iii - .:: İslâm ansiklopedisi · el-idrlsl gibi coğrafyacılar ondan faydalan ... fuente de...
TRANSCRIPT
iBNÜ'd-DELAT
larında aynı zamanda kendilerinden hadis dinlediği İbn Rüşd, İbn Hazm ve İbn Abdülber en-Nemerl ile Ebü Ubeyd eiBekrl, Muhammed b. Fütüh ei-Humeydl, Ebü Ali es-Sadefi, Ebü Ali ei-Gassanl'nin bulunduğu çok sayıda tanınmış kişi onun talebeleri arasında yer aldı.
Maliki mezhebine mensup olan ibnü'dDelal güvenilir bir muhaddis. önemli bir coğrafya alimidir. iber yarımadasının çeşitli bölgelerine seyahatlerde bulunarak bu yerler hakkında bilgi toplamış. kendisine bu yolculuğunda coğrafyacı Ebü Ubeyd ei-Bekrl kılavuzluk yapmıştır. Yaküt eiHamevl ve Muhammed b. Muhammed el-idrlsl gibi coğrafyacılar ondan faydalanmış. Zekeriyya b. Muhammed ei-Kazv'inl de Aşarü '1-bilad ve a]]bdrü'l-'i bd d adlı eserinde (mesela b k. s. 216, 240 vd.) ispanya ve Batı Avrupa ile ilgili coğrafi bilgi verirken onu esas almıştır (Krachkovsky, ı, 274). Eserlerinde, çalkantılı mülükü'ttavaif dönemi (ı 031-1 090) ispanya'sının coğrafi yapısı ile tarihi ve kültürel hareketliliğine ışık tuttuğu kabul edilen ibnü'd-Delal 19 Şaban 478'de (10 Aralık 1 085) Meriye'de vefat etti ve Havz Kabristanı'na defnedildi.
Eserleri. 1. İfti:Uızu (İktizazu) ebkdr eva'ilü'l-a]]bar. Hadis kitaplarından derlenmiş olup Hz. Peygamber henüz hayatta iken fıkhl hükümlere esas teşkil eden hadislerden meydana gelmiş bir çalışmadır (İbn Hayr, s. 473 ; Abdülvahid ZennGn Taha , s. 150). 2. Terşi'u'l-a]]bar ve tenvi'u'l-aşar ve'l-büstdn ti gara'ibi'l-büldan ve'l-mesalik ila cemi'i'l-memalik. Ahmed b. Muhammed er-Razl'nin başlattığı, Endülüslü alimierin sürdürdüğü tarihi ve coğrafi bilgilerin iç içe verilmesi geleneğine (a.g.e., s. 159) uygun olarak kaleme alınan bu tarihi coğrafya eserinde önce kısaca coğrafi bilgiler verilmiş, ardından genişçe tarihi malumat kaydedilmiş. olaylar kronolojik sıraya göre sıralanmıştır. Eserin o dönem için önemli sayılabilecek bir özelliği de esas alınan hicrl tarihierin gerekli görülen yerlerde miladi karşılıklarının verilmesidir (a.g.e., s. 161 ). İbnü'd-Delal bu çalışmasında daha çok müşahedelerine dayanmış olmakla birlikte önceki müelliflerin eserlerine de başvurmuş. özellikle İslam öncesi İspanya tarihine dair konularda Ahmed b. Muhammed er-Razl'den istifade etmiştir. .Endülüs'le ilgili araştırmalar için önemli kaynaklar arasında sayılan eserin bir bölümü Abdülazlz ei-Ehvanl'nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Madrid ı 965). 3. Ni?amü'l-mercan fi'l-mesalik ve'i-mema-
10
lik. Genel coğrafyaya dair bir risaledir. İbnü'd-Delal'nin bunlardan başka Dela'ilü'n-nübüvve (A'Lamü 'n·nübüuue) ile Fehrese adlı eserlerinden de söz edilmiştir (İbn Hayr, s. 430).
BİBLİYOGRAFYA :
Humeyd1. Ce?uetü'l·mul).tebis (nşr. lbrahirıi ei-Ebyarl), Kahire 1410/1989,1, 213-217; Sem'ani. el-Ensab, V, 389; İbn Hayr. Fehrese, s. 222, 430, 473; İbn Beşküvaı, eş-Şıla (nşr. ibrahim eiEbyari), Kahire-Beyrut 1410/1989, I, 115-117; Dabbi, Bugyetü'l-mültemis (Ebyarl).l, 242-244; İbnü'I-Esir, el-Lilbab, ı , 522; Kazvin1. Aşarü'l-bilad, Beyrut, ts . (Daru Sad ır). bk. İndeks; Zehebi, A'lamü'n-nübela', XVIII, 567-568; a.mlf .. Tarf/Ju'l-İslam: sene 471-480, s. 216-217; Safedi, el-Va{i, VII, 259-260; el-l;fulelü 's-sündüsiyye, ı, 380-382, 404; Mahıuf, Şeceretü 'n-nur, ı , 121; I. Krachkovsky. Tarfl; u '/-edebi '1-cogra{iyyi '1-';t\rabf(trc. Selahaddin Osman Haşim), Kahire 1963, I, 273-274; Hüseyin MOnis, Tarfl]u'l-cogra{iyye ue'l-cogra{iyy1n fi'l-Endelüs, Madrid 1967, s. 81-96; Abctüıvehhab b. Mansur, A'lamü'l-Magribi 'l-';t\rab1, Rabat 1403/1983, lll, 163-164; Abdülvahid Zennun Taha, Dirasal {i't-tar1/]i'l-Endelüs1,Bağdad 1987, s. 147-166;Manue1Sanchez Martinez, "Razi, fuente de al-'U~ri para la Espafıa preislamica", Cuadernos de la Historia del Islam, lll, Granada 1971, s. 7 -23; a.mlf., "La co ra de Ilbira (Granada y Almeria) en los Siglos X y Xl, segun al-'U~ri (ı 003-85)", a.e., VII ( ı975-76). s. 5-78; Ali Refii. "İbn Delayi", DMBİ, lll, 511-513. Iii ThOMAS B. IRvıNG
L
İBNÜ'd-DEMAMiNi (~Lo~fı:,;f)
Ebu Abdiilah Bedrüddin Muhammed b. Ebi Bekr b. Ömer
ei-Mahziimi ei-iskenderi ed-Demamini {ö . 827 /1424)
Arap dili ve edebiyatı alimi. _j
763'te (1362) İskenderiye'de doğdu. ibnü'd-Demamlnl veya Dernam'in diye tanınır. iskendei'iye'de akrabası Baha İbnü'dDemamlnl, Abdülvehhab ei-Karavl, Kahire'de Siracüddin İbnü'I-Mülakkın, Mecd İsmail el-Hanefi ve Kemaleddin ed-Demiri, Mekke'de Kadı Ebü'I-Fazl en-Nüveyrl gibi alimlerden tahsil gördü. Memleketinde zamanının ileri gelen ilim adamları ile ve bilhassa İbn Haldün'la uzun süre beraber bulundu. Nasır et-Tinnlsl, İbn Arafe, Cemal İbrahim ei-Emyüti', Celaleddin Abdurrahman b. Ömer ei-Bulkinl gibi alimlerden de istifade etti. İskenderiye'de birçok medresede ders veren İbn C. 'd-Demamlnl, Kadı Ahmed İbnü't-Tinnlsl'nin naibiİğini yaptı. Daha sonra onunla beraber gittiği Kahire'de de bir süre aynı göreve devam etti. Ezher'de Arap dili ve edebiyatı dersleri verdi. 800 (1398) yılında Dımaşk'a geldi ve oradan hacca gitti. Hac
· dönüşü Kahire'deki naiblik görevini bırakarak İskenderiye'ye döndü. Şehrin büyük bir camisinde imam-hatiplik yapmaya başladı. Ayrıca ticaretle de meşgul oldu. Borca girerek büyük bir dokuma tezgahı .
kurdu. Tezgahla birlikte evi yanınca ekonomik durumu iyice sarsıldı. Alacaklılarından kaçıp Mısır'ın Said bölgesine gittiyse de yakalanıp Kahire'ye getirildi. Bu sırada Kahire'de bulunan edip ve şair İbn Hicce el-Hamevi ile sır katibi Nasırüddin ibnü'IBarizi"nin yardımları sayesinde borçlarından kurtuldu ve eski itibarına kavuştu. Memlük Sultanı ei-Melikü'I-Müeyyed elMahmud! tarafından Mısır'da Maliki kadısı olarak tayin edildi. Bazı ciddi suçlamalara maruz kalması üzerine görevinden ayrılarak tekrar hacca gitti (819/1416).
Ertesi yıl Yemen'e geçip Zebld Camii'nde bir yıl kadar ders okuttu. Fakat burada daha fazla kalma imkanı bulamayıp Hindistan'a geçti. Hindistan'da verdiği dersler ve çalışmalarıyla kısa sürede kendini kabul ettirdi. Ancak buradaki hayatı da uzun sürmeyen İbnü'd-Demamlnl827 Şabanında (Temmuz 1424) Hindistan'ın Gülberge şehrinde vefat etti. Bazı kaynaklarda zehirlenerek öldürüldüğü kaydedilmektedir (Sehavl, VII, 185; Ahmed Baba et-Tinbüktl, s. 489). İbnü'd-Demamlnl dil, edebiyat alimi ve şair olmasının yanı sıra fıkıh. tefsir ve hadis alanlarında da söz sahibiydi.
Eserleri. 1. el- 'Uyun ü '1-gamize 'ala ]]abaya 'r-Ramize (Şer!; u 'l-ljazreciyye, Şerl;u 'Arü.zi'L-ljazreci). Ebü Muhammed Abdullah b. Osman ei-Hazrecl'nin el-Ijazreciyye ve er-Ramize adlarıyla anılan aruza dair kasidesinin şerhidir. Bazı kaynaklarda iki ayrı kitap olarak gösterilen eserde EbG Abdullah Muhammed b. Ahmed ei-Gırnatl'nin er-Ramize üzerine yazdığı şerhi esas alan müellif, hocalarının aruza dair görüşleriyle kendi görüşlerini mezcetmiştir. İlk olarak kenarında Şeyhülislam Ebu Yahya Zekeriyya ei-Ensarl'nin Fet}:ıu Rabbi'l-beriyye bi-şerJ:ıi'l-Kaşideti'l-ljazreciyye adlı eseriyle birlikte el-'Uyunü ;1-ta]]iretü'l-gamize 'ala ]]abaya'r-Ramize ismiyle basılan eserin (Kah i re 1303) ilmi neşri el-'Uyunü '1-gamize 'ala ]]abaya'r-Ramize adıyla Hassanİ Hasan Abdullah tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1383/1973, 1415/
1994). 2. Tul;fetü'l-garib bi-şerJ:ıi Mugni'l-lebib. İbn Hişam en-Nahvl'nin i'rab ve edatlarla ilgili Mugni'l-lebib adlı eserinin şerhidir. Bu eser Mısır'da ( 1305), Takıyyüddin eş-Şümünnl'nin Kitdbü'l-Munşıf mine'l-kelam 'ala Mıigni İbn Hişam
adlı eserinin haşiyesinde yayımlanmıştır. İbnü'd-Demamlnl'nin aynı eser üzerine bir şerhi daha vardır. Hindistan'da kaleme aldığı şerhe el-Hindiyye, Yemen'de yazd ığına el-Yemeniyye adı verilmiştir. Eserin "1\rfa min Tul)feti'l-garlb" adını taşıyan bir bölümü Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Veliyyüddin Efendi, nr. 3002). 3. Ta'li]fu'l-ferr'ı'id 'alô. Teshili'l-fevô.'id. İbn Malik et-Tal'nin nahve dair eserinin şerhidir. 820 (1417) yılı civarında Hindistan'da öğrencilerin isteği üzerine yazılan şerh, Gucerat Sultanı ı. Muzaffer'in oğlu ı. Ahmed'e ithaf edilmiştir. İbnü'd-Demamlnl et-Teshil üzerine iki şerh daha yazmıştır. Bunlardan biri noksandır; diğeri tamam olup Mısır'da kaleme alınmıştır (Keşfü';;;-;;;unün, I, 406). Ta'li]fu '1-ferô. 'id'in çeşitli yazmaları mevcuttur (Süleymaniye Ktp., Carullah Efendi, nr. 1890; Nuruosmaniye Ktp ., nr. 456 ı). 4. el-Menhelü 'ş-şô.fi (eş -şafi) ii şer]J.i'l-Vô.fi. Muhammed b. Osman ei-
. . .... ~ ..... ~. ~~.:ıwı.ı:..çw~ı:,~....:.,.:...t....--~1· ~J.l>?.'•~\i:..:,w<1-·4~ıe~ ı~ı~_,...ı;i·; >,,jJ:.)!)tJ!}.i.~ •CJ\} dlı:J~Y;J,:.llle,;.s~·· i,;:.ll~ ~ " " .... "' ~J1k., ;w.L).'):l}:ı.;-.ı..ı.J ' ~,.;..ı.,~» ı~~~·, ..:ıı;..ıv..ı~ ~,:, t;.;, .~)'l~e:;>-':':Y.l ı <.f,>) ıe.ı:.;.J~)..o;'!:')l..;,t.;, ı ~JlkJ,.. I ~~~~-~~.~ı w.;;ı;~~&ı..ı:.I(, .~J»ı..ı:ıru.l) ~~~->L:;Jw.ı c.u.ıl;;.;~.·lrl'&.:'lV;J'>~~I..f.'b' t-'~vJı.ıı.e.•t.t.;.ı.:ı.r.;ıJ:Jt.J:•\!W ı~z.wı ~~~~.r~~i(~vı.ı~vı.:k1iı.VtJ:. ı~~ı.:. .. h.:iı....;.!,JJ ~...ı~~~L'(ııı:..l'"":"ı.,..ıın~:.ı.ı~(ft.~~~~ Lo
ıJJ:eiw~.::.I~~J.t~,s .. t;J!)r:_~~lli~c!U>· ~t..ı~ij,; l,ı_...v4' 1~1t.üı 1J1\Hr.U!f-.i.Jı~-~'~ • r,..)ıl e).w~..ı~.,..vlJ.i~~Li;..!j~I ~J.:ibt;JlJCt-:l»\Jl ~I.Atl(..l ylf-~~~Wıl,.:.:J I.u,:..ı.Je).w ~ı,., .• l;;.,ıil l.V;~ı.t,ıl:.:'~.ı ~~;.;.ı~:ı~rJ!.U>~..ıf.Lt!i· ..:..'ı).IJ ~~.:.~wı ~trfr~~)"'ı~ı..ı ..f~ ı~~G:. ~ltrı./f:',.,I.Wj~;,\b>ıj iJ..ı~..:....I':W.~.ı~~ I U,.i! ~\..~tr'~'C:..,.~i.!.ı!.llv,;;:'f...ll.llt:(l.-~J~.....,ı;u _ .J I~)jLL)l.:.JI, ı~..ı..;>c:ı~ö.,.~<;w ıe~lij.~ c('~!,Pı..:...ı~~.:::ı.ı;..Jü '.!.:;..J:.I ı,c;; :. ~ı;...~"'
' . " • . " " " " , . .!1 ti,l;.l l l....>f~~~)>II.Aı, t.;,.~.J ljı!)'~'iloWII~.J
iBNÜ'd-DEVADARI
-~~~Aı~ ... · ·r:JYJ '.ıY:ru ...ı
ı . ~W.ıt~l...ılL/ ... ;!%.!,;. .• ,oU' tJ~ı;....J,.b.J;.,ı t!.;_,~~""~·~;.._, ~~G.ıı~;i,ı_.;;;;~!J;.l .;;ı ~Jllö~.!_:,t;-_,')/~~,J\, •ci t;,...J:._;_,~I~Lt4:fJI ).J~.){sJl1AI%~e.ı:-.J;.I~J.JJı~_, ' Gr..;..U ·~.,f.-J+.J • ~t.:J_,..~I~_,_;;:.'\Iö~W:. , l.o!.ı<,:r ,JJ?~<t'~~,J.:..~i.J ~~;.JLı,f~~.ı.l.r,.J.) .;ISI~~.:.li,!JJ)~;...r;'~J(.b~_.l\r.~I.V..::.!.t;,'Jlij· .)JJ~..,ü.i})lAJ~J.I I · lö+,-~~J/).J.:,).\;.~1;· >'it}-J~~;;ıı~.J.i)J-, , l.ı'.>"f/ GJÖJ.Y!.i1.J!ol:li.J<.iJ ~)t..!}o .:)JıW!,.4.ı:}l.:.l,!,(_i i, ...;:,.I .!;....JW,I..::.. :,ı),> .. ' . , " . V J
::.ll-ı:.:.;,~ı.ı ..:-L;Jı-&l:.Al!!'-L:<b' .. /" :.:ıu. ·: 1 V ' ,. .. .~J"' .:.W: ~~~U(/,ı~.~.f.:~~~_;)!)•~ ~;ıe;.ı~~ ..f":'.~.ıy,->,.:.;9.;:;.._,;~Jr~)J;vwı~~l))l ~ıt.ı., .~j<-~)wı· ~J,ı,-JıJ-I..ı'\ll.JI'b ~
' " " " i) u _,. .,.:.r..IIJf?G~I ~-.~ı · ~':ltrJ.~?I o;:.::.;.,/.~ •' il" ' .:f .• .. i.l,iôl.':~u\Al-U(..JUı.Ul.>~ı~~:ıuL~.:: .. u~~j~ı t->VI~.ii-.lı:-..;tl>!J ·":'~:i!AJI .;~uır~ı . :.u.~\lı.U I ~~ ... ~~ ·~.:,:...';'ı.ı:~~ i(V.JJ(>\s.lltl ... lc!,I;~\J
:··. ıı:.l4.:<"-v!. · · .!,ll:.a.::..~_, ı oi:..U.!$J-b w\--J?.!J t.l.!r.W~I)I~,>)!f:.~~,j!.J 1 Wı/2ı;t·~.J J:.l)t..l
::,.,\~
Belhl'nin el-Vô.fi fi'n-nal).v adlı eserinin ibnü'd-Demamini'nin el-Fetl:ıu'r-Rabbanr fi'r-red 'ale'l-Binbanr adlı eserinin ilk iki sayfası !Süleymaniye Ktp., Resi d şer hi olup Gucerat Sultanı ı. Ahmed'e it- Efendi, nr. 318/21
haf edilmiştir (Atıf Efendi Ktp., nr. 2573; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. I I 70). S. Lem]J.a-tü'l-Bedr. Kısa makame türünde bir eser-dir (Süleymaniye Ktp., Carullah Efendi, nr. 720). 6. 'Aynü'l-Ijayô.t. Hocası Demiri'nin Ijayô.tü'l-l).ayevô.n'ının muhtasarıdır. ibnü'd-Demamlnl, eserdeki uzun kısımları özetleyerek ve gerekli ilaveleri yaparak meydana getirdiği ihtisarını 823 Şabanında (Ağustos 1420) tamamlayıp I. Ahmed' e ithaf etmiştir. Eserin bir nüshası istanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (AY, nr. 1681 ). 7. Nüzulü'l-gayş fi · şer]J.i Lô.miyyeti'l-'Acem. Şenfera'nın Lô.miyyetü'l-'Arab adlı kasidesine karşı Tuğral tarafından kaleme alınan Lô.miyyetü '1- 'Acem üzerine Selahaddin es-Safedl'nin yazdığı şerhe reddiye olup 794'te (1392) Kahire'de telif edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. I 949; Relsülküttab Mustafa Efendi, nr. 932). 8. ~1-Meşô.bil). 'ale'l-Cô.mi'i'ş-şa]J.il). . Buharl'nin el-Cô.mi'u 'ş-şal).il). 'ine yapılan şerhlerden biri olup Gucerat Sultanı ı. Ahmed adına kaleme alınmıştır. Eski nüshalarından birinin sonunda ise eserin Yemen'in Zebld şehrinde tamamlandığı yazılıdır ( Keşfü ';;;;;;un ün, I, 549). Şerhin İstanbul kütüphanelerinde çeşitli nüshaları vardır (mesela bk. Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 192; Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 945, Laleli, nr. 533). 9. Risô.1e 1atife fi ba'zi mel).ô.sini Dımaş]f (Süleymaniye Ktp ., Carullah Efendi, nr. ı 720). 10. Kitô.bü'l-Kavô.fi. Aruza dair olan eseri Muhammed b. Osman ei-Belhl şerhetmiştir. 11. Cevô.hirü '1-bul).ur. Yi-
ne aruzla ilgili olup Muhammed b. İbrahim b. Lü'lü' ez-Zerkeşl(ö. 882/1477) tarafından şerhedilmiştir. 12. Şemsü'l-Magrib fi'l-mur]fış ve'1-mutrib. Edebi rnek-tup örneklerinden oluşur. 13. el-Fet]J.u'rRabbô.ni fi'r-red 'ale'1-Binbô.ni. Hindis-tan alimlerinden Binbanl'nin, müellifin elMeşô.bil). adlı eseriyle Teshilü'l-fevô.'id şerhine yöneltmiş olduğu eleştirilere reddiyedir ( eserlerinin yazma nüshaları için bk. GAL, ll, 33;Suppl., II, 21). İbnü'd-Dem~mlnl'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İ:.?;hô.rü 't-ta'lili'1-muglaJs 1i-vücubi ]J.a?,fi 'ô.mili'l-mef ' uli'l-mutlaJs, Ma'dinü '1-cevô.hir, el-Kevô.kibü'1-bedriyye, Şerl).u'1-Maşdari'1-cevô.hir, Mücelled fi'l-i'rô.b, Ma]Sö.ti'u'şşürb (hamriyyata dair şiirler).
BİBLİYOGRAFYA :
İbnü'd-Demamini, el-'Uyünü'l-gamize 'altı l]abtıya 'r-Rtımize(nşr. Hassan i Hasan Abdullah). Kahire 1415/1994; Sem'ani, el-Enstıb (BarGd1), ı, 487; Sehavi. eçi-Pav'ü'l-ltımi', VII, 184-187;SüyGti, Bugyetü'l-vu'tıt, ı, 66 vd.; Ahmed Baba etTınbükti, Neylü'l-ibtihtıc, Trablus 1408/1989, s. 488-490; Keş{ü'?-?Unün, 1, 406, 549, 613, 696 vd.; ll, 1135 vd., 1235, 1537, 1998; İbnü'Iİm!ld, Şe?ertıt, VII, 181 ;Şevkani, el-Bedrü't-tali', ll, 150 vd.; Serkis, Mu'cem, 1, 879 vd.; Brockelmann. GAL, ll, 32-33, 172; Suppl., ı, 440; ll, 21, 171; Zirikli. el-A'ltım, VI, 282 vd.;Kehhale, Mu'cemü'l-mü'elli{in, IX, 115.
ı.ı M. REŞiT ÖZBALIKÇI
L
İBNÜ'd-DEV AI> ARi ( .s;I.)I,.:JI ~1)
Seyfüddln EbCı Bekr b. Abdiilah b. Aybek ed-Devadarl
(ö. 736/1336'dan sonra)
Memlük tarihçisi. _j
Kahire'de doğdu. Hayatı hakkında bilinenler eserlerinde antattıklarından ibarettir. Mehmed Fuad Köprülü onun Selçuklu hanedanından geldiğini söyler. Kenzü'd-dürer'in kendi hattıyla olan nüshasına ait cüzlerin unvan sayfalarında adını Ebu Bekir b . Abdullah b. Aybek Sahibü Sarhad şeklinde vermektedir. Dedesi Sarhad hakimi izzeddin Aybek Mikail, Eyyubller'den ei-Melikü'I-Muazzam'ın metniükü idi ve askerlikyanında ilimle de ilgilenirdi. Müellifin Dürerü't-ticô.n adlı eserinde Şarkıye eyaletinin (merkezi Bilbls) emlri olduğunu söylediği babası Cemaleddin Abdullah b. Aybek'in "Devadari" nisbesiyle tanınması, önceleri Sultan Baybars'ın devadarı ve sır katibi Emir Se.Yfeddin Balaban er-Rumi ez-Zahirl'nin hizmetinde bulunmasından dolayıdır. İbnü'dDevactarl, son görevi Memlük sınır kalelerini teftiş olan babasıyla, onun Ürdün'deki Zerka vadisinde atından düşüp öldüğü 13 Receb 713 (3 Kasım 1313) tarihine kadar birlikte dolaştı. Uzun yıllar önemli bir
11