Havza Planlama ve Proje Eğitimi3 – 6 Şubat 2014 – Afyonkarahisar

HAVZA PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMINDA BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN ÖNEMİ

Yakup DAĞAŞANBiyolog

Kıtlık

Herkes her istediğini alamamaktadır. Çünkü istekler, onları karşılayacak kaynaklardan daha fazladır. Veya kaynaklar, isteklerden daha azdır. Birey veya devlet olsun, sorun değişmemektedir; mevcut kaynakla daha fazla istek karşılanmaya çalışıldığında sonuç, bütçe açığıdır. O halde kıtlık (nadirlik) sorunu sınırsız istekler, sınırlı kaynaklar çatışmasından doğmaktadır

Tercih

Kıtlık sorunu bir başka sorunu yaratmaktadır; tercih sorunu. Kıtlık sorunuyla karşılaşan halk tercih yapma durumundadır.

Çevre ile ekonomi yada geçim arasındaki tercihlerin kaybedeni genelde çevre oluyor, biyolojik çeşitlilik oluyor, peki nedir bu biyolojik çeşitlilik yenilirmi? İçilirmi? Yakılırmı? Satılırmı?...

Biyolojik çeşitlilik nedir?

Yerkürede yaşayan birbirinden farklı tüm canlılar biyolojik çeşitliliği oluşturur. Yeryüzünde yaşayan tür sayısı 15 ile 100 milyon arasında değiştiği varsayılmaktadır.

Teknoloji ve medeniyetin gelişmesine bağlı olarak insanların ekonomik ve sosyal yaşamı, doğaya bakış açısı ile insan-doğa etkileşimi önemli ölçüde değişime uğramıştır.

Bir zamanlar ekonomi literatüründe sonsuz bir kaynak olarak görülen biyolojik çeşitliliğin sonsuz olmadığı, insan neslinin devamı içinse en önemli faktörlerin başında geldiği geç de olsa anlaşılmıştır.

Tehlikenin farkına varan insanoğlu bazı önlemler almış ve hala önlem alma çabası içerisindedir. Bu önlemler ulusal ya da uluslararası düzeyde uygulanmaya çalışılmaktadır.

Artık üretim süreçlerinin ve ürünlerin çevreye ve biyolojik çeşitliliğe zarar vermemesi için bazı standartlar geliştirilmekte ve uygulanmaktadır.Bunu yaparken de türlerin ekonomik değeri,varlık değeri ve diğer türlerin devamlılığı gibi kriterler de dikkate alınmaktadır.

Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasının Maliyeti

Biyolojik çeşitliliğin korunması konusunda dikkate alınması gereken başlıca konular şunlardır

a) Öncelikle hangi tür biyolojik çeşitlilik korunacaktır?

b) Bu amaçla ne kadar kaynak ayrılacaktır?

c) Hangi alanlar koruma için ayrılacaktır?

Hangi tür biyolojik çeşitlilik korunmalıdır?

Hangi türlerin koruma altına alınacağı sorusu cevaplanırken, sosyal faydayı maksimize eden türler belirlenmelidir. Çünkü tüm türleri korumanın maliyeti, bütçe olanaklarından çok yüksek olacaktır.

Bu amaçla ne kadar kaynak ayrılmalıdır?

Bu amaçla ne kadar kaynak ayrılacağı sorusu bütçe olanaklarına ve elde edilecek sosyal faydaya bağlıdır.

Hangi alanlar koruma için ayrılacaktır?

Hangi alanların bu iş için ayrılacağı konusu da ayrılan yerlerin sağladığı biyolojik çeşitlilik ile ilgilidir. Çünkü ayrılacak alanların barındırdığı biyolojik çeşitlilik birbirinden farklıdır. Bu durumda en yüksek biyolojik çeşitliliği sağlayacak alanın bu amaçla ayrılması daha rasyonel bir tercih olacaktır.

Küresel ekonominin %40’nın biyolojik süreçlerle ilgili olduğu, küresel biyolojik çeşitlilik değerinin 2,9 trilyon dolar/yıl, ekosistem fonksiyonlarının sağladığı mal ve hizmet değerinin 33 trilyon dolar/yıl olduğunun ortaya konmuştur. (Costanza et al., 1997, Anonymous, 2002; Tekeli vd., 2006:21)

Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?

Biyolojik çeşitliliğin ekonomik süreçlere olan önemli bir katkısı ise, ilaç hammaddesi olarak kullanım potansiyeli taşımasıdır. Küresel olarak insanlar, sağlıklı yaşamak için, bitkilerden elde edilen ilaçlara gereksinim duymakta ya da bu ilaçları kullanmaktadır. Bu gün Avrupa’da satılan reçeteli ilaçların %25’i bitkilerden elde edilen efedrin, ergomatin vb. aktif hammaddeleri içermekte (Erdem, 2004), 20 bin ile 70 bin arasında bitki geleneksel tıpta veya ilaç hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Tıbbi amaçla kullanılan ticari bitkilerin piyasa değerinin 5 milyar $/yıl olduğu tespit edilmiştir (Pearce and Puroshothaman 1993)

Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?

Fransworth ve Soejarto (1985)’in, ABD’de yetişen 5000 bitkiden 16’sının potansiyel medikal kullanım değeri taşıdığı ve 16 bitkiden her birinin değerinin 203 milyar $ ve 16 bitki için toplam değerin 3248 milyar $ olduğunu tespit etmişlerdir. Principe (1989)’nin ABD’de, 1985 yılında 40 bitkinin reçete değerinin 11,7 milyar $ ve her bir bitki için değerin ortalama 290 milyon $ ve her bir bitkinin yaşam skalasına katkısının değerinin ise 6 milyar $ olduğunu tahmin ettiği bilinmektedir (Kumar, 2004)

Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?

Aynı şekilde, tarımsal sanayi ürünlerinden birçoğunun hammaddesi bitkisel kaynaklı olup, giyim, süs eşyası, çeşitli boyalar vb kullanım alanları oluşturur. Özellikle tarımsal biyolojik çeşitlilik, binlerce farklı genetik özelliğe sahip çeşitlerin geliştirilmesi tarımsal çeşitlilik açısından önemlidir. Ayrıca genetik materyalin biyoteknolojik manipülasyonlara uğraması ve bunun sonucu oluşacak mal ve hizmet prosesleri büyük ölçüde ekonomik değer taşır. Bununla birlikte milli parklar, Akdeniz foku, deniz kaplumbağaları, balinalar da turizme gelir sağlayan biyolojik çeşitliliğin önemli ekonomik değer unsurları arasındadır. Burada söz konusu olan değer yalnızca ekonomik değil aynı zamanda bu kaynakların varlığından kaynaklanan ve parasal olarak ölçümü oldukça güç olan ekolojik bir değer de söz konusudur. İnsanlar balinaları görmese de onların varlığından mutluluk duyabilir, onlara önemli bir değer atfedebilir.

Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?

Günümüzden yaklaşık 10 bin yıl kadar gerilere giden yerleşim tarihi, bitki örtüsü ve insan arasındaki ilişkiler göz önüne alındığında Anadolu’nun doğal olarak yayılış gösteren birçok bitkinin anavatanı olduğu dikkat çekicidir. Birçok uygarlığa merkez oluşturan Anadolu bulunduğu coğrafi konum, jeolojik yapısı gereği gen merkezlerinin kesişim bölgesini oluşturması bakımından zengin bitki çeşitliliğine sahiptir. Anadolu 10 binin üzerinde bitki çeşitliliği ve 3400’den fazla endemik tür ve %34,4 endemizm oranı ile küresel biyolojik çeşitliliğe ve küresel ekonomik süreçlere katkı sağlamaktadır (Özhatay vd., 2005/a), (Özhatay vd., 2005/b:23).Özellikle küresel ekonominin %40’ının biyolojik ürünler ve süreçlerle ilgili olduğu, biyolojik çeşitliliğin küresel ekonomik değerinin 2,9 trilyon dolar /yıl olduğu (Anonymous, 2002; De Groot et al., 2002), ekosistemlerin sunduğu mal ve hizmet değerinin 33 trilyon $/yıl olduğu (Costanza et al., 1997) ve bunun yalnızca tanımlanabilen çeşitlilikle ilgili olduğu düşünüldüğünde, Anadolu’nun küresel çeşitliliğe ve ekonomiye katkı payının yüksekliği dikkat çekicidir.

Biyolojik çeşitlilik ve Anadolu

Biyolojik çeşitliliğin gen, tür, ekosistem ve işlevsel çeşitlilik gibi temel bileşenleri arasındaki ilişki, ekolojik dengenin oluşmasında ve söz konusu dengenin korunmasında, sürekliliğinin sağlanmasında önemli bir rol üstenmiştir. Bu bileşenlerde oluşacak tahribat, sistemi bir bütün olarak etkileyerek, gerek ekonomik gerekse ekolojik kayıpları da beraberinde getirir ve de çoğunlukla bu kayıpların telafisi güçtür. Özellikle endemik türler ve ekosistemler söz konusu ise kayıpların büyüklüğü kaçınılmazdır.

1984 yılında taraf olduğumuz "Avrupa'nın Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması (BERN) Sözleşmesi" ile Rio'da imzaladığımız “Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi” ve 1994 yılında taraf olduğumuz RAMSAR (Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi) Sözleşmesi ile AB Habitat ve Kuş Direktiflerinden doğan uluslararası yükümlülüklerimiz, gerekse ulusal mevzuatımızdan kaynaklanan sorumluluklarımız gereği; korunması gereken tüm alanlarımızın koruma çalışmalarına temel olması için biyolojik çeşitlilik çalışmaları sürdürülmektedir.

Taraf olduğumuz sözleşmeler

UHYS’nin temel önceliği; ülkemiz su toplama havzalarında yıllardır süregelen doğal kaynak ve çevresel bozunum sürecini durdurmak, toprak, su, bitki örtüsü ve biyolojik çeşitlilik kaynaklarının verimliliğini ve kalitesini korumak ve iyileştirmek, uygun kullanımlarını sağlamak, alt havzalardaki kullanıcılara sunulan havza hizmetlerini azami düzeye çıkarmak ve havzada yaşayan düşük gelirli kırsal nüfusun refah düzeyinin yükseltilmesine katkı sağlamaktır

2012-2023 Ulusal Havza Yönetim Stratejisi ve Eylem Planı

Amaç 4 :

Havzaların biyolojik çeşitliliğinin, doğal ve kültürel peyzaj kaynak değerlerinin korunması ve yönetimi ile ekosistem hizmetleri sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.

2012-2023 Ulusal Havza Yönetim Stratejisi ve Eylem Planına göre;

Amaç 5: Havzalarda yaşayan halkın bilinçlendirilmesi, yaşam kalitesinin ve refah düzeyinin yükseltilmesi ve doğal kaynaklar üzerine baskılarının zaltılması.

H-4.1 Havzadaki kendine özgü, tüm hassas ekosistemleri, sulak alanları, önemli biyolojik çeşitlilik sahalarını, doğal ve kültürel peyzaj değerleri açısından önem taşıyan alanlar ve korunan alanları havzalar itibariyle belirlemek, veri tabanını hazırlayarak havzalarda faaliyet gösteren kurum ve kuruluşların yararlanmasına sunmak (2015).

S.4.1.1: Biyolojik Çeşitlilik açısından önemli alanlar ile korunan alanları belirlemek, kayıt altına almak ve haritalamak.

S.4.1.2: Biyolojik Çeşitlilik ile ilgili veri tabanları arasında bağlantıları kurarak BÇ Bilgi yönetim sistemini geliştirmek ve bilgi güvenliğini sağlamak.

Amaç 4 ve Altındaki Hedeflere Ulaşmak için İzlenecek Stratejiler

H-4.2 Havzalardaki korunan ve hassas alanların sürdürülebilir yönetimini sağlamak (2023).

H-4.3 Havzada ekosistemlerde, türlerde ve genetik çeşitlilikte ortaya çıkan değişiklikleri belirlemek ve izlemek amacıyla araştırma, envanter-izleme yöntem ve programlarının geliştirilmesini ve uygulanmasını sağlamak (2023).

S.4.3.1. Biyolojik çeşitlilik envanter yöntemlerini ve uygulanabilir biyolojik çeşitlilik göstergelerini belirlemek, ekosistem bazlı izleme programını geliştirmek kullanılmasını sağlamak.

S.4.3.2. Bilimsel veri ve bilgilerin etkin biçimde paylaşılmasını sağlamak.

H-4.4 Ekosistem hizmetleri belirlemek (2023).

Amaç 4 ve Altındaki Hedeflere Ulaşmak için İzlenecek Stratejiler

Havza planlama çalışmalarında Tür Çeşitliliği ve Ekosistem Çeşitliliği Ekosistem Hizmetleri ile ilgili verilerin toplanması önem arz etmektedir.

1.Tür Çeşitliliği ile İlgili Veriler

Bitkisel ve hayvansal planktonlar,Sucul omurgalı ve omurgasız canlılar,Karasal omurgalı ve omurgasızlar,Sucul ve karasal bitkiler Şapkalı MantarlarSahada üreyen, beslenen ve konaklayan kuş türleri belirlenmeli,

Öncelikli türlerin önemli üreme alanları 1/25.000 ölçekli sayısal haritalara işlenmelidir.

Havza içinde yer alan habitatlar belirlenmeli ve 1/25000 ölçekli sayısal haritalara işlenmelidir.

Bern Sözleşmesi ve IUCN kategorileri göre nadir, endemik, nesli tehlikede ve tehdit altında olan tüm türler (bitki ve hayvan) ve popülasyon yoğunluğu belirlenmeli ve 1/25000 ölçekli sayısal haritalara işlenmelidir.

Biyolojik veriler;

2. Ekosistem Çeşitliliği ile ilgili Veriler

Alanda bulunan ekosistem tipleri, büyüklükleri, yayılımları ve sulak alana olan uzaklıkları (Orman, Dağ, Step, Kıyı-Deniz, Ada, Diğer sulak alan ekosistemleri v.b.)

Alanda bulunan habitat tipleri, büyüklükleri ve sulak alana olan uzaklıkları

Vejetasyon Örtüsü

Ekosistem direncini sağlayan temel ekosistem işlevleri ve döngüler tespit edilmeli

Biyolojik veriler;

Her Ekosistem için çeşitliliğini ve fonksiyonunu düzgün devam ettirebilmek için ihtiyaç duyduğu en küçük bir alan vardır.İşte bu en küçük alan korunan alanın amacına hizmet edebilmesi için gerekli olan kritik büyüklükteki sahadır (McArthur & Wilson, 1967).

Gereğinden küçük koruma sahaları ekosistemin bir parçası olan türü korumaya yardımcı olmayacaktır. Ayrıca sahanın taşıma kapasitesi, popülasyon büyüklüğü de dikkate alınmalıdır.(Groot Bruinderink et al.,2003).

Alanlar tespit edilirken;

3. Ekosistem Hizmetleri ile ilgili Veriler

Tıbbi, farmakolojik ve biyoteknolojik ticari değeri olan bitki türleri

Tıbbi, farmakolojik ve biyoteknolojik ticari değeri olan hayvan türleri

Tarımsal ve zirai ticari değeri olan bitki ve hayvan türleri

Doğadan toplama yoluyla gıda olarak tüketilen bitkiler

Avcılık yoluyla gıda olarak tüketilen karasal hayvanlar

Gıda ve ticaret amaçlı toplanan ve avlanan su ürünleri

Sulak alan havzası içinde suyun kullanım amacı ve miktarı (içme, kullanma, endüstriyel, evsel, sulama)

Saz kesimi (Saz özelliği taşıyan alanların dağılımları ve varsa saz kesimi)

Ekosistem Hizmetleri ile ilgili Veriler

Torf (Turba, torf özelliği taşıyan alanların üç boyutlu dağılımları ve varsa turba çıkarımı)

Tuz çıkarımı (tuz özelliği taşıyan alanların üç boyutlu dağılımları ve varsa tuz çıkarımı)

Ormancılık

Turizm ve Rekreasyonel Alanlar

Meracılık

Otlatma

Elde edilen yan ürünler (soda vb.)

Diğer arazi kullanımıBiliniyorsa yukarıdaki ekosistem hizmetlerinin sektörel büyüklüğü (bedeli, sektör portfoyü v.b.)

Biyolojik veriler;

4. Biyolojik Çeşitlilik ile ilgili Diğer Veriler

Türler doğal mı egzotik mi?

Türler egzotik ise insan eliyle mi alana getirilmiş, yoksa iklim değişikliği gibi doğal etkenlerle yayılmış

Türler egzotik ise istilacı mı?

Alanda biyolojik çeşitliliğin ve ekosistem direncinin gidişatının izlenmesinde kullanılabilecek gösterge türler

Türlerin ve habitatların birbirine bağımlılığı ile ilgili bilgiler

Biyolojik veriler;

Ekolojik ve biyolojik çeşitlilik yönünden değerlendirme:

Alandaki habitat tipleri arasındaki ekolojik ilişkiler ortaya konmalı ve gerekli değerlendirmeler yapılarak alanın ekolojik önemi belirlenmelidir.

Ulusal ve uluslararası kriterler kullanılarak (Bern Listesi, IUCN Uluslararası “Red Data List”, Ulusal “Red Data List”, Ramsar kriterleri, Önemli Kuş Alanı kriterleri gibi) alanın Fauna ve Flora yönünden değeri ortaya koyulmalıdır.

Biyolojik, ekolojik ve hidrolojik çalışmalar için örnekleme alanlarının belirlenmesinde farklı ekosistem, farklı vejetasyon, bakı ve yükseklik kriterlerine uyulmalıdır.

Biyolojik çeşitliliğin değerlendirilmesinde nesli tehlike altında olan veya hassas veya nadir türler ve habitatlar belirlenmelidir.

Biyolojik veriler;

• Hassaslık

• Nadirlik

• Doğallık

• Tipiklik

• Özel İlgi

• Büyüklük

• Çeşitlilik:

• Denge ve Dengesizlik

• Alanın Bölgenin Ve Ülkenin Ekolojik Yapısındaki Yeri

• Gelişme / Restorasyon Potansiyeli

Niteliksel yönden değerlendirme için başlıca araçlar;

ULUSAL BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK ENVANTER VE İZLEME PROJESİ

İşin konusu

• Ülkemizin biyolojik çeşitliliğini tespit etmeye yönelik olarak envanter çalışmaları çoğunlukla literatür tabanlı yapılmıştır. 

Biyolojik çeşitliliğin izlenmesinde eksiklikler mevcuttur.

Envanter ve izleme faaliyetleri literatür ve arazi destekli çalışmaları ile güncellenecektir.

 

Amaç

Biyolojik çeşitliliğin etkin korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması, dinamik izlemenin zamansal ve konumsal eksende gerçekleştirilmesi ;

Doğa koruma, doğal kaynak yönetimi ve arazi kullanım planlarının yapılmasında geliştirilecek yatırım projelerinin yönlendirilmesi ve seçeneklerin oluşturulması .

İlgili faaliyetlerinin nerede gerçekleştirileceği, hangi çalışma konularını içereceği, çalışmaların hangi yöntemlerle ve hangi teknik detayda yapılacağı hususlarına ilişkin detaylar teknik şartname ile belirlenmiştir.

Biyolojik çeşitlilik envanter verilerinin literatür ve araziden sağlanması, göstergelerin belirlenmesi ,göstergeler üzerinden etkin izlemenin gerçekleştirilebilmesi için uygun yöntemin belirlenmesi çalışmaları yapılacaktır.

Tüm veriler DKMPGM tarafından geliştirilen Nuh’un Gemisi Veri Tabanına aktarılarak, CBS ortamında web tabanlı konumsal sunumunun ve yetkilendirilerek sorgulanmasının yapılması imkânı sağlanacaktır.

Şartnamede açıkça belirtilmemiş veya hiç konu edilmemiş hususlarda, sözleşmenin imza tarihinde yürürlükte bulunan ve hizmet alımına konu işle ilgili mevzuat hükümleri uygulanır. Kanunda ve yönetmeliklerde yeterince açıklık bulunmayan hallerde İdare’den alınacak yazılı talimatlara göre hareket edilir.

Teşekkürler…