول Gyrodactylus sp...................................62 سد ارس به انگل یعمولسوف م آلوده

و در تیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :10-3جدول D. Spathaceum.............................66 سد ارس به انگل یسوف معمول آلودهانیماه

71...........................................اسئوسی انگل آرگولوس فولمشخصات : 11-3جدول

و در تیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :12-3جدول foliaceus Argulus ......................72 سد ارس به انگل یسوف معمول آلودهانیماه

سد ارس و تعداد ) Silurus glanis ( اسبله یدا شده از ماه جی انگلهاستیل: 13-3جدول 76...................................1385-1386 آلوده به هر انگل در فصول مختلف سالانیماه

و میانگین تیدرکل جمع)SE2±(درصد آلودگی کل، میانگین شدت آلودگی دامنه،:14-3جدول 77......................... انگلکیه سدارس به تفکاسبل آلودهانیدر ماه)SE2±(شدت آلودگی

ز

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :15-3جدول Ichthyophthirius multifiliis .............................79اسبله سد ارس به انگل آلوده

Trichodina sp3..........................................82 مشخصات انگل : 16- 3جدول

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :17-3جدول 83........... فصول مختلف سالکیبه تفک Trichodina sp3 اسبله سد ارس به انگل آلوده

S. vistolensis.............................88 شده در یری اندازه گیهاپارامتر: 18-3جدول

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :19-3جدول 91............... فصول مختلف سالکی به تفک S.vistolensisاسبله سد ارس به انگل آلوده

S.siluri.........................................95 شده دریری اندازه گیپارامترها: 20-3جدول

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :21-3جدول 97....................... فصول مختلف سالکی به تفک S.siluriاسبله سد ارس به انگل آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :22-3جدول Protocephalus osculatus..............................102 اسبله سد ارس به انگل آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) ±SE(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :23-3جدول 109................. فصول مختلف سالکی به تفک.excisus E اسبله سد ارس به انگل آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :24-3جدول Neoechinorhynchus sp. .................................114اسبله سد ارس به انگل آلوده

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :25-3جدول 120............... فصول سالکیبه تفک Pisicola geomtra اسبله سد ارس به انگل آلوده

124.........................................اسئوسیمشخصات انگل آرگولوس فول : 26-3جدول

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :27-3جدول 126..... فصول مختلف سالکی به تفک Argulus foliaceusاسبله سد ارس به انگل آلوده

س

انی و در ماهتیدر کل جمع) SE2±(درصد آلودگی،دامنه، میانگین شدت آلودگی :28-3جدول cyclopida stage ( Lernaea..........................130( اسبله سد ارس به انگل آلوده

Sander (ی سوف معمولی مختلف ماهی جدا شده از اندام های انگلهاستیل : 1-4جدول lucioperca (144................................................................. سد ارساچهیدر

) Silurus glanis ( اسبله ی مختلف ماهی جدا شده از اندام های انگلهاستیل: 2-4جدول 145..................................................................................... سد ارساچهیدر

) Silurus glanis ( اسبله ی مختلف ماهی جدا شده از اندام های انگلهاستیل : 3-4جدول 146..................................................................................... سد ارساچهیدر

شماره صفحه .................................................................................................. فهرست نمودارها

13..............1385 ارس در طول سالماهانه منطقه هوای ی دماراتییتغمیانگین : 1- 1نمودار

14................... پشت سد ارس در طول سالاچهی ماهانه آب دری دماراتییتغ: 2- 1نمودار

Trichodina sp1 سد ارس به انگلی سوف معمولانی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 1-3نمودار 51.................................................................................در فصول مختلف سال

سد ارس به انگل ی سوف معمولانیماه) ±SE(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 2-3نمودارTrichodina sp152......................................................... در فصول مختلف سال

سد ارس به ی آلوده سوف معمولانیدرماه)±SE (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 3-3نمودار 52..................................................مختلف سال در فصول Trichodina sp1انگل

Trichodina sp2 سد ارس به انگلی سوف معمولانی ماهی درصد آلودگسهیمقا : 4-3نمودار 54.................................................................................لدر فصول مختلف سا

گل سد ارس به انی سوف معمولانیماه) SE2± (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 5-3نمودارTrichodina sp2 55........................................................ در فصول مختلف سال

ش

سد ارس به ی آلوده سوف معمولانیماه در)SE2± (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 6-3نمودار 55.................................................. در فصول مختلف سال Trichodina sp2انگل

در .Vorticella sp سد ارس به انگلی سوف معمولانی ماهی درصدآلودگهسیمقا :7-3نمودار 59.....................................................................................فصول مختلف سال

سد ارس به انگل ی سوف معمولانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 8-3نمودارVorticella sp. 59.......................................................... در فصول مختلف سال

سد ارس به ی آلوده سوف معمولانیماه در)SE2±(ی شدت آلودگنیگانی مسهیمقا: 9-3نمودار 60.................................................... در فصول مختلف سال.Vorticella spانگل

Gyrodactylus مقایسه درصدآلودگی ماهیان سوف معمولی سد ارس به انگل : 10-3نمودارsp. 62..............................................................در فصول مختلف سال

سد ارس بهی سوف معمولانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 11-3نمودار 63............................................... در فصول مختلف سال .Gyrodactylus spنگل

سد ارس ی آلوده سوف معمولانیماه در)SE2±( ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 12-3نمودار 63.......................................... در فصول مختلف سالsp. Gyrodactylusبه انگل

D. spathaceum سد ارس به انگلی سوف معمولانی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 13-3نمودار 67.................................................................................در فصول مختلف سال

سد ارس به انگلی سوف معمولانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 14-3مودارنD. spathaceum 67...................................................... در فصول مختلف سال

سد ارس به ی آلوده سوف معمولانیماه در)SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 15-3نمودار 68................................................ مختلف سال در فصولD. spathaceum انگل

foliaceus سد ارس به انگل ی سوف معمولانی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 16-3نمودارArgulus72................................................................... در فصول مختلف سال

ص

به انگل سد ارس ی سوف معمولانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 17-3نمودار foliaceus Argulus 73...............................................در فصول مختلف سال

سد ارس ی آلوده سوف معمولانیماه در)SE2± (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 18-3نمودار 73........................................ در فصول مختلف سالfoliaceus Argulus به انگل

در فصول I. multifiliis سبله سد ارس به انگل مقایسه درصدآلودگی ماهیان ا : 19-3نمودار 79............................................................................................................................مختلف سال

.I سد ارس به انگل ماهیان اسبله)SE2±( مقایسه میانگین شدت آلودگی20-3نمودارmultifiliis 80.......................................................................................در فصول مختلف سال

.I ماهیان آلوده اسبله سد ارس به انگل در)SE2±( مقایسه میانگین شدت آلودگی :21-3نمودارmultifiliis 80.......................................................................................در فصول مختلف سال

در Trichodina sp3 مقایسه درصدآلودگی ماهیان اسبله سد ارس به انگل :22-3نمودار 84.................................................................................................................فصول مختلف سال

Trichodina sp3 ماهیان اسبله به انگل )SE2±( مقایسه میانگین شدت آلودگی:23-3نمودار 84............................................................................................................در فصول مختلف سال

ماهیان آلوده اسبله سد ارس به انگل در)SE2±(لودگی مقایسه میانگین شدت آ:24-3نمودارTrichodina sp3 85............................................................................در فصول مختلف سال

در S.vistolensisمقایسه درصدآلودگی ماهیان اسبله سد ارس به انگل : 25-3نمودار 92..............................................................................................................فصول مختلف سال

S.vistolensis اسبله به انگل انیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیگانی مسهیمقا : 26-3نمودار 92.................................................................................در فصول مختلف سال

ض

آلوده اسبله سد ارس به انگلانیدرماه)SE2± (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 27-3نمودارS.vistolensis93............................................................. در فصول مختلف سال

در فصول مختلف S.siluri اسبله سد ارس به انگلانی ماهی درصد آلودگسهیمقا: 28-3نمودار 98.......................................................................................................سال

در فصول S.siluri اسبله به انگلانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 29-3نمودار 98.............................................................................................مختلف سال

آلوده اسبله سد ارس به انیدرماه)SE2± (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 30-3نمودار 99.............................................................. در فصول مختلف سال S.siluriانگل

در فصول P. osculatus اسبله سد ارس به انگل انی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 31-3نمودار 103...........................................................................................مختلف سال

در P. osculatus اسبله به انگل انیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 32-3نمودار 103...................................................................................فصول مختلف سال

.P آلوده اسبله سد ارس به انگل انیدرماه)SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 33-3نمودارosculatus104............................................................... در فصول مختلف سال

در فصول .excisus E سد ارس به انگل اسبلهانی ماهیدرصدآلودگ سهیمقا:34-3نمودار 110...........................................................................................مختلف سال

در .excisus E اسبله به انگلانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 35-3نمودار 110...................................................................................فصول مختلف سال

آلوده اسبله سد ارس به انگل انیدرماه)SE2± (ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 36-3نمودارexcisus E.111..............................................1385- 1386 در فصول مختلف سال

Neoechinorhynchus اسبله سد ارس به انگل انی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 37-3نمودارsp. 115.........................................................................در فصول مختلف سال

ط

ماهیان اسبله به انگل)SE2±(دگیمقایسه میانگین شدت آلو: 38-3نمودارNeoechinorhynchus sp. 115......................................................در فصول مختلف سال

آلوده اسبله سد ارس به انگلانیماه در)SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 39-3نمودارNeoechinorhynchus sp.116........................................ در فصول مختلف سال

Pisicola geomtra121 اسبله سد ارس به انگل انی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 40-3نمودار

Pisicola اسبله به انگلانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 41-3نمودارgeomtra.............................................................................................121

آلوده اسبله سد ارس به انگلانیماه در)SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 42-3نمودارPisicola geomtra 122...................................................در فصول مختلف سال

در Argulus foliaceus اسبله سد ارس به انگلانی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 43-3نمودار 126...................................................................................فصول مختلف سال

Argulus اسبله به انگلانیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 44-3نمودارfoliaceus 127...............................................................در فصول مختلف سال

آلوده اسبله سد ارس به انگلانیماه در)SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا :45-3نمودارArgulus foliaceus 127..................................................در فصول مختلف سال

)cyclopida stage( اسبله سد ارس به انگل انی ماهی درصدآلودگسهیمقا: 46-3نمودارLernaea 131.................................................................در فصول مختلف سال

اسبله سد ارس به انگل انیماه) SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 47-3نمودار )cyclopida stage ( Lernaea131.................................. در فصول مختلف سال

آلوده اسبله سد ارس به انگل انیهما در)SE2±(ی شدت آلودگنیانگی مسهیمقا: 48-3نمودار )cyclopida stage ( Lernaea132.................................. در فصول مختلف سال

ظ

ی سوف معمولانی اسبله و ماهانی ماهی درصد آلودگی فصلراتیی تغسهی مقا- 1-4نمودار 141................................................................... ارس سداچهی شده در دریبررس

شماره صفحه .......... ...................................................................... ..................شکل هافهرست

8.................................یجانغربی رودخانه و سد ارس در استان آذرباتیموقع:1- 1شکل

16......................................................................ی سوف معمولیماه: 2- 1شکل

17.................................................. در اروپای سوف معمولیپراکنش ماه: 3- 1شکل

19................................................................................ اسبلهیماه :4- 1شکل

20............................................................. اسبله در اروپایپراکنش ماه: 5- 1شکل

22..........................................................رانی سه گانه موجود در ای نواح:6-1شکل

39.............................نایکودی انگل ترکیستی و مرفومرکی مرفومتریهایژگیو: 1- 2شکل

40.................قالب، میله پشتی، میله شکمی و اندام جفت گیری در مونوژن ها: 2- 2شکل

S. vistolensis...........................................90 انگل یریاندام جفت گ: 1- 3شکل

S.siluri........................................................96 انگل یریاندام جفت گ: 2-3شکل

شماره صفحه .......... ...................................................................... ..................عکس هافهرست

30...........) پشت سد ارساچهیدر (دی پره در هنگام صی نمونه از پایجمع آور: 1- 2عکس

32..................یتالیجی دی ترازولهی بوسشگاهی وزن نمونه در آزمایری اندازه گ: 2-2عکس

32................یومتری خط کش بلهی بوسشگاهی طول نمونه در آزمایری اندازه گ: 3- 2عکس

36.................................... اسبلهی آبشش بچه ماهی قرار دادن انگل بر رو: 4- 2عکس

ع

37..........................والتوس روده به انگل پروتوسفالوس اسکدی شدی آلودگ: 5- 2عکس

49......................................)×4 00ییبزرگنما ( Trichodina sp1انگل : 1- 3عکس

50.................................)×1000ییبزرگنما ( Trichodina sp2 انگل : 2 - 3عکس

57.........................................)×4 00ییبزرگنما( sp. Vorticellaانگل : 3- 3عکس

61..................................)×1 00یبزرگنما (.Gyrodactylus sp انگل :4- 3عکس

65......................)×1 00بزرگنمای( Diplostomum spathaceum انگل :5-3عکس

71...................................)×40 ییبزرگنما (foliaceus Argulus انگل: 6- 3عکس

78......................)×4 00بزرگنمایی (Ichthyophthirius multifiliisانگل :7- 3عکس

83........................................)×1000ییبزرگنما(Trichodina sp3انگل : 8-3عکس

89..........................................)×1 00یبزرگنما(S. vistolensis انگل : 9-3عکس

89..................)×4 00ییبزرگنما(S. vistolensis انگل یریاندام جفت گ: 10- 3عکس

96..........................)×4 00ییبزرگنما( S.siluri انگل یریاندام جفت گ: 11- 3عکس

102......................)×40 ییبزرگنما (Protocephalus osculatusانگل : 12-3عکس

107................................ اسبلهی ماهی نماتود در محوطه بطنی حاوستیک: 13-3عکس

107.....) ×1000 ییبزرگنما (excisus Eustrongylides انگل ی راسیانتها:14-3عکس

excisus Eustrongylides ......................108 انگل ماده ی خلفیانتها:15-3عکس

excisus Eustrongylides .........................108 انگل نر ی خلفیانتها:16-3عکس

Neoechinorhynchus sp. ...................114 قالب انگل یخرطوم حاو: 17-3عکس

Pisicola geomtra.....................................119 انگل یبادکش قدام: 18- 3عکس

غ

Pisicola geomtra.....................................119 انگل یبادکش خلف: 19- 3عکس

125...............................)×40 ییبزرگنما ( foliaceus Argulusانگل : 20- 3عکس

125.............)×400 ییبزرگنما (foliaceus Argulus انگل ی خلفیانتها: 21- 3عکس

129..................................)×4 0ییبزرگنما( انگل لرنئایکلوپودیمرحله س: 22- 3عکس

134.......................) زالو کی ی گرفتن آرگولوس برروقرار(سمیتیپرپارازیها: 23- 3عکس

135................. اسبلهی در آبشش ماهسیستولنزی ودسیسکوئیلورودیانگل س: 24- 3عکس

137....... اسبلهیانگل پروتوسفالوس اسکوالتوس متصل به مخاط روده در ماه: 25- 3عکس

137.اسکولکس انگل پروتوسفالوس اسکوالتوس متصل به مخاط روده در اسبله: 26- 3عکس

1

چکیده و اسبله سد ارس با تاکیدی بر انگل های مونوژن ماهی سوف معمولی لهایانگ بررسی: عنوان

دردر سـایزهای مختلـف ) اسـبله ( نمونه ماهی سوف معمولی و گربه ماهی 491در این تحقیق فون انگلی

بطـور 1385 -86 در طـی سـالهای . شمال غربی ایران مورد بررسی قرار گرفـت واقع در دریاچه سد ارس درحالیکـه در مشاهده گردید در اسبله یانگلتنوع بیشترین .ردیدگ نمونه انگل از این ماهیان گزارش 16کلی

).نمونه6(ماهی سوف تعداد نمونه های انگلی جدا شده به نسبت کمتر بود( منوژنـه آ ، دو جـنس از )تریکودینـا ، ورتیـسال و ایکتیوفتیریـوس (تک یاختگـان از سه جنس در این میان

دیژنه آ ، سستودآ ، نماتودآ ، آکانتوسفاال و زالوها کـه از هـر کـدام و) ژیروداکتیلوس و سیلورودیسکوئیدس ـ ) دیپلوسـتوموم ، پروتوسـفالوس ، اوسـترونژیلیدس ، نئوآکینورینکـوس و پـسیکوال ( یک گونه هو دو گون

در مقایـسه بـا سه نتایج بدسـت آمـده گزارش گردیدند و بر اساس مقای )س و لرنه آ آرگولو(سخت پوست .زیادی افزایش یافته استبه نسبت دو میزبان اطالعات قبلی فون انگلی این

درصد آلودگی ، شدت آلودگی کل ماهیان و شدت آلـودگی در ماهیـان آلـوده در هـر دو بر طبق این تحقیق برخی گونه های یافت شـده .دمی باش 1385-1386فصول مختلف سال گونه ماهی به نسبت زیادی متاثر از

شیوع باالیی داشتند که می توان به ترتیب به تریکودینا ، ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس ، سیلورودیسکوئیدس .ویستولنزیس و پروتوسفالوس اسکوالتوس اشاره نمود

گلـی بیشترین گونه های انگلی در این بررسی در آبشش و پوست مکانهایی که بـه پـاتوژن هـای مختلـف ان حـساسیت بـاالیی ) تریکودینا ، ورتیسال ، ایکتیوفتریوس ، نئوآکینورینکوس ، پسیکوال ، آرگولوس و لرنه آ (

از لحـاظ جایگـاه اختـصاصی مـی باشـند یافت شده در حالیکه برخی گونه های انگلی و دارند یافت شدند .)وفتیریوسایکتی( عمومی اندکم و بیشبقیه )سیلورودیسکوئیدس ویستولنزیس و سیلوری(

، آذربایجان غربی سد ارس سوف،اسبله ،فون انگلی ، :واژه های کلیدی

داریوش آزادیخواه: نگارش

2

مقدمه

با توجه به افزایش روزافزون جمعیت جهان مشکل کمبود غذایی و بخصوص پروتئین ،بسیاری از از آن طریق بتوان بشر را به متخصصین و دست اندرکاران را در جهت یافتن تکنیک های مفید و جامع که

در این میان ، تولید و پرورش ماهی بعنوان یک منبع .استراتژی تامین غذا سوق داد به تکاپو واداشته استدربین پروتئین های . تامین پروتئین مورد نیاز بشر سهم عمده ای را در رسیدن به این اهداف دارا می باشد

گیهای خاصی می باشند که آنان را ازسایرمنابع پروتئینی ممتاز می حیوانی ، ماهی وسایر آبزیان دارای ویژ .سازد

هضم و جذب آن . گوشت ماهی نسبت به سایر منابع پروتئینی از درصد پروتئین باالتری برخوردار استسهل تر از انواع دیگر گوشت ها بوده و از لحاظ غنی و سرشار از انواع ویتامین های محلول در چربی می

مچنین چربی ماهی قابلیت هضم و جذب باالیی داشته و به علت فقدان کلسترول مصرف آن از نقطه ه.باشد .نظر ابتالء به بیماری های قلبی و عروقی مخاطره آمیز نمی باشد

با توجه به این مسایل و اهمیت نقش ماهی از نظر تامین بخشی از نیازمندیهای غذایی ، اهمیت سرمایه از سوی دیگر با توسعه بخش شیالت توجه کافی به مخاطراتی . مشخص می گرددگذاری و توسعه شیالت

که می تواند انواع آبزیان و بخصوص ماهی را چه در محیط های طبیعی و چه پرورشی مورد تهدید قرار از جمله این مخاطرات می توان به انگلها و بیماری های ناشی از آنها اشاره .دهد الزم و ضروری است

.)20(نمودانگلها گروهی از جانوران هستند که از سایر جانداران زنده بعنوان میزبان استفاده کرده و کیفیت زندگی آنها

در طول میلیونها سال که جانوران و گیاهان برای غذا و فضا در میان خود به رقابت . وابسته به میزبان استزنده را مورد تهاجم قرار داده و جانوران میزبان پرداخته اند ، انگلها هم بدون اغراق همه انواع موجودات

،غذا و پناهگاه برای انگل فراهم نموده اند وچون میزبان مکان های متفاوتی را در سطوح خارجی ، در اندامها ،بافت ها و مایعات بدن برای انگل مهیا می کندکه شامل محیط های مختلفی است ،می تواند چندین

به همین دلیل است که در داخل یا بیرون .خش های مختلف بدن پذیرا می شودانگل متفاوت را نیز در ب در زمان مطالعه انگلها می باید دو محیط برای آنها .اکثر جانوران گونه های انگلی متفاوتی یافت می شوند

محیط اول در . استMacroenviroment و Microenviromentاین دو محیط شامل. در نظر گرفت

3

انگل در داخل محیط میزبان و محیط دوم محیط خارجی میزبان محسوب میگردد و تفسیر آن در واقع محیط تمام انگلهایی که در هر میزبانی زیست می نمایند به . مورد انگلهای داخلی و خارجی اندکی متفاوت است

گروههای تمام .شوندی گردند که به عنوان فون انگلی نامیده م عنوان یک واحد بیولوژیکی محسوب میانگلی از تک یاختگان تا پریاختگان با درجه تکاملی باالتر در این مقوله قرار میگیرندکه روابط بین آنها با

. )5(پایه ی بوم شناختی انگلها را تشکیل میدهد یکدیگر از یک طرف و با میزبانهای خود از طرف دیگر زبان و جمعیت های انگلی در حالی که سیستم از لحاظ اکولوژیکی سیستم انگل عبارت است از مجموعه می

میزبان ـ انگل شامل رابطه انفرادی آن دو جانور یا به عبارت دیگر رابطه ی یک، با یک یا چند انگل از یک گونه است و باالخره جمعیت انگل مجموعه ای از انگلهای یک گونه است که میزبان را آلوده می کند اعم

.گلی هستند و یا آنهایی که در مرحله زندگی آزاد می باشنداز آنهایی که در مرحله اندر محیط های طبیعی انگل ها با میزبان خود به نحوی سازگار می شوند که بقای آنرا اسـتمرار بخـشیده و از

در چنین شرایطی غالبیت با انگلهـایی اسـت کـه دارای . طرف دیگر حیات میزبانان را به مخاطره نمی اندازد .)5( غیرمستقیم با یک یا دو میزبان واسط هستندچرخه زندگی

ها، انگل موجودی است که درون یا روی موجود دیگری کـه میزبـان طبق یکی از پذیرفته شده ترین تعریف دهـد و در اغلـب نام دارد، زندگی می کند، از آن تغذیه کرده، درجاتی از سازگاری ساختاری با آن نشان می

ای، پناهگـاه و گـاهی بنابراین، انگل از میزبان بـه عنـوان منبـع تغذیـه . رساند نمیموارد آسیب چندانی به آن انگل تالش می کند بدون اینکه آسـیب زیـادی بـه 1 التونبنابرگفته .)52(ندتحرک و جابجایی استفاده می ک

دریافت کنـد و میزبان وارد کند، یا تعداد میزبان را کاهش دهد، مواد غذایی را برای رشد و تکثیر خود از آن البته در مواردی تجمـع تعـداد زیـادی انگـل در یـک میزبـان یـا اثـرات . آن را به عنوان پناهگاه استفاده کند

میزبـان -همچنین در سیستم هـای انگـل .)47(نامطلوب تعدادی انگل در نهایت باعث مرگ میزبان می شود یزبان واسط توسط میزبان قطعـی اسـت، واسط که ادامه چرخه زندگی انگل وابسته به مرگ و خورده شدن م

به طور کلی انگلها بعنوان گروه بزرگی از .)56(انگل نهایت تالش خود را برای کشتن میزبان بکار می گیرد بی مهرگان از دیدگاه جانورشناسی و هم از جهت بهداشت مطرح می باشند، خصوصا که با گسترش فعالیت

ی مداوم از منابع آبی لزوم تاکید در زمینه مسایل بهداشتی و بیمـاری های تکثیر و پرورش ماهی و بهره بردار 1 - Elton

4

های ماهیان در جهت حفظ و نگهداری آنها بسیار ضـروری اسـت و بـا مـشاهده خـسارات جبـران ناپـذیر به منـابع آبـی ) بخصوص ماهیان(اقتصادی که همه ساله از این طریق بر فعالیت های تکثیر و پرورش آبزیان

انگلها ممکن است باعث کاهش رشد، مرگ ومیر، تأ خیـر .می توان به اهمیت موضوع پی برد وارد می شود در بلوغ جنسی ویا عقیمی ماهی شده واغلب زمینه را برای بیماریهای میکروبی، ویروسی وقارجی فراهم می

.همچنین در پاره ای موارد مرگ ومیر شدید ماهیان در اثر انگلها دیده شده است. سازندر ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی ، شرایط آب و هـوایی و برخـورداری از منـابع آبـی مختلـف در کشو

برگیرنده گونه های مختلف و متنوعی از ماهیان است که هر یک می توانند پذیرای انگلهای متفـاوتی باشـند ماهیان از چند دهـه فبـل در ایران تحقیقات علم انگل شناسی . که این نشانگر اهمیت بررسی انگلی آنهاست

آغاز شده ولی با توجه به تنوع ماهیان و شرایط مختلف آب و هوایی ایران ، تنوع انگلی بسیار زیادی انتظار .می رود و شناسایی فون انگلی هر منطقه و ماهیان مختلف امکان معرفی گونه های جدیدی را می دهد

ر افزایش تولید ماهی و اشتغال در ایران توسعه یافته اسـت ده گذشته بهره برداری شیالتی به منظو 4 در طی وبه منظور افزایش بهره برداری ، گونه های سریع الرشد به دریاچه ها معرفی شده که در این میان برخـی از

بدنبال افزایش جمعیت ماهیان و تنوع فون انگلی ، . آنها قادر به تولید و مثل و بقا درهمان منابع آبی شده اند وع انگلهای فاقد ویژگی میزبانی و یا در برخی شرایط واجد آن سبب ضایعات شدیدی در ماهیان معرفـی شی

در مـورد آلـودگی شـدید ) 1983(از آن جمله می توان به گـزارش جـاذبی زاده . شده و بومی گردیده است لیگولیـوزیس در تـاالب پیرامون شیوع ) 1374(ماهیان معرفی شده به دریاچه زریوار به انگل لرنئا و روحانی

.)44(هامون استناد نمود با توجه به رخداد های شیوع بیماری در منابع آبی ، مطالعات انگل شناسـی و بیمـار هـای ناشـی از آنهـا در

از آن جملـه مطالعـات . دریاچه های مهم کشور انجام گردیده و نتایج با ارزشی از آنها بدسـت آمـده اسـت ز معرفی ماهیان ، بررسی فون انگلی ماهیان بومی و ماهیانی که قرار است معرفی لمیولوژیک دریاچه ها قبل ا

شوند و اهمیت بیماری زایی آنها موجب پیشگیری از سلـسله رخـدادهایی خواهـد شـد کـه در نهایـت بـه .)5(افزایش تولید و بهره وری از دریاچه منجر می گردد

Sander(نش انگلها در دو گونه ماهی سوف معمولی به منظور تحقق بخشی از این هدف فون انگلی و پراکlucioperca( و اسبله)Siluris glanis( دریاچه سد ارس که بزرگترین سد خاکی کشور محسوب مـی

5

مـاهی سـوف دارای ارزش شـیالتی فراوانـی بـوده وهمـه سـاله . ، مـورد مطالعـه قـرار گرفـت )21(گردد ماهیان گرمابی شهید کاظمی پل دشت انجام گرفته و بچـه تکثیرمصنوعی این ماهی در مرکز تکثیروپرورش

در حقیقت یکی از اهداف این مرکز تکثیـر و . ماهیان تکثیر شده به داخل رودخانه ارس رهاسازی می شوند پرورش ساالنه سه میلیون قطعه بچه ماهی سوف و رساندن آنها به میزان یک گرمـی جهـت رهـا سـازی در

. ور حفظ ذخایر و بازسازی منابع آبی می باشدمنابع آبی استان به منظ

ماهی اسبله نیز ارزش شیالتی زیادی داشته ودر تاالب انزلی یکی از مهمترین اقالم صید تجاری را بـه خـود اختصاص داده بطوریکه در بین گونه ماهیان اقتصادی تاالب رتبه پـنجم را بـه خـود اختـصاص داده اسـت

در عین حال جزء گونه های پرورشی و اقتصادی از این ماهی در آبهای طبیعی،عالوه بر بهره برداری .)19( .)36(صید تفریحی نیز بشمار می رود

همچنین از غده هیپوفیز این ماهی می توان جهت القای تخم ریزی مصنوعی در کپور ماهیان اسـتفاده نمـود خـم مـاهی در شـرایط مـصنوعی زیرا کمبود این غده با کیفیـت مناسـب یکـی از مـسائل اساسـی تولیـد ت

.)25(است

6

کلیات -فصل اول

موقعیت جغرافیایی -1 -1

استان آذربایجان ) آب و هوایی(موقعیت جغرافیایی و شرایط کلیماتولوژیکی -1-1-1 :غربی

کیلومتر مربع 43660استان آذربایجان غربی جزء استانهای شمال غربی ایران می باشد که با مساحتی بالغ بر دقیقه طول 23 درجه و 44 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 46 درجه و 39 دقیقه تا 58 درجه و 35ین ب

).1-1شکل ( شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته استاین استان از شمال با کشورهای جمهوری آذربایجان و ترکیه، از مغرب با کشورهای ترکیه و عراق، از

طول مرز آبی . و از شرق به استان آذربایجان شرقی و استان زنجان محدود می شودجنوب با استان کردستان .)14و10( کیلومتر می باشد805و خاکی استان با کشورهای همسایه مجموعاً

، منطقه آذربایجان جزء اقلیمهای سرد و 3 گوسن2 و بیوکلیماتیک1بر اساس تقسیم بندی اقلیمها با متد آمبرژه ماه در سال 5 ـ 8ه از مشخصات اینگونه اقلیمها داشتن ماههای خشک و یخبندان بین نیمه خشک بوده ک

می باشد، که به علت کوهستانی بودن و داشتن عرض جغرافیایی باالتر می باشد، آب و هوای استان بعلت کوهستانی بودن و نزدیکی به دریاچه تفاوت فراوانی در قسمتهای مختلف آن دارد که میانگین حرارت

درجه 7/1 -1/29زیر صفر بوده ومتوسط درجه حرارت ماهیانه بین) دی ماه(مینیمم درسردترین ماه دامنه تغییرات حرارتی در ماههای تابستان بیشتر از . درجه سانتیگراد می باشد4/10سانتیگراد و سالیانه آن

.)20(سایر فصول سال می باشد

1 - Emberger 2 - Bioclimatic 3 - Gussen

7

درجه سانتیگراد 38راد و گرمای حداکثر در تابستان بندرت به درجه سانتیگ-22حداکثر سرما در زمستان به می رسد، در سایر ایام سال رطوبت مواد و پوشش ابری باعث تعدیل نوسانات شبانه روزی حرارت می

رطوبت نسبی در اواخر پاییز و زمستان و اوایل بهار افزایش . درصد است38رطوبت نسبی آن معادل . شودوده بلکه در این ایام توده های هوای سرد و مرطوب از اروپا حرکت می کنند و با بدلیل کاهش حرارت نب

متوسط رطوبت نسبی . برد گذشتن از مسیر مدیترانه وارد ایران شده و میزان رطوبت مطلق را نیز باال می . درصد پایینتر نمی رود50منطقه در ماههای تابستان نیز ، از . ده تحت تاثیر جریانهای هوای مرطوب دریای مدیترانه قرار می گیردمنطقه آذربایجان غربی بطور عم

. همچنین توده های هوای سرد سیبری نیز اغلب به این مناطق کشیده می شودمیلیمتر میباشد که 350بارندگی بصورت ریزش برف و باران بوده و متوسط بارندگی سالیانه استان در حدود

250 تا 280متوسط بارندگی ایران ( نیمه مرطوب محسوب می شود نسبت به سایر نقاط ایران یک منطقه میلیمتر میباشد، در شرایط 860ولی در مقایسه با متوسط بارندگی جهانی که تقریباً معادل ) میلیمتر می باشد .)20و15و3(نامساعدی است

8

ربايجانغربیموقعيت رودخانه و سد ارس در استان آذ:١-١شکل

)١٣٨٧ -سازمان نقشه برداري آشور(

: منابع آبی استان آذربایجان غربی -2 -1-1یاد جوی در بهار و تابستان و پاییز و بعلت دارا بودن زاستان آذربایجان غربی بعلت داشتن بارشهای نسبتاً

ت اعظم منابع آبی استان را ارتفاعات بلندو سرپوشیده از برف، رودخانه های بالنسبه پرآبی داشته که قسمو در جریان آبهای سطحی عمدتاً به دریاچه ارومیه و مقداری نیز از طریق رودخانه زاب . تامین می کند

کل . کوچک به خلیج فارس و قسمتی نیز از طریق رودخانه ارس و قزل اوزن به دریاچه خزر منتهی میگردد میلیارد متر مکعب 4مکعب و ذخیره آبهای زیرزمینی آن میلیارد متر 6رواناب سطحی ساالنه استان معادل

آورده شده که میزان بهره برداری مطلوب از آبهای زیر زمینی استان محدود یک میلیارد متر مکعب در سال در حال حاضر بخش کمی از آبهای سطحی استان توسط سد مخزنی ارس، مهاباد، بوکان مهار می . می باشد

9

4/3بیالن آبی استان مقدار بسیار ناچیزی از ، میزان مصرف در بخش کشاورزی شود، که در مقایسه با .)20و15و3(میلیارد متر مکعب می باشد

: بطور کلی منابع آبی جاری استان به شرح زیر می باشند

رودخانه باراندوز-7 رودخانه ارس - 1

رودخانه گدار-8 رودخانه زنگمار- 2

رودخانه مهاباد-9 رودخانه قطور- 3

رودخانه الوین-10 رودخانه زوال- 4

رودخانه سیمینه رود- 11 رودخانه نازلو- 5

رودخانه زرینه رود-12 شهر چای رودخانه- 6

:)حدود و موقعیت جغرافیایی( معرفی حوزه آبریز ارس -3 -1-1آن . حوزه آبریز ارس قسمتهایی از خاک ترکیه ، ارمنستان ، جمهوری آذربایجان و ایران را فراگرفته است

منتهی الیه شمال غربی کشور در ساحل راست رودخانه قسمت از این حوزه که در خاک ایران واقع شده در 45 درجه و 39 دقیقه طول شرقی تا 37 درجه و 48 درجه تا 44بین المللی ارس و مختصات جغرافیایی

کیلومتر مربع 38550مساحت حوزه آبریز ارس در داخل خاک ایران .دقیقه عرض شمالی واقع شده است کیلومتر مربع حدود ، 10980 آنرا مناطق کوهستانی و ٪72عنی حدود کیلومتر مربع ی27570است که حدود

. آنرا کوهپایه و دشت تشکیل داده که این بخش در کلیه قسمتهای حوزه پراکنده است28٪این . حوزه آبریز ارس در تقسیم بندی کلی هیدرولوژیکی ایران جزئی از آبریز دریای خزر به شمار می رود

به رودخانه ارس ، از غرب به کشور ترکیه ، از جنوب به حوزه دریاچه ارومیه و از حوزه در ایران از شمالجنوب شرقی به حوزه سفید رود و از شرق به حوزه مجاور دریای خزر از آستارا تا هشت پر محدود می

10

در این بین رودخانه ارس اصلی ترین زهکش آبهای سطحی و زیر زمینی این حوزه به شمار می . باشد .)20و15و3(ودر

:رودخانه ارس -1-1-4واقع در شرق ترکیه سرچشمه گرفته ) منطقه آناتولی( رودخانه ارس از کوههای هزاربرکه در جنوب ارزروم

شرقی -و پس از گذشتن از ترکیه ، ارمنستان و جمهوری آذربایجان در شمالغربی کشور در جهت غربی و جغرافی دانان عرب الراس نامیده 1 د خانه را یونانیان آراکسنام این رو. بسوی دریای خزر جریان می یابد

.و در قدیم به آن آراسک می گفته اند 430 کیلومتر بوده و 1072 طول کل رودخانه ارس از سرچشمه تا محلی که به دریا می ریزد در حدود

سر شاخه های عمده . دو ارمنستان می باش)آذربایجان(کیلومتر آن مرز مشترک ایران با کشور های نخجوان :آن قبل از ورود به خاک ایران شامل

آخوریان و قره سو در کشور ترکیه-الف ودی و نگار گارنی در ارمنستان- ب در امتداد مسیر نیز رودهای آریا ، نخجوان ، گیلیان ، گلسری ، اوخجی و روتان از ساحل -ج

، حاجیلرچای ، دره رود و آق بیگلر از چپ رود ارس و رودهای ساریسو ، زنگمار ، قطور چای .ساحل سمت راست رود ارس به این رود متصل می گردند

رودخانه ارس یکی از پر آب ترین رودخانه های کشور بوده و ایران و آذربایجان مشترکا سد بزرگ ارس را .)20و15و3(بر روی ان احداث نمودند

1 - Araxes or Araks

11

:مشخصات سد ارس و دریاچه پشت آن - 5- 1- 1 40 احداث گردید در 1349سد مخزنی ارس که با همکاری دو کشور ایران و شوروی سابق در سال

نخجوان کیلومتری غرب جلفای ایران و در منطقه ای به نام قزل قشالق ، واقع در مرز بین کشور ایران و . آورده شده است1-1مشخصات این سد در جدول . قرار دارد

)1385قریشی، (مشخصات سد مخزنی ارس : 1-1جدول

خاکی ، سرریزبتنی نوع سد متر945 طول تاج سد

متر مکعب در ثانیه1276 ظرفیت تخلیه سر ریز متر46 ارتفاع سر ریز در عمیق ترین نقطه رودخانه

هکتار11000-15000 سطح دریاچه )کیلومتر( 4-6 و 54-52 طول و عرض دریاچه

میلیون متر مکعب1350 حجم آب سالیانه کشاورزی ،پرورش ماهی ،تولید برق موارد مورد استفاده

دریاچه پشت این سد امروزه یکی از پتانسیلهای مستعد شیالت در زمینه آبزی پروری بحساب آمده و

تن شاه میگو صید می گردد200انواع ماهیان پرورشی و بومی و همچنین بیش از تن 1000سالیانه بیش از

. )24و14(

12

مشخصات اقلیمی سد ارس -6 -1-1

: بارندگی ساالنه میانگین -1-1-6-1

میلی لیتر متغییر بوده و میانگین بارندگی کل منطقه 600 میلی لیتر در سال تا 250میانگین بارش از حدود بارش در این ناحیه از نوع مدیترانه ای با حداکثر بارش در فصل . میلی لیتر در سال می باشد 340در حدود

همچنین درصد رطوبت فصلی درصد میزان بارش های فصلی و. )10(تبهار و حداقل آن درتابستان اس . آورده شده است3-1 و 2-1منطقه ارس در جداول

)1385غربی،.سازمان هواشناسی آ (1385س در سال درصد بارش های فصلی منطقه ار: 2-1جدول

سال زمستان پائیز تابستان بهار فصل

100 8/23 24/9 9/5 8/41 درصد بارش

)1385غربی،.سازمان هواشناسی آ(1385 درصد رطوبت فصلی منطقه ارس در سال :3-1جدول

سال زمستان پائیز تابستان بهار فصل

100 68 60 40 56 درصد رطوبت

13

:میانگین دمای ساالنه هوا -1-1-6-2

بوده و میانگین سالیانه 1385-1386فصول مختلف سال از نظر دما تحت تاثیر انواع توده های هوایی در میانگین درجه حرارت هوای منطقه ارس درماههای مختلف سال . درجه سانتی گراد می باشد14 حدود در

.)10( آورده شده است4-1در جدول

1385 میانگین دمای ماهانه هوا بر حسب درجه سانتی گراد در منطقه ارس در سال :4-1جدول

)1385غربی،.سازمان هواشناسی آ(

فروردی ماه ن

ساالنه اسفند بهمن دی آذر آبان مهر شهریور مرداد تیر خرداد اردیبهشت

میانگین -دما

ماهانه

12 14 18 22 25 20 16 11 10 4 -5 6 14

بطوریکه در نمودار نیز مشخص . نشان داده شده است1-1همچنین منحنی تغییرات دمایی ماهانه در نمودار

.است بیشترین درجه حرارت مربوط به ماه مرداد و کمترین آن در ماه بهمن می باشد

1385تغییرات دمای هوای ماهانه منطقه ارس در طول سالمیانگین : 1- 1نمودار

14

:درجه حرارت آب دریاچه سد ارس -1-1-6-3

مقادیر و روند تغییرات درجه آب دریاچه پشت سد ارس ارائه شده 2- 1 و نمودار 5-1در جدول شماره .بر مبنای اطالعات بیشترین دما در مردادماه و کمترین آن مربوط به بهمن ماه می باشد. است

1385 گراد دریاچه پشت سد ارس در سال میانگین دمای ماهانه آب بر حسب درجه سانتی: 5 -1جدول

)1385قریشی، (

ساالنه اسفند بهمن دی آذر آبان مهر شهریور مرداد تیر خرداد اردیبهشت فروردین ماه

میانگین -دما

ماهانه

10 11 13 16 18 14 12 11 8 2 0 4 10

1385 سال تغییرات دمای ماهانه آب دریاچه پشت سد ارس در طول میانگین:2- 1نمودار

15

: ایکتیوفون دریاچه سد ارس-7 -1-1 گونه ماهی در دریاچه سد ارس شناسائی و گزارش شده 15در مجموع طی بررسی های بعمل آمده تاکنون

، یک گونه متعلق ) Cyprinidae( گونه متعلق به خانواده کپور ماهیان 13که از این تعداد ) 6-1 جدول(اندمی ) Siluridae(و یک گونه نیز متعلق به خانواده گربه ماهیان ) Percidae(به خانواده سوف ماهیان

.)14و4(مشخص شده اند* گونه های معرفی شده به دریاچه در جدول با عالمت . باشند گونه های ماهیان شناسائی شده در دریاچه پشت سد ارس: 6-1 جدول

نام علمی نام فارسی خانواده Cyprinus carpio *کپور معمولی کپورماهیان

Hypophthalmichthys molitrix *کپور نقره ای " Ctenopharyngodon idella *کپور علفخوار " Aristhichthys nobilis *کپور سرگنده " Abramis brama ماهی سیم " Abramis bjoerkna ماهی سیم نما " Carassius carassius ماهی کاراس " Capoeta capoeta gracilis سیاه ماهی " Rutilus rutilus ماهی کلمه " Aspius aspius ماهی ماش " Chondrostoma cyri کپور پوزه دار " Barbus capito سس ماهی بزرگ سر " Leuciscus cephalus عروس ماهی "

Sander lucioperca *ماهی سوف معمولی سوف ماهیان Siluris glanis ماهی اسبله گربه ماهیان

هم )Astacus leptodactylus( الزم بذکر است که یک گونه سخت پوست به نام شاه میگوی سد ارس .در دریاچه ارس وجود دارد که دارای ارزش شیالتی زیادی است

16

سوف معمولیطبقه بندی وزیست شناسی ماهی -1 -7 -1-1 ) ,Linnaeus 1758 Sander lucioperca(:

سوف معمولی ، سوف سفید: نام فارسی Pike-perch , Zander: نام انگلیسی

.جایگاه ماهی سوف معمولی در جدول زیر نشان داده شده است

(S.lucioperca( (http://www.briancoad.com(ماهی سوف معمولی: 2- 1شکل

Animalia Kingdom جانوران سلسله

Chordata Phylum طنابداران شاخه

Osteichthyes Class ماهیان استخوانی رده

Perciformes Order سوف ماهی شکالن راسته

Percidae Family سوف ماهیان خانواده

Sander Genus سوف جنس

S.lucioperca Species سوف معمولی گونه

17

شکاف . جدا از هم می باشدماهی سوف دارای بدنی کشیده و دوکی شکل، سر نوک تیز و دو باله پشتی بر . دهانی آن بزرگ و دارای دندانهای نامرتبی است که در میان آنها دندانهای کوچکتری مشاهده می شود

روی شعاع های باله های پشتی و دمی ردیف هایی از لکه های تیره کوچک به چشم می خورد وهمچنین - 50متوسط طول ماهی سوف بین .ی می باشد نوار تیره رنگ عرض8 -10در ناحیه پشت و پهلوها دارای

سانتی متر و 120-130 سانتی متر می باشد ولی در رودخانه های غنی از مواد غذائی ، طول این ماهی به 40ماهی سوف دارای فلسهای شانه ای بوده و این فلس ها .)27و21( کیلوگرم می رسد12 - 15وزن آن به

.)11(دا کردن آنها مشکل می باشد بطور عمیق در داخل پوست فرو رفته و جپراکنش این ماهی در اروپا از رودخانه راین بسمت شرق تا منطقه دریای بالتیک،دریای سیاه،دریای آزوف و

در کشور ما نیز ماهی سوف معمولی در حوضه دریای خزر پراکنش ). 4-1شکل(همچنین دریای خزر است .)55و12(دارد

) Encyclopedia of Life)-EOL معمولی در اروپا پراکنش ماهی سوف :3- 1شکل

حداقل اکسیژن مورد نیاز آن . در دریاچه های گرم و با اکسیژن فراوان زندگی می کند" ماهی سوف عموما

این ماهی در زمستان دوره آرامش نداشته ولی در این زمان نسبت به . میلی لیتر در هر لیتر آب می باشد5/3

18

ماهی سوف اغلب در طول روز مخفی شده و به هنگام غروب یا صبح زود . صید می پردازدتابستان کمتر به .این ماهی نسبت به کمبود اکسیژن و همچنین آلودگی آبها بسیار حساس است. به شکارمی پردازد "تخم ریزی این ماهی عموما. سالگی به بلوغ می رسند5-3 سالگی و جنس ماده در 4-2جنس نر در سنین

درجه 12 -15در آبهای کم عمقی که دمای آن بین )فروردین واردیبهشت(اههای آوریل و میدر م هزار عدد برای هر کیلوگرم وزن 150-200تعداد تخم ها را می توان . سانتیگراد است صورت می گیرد

ن ریشه های در این هنگام ماهی نر نوعی النه نامنظم و زبر روی بستر و مابی. بدن ماهی ماده در نظر گرفتسپس ماهی نر پس از باروری تخمها به مراقبت . گیاهان می سازدتا ماهی ماده تخم هایش را به آن بچسباند

بوسیله باله های سینه ای خود آب را در اطراف این تخمها به جریان در می آورد "از آن می پردازد و دائما وبمیزان کافی آب تمیز و غنی از اکسیژن را در تا گل و الی و سایر مواد رسوبی را از آن ها دور می کند

.)27و8( اختیار آنها قرار دهد میلی مترند که در ابتدا 5-6دوره انکوباسیون تخمها ، حدود یک هفته بوده و الروهائی از تخم خارج شده

سوف . دماهی نر برای مدت کوتاهی نیز از بچه ماهیان حاصله مراقبت میکن. از کیسه زرده تغذیه می کننددر ابتدا آن . های جوان حاصل از این تخم ها دستجاتی را تشکیل داده و بصورت گروهی زندگی می کنند

سانتی متر رسید، شروع 3-4ها از پالنکتون ها و حشرات کوچک تغذیه می کنند، اما زمانی که طولشان به شکارچی بوده و از سایر ماهیان تغذیه "ماهیان بالغ کامال. به تغذیه از تخم یا الرو سایر ماهیان می نمایند

.)27و7(می کنندگاهی در استخر های مناسب،استخرداران با استفاده از ریشه های گیاهی جگن النه هایی را بمنظور تخم ریزی این ماهیان فراهم میکنند،و پس از انجام تخم ریزی این النه ها را برداشته و پس از بسته بندی با خزه

پیوند زدن این در رودخانه ها و آب بندان هابا استفاده از بچه ماهیان یک ساله ای که در و یخ با هدف .)7( استخرها پرورش یافته اند می تواند نتیجه بهتری داشته باشد

19

:)Silurus glanis ,Linnaeus 1758( له طبقه بندی وزیست شناسی ماهی اسب -2 -7 -1-1

اسبله : نام فارسی European catfish, sheatfish, Wels:لیسی نام انگ

..جایگاه ماهی اسبله در جدول نشان داده شده است Animalia Kingdom جانوران سلسله

Chordata Phylum طنابداران شاخه

Osteichthyes Class ماهیان استخوانی رده

Siluriformes Order گربه ماهی شکالن راسته

Siluridae Family نگربه ماهی ماهیا خانواده

Silurus Genus گربه ماهی جنس

S.glanis Species اسبله گونه

) (S.glanis) (http://www.briancoad.com ماهی اسبله: 4- 1 شکل

20

2اسبله که یکی از بزرگترین ماهیان آب شیرین است دارای یک جفت سبیلک طویل بر روی فک باالیی و عدد 3- 5باله پشتی این ماهی کوچک و دارای . ک برروی فک پایین و بدون باله چربی می باشدجفت سبیل

ماهی اسبله دارای دو جفت . عدد شعاع است 84- 92شعاع بوده ولی باله ی مخرجی آن طویل و دارای جنس . دارند کیلو گرم وزن 2-3 سانتی متر طول و تقریبا 50ساله معموال ماهیان چهار.سوراخ بینی می باشد

سانتیمتر و به وزن 100 سالگی 9-10نر در این ماهیان از جنس ماده بزرگتر بوده، حد متوسط طول آنها در .)27و21(رسد می کیلوگرم وزن نیز 150 "ریبا متر طول و تق3ماهی اسبله تا . کیلوگرم اند10

صغیر و آسیای مرکزی مشاهده می این ماهی پراکنش زیادی داشته و در بیشتر منابع آبی اروپا، آسیای درکشورما نیز ماهی اسبله در حوضه آبریز دریای خزر، دریاچه ارومیه واحتماال در ). 5-1شکل .(گردد

.)55و12(حوضه رودخانه تجن پراکنش دارد

)Encyclopedia of Life)- EOL پراکنش ماهی اسبله در اروپا: 5- 1شکل

در دریای شمال . نه های بزرگ دارای بستر نرمی هستند زندگی می کندماهی اسبله در دریاچه ها و رودخا

اسبله یکی از ماهیان کف زی است که در روز خود را میان . آلمان بندرت وارد آب لب شور نیز می شوداسبله بعنوان یکی از . سنگها مخفی می نماید و شبها برای صید، فعال شده و از مخفیگاه خود بیرون می آید

21

درنده، برای ماهیان پرورشی خطر بزرگی بشمار می آید چرا که با ورود آن به استخرها یا حوزه های ماهیانماهی اسبله از ماهیانی مانند سر . پرورشی، زندگی تمامی ماهیان مورد پرورش در خطر خواهد بود

پرندگان آبزی مخروطی،کپور،سیم،شاه کولی و حتی قورباغه ها تغذیه می کنند واگر فرصتی بدست بیاوردماهی اسبله معموال پس از تخمریزی یا . وپستانداران کوچک مانند موش ها را نیز مورد حمله قرار دهد

جفتگیری اشتهای خوبی دارد و به هنگام شروع فصل سرما ، صید را متوقف کرده و در ناحیه عمیق و گتر به صورت منفرد ، دوره آرامش بچه ماهیان به صورت مجتمع و ماهیان بزر. حفاظت شده ای بسر می برد

سالگی بالغ 2-3در ماهی اسبله جنس نر رشد سریعتری نسبت به جنس ماده داشته و در .)27(را می گذرانندزمان تخم ریزی این ماهی از اواخر . سالگی به حد بلوغ می رسد4-3می گردد، در حالیکه جنس ماده در

در نواحی . سانتی گراد باشد در تغییر است18مای آب بیش از فروردین تا اردیبهشت ماه، به هنگامی که دبرای تخم ریزی جنس های نر . شمالی کره زمین تخم ریزی معموال بین ماه های تیر و مرداد انجام می گیرد

در . و ماده در کنار ساحل که از گیاهان آبزی فراوان پوشیده شده است، محل مناسبی را انتخاب می کنند هزار عدد برای هر کیلوگرم وزن بدن 30ه مناسب تشخیص داده شده تخمها به تعداد تقریبیآشیانه ای ک

تخم ها برنگ زرد روشن بوده و دوره . ماهی ماده ریخته می شوند که به زمین یا گیاهان آبزی می چسبندحافظت می جنس نر تا شکوفائی تخم ها از آنها م. روز است3- 10انکوباسیون آنها بر حسب دمای آب بین

بوده و فاقد سیبیلک )بچه قورباغه(الروهای ماهی اسبله در نگاه اول بسیار شبیه به الرو دوزیستان .)27(کند اولین غذای این ماهیان . میلی متر طول داشته و ابتدا از کیسه زرده تغذیه می کنند7این الروها . می باشند

ریز و کرمها می باشد در صورتیکه اسبله ماهیان پس از جذب کیسه زرده از پالنکتون ها، سخت پوستان و گاهی از قورباغه، پستانداران کوچک و حتی پرندگان آبزی ) بویژه گونه های ریز(بزرگتر عمدتا از ماهی

.)27و7(تغذیه می کنند 90بیش از (در دریاچه سد ارس این ماهی از گاماریده ، شیرونومیده ، توبیفکس ، ماهیان و بطور انبوهی

عدد از این سخت پوست 10از شاه میگوی سد ارس تغذیه نموده و در مواردی بیش از ) درصد وزن غذااحتماال این اولویت می تواند به خاطر فراوانی خوب ، حرکات کند .)18(در معده اسبله مشاهده شده است

.)19(این سخت پوست و اندازه بزرگ و شاید هضم راحت تر آن باشد هفته بچه ماهیان 4-3آبهائی که دارای مواد غذائی فراوان است رشد سریعی داشته و پس از ماهی اسبله در

.)27( گرم می رسند500 سانتی متر و وزن20 سانتی متر و در اواخر یک سالگی به طول 4-3به طول

22

و بررسی گذشته نگر ماهیانمطالعات انگل شناسی -1-2

: شیرین ایران انگل های ماهیان آب ختیبوم شنا -1 -1-2، 1ماهیان آب شیرین ایران در سه ناحیه بوم شناختی سارماتیان) 1981(بر اساس نظر آرتور ترومن

همانطوریکه انتشار ماهیان . حوضه آبریز هستند31 ، در مجموع شامل )7-1شکل(3 و اورینتال2مزوپتامیانبه عنوان شاخص مناسبی برای ت