HANDLEIDING

INHOUDSOPGAWE

A. ALGEMENE INLIGTING 1 Norme vir berekening van drakrag 3 2 Voedingsbehoeftes van 50kg skaap 4 3 Drakrag en voedingswaarde van sekere weiding 5 4 Bepaling van ouderdom - Skaap 6 Bepaling van ouderdom - Bees 7 5 Kunsbies vir hanslammers 8 6 AWEX Identifikasie van wol 9 7 Klassifikasie van rooivleis 10 8 Lamsvleis snitte 11 9 Beesvleis snitte 12 10 Metode om prys van snit te bepaal - skaap 13 11 Metode om prys van snit te bepaal - bees 14 12 Bees- en skaapvleis pryse 15 13 Speenkalf pryse 16 14 Nasionale wolproduksie en verkoopswaarde -

2006/2007 17

15 Wolproduksie en verkoopswaarde Mpumalanga - 2006/2007

18

16 Kruiphok mates - lammers 19 17 Kruiphok mates - kallers 19 18 Hortjie vloere vir bv. ramstalle of skeerhokke 20 19 Vreetspasie en water behoefte in voerkraal 20 20 Verwagte geboorte datums 21 21 Belangrike punte by die aflê van verklarings in

veediefstal sake 23

22 Skeerhuis bestuur 24 23 Kondisie telling 25

B. WEIDING 1 Eenjarige en meerjare weiding onder besproeiing 27 2 Meerjarige mengsel vir besproeiing 27 3 Belangrikste aangeplante weiding in Mpumalanga en

opsomming 28

4 Weimielies 41 5 Mieliekuilvoer 44

2

6 Lusern/Mielie wisselbou stelsel 45

C. VOEDING 1 Bestanddele en resepte vir selfmeng lekke 50 2 Aanvulling van skape in Mpumalanga

- Wintersveld - Somersveld - Mieliereste

52

D. TELING 1 Interpretasie van BLUP teelwaardes 56 2 Interpretasie van katalogus inligting 57 3 Koggelramme as hulpmiddel 61 4 Sinchronisasie van skape 62 5 Semen kolleksie met kunsvagina 65

E. DIEREGESONDHEID EN BESTUUR 1 Versorging van ooie voor paring 67 2 Versorging van dragtige ooie 67 3 Versorging van lammers 68 4 Riglyne vir die neem van ‘n mismonster 69 5 Reduksie toets vir bepaling van weerstand 70 6 Riglyne vir bepaling van ent- en doseer kostes 71 7 Riglyne by nadoodse ondersoek van skape 73 8 Behandeling van vrotpootjie 76

F. PROBLEEMDIER BESTUUR 1 Sosiale struktuur van jakkalse 78 2 Bepaal die ouderdom 78 3 Tekens en leidrade om probleemdier skade uit te

ken 79

4 Kontak nommer in probleemdier bestuur 80

G. ANDER BELANGRIKE KONTAK NOMMERS 81

3

NORME VIR BEREKENING VAN DRAKRAG 1 GVE = 450 KG

SPEENKALF STELSEL IS ‘N KOEI = 1.8 GVE

18 MAANDE STELSEL IS ‘N KOEI = 2.2 GVE

30 MAANDE STELSEL IS ‘N KOEI = 2.7 GVE

1 GVE = 4 OOI MET NAGESLAG

DRAKRAG WISSEL VAN PLAAS TOT PLAAS ERMELO

AREA ± 3 HA BENODIG VIR 1 GVE

1 GVE BENODIG ±10 KG DROëMATERIAAL

(HOOI) PER DAG. DIT IS 2.2% VAN DIE BEES SE

LIGGAAMSMASSA.

1 KVE BENODIG 1.5 KG DROëMATERIAAL

(HOOI) PER DAG. DIT IS 3% VAN DIE SKAAP SE

LIGGAAMSMASSA.

4

VOEDINGSBEHOEFTES VAN ‘N 50KG SKAAP IN VERSKILLENDE PRODUKSIE STADIUMS

PRODUKSIE

STADIUM

DROë MAT.

INNAME PER

DAG

PROTEIENE

PER DAG

ENERGIEE

(TVV/DAG)

Droë diere 1.0 kg 90 g 550 g

Laat dragtig (laaste 4

weke)

1.7 kg 160 g 1 000 g

Lakterende diere 2.1 kg 220 g 1 360 g

Jong groeiende diere 1.4 kg 150 g 940 g

AFRONDING VAN SKAPE (Rantsoen bestaan uit 80% mielies en 20% afondings konsentraat)

TIPE SKAAP BEGIN

GEWIG EIND

GEWIG

VOER

INNAME/

dag

GDT VOER

OMSETTING

Lammers 26 kg 40 kg 1.4 kg 280g/dag 5:1

Jong skape 38 kg 48 kg 1.8 kg 280g/dag 6.5:1

Volwasse

skape

45 kg 55 kg 2.1 kg 260g/dag 8:1

5

DRAKRAG EN VOEDINGSWAARDE VAN SEKERE WEIDINGS DRAKRAG VOEDINGS-

WAARDE LEK AANVULLING

TIPE WEIDING Skaap/Ha/Tyd Proteïen Energie TVV

WEIMIELIES 2 T 4 T

60-65 skape/ha /maand 120-130 skape/ ha/maand

8-10 %

60-80

%

Proteïen/Minerale

MIELIERESTE 2 T 4 T

6-8 skape/ha/ 4 mnde 10-12 skape/ha 4 mnde

6-8 %

50-80

%

Proteïen/Minerale

SOJARESTE 1 Ton opbrengs

8-10 skape/ha/ 2 mnde

12-30

%

50-80

%

Sout/Voerkalk

SOMERSVELD

3-5 skape/ha/ 8 mnde

8-16 %

50-65

%

Sout/Fosfaat en Spoorelemente

WINTERSVELD

7-9 skape/ha/ 4 mnde

4-6 %

45-60

%

Proteïen/energie

OULANDSGRAS Somer weiding

12-15 skape/ha 6 mnde Okt – Mrt

8-16 %

50-65

%

Sout/Fosfaat Spoorelemente

SMUTSVINGER Somerweiding

10-12 skape/ha 7 mnde Nov - Mei

6-16 %

50-65

%

Sout/Fosfaat Spoorelemente

KIKOEJOE

6 GVE per/ha in winter 2 – 4 GVE/ha in somer

RAAIGRAS

6 GVE per/ha

LUSERN

10 – 15 ooie met lammers vanaf 20 Okt – 30 April

6

OUDERDOMSBEPALING EN TANDE INSPEKSIE SKAPE EN BOKKE: Rede: Bepaal ouderdom, kuddesamestelling, tande defekte en siektes. Die oopmaak van die lippe om die tande te ontbloot moet sodanig geskied dat dit onnodige spanning en ongemak by die diere tot die minimum beperk. Die volgende illustrasie wys hoe dit gedoen behoort te word: Gebruik die indeks vinger en middelvinger of duim verkieslik. Dit is belangrik om nie tydelike tande in ‘n jaaroud dier, wat nog nie begin wissel het nie, met die van ‘n volwasse dier van 4 jaar ouderdom (“volbek”) te verwar nie. Hierin sal die gesig se kenmerke van hulp wees. Ouderdom word as volg by skape (en bokke) aangedui:-

15 maande (1jr) ± 3 maande = 2 TAND (2 permanente tande) 24 maande (2 jr) ± 4 maande = 4 TAND 33 maande (3jr) ± 3 maande = 6 TAND 42 maande (4jr) ± 3 maande = 8 TAND (Volbek) Slytbek 6-8 jaar = oud, kort tande (of baie lang, los tande, as min slytasie plaasvind op sagte weidings)

Wanneer diere slytouderdom bereik, sal hulle alreeds kondisie verloor het (as gevolg van swak inname) en dit selde lonend wees om hul te voer om kondisie te herwin vir slagdoeleindes. Om hierdie rede moet teeldiere as ‘n reël nie langer as 8 jaar ouderdom in die kudde gehou word nie.

0-1 jaar

LAM

2 TAND

8 TAND

VOLBEK

6 TAND

4-TAND

7

OUDERDOMSBEPALING EN TANDE INSPEKSIE BEESTE:

Hoe om tande te inspekteer

Baba tande (melktande): onder 2 jaar ouderdom

2 tand: 2 tot 2½ jaar

4 tand: 2½ tot 3 jaar

6 tand: 3 tot 3½ jaar

Volbek: 4 jaar

Geslyt: oor 4 jaar

Tande Ras Gemiddelde ouderdom (Maande) met verskyning

Variasie in Ouderdom met verskyning (Maande)

2 Tand Britse rasse Brahman kruise

24 26

21-27 23-29

4 Tand Britse rasse Brahman kruise

31 33

26-36 28-38

6 Tand Britse rasse Brahman kruise

38 41

32-44 35-47

8 Tand Britse rasse Brahman kruise

46 51

39-54 43-58

8

KUNSBIES VIR HANSLAMMERS Kunsbies (eerste 2 dae) 1 Liter beesmelk 1 eiergeel 2 eetlepels kookolie 1 teelepel (5g) glucose Aanbevole inname (melk of melksurrogaat) 10% van liggaamsmassa Dag 1 – 6 : 150 ml 4x/dag (600 ml) Dag 7 – 14 : 225 ml 4x/dag (900 ml) Dag 15 – 16 : 300 ml 3x/dag (900 ml) Dag 17 – 21 : 400 ml 3x/dag (1 200 ml) Dag 22 – 28 : 600 ml 2x/dag (1 200 ml) Dag 29 – 35 : 600 ml 1x/dag (600 ml) Dag 36 – 42 : 350 ml 1x/dag (350 ml) Gee kruipvoer ad lib vanaf dag 15. Diaree : Indien dit vir langer as een dag aanhou, kry medisyne by veearts.

9

AWEX-ID OM WOLTIPES TE BESKRYF

10

11

12

13

14

15

LONG TERM TREND IN THE PRODUCER PRICE OF BEEF

850

1050

1250

1450

1650

1850

2050

2250

2450

Jan-05 May-05 Sep-05 Jan-06 May-06 Sep-06 Jan-07 May-07 Sep-07 Jan-08

c/K

g

Class A2/A3 Class B2/B3 Class C2/C3

SHEEP MEAT PRICE TRENDS

1 300

1 700

2 100

2 500

2 900

3 300

Jan-05 May-05 Sep-05 Jan-06 May-06 Sep-06 Jan-07 May-07 Sep-07 Jan-08

c/K

g

Class A2/A3 Class B2/B3 Class C2/C3

bees- en skaapvleis pryse soos op Januarie 2008

On a year-to-year basis from January 2007 to January 2008, the average producer prices of Class A2/A3, B2/B3 and C2/C3 increased in total by respectively 16,0%, 11,5% and 6,4%. The average price of the A2/A3’s was however 25,5% higher compared to the long term average over the period January 2005 to January 2007.

When compared to January 2007, the average producer prices of Class A2/A3 lamb and Class B2/B3 were respectively 4,1% and 3,6% and 3,8% higher in January 2008, but Class C2/C3 was 4,0% lower. In January 2008 the average producer price (all classes meat) was also 17,5% higher than the average over the period January 2005 to January 2008.

16

Re

al

we

an

er

pri

ce

(2

00

6=

10

0)

7.0

0

8.0

0

9.0

0

10

.00

11

.00

12

.00

13

.00

14

.00

15

.00

16

.00

Ja

nF

eb

Ma

rA

pr

Ma

yJ

un

Ju

lA

ug

Se

pO

ct

No

vD

ec

Price (R/kg)

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

SPEENKALF PRYSE 2001 - 2007

17

WOLPRODUKSIE EN VERKOOPSWAARDE VAN WOL - MPUMALANGA

18

WOLPRODUKSIE EN VERKOOPSWAARDE VAN WOL - NASIONAAL

19

KRUIPHOK MATES - LAMMERS

• 15 - 20 cm breed

• 38 - 46 cm hoog

VOORBEELD KRUIPVOER - LAMMERS

• 200 konsentraat (skaapvesmet)

• 100 katoen

• 700 mieliemeel

• 150 gemaalde lusern

KRUIPHOK MATES - KALLERS

• 500 - 530 cm breed

• Verskuifbare pyp wat hoogte bepaal

VOORBEELD KRUIPVOER - KALLERS

• 250 skaapvet konsentraat

• 50 katoen

• 150 lusern

• 700 mieliemeel

20

DETAIL MATES VIR HORTJIE VLOERE BV. RAMSTALLE EN SKEERHOKKE

BELANGRIKE AFMETINGS BY DIE VOER VAN SKAPE

• 8 cm Kuipspasie vir lammers

• 2.5 cm Suipspasie per 10 skape

• 100 m2 voldoende vir 50 - 80 skape

BELANGRIKE AFMETINGS BY DIE VOER VAN BEESTE

• Suip spasie - 2 - 3 cm per bees

- 50 liter water per bees per dag

• Vreet spasie - 11 - 15 cm

- 10 - 15m2 per bees

38mm

114

mm

38 x 152 mm

60mm 12mm

54 mm

21

VERWAGTE GEBOORTE DATUMS

DATUM VERWAGTE DATUM VAN GEBOORTE

GEPAAR

OOIE

PERD

BEES VARK

HOND

Jan

1

May

30

Dec

6

Oct

7

Apr

25

Mar

3

Jan

6

Jun

4

Dec

11

Oct

12

Apr

30

Mar

8

Jan

11

Jun

9

Dec

16

Oct

17

May

05

Mar

13

Jan

16

Jun

14

Dec

21

Oct

22

May

10

Mar

18

Jan

21

Jun

19

Dec

26

Oct

27

May

15

Mar

23

Jan

26

Jun

24

Dec

31

Nov

1

May

20

Apr

28

Jan

31

Jun

29

Jan

5

Nov

6

May

25

Apr

2

Feb

5

Jul

4

Jan

10

Nov

11

May

30

Apr

7

Feb

10

Jul

9

Jan

15

Nov

16

Jun

4

Apr

12

Feb

15

Jul

14

Jan

20

Nov

21

Jun

9

Apr

17

Feb

20

Jul

19

Jan

25

Nov

26

Jun

14

Apr

22

Feb

25

Jul

24

Jan

30

Dec

1

Jim

19

Apr

27

Mar

2

Jul

29

Feb

4

Dec

6

Jun

24

May

2

Mar

7

Aug

.3

Feb

9

Dec

11

Jun

29

May

7

Mar

12

Aug

8

Feb

14

Dec

16

Jul

4

May

12

Mar

17

Aug

13

Feb

19

Dec

21

Jul

9

May

17

Mar

22

Aug

18

Feb

24

Dec

26

Jul

14

May

22

Mar

27

Aug

23

Mar

1

Dec

31

Jul

19

May

27

Apr

1

Aug

28

Mar

6

Jan

5

Jul

24

Jim

1

Apr

6

Sep

2

Mar

1 1

Jan

10

Jul

29

Jun

6

Apr

11

Sep

7

Mar

1 6

Jan

15

Aug

3

Jun

1 1

Apr

16

Sep

12

Mar

21

Jan

20

Aug

8

Jun

16

Apr

21

Sep

17

Mar

26

Jan

25

Aug

13

Jun

2 1

Apr

26

Sep

22

Mar

31

Jan

30

Aug

18

Jun

26

May

1

Sep

27

Apr

5

Feb

4

Aug

23

Jul

1

May

6

Oct

2

Apr

10

Feb

9

Aug

28

Jul

6

May

11

Oct

7

Apr

15

Feb

14

Sep

2

Jul

11

May

15

Oct

12

Apr

20

Feb

19

Sep

7

Jul

16

May

21

Oct

17

Apr

25

Feb

24

Sep

'12

Jul

21

May

26

Ocl

22

Apr

30

Mar

1

Sep

17

Jul

26

May

31

Oct

27

May

5

Mar

6

Sep

22

Jul

31

Jun

5

Nov

1

May

10

Mar

11

Sep

27

Aug

5

22

DATUM VERWAGTE DATUM VAN GEBOORTE GEPAAR OOIE PERD BEES VARK HOND

Jun

10

Nov

6

May

15

Mar

16

Oct

2

Aug

10

Jun

15

Nov

11

May

20

Mar

21

Oct

7

Aug

15

Jun

20

Nov

16

May

25

Mar

26

Oct

12

Aug

20

Jun

25

Nov

21

May

30

Mar

31

Ocl

17

Aug

25

Jun

30

Nov

26

Jun

4

Apr

5

Oct

22

Aug

30

Jul

5

Dec

1

Jun

9

Apr

10

Oct

27

Sep

4

Jui

10

Dec

6

Jun

14

Apr

15

Nov

1

Sep

9

Jul

15

Dec

11

Jun

19

Apr

20

Nov

6

Sep

14

Jul

20

Dec

16

Jun

24

Apr

25

Nov

11

Sep

19

Jul

25

Dec

21

Jun

29

Apr

30

Nov

16

Sep

24

Jul

30

Dec

26

Jul

4

May

5

Nov

21

Sep

29

Aug

4

Dec

31

Jul

9

May

10

New

26

Ocl

4

Aug

9

Jan

5

Jul

14

May

15

Dec

1

Oct

9

Aug

14

Jan

10

Jul

19

May

20

Dec

6

Oct

14

Aug

19

Jan

15

Jul

24

May

25

Dec

11

Ocl

19

Aug

24

Jan

20

Jul

29

May

30

Dec

16

Oct

24

Aug

29

Jan

25

Aug

3

Jun

4

Dec

21

Oct

29

Sep

3

Jan

30

Aug

8

Jun

9

Dec

26

Nov

3

Sep

8

Feb

4

Aug

13

Jun

14

Dec

31

Nov

8

Sep

13

Feb

9

Aug

18

Jun

19

Jan

5

Nov

13

Sep

18

Feb

14

Aug

23

Jun

24

Jan

10

Nov

18

Sep

23

Feb

19

Aug

28

Jun

29

Jan

15

Nov

23

Sep

28

Feb

24

Sep

2

Jul

4

Jan

20

Nov

28

Oct

3

Mar

1

Sep

7

Jul

9

Jan

25

Dec

3

Oct

8

Mar

6

Sept

12

Jul

14

Jan

30

Dec

8

Oct

13

Mar

11

Sep

17

Jul

19

Feb

4

Dec

13

Oct

18

Mar

16

Sep

22

Jul

24

Feb

9

Dee

18

Oct

23

Mar

21

Sep

27

Jul

29

Feb

14

Dee

23

Oct

28

Mar

26

Oct

2

Aug

3

Feb

19

Dec

28

Nov

2

Mar

31

Oct

7

Aug

8

Feb

24

Jan

3

Nov

7

Apr

5

Oct

12

Aug

13

Mar .

1

Jan

8

Nov

12

Apr

10

Oct

17

Aug

18

Mar

6

Jan

13

Nov

17

Apr

15

Oct

22

Aug

23

Mar

1 1

Jan

18

Nov

22

Apr

20

Oct

27

Aug

28

Mar

16

Jan

23

Nov

27

Apr

25

Nov

1

Sep

2

Mar

21

Jan

28

Dec

2

Apr

30

Nov

6

Sep

7

Mar

26

Feb

2

Dec

7

May

5

Nov

11

Sep

12

Mar

31

Feb

7

Dec

12

Vlay

10

Nov

16

Sep

17

Apr

5

Feb

12

Dec

17

May

15

Nov

21

Sep

22

Apr

1 0

Feb

17

Dec

22

May

20

Nov

26

Sep

27

Apr

1 5

Feb

22

Dec

27

May

25

Dec

1

Oct

2

Apr

20

Feb 27

23

BELANGRIKE PUNTE BY DIE AFLê OF VERKLARING IN VEEDIEFSTALSAKE

VOLLE NAME EN VAN: Verklaar onder eed/bevestig in Afrikaans;

1. Ek is ‘n man/vrou, ID nommer, _____ jaar oud, woonagtig te (volledige adres), (telefoonnommer) en werksaam te (werksplek/beroep), (volledige besigheidsadres en telefoonnommer).

2. Op (dag van week), (datum) om ongeveer (tyd) het ek my vee (soort en ras) getel en almal (aantal) teenwoordig gevind. Die omheining was nie geknip of gebreek nie en alle hekke was toe en beveilig (of gesluit).

3. Op (dag van en week), (datum) om ongeveer (tyd) het ek my vee (soort en ras) getel en gevind dat daar (aantal) was. Ek vermis dus (aantal, soort en ras) ter waarde van R(bedrag).

4. Die volgende prsone is getuies./Ek het geen getuies nie. Maak ‘n observasie van die toneel van die misdaad, bv. heining geknip, skade aan omheining, slot gebreek, vee op ‘n voertuig gelaai, spore gevind of vee op ‘n sekre plek of in besit van ‘n persoon gevind ens.

5. Beskrywing van vee, bv. 1 Jersey koei/bul 3 jaar oud, oor merke, brand merke, tatoeëer merke, oor skyfie of ander metode van identifikasie op vee bv. kort horings, gesnyde sterk, mank been ens.

6. Is die verklaarder die eienaar of die veewagter wat die vee bewaak?

7. Identifisering: Sal hy/sy die vee kan herken?

8. Verlang hy/sy ‘n polisie ondersoek?

9. Bemagtig (indien die vee behoorlik gemerk/brandmerk is) vir die SAPD om besonderhede in die RSA te sirkuleer.

10. Ek versoek dat in geval van ‘n skuldigbevinding, die hof gelas dat die koste van die gesteelde vee aan my terugbetaal word.

24

DIE SKEERHUIS

Soos al die ander fasiliteite op 'n skaapplaas is 'n gerieflike skeerhuis baie belangrik. Sommige skaapboere beskik oor 'n gebou wat uitsluitlik vir skeer gebruik word. In die meeste gevalle word store of geboue net tydelik ingerig vir die skeerproses. Gedurende skeertye kan skape baie wonde in 'n baie kort tydjie opdoen en is dit dus belangrik dat die volgende maatreëls toegepas word om enige besmettings te voorkom. A. SKEERHUISHIGIëNE 1. Was af en spuit die skeeroppervlakte en krale waar afgeskeerde skape

gaan staan met 'n 3-5% Formalien oplossing. 2. Gooi daagliks 'n bietjie Formalien in die skeerders se emmers waarin hulle

die skeertoerusting was. 3. Voorsien die skeerders met skoon oorpakke of langbroeke. 4. Ontsmet skeerwonde indien moontlik. 5. Ontsmet skêre as 'n abses raakgesny is. 6. Probeer dat pas geskeerde skape so gou as moontlik uit die krale gaan. 7. Skeerlammers eerste en volwasse skape later. 8. Moenie siek diere in die krale of skeerhuis aanhou en versorg nie. 9. Moenie die krale en skeerlokaal as 'n slagplek gebruik nie. 10. Moenie dooie diere se wol of velle in die skeerhuis of krale berg nie. B. WOLBESOEDELING

Omdat skoonopbrengs 'n belangrike eienskap is by die bepaling van die wol se prys, is dit belangrik dat daar op die volgende gelet word.

1. Besems — Moenie besems met hare gebruik nie, die hare gaan af en beland in die wol. Gebruik rubber harke of plastiese skrapers.

2. Baaltou - Rooibaaltou is een van die grootste bronne van besoedeling in die Suid-Afrikaanse skeersel. Stukkies tou word gereeld in eindprodukte gekry.

3. Stof - Voorkom stowwerige krale en werkplekke. 4. Sakke - Gebruik alleenlik sakke wat spesiaal gemaak is om wol in te

verpak. Moenie jute of enige plasties geweefde sakke gebruik nie. 5. Skeerders se slaapplekke - sakke, toue, ensovoorts wat skeerders

gebruik kan ook besoedeling veroorsaak. Vuurhoutjie en stompies laat wol baie lelik voorkom.

6. Honde — Die hare van honde is ook 'n bron van besoedeling. Moet dus nie honde en veral skaaphonde in die skeerhuis toelaat nie.

7. Verfmerke - Verf op wol was nie uit nie. Gebruik verf op die nie woldraende dele byvoorbceld die gesig en ore.

8. Verpak wol in goedgekeurde nylon sakke.

25

KONDISIEBEPALING EN DIE AANWENDING DAARVAN

Die bepaling van kondisie berus op die bevoeling van die lendegedeelte. Die mate waartoe die rugwerwels, oogspier en vetbedekking gevoel kan word bepaal die kondisiepunt.

Telling

1 Brandmaer

2 3 4 5 Oorvet

Rugstring Kan individueel gevoel word, baie skerp

Vorm ‘n aaneenlopende lyn met diep indentasies

Aaneenlopende lyn met vlak indentasies

Kan slegs indentasies voel deur hard te druk

Kan nie indentasies voel nie

Transverse prosesse

Vingers kan maklik onder in pas

Ronde punte

Goed bedek. Sukkel om vingers onder in te druk

Kan nie gevoel word nie

Kan nie gevoel word nie

Spiere

Baie min, konkaaf

Konkaaf

Reguit van rugstring na transverse prosesse

Maksimun ontwikkeld konveks

Maksimun ontwikkeld konveks

Vetlaag Geen Baie dun Matig Dik Baie dik, indentasie op die midlyn

Reproduktiewe stadium Teikenkondisie van ooi Paartyd 3.5 Middragtigheid 3.0 Laatdragtigheid/Lam 3.5 Speen 2.0 (1 kondisiepunt is ± 10kg by swaarder diere (swaarder as 60kg) en 5kg by ligter ooie)

26

B. WEIDING 1 Eenjarige en meerjare weiding onder

besproeiing 27

2 Meerjarige mengsel vir besproeiing 27 3 Belangrikste aangeplante weiding in

Mpumalanga en opsomming 28

4 Weimielies 41 5 Mieliekuilvoer 44 6 Lusern/Mielie wisselbou stelsel 45

27

EENJARIGE WEIDING ONDER BESPROEIING MENGSEL 1. Rog SSR729 20 kg 2. Raaigras (enhancer) 12 kg 3. Klawer (assegaai) 6 kg PLANTTYD 15 Februarie METODE Fyn saadbed Saai raaigras en klawer Rol deeglik vas Plant rog in 90 cm rye bo-oor bogenoemde BEMESTING Plant met 200kg 434/ha 150 kg stikstof – ongeveer 3 behandelings van 50kg elk

MEERJARIGE MENGSEL VIR BESPROEIING

MEERJARIGE MENGSEL

Langswenk - Dovey 15 kg

Raaigras - Agriton 10 kg

Kropaar - Cambreta 5 kg

Witklawer - Duzi of Landina 3 kg

Rooiklawer - Kenland 1 kg

* Waak teen inwendige parasiete veral by meerjarige weidings. Gee energie

blokke en hooi op weidings - dit help .

28

INLIGTING T.O.V. DIE BELANGRIKSTE AANGEPLANTE WEIDINGS IN MPUMALANGA

1. ERAGROSTIS CURVULA (OULANDSGRAS) Plantdigtheid 6 kg/ha in sandgronde 8 kg/ha in kleigronde Kultivars Ermelo – vir hooimaak en beweiding PUK E436 – beweiding (vestig sonder

tef) PUK E3 – hooimaak en beweiding Grondvoorkeure Wyd aangepas, maar verkies sandgrond Verdra klam grond

Planttyd November tot Desember – Vestig met 4-6 kg tef

Februarie tot Maart – Beste tyd vir vestiging (geen tef)

Saaimetode Tefsaaier of kunsmisstrooier. Rol vas na

saai Bemesting voor saai Verkieslik P-status van 12 dpm Verkieslik K-status van 80 dpm Bekalk waar gronde suur is en Ca en Mg

laag is Bemesting na saai Hooi - Toediening van 60 N per ha in 2-3 Toedienings - Toediening van P en K is

noodsaaklik en gebruik eerder

kunsmismengsels waar moontlik - 1 ton hooi verwyder 15 N, 3 P, 15

K Beweiding - volgens behoefte en

opbrengs Produksiepotensiaal 3 tot 10 ton, afhangende van reënval en

bemesting Potensiële drakrag 2 GVE/ha vir 7 maande Saadproduksie 100 tot 200 kg/ha

29

2. ERAGROSTIS (TEF)

Plantdigtheid 10 kg/ha in sandgronde

15 kg/ha in kleigronde

Kultivars Ou bruin

Grondvoorkeure Sand tot klei

Planttyd November tot 15 Desember vir minstens

2 snysels

15 Desember en later vir 1 snysel

Saaimetode Tefsaaier of kunsmisstrooier. Rol vas na

saai

Bemesting voor saai Verkieslik P-status van 12 dpm

Verkieslik K-status van 80 dpm

Bekalk waar gronde suur is en Ca en Mg

laag is

Bemesting na saai Geen tot 50 N kg/ha, afhangende van

verwagte snysel

Produksiepotensiaal 4 tot 6 ton/ha

Saadproduksie 500 tot 700 kg/ha

30

3. DIGITARIA ERIANTHA (SMUTSVINGER)

Plantdigtheid 6 kg/ha in sandgronde

8 kg/ha in kleigronde

2 tot 3 kg/ha Rhodesgras kan bygevoeg

word.

Kultivars Gewone Smutsvinger (Irene)

Grondvoorkeure Wyd aangepas. Vermy nat gronde

Planttyd Oktober tot November, maar verkieslik

einde Januarie tot Februarie

Saaimetode Kunsmisstrooier of voor trekkerwiel. Rol

goed vas.

Bemesting voor saai Verkieslik P-status van 10 tot 12 dpm

Verkieslik K-status van 60 tot 80 dpm

Bekalk waar gronde suur is en Ca en Mg

laag is

Bemesting na saai 2 Toedienings van 50 kg N per ha slegs

by hoë verwagte opbrengste

Produksiepotensiaal 3 tot 8 ton, afhangende van reënval en

bemesting

Potensiële drakrag 2 GVE/ha vir 8 maande

Saadproduksie 100 tot 200 kg/ha met handoes en 50

kg/ha gestroop

31

4. GROENVOER (DROëLAND)

Plantdigtheid Saai - 40 tot 60 kg/ha

90 cm rye - 20 kg/ha

Koringplanter - 40 kg/ha

Kultivars Rog - SSR 729, SSR 727 en SSR 1

Hawer - SSH 421, SSH 423 en Overberg

Korog - SSKR 626, SSKR 1

Grondvoorkeure Slegs gronde met goeie voghouvermoë

Planttyd Afhangende van kultivar - Februarie,

Maart tot April

Saaimetode Plant met koringplanter of mielieplanter

Bemesting voor saai Plant met kunsmismengsel van 20 N, 10

P, 15 K per ha

Bemesting na plant Gewoonlik geen. In uitstaande

toestande kan ‘n bobemesting van

20kg/ha N toegedien word.

Produksiepotensiaal Afhangende van vogstatus en reënval

Laag - 1 tot 2 ton per ha

Hoog - 4 tot 6 ton per ha

Potensiële drakrag 1 000 tot 4 000 KVEWD/ha

32

5. RAAIGRAS

Plantdigtheid 25kg/ha. In geval van gras / klawer-

mengsel voeg by 3 kg assegaaiklawer.

Kultivars Verskeie kultivars is beskikbaar. Die

nuutste kultivars gee gewoonlik beter

resultate.

Grondvoorkeure Wyd aangepas op besproeibare grond

Planttyd Oostelike gebiede - 15 Februarie

Westelike gebiede - 1 Maart

Saaimetode Rol eers, saai en rol weer of plant met

koringplanter

Bemesting voor saai Kalk op suur gronde. P verkieslik 15

dpm en K 80 dpm. Plant met 1o tot 20

kg/ha N.

Bemesting na plant 300 tot 400 kg/ha N in 5 tot 6 toedienings (60kg/ha). Met klawer 2 toedienings van 60 kg/ha in herfs.

Produksiepotensiaal 12 tot 15 ton per ha

Potensiële drakrag Herfs - 20 ooie met lammers of 40 speenlammers per ha

Lente - 30 ooie met lammers of 60 speenlammers per ha

Ander 20 mm Besproeiing per week in herfs, 10

mm in winter en 40 mm in lente

33

6. LANGSWENKGRAS

Plantdigtheid 25 kg/ha. In geval van gras / klawer-

mengsel voeg by 3 kg Witklawer

Kultivars Verskeie, byvoorbeeld Festal, Iewag,

Cajun

Grondvoorkeure Wyd aangepas. Kan effense

versuiptoestande hanteer

Planttyd Maart tot April

Saaimetode Rol eers, saai en rol weer of plant met

koringplanter

Bemesting voor plant Kalk op suur gronde. P verkieslik 15

dpm en K 80 dpm. Plant met 10 tot 20

kg/ha N

Bemesting na plant 200 tot 300 kg/ha N in 3 tot 4

toedienings (70 kg/ha)

Met klawer, geen stikstofbobemesting

nie

Produksiepotensiaal 10 tot 15 ton per ha

Potensiële drakrag Herfs, 20 KVE/ha en lente 30 KVE/ha.

Vergelyk goed met raaigras veral in die

eerste 2 jaar.

34

7. LUSERN (DROëLAND)

Plantdigtheid 6 kg/ha in 90 cm rye of 15 tot 20 kg/ha

breedwerpig

Kultivars Semi-dormante kultivars byvoorbeeld

Baronet, Diamond, SA Standaard

Grondvoorkeure Wyd aangepas. Vermy versuiptoestande

Planttyd Maart

Saaimetode In rye met mielie- of koringplanter

Breedwerpig - rol eers, saai en rol weer

Bemesting voor plant Kalk op suur gronde. P verkieslik 15

dpm en K 100 dpm

Bemesting na plant Normaalweg geen. 1 ton hooi verwyder

2,5 kg P en 20 kg K per ha en dit is

belangrik om dit in stand te hou

Produksiepotensiaal 3 tot 9 ton per ha, afhangende van

reënval

Potensiële drakrag 9 Ooie met lammers per ha vir die

somerperiode

Ander Tussenrybewerking is noodsaaklik

35

8. LUSERN (BESPROEIING)

Plantdigtheid 20 tot 25 kg per ha

Kultivars Nie dormante kultivars, byvoorbeeld

Granada, Topaz, ens

Grondvoorkeure Wyd aangepas. Vermy versuiptoestande

Planttyd Maart tot April op Hoëveld

April tot Augustus in Laeveld

Saaimetode Rol eers, saai en rol weer

Bemesting voor plant Kalk op suur gronde. P verkieslik 20

dpm en K 120 dpm

Bemesting na plant Normaalweg geen. 1 ton hooi verwyder

2,5 kg P en 20 kg K per ha en dit is

belangrik om dit in stand te hou

Produksiepotensiaal 18 tot 20 ton per ha op Hoëveld en

20 tot 25 ton per ha in Laeveld

36

9. JAPANNESE RADYSE

Plantdigtheid 2 kg/ha in 90 cm rye

Kultivars Nooitgedacht

Grondvoorkeure Grond met goeie waterhouvermoë

Planttyd Desember, Januarie, Februarie

Saaimetode Plant in 90 cm rye ongeveer 45 cm in die

ry

Bemesting voor plant Kalk op suur gronde. P verkieslik 15

dpm en K 80 dpm. Plant met 20 tot 30

kg/ha N. Bemes volgens ontleding

Bemesting na plant Bobemesting van 30 tot 50 kg N onder

besproeiing

Produksiepotensiaal 4 tot 10 ton per ha, afhangende van

reënval

Potensiële drakrag 3 000 tot 7 000 KVEWD/ha volgens

opbrengs

Ander Let op vir beskadiging deur Bagrada

stinkbesie. Vogopgaring voor plant

uiters belangrik.

37

10. BABALA

Plantdigtheid 10 tot 15 kg/ha

Kultivars Gewone

Grondvoorkeure Sandgrond. Kan redelik arm grond

verdra. Doen beter op vrugbare grond.

Planttyd Oktober tot Januarie

Saaimetode Gewoonlik met mielieplanter

Bemesting voor plant Volg riglyne vir mielies

Bemesting na plant Volg riglyne vir mielies

Produksiepotensiaal 6 tot 12 ton droëmateriaal per ha

Potensiële drakrag Ongeveer 3 tollies per ha vir

somerperiode

Ander Min tot geen Blousuur

38

11. VOERSORGHUM

Plantdigtheid 10 tot 12 kg/ha en ± 25 kg vir

besproeiing

Kultivars SX 15 en Senfor. (Let wel SX 15 is nie

steriel)

Nuwe kultivars beskikbaar

Grondvoorkeure Swaar gronde. Doen swakker op suur,

sanderige gronde. Vermy versuipgronde

Planttyd Oktober tot Januarie

Saaimetode Gewoonlik met mielieplanter

Bemesting voor plant Volg riglyne vir mielies

Bemesting na plant Volg riglyne vir mielies

Produksiepotensiaal 6 tot 15 ton droëmateriaal per ha

Potensiële drakrag Ongeveer 4 tollies per ha vir

somerperiode

Ander Daar is ‘n gevar van Blousuurvergiftiging

wanneer plant onder stremming verkeer -

HCN waardes ± 150

39

12. KIKOEJOE

Plantdigtheid Gewoonlik steggies. Saad teen 2 kg/ha

Kultivars Whittet

Grondvoorkeure Wyd aangepas. Doen beter op swaarder

vrugbare gronde

Planttyd Steggies - Oktober tot Maart

Saad - Oktober tot Januarie

Saaimetode Steggies - 1 meter rye 60 cm in die ry

Sad - rol eers, saai en rol weer

Bemesting voor plant Beklak suurgronde voor vestiging

P-inhoud 15 dpm en K 80 dpm

Bemesting na plant Reageer goed op mis of miswater. Voer

diere in winter op kikoejoe. Anders 2 tot

3 toedienings van 60 kg/ha N

Produksiepotensiaal 5 tot 15 ton, volgens reënval

Potensiële drakrag Volgens bemesting en reënval. 2 tot 4

GVE/ha in somer

40

OPSOMMING: AANGEPLANTE WEIDINGS

Pla

nt

tyd

Sa

ai

dig

the

id

(kg

/h

a)

PH

(K

CL)

P (

mg

P/k

g)

K (

mg

k/h

a)

N (

kg

N/h

a)

Gro

nd

ve

reis

te

Smutsvinger November

Januarie

Februarie

10 > 4.5 > 15 80 –120

Oulandsgras Oktober

November

Februarie

Maart

6 – 8 15 - 20 100 -120 80 -120

Tef November 10 – 12 > 15 > 100

Swenk-gras Maart – Mei 25 > 20 > 120 Nat

Raaigras Februarie 25 > 30 > 140 350

Paspalum Februarie 25 > 20 > 80

Kikoejoe Voor

Februarie

2 > 5 > 15 > 100

Kanariegras Maart – Mei 8 > 4.5 > 15 > 80 Nat

Voersorgham Okt – Des 20 > 4.5 > 15 > 80 Swaar

Babala Okt – Jan 10 - 15 > 4.5 > 15 > 80 Ligte tekstuur

Geelblom

lusern

Nov – Des

Feb – Mrt

6 - 8 > 4.5 > 15 > 120 Leem

Klei-leem

Lusern Feb – April 5 - 7 > 5 > 25 > 120 Goed gedreineerd

Rooi klawer Feb – Mrt 20 - 25 > 5 > 30 > 140 Goed gedreineerd

Wit klawer Feb – Mrt 4 - 5 > 5 > 30 > 140

Japanese

radyse

Jan – Feb 2 > 4.5 > 20 > 140 70 Ligte sand

sand -leem

Groen voer Jan – Maart 35 - 50 > 4.5 > 20 > 100 40 Diep

Lespedeza Okt – Nov

Turf

Feb – Mrt

Sand

10 - 20 > 15 > 80 Enige grondtipe

41

MIELIES AS SKAAPWEIDING

Die drakrag van weimielies is direk gekoppel tot die opbrengs - kyk tabel. VOORDELE VAN WEIMIELIES • Mielie groei met somerreën so teen Februarie kan ‘n akkurate berekening

van opbrengs en dus weidae bepaal word. • 1 kg mielies per skaap per dag is voldoende. Dus 1000 skaap weidae per

ton. • Behalwe vir vuur kan mielies niks oorkom op die land nie selfs as sneeu of

onverwagte winterreën sou val. • Beweiding kan reeds voor die eerste ryp en selfs na die eerste somerreën

plaasvind. • Weimielies is ideaal om speenlammers en ou ooie met lammers af te rond. NADELE VAN WEIMIELIES • Voorkom opblaas of suurpens deur diere reg aan te pas. • Bereken altyd vleis- en mieliepryse - die som of winsgewendheid wissel

jaarliks. • Moenie diere wat nie verkoop gaan word op weimielies laat loop nie. Vleis

wat geproduseer word op weimielies moet geld word. • Mielies is hoog in energie - gee proteien aanvulling - sien tabel. VOORSPELDE GROEI Voorspeense groei van lammers 180 -250g per dag Lakterende ooie 50 - 100 g per ooi per dag Speenlammers 180 - 200 g per skaap/dag NORME VIR AANPASSING VAN SKAPE OP WEIMIELIES

Dag 1-2 3-4 5-6 7-8 9-10 10-12 13-14 15 Heel mielies (g/skaap/dag)

200 300 400 500 600 700 800 Begin wei

42

NORME VIR DIE AFRONDING VAN SPEENLAMMERS OP MIELIERESTE OF ONGESTROOPTE WEIMIELIES

Oesreste Ongeoeste mielies (4 t/ha)

Asidose- lek

Prot.-lek Asidose-lek

Prot.-lek

Weikapasiteit (lammers/ha) Daaglikse toename (g/lam) Weiperiode (dae) Lewende massa geproduseer (kg)

6 - 8 120 125 96

8 - 10 160 94 128

44 - 50 140 107 671

55 -60 180 83 860

ALTERNATIEWE LEKKE VIR AANVULLING OP WEIMIELIES / MIELIERESTE

Asidose Natuurlike proteïen

Nie-proteïenstikstof

Sout 30 20 20 Koeksoda 10 5 5 Voerkalk 60 15 15 Oliekoekmeel - 60 - Ureum - - 8 Mieliemeel - - 50 Blomswael - - 2 Inname (g/dag) Volwasse Speenlam

133

25

319

110

421

89

43

BELANGRIKE PRAKTIESE WENKE • Mielies kan beslis die herfs/winter gaping vir voervloeiprogramme effektief

en ekonomies vul. Die hoë potensiaal van mielies as skaapweiding bied ‘n uitstekende geleentheid aan mielieboere om deur die inskakeling van wolskape te diversifiseer na wol en vleis saam met mielieboerdery.

• Aanpassing van skape oor ‘n periode van 7-10 dae by ‘n hoë energie-

weiding soos mielies is uiters belangrik, selfs al voorsien u die genoemde lekke. Gebrekkige aanpassing sal aanvanklik tot spysverteringsprobleme en laer produksie, veral laer melkproduksie by lammerooie, lei. Dit kan uiters nadelig wees vir lammergroei.

• Gebruik die 7-10 dae aanpassingsperiode by lammerooie om goeie binding

tussen lammers en ooie te verseker. Pasgebore lammers op ongestroopte mielies lei tot groot verliese.

• Vir goeie melkproduksie by die ooi, is goeie pre-natale voeding vir

uierontwikkeling belangrik. Indien u in die herfs op die Hoëveld lam, is proteïen -aanvulling aan die laatdragtige ooie baie belangrik.

• Groot verskille kom tussen kultivars voor. Kultivars met ‘n langer groei en

hoër protein lewer beter resultate.

44

MIELIE KUILVOER

OPBRENGS VAN KUILVOER Graanopbrengs Kuilvoeropbrengs

(Nat) Kg

Kuilvoeropbrengs (Droog)

Kg 3.5 t 29 550 8 865 4.0 t 33 000 9 900 4.5 t 36 560 10 968

VOEDINGSWAARDE VAN KUILVOER T.V.V. 63% M,Jkg/Me 9.7 Proteïen 8 – 8.5% Ca .24% P .28%

BEREKENING VAN INNAME VAN NAT KUILVOER 1 KUBIEKE METER = 750 KG

6.5 KG / 100 KG LIGGAAMSMASSA MASSA INNAME

600 39 500 32.5 400 26 300 19.5 200 13

PRODUKSIE VAN KUILVOER Produksiekoste van mielies R3000 Graanopbrengs 4 t Kuilvoeropbrengs droog 9.9 t Koste / ton kuilvoer droog R303 / ton

45

‘N LUSERN/MIELIE-WISSELBOUSTELSEL VIR WOLSKAPE IN MPUMALANGA

INLEIDING Die Mpumalanga is ‘n baie belangrike wolproduserende gebied, met Ermelo as die 3de grootste wolproduserende distrik in Suid-Afrika. Hierby is die Mpumalanga ook ‘n belangrike akkerbougebied, met mielies die belangrikste kontantgewas. Te Nooitgedacht Landbou-ontwikkelingsentrum word ‘n lusern/mielieboustelsel met merino-skape sedert 1983 op die proef gestel. Die resultate is deurgaans baie belowend. In hierdie lesing word die stelsel bespreek aan die hand van: 1. Motivering vir so ‘n wisselbou-stelsel 2. Gebied waar van toepassing 3. Die voervloei en kuddevloei binne so ‘n stelsel 4. Die resultate aan die hand van: - Mielieproduksie - Diereproduksie - Ekonomie MOTIVERING VAN ‘N LUSERN/MIELIE-WISSELBOUSTELSEL Mpumalanga is ‘n gemengde boerderygebied. Die natuurlike veld het ‘n relatief hoë weikapasiteit, maar skaapproduksie op veld is baie laer as die genetiese potensiaal van die skape. ‘n Hoë kwaliteit goedkoop somerweiding soos lusern kan skaapproduksie aansienlik verhoog. Die voortdurende styging in insetkoste by mielieverbouing is welbekend. Wisselbou met ‘n peulgewas kan veral stikstof bemestingskoste aansienlik verlaag. Laer insetkoste lei tot laer risiko, wat ‘n gesonde ekonomiese beginsel is. Sommige plase, veral wes en noordwes van Ermelo, is feitlik uitsluitlik mielieplase. Op hierdie plase is ‘n oormaat wintervoer in die vorm van oesreste, terwyl die somerdrakrag ‘n beperking op veegetalle plaas. As somerweiding kan lusern die drakrag van hierdie plase aansienlik verhoog en gevolglik tot groter diversifikasie lei. GEBIED WAAR VAN TOEPASSING Die tradisionele mielie-verbouingsgebiede in Mpumalanga veral waar beskikbaarheid van somersveld beperk is.

46

VOERVLOEI EN KUDDEVLOEI Voervloei en kuddevloei word in Figuur 1 aangetoon. Skeer ------- Speen bemark ----- - Kog dek - Lam

J F M A M J J A S O N D ----------------- Lusern --------------- ---------Lusern------------- ---------------Oesreste------------- --Ongestroop ml + hooi-- ---------Rantsoen + hooi---------- Fig 1: Voervloeiprogram en kuddevloei in die lusern/mielie-wisselboustelsel. Lusern is die somerweiding, terwyl oesreste vir oorwintering aangewend word. Die herfsperiode word oorbrug deur die benutting van ongestroopte mielielande, waar terselfdertyd gedek word. ‘n Hoeveelheid lusern en tefhooi word ook binne die stelsel geproduseer om as strategiese voer aangewend te word. Die lammers word in September gebore en vanaf lusern bemark vanaf Maart tot Mei. AANWENDING VAN GROND In die stelsel is tot 1989/90 ook monokultuur mielies verbou. Vir elke een ha lusern was daar dus 1 ha mieliereste vir oorwintering. Die ekonomiese ontleding soos later bespreek berus op hierdie grondaanwending, nl. 1 ha lusern vir somerweiding 1 ha wisselbou-mielies, oesreste vir oorwintering 1 ha monokultuur mielies, oesreste vir oorwintering VESTIGING VAN GEWASSE 1. Wisselbou-mielies Plant met 10 kg P- en 10 kg N per ha; geen topbemesting. Hierdie

praktyk is vir vier jaar in opvolging van lusern moontlik. 2. Monokultuur mielies Plant met 10 kg P- en 10 kg N per ha. Latere topbemesting van ±50 kg N

per ha.

47

3. Lusern Op die land wat gedurende Feb/Maart gevestig moet word, word vanaf

Oktober tot Februarie tef as hooigewas verbou. Voor vestiging word grond opgebou tot die volgende status:

pH : 6,5 (water) P : 30 d.p.m. K : 100 d.p.m. N : Geen bemesting; maar noukeurige enting van saad met die toepaslike Rhizobium-bakterie. Vir beweiding word lusern in 45 cm rye geplant teen 6 kg saad per ha.

Die lusern word in die daaropvolgende seisoene wisselbewei. ‘n Lente- en Februarie-bewerking met ‘n tand-implement word gegee om water-infiltrasie te verbeter.

WEIKAPASITEIT BEHAAL 1. Lusern Vir somerperiode: 10 lammerooie per ha = ±17 KVE per ha 2. Mielies

- Gestroop, koppe opgetel: 700 – 1000 skaapweidae/ha. - Gestroop, koppe nie opgetel: 1200 – 1500 skaapweidae/ha - Ongestroop, mielies heel bewei: 4000 – 6000 skaapweidae/ha.

KUDDEBESTUUR Dit is ‘n intensiewe stelsel en goeie bestuur is noodsaaklik, veral gedurende:

� Dektyd (om goeie konsepsie te verseker) � Lamtyd (om lamverliese te beperk)

Parasiet-beheer deur ‘n doeltreffende doseerprogram is verder noodsaaklik. Selekteer vir:

� Vrugbaarheid (lam grootmaak vermoë) � Wol (hoeveelheid en fynwol). Prestasie-getoetsde fynwol-ramme word

gebruik.

48

SIEKTES WAARTEEN GEWAAK MOET WORD:

� Opblaas op lusern � Suurpens op mielies/reste � Domsiekte tydens laatdragtigheid

OPSOMMING Die stelsel werk goed: 1. Dit werk biologies. 2. Dit werk ekonomies. 3. Kundigheid vir skaap- en mielieboerdery bestaan reeds by boere. 4. Lusern mag ‘n vreemde faktor wees, tesame met meer intensiewe

bestuur.

49

C. VOEDING 1 Bestanddele en resepte vir selfmeng lekke 50 2 Aanvulling van skape in Mpumalanga

- Wintersveld - Somersveld - Mieliereste

52

50

BESTANDDELE VIR SELFMENGLEKKE

PRYSE - FEBRUARIE 2008

VOER GEWIG PRYS

Mieliemeel no2 grof 50 kg 115.50

Pansout grof no 2 50 kg 28.88

Katoenoliekoek 34% 50 kg 139.15

Multimix 40 50 kg 160.38

Ureum 50 kg 225.40

Voerkalk 50 kg 28.01

Skaapvetmes 50 kg 124.75

P12 N-Wes 50 kg 121.90

Rumevite P12 50 kg 161.75

Kynoch Phossure P12 50 kg 177.09

Somerlek

Grondstof K.g R/c

Sout 500 37.13

P 12 500 213.73

Totaal 1000 0

Produksielek

Grondstof K.g R/c

Sout 100 37.13

Mieliemeel 450

Katoensaad olie koekmeel 380 197.85

Ureum 50 190.61

Voerkalk 20 42.15

Totaal 1000 0

51

Herfslek

Grondstof K.g R/c

Sout 230

Mieliemeel 320

Katoensaad olie koekmeel 380

Ureum 50

Voerkalk 20

Totaal 1000 0

Kruipvoer

Grondstof K.g R/c

Sout 0

Mieliemeel 800

Katoensaad olie koekmeel 0

Skaapvetmeskonsentraat 200 138.61

Voerkalk

Totaal 1000 0

Winterlek

Grondstof K.g R/c

Sout 230

Mieliemeel 320

Katoensaad olie koekmeel 380

Ureum 50

Voerkalk 20

Totaal 1000 0

Prikkelvoer

Grondstof K.g R/c

Sout 0

Mieliemeel 1000

Katoensaad olie koekmeel 0

Ureum 0

Voerkalk 0

Totaal 1000 0

52

AANVULLING VAN SKAPE IN MPUMALANGA

1. AANVULLING OP WINTERSVELD Oorwintering van vee in Mpumalanga bly vir ‘n veeboer een van die

grootste uitdagings. Die volgende riglyne of beginsels is belangrik:

� Voldoende hoeveelhede ruvoer in die vorm van gespaarde veld (veld wat die hele somer gerus het) is ‘n voorvereiste vir suksesvolle oorwintering van skape op wintersveld.

� Slegs volwasse hamels en droë of dragtige ooie kan suksesvol op veld

oorwinter word. Die voedingswaarde van veld is te swak en die voedingsbehoefte van lammerooie en speenlammers te hoog om oorwintering op veld ekonomies te regverdig.

� Aanvulling moet reeds so vroeg soos helfte Maart plaasvind – selfs

vroeër afhangende van seisoene. Deur gereeld massabepalings te neem van diere, kan presies bepaal word wanneer massa stilstaan of verlies intree.

� Aanvulling op wintersveld moet nie gestaak word na die eerste reën

nie, maar eers wanneer genoeg vreetbare materiaal in die lente beskikbaar is dat lek inname drasties daal.

� Uit proewe is dit duidelik dat protein die primêre tekort op wintersveld

is en dan energie aanvulling ‘n ondergeskikte rol speel. Protein moet dus beslis aangevul word, addisionele energie eers bevredigend na die tekort aan protein reggestel is.

� Wanneer ‘n nie-protein stikstof of NPN bv. ureum as proteinbron

gebruik word, is ‘n beperkte energie aanvulling noodsaaklik om die beste benutting van ureum te bewerkstellig.

� Vir vroeë herfsaanvulling word 25 g protein/skaap/per dag aanbeveel.

� In die winter word vir droë volwasse skape ‘n protein peil van

ongeveer 40g/skaap/dag aanbeveel. Dit is 6.5 g stikstof/skaap/per dag.

� Laat dragtige ooie behoort aanvulling opgestoot te word na 60 g

protein/skaap/per dag.

� Wanneer ureum in winterslekke gebruik word, bly ‘n klein hoeveelheid ammonium sulfaat in terme van liggaamsmassa voordelig en

53

ekonomies geregverdig te wees. Instede van ammonium sulfaat kan blomswael ook gebruik word (1 ammonium sulfaat : 5 ureum).

� Fosfor aanvulling het ‘n onderdrukkende invloed op liggaamsmassa en

moet uit winterlekke gelaat word vir droë diere.

Voorbeelde van self-meng leksamestellings wat oorweeg kan word

Persentasiesamestelling Ureum* Bk. Mis Soja KSOKM SBOKM Vismeel

Sout 25 10 55 50 55 55 Ureum 8 Mieliemeel 65.5 Sojaboonmeel (rou, volvet)

45

Katoensaadolie koekmeel

50

Sonneblomolie koekmeel

45

Vismeel 45 Ammoniumsulfaat 1.5 Braaikuikenmis 90 Ru-protein inname (g/s/d)

40 40 40 40 40 40

Lekinname (g/s/d) 132 200 234 195 234 139 * Verdubbel die persentasie sout vir die eerste week of twee wanneer met

ureumlekke begin word. 2. AANVULLING OP SOMERSVELD

� Gedurende die somermaande is ‘n sout/fosfaatlek (50% sout : 50% dikalsiumfosfaat) vir droë en dragtige diere voldoende. Lammerooie moet gedurende die vroeë herfs reeds protein en energie aanvulling ontvang.

� Die uitgroei van slaglammers op somersveld kan aansienlik d.m.v.

aanvulling verhoog word – ‘n aanvulling van 25-30 g ru-protein en 200-220 g TVV/30 kg lam/per dag word aanbeveel.

� Voorsien 8g heel mielies/kg lewendige massa/per dag plus protein lek

om lammers af te rond.

� 10 g sjokolade mielies/kg lewendige massa word aanbeveel.

54

� Bogenoemde aanvulling op somersveld kan ook gebruik word om vervangings ooitjies se dekmassa tot 10 kg te verhoog.

3. AANVULLING OP MIELIERESTE

Beweiding van mieliereste is standaard prakyk op die Oos-Transvaalse Hoëveld. Skape kan met groot sukses op die reste oorwinter word. Met die aanvang van beweiding is die voedingswaarde van die reste hoog as gevolg van die graan wat na stroop op die land agterbly. Suurpens kan egter 'n probleem wees, maar met goeie aanpassing op mieliegraan en 'n suurpens-voorkomende lek kan die probleem verklein word.

3.1 Droë ooie en hamels

Droë ooie en hamels kan met groot sukses op mieliereste oorwinter word. Geen aanvulling is nodig as die skape op massa-onderhoud oorwinter moet word nie. Aanvulling vir droë skape is nie ekonomies geregverdig nie.

3.2 Hoog-produserende skape

Die voedingsbehoeftes van lakterende ooie en groeiende lammers is baie hoër as die van droë skape. Op mieliereste kom 'n proteïentekort by produserende diere voor wat aangevul moet word sodat produksie nie te benadeel word nie. Hoe hoër die proteïenaanvulling, hoe beter is die groei, maar 'n hoë peil van proteïenaanvulling is nie altyd ekonomies geregverdig nie.

Met die huidige beskikbare kennis wil dit voorkom asof in die orde 60 g proteïen/ooi/dag veral die eerste 6 - 8 weke van laktasie op mieliereste aangevul moet word. Die optimum peil van proteïenaanvulling is egter nog nie uitgeklaar nie.

In die geval van groeiende lammers wat mieliereste bewei, is ongeveer 30 g proteïenaanvulling/lam/dag nodig vir die beste ekonomiese resultate.

3.3 Die voorkoming of beperking van suurpens op mieliereste of ongestroopte

mielies

Alhoewel 'n klinkklare oplossing vir suurpens nog nie gevind is nie, kan die suurpens-voorkomende lekke in Tabel 2 in die tussentyd aanbeveel word. Die lekke moet ad lib. aan die skape beskikbaar gestel word.

55

D. TELING 1 Interpretasie van BLUP teelwaardes 56 2 Interpretasie van katalogus inligting 57 3 Koggelramme as hulpmiddel 61 4 Sinchronisasie van skape 62 5 Semen kolleksie met kunsvagina 65

56

INTERPRETASIE VAN BLUP TEELWAARDES

Die groot waarde van BLUP lê daarin dat dit INLIGTING verskaf oor ekonomiese belangrike eienskappe, waarvolgens besluite geneem kan word. BLUP is n metode wat gebruik word waar alle beskikbare inligting vir ’n spesifieke eienskap gebruik word om die prestasie van die nageslag akkurater te voorspel. Die ekonomiese belangrike eienskappe waarvoor daar tans teelwaardes beskikbaar is sluit in reproduksie (vrugbaarheid), groeivermoë (liggaamsmassa), hoeveelheid skoonwol en kwaliteitseienskappe van wol naamlik veseldikte en stapellengte. Indien die teler of kuddeboer hierdie ekonomies belangrike eienskappe in sy kudde wil verbeter, sal BLUP teelwaardes hom help om dit vinniger by sy gestelde doelwitte vir hierdie eienskappe uit te kom. Die interpretasie en gebruik van teelwaardes was ‘n probleem en die blote syfer het nie veel sin gemaak nie. ‘n Nuwe vereenvoudigde stelsel is deur die LNR ontwikkel waar simbole saam met die teelwaardes aangedui word. Een van die vyf simbole word by die teelwaarde aangetoon en dit sê waar die spesifieke dier (of eienskap) in die Merinoras staan. Die simbole en hul betekenis is: * Uitstaande. Ram is in die boonste 10% van die ras. Dit beteken

dat daar n baie goeie kans is dat die ram die eienskap gaan verander.

+ Bo-gemiddeld. Ram is in die boonste 40% van die ras. Dit

beteken dat daar ‘n kans is dat die ram die eienskap gaan verander.

= Gemiddeld. Ram is in die 20% om die gemiddelde van die ras.

Hierdie ram sal waarskynlik geen verskil in die eienskap maak nie.

- Onder-gemiddeld. Ram is in die onderste 40% van die ras. Daar

n kans is dat die ram die eienskap negatief gaan verander. x Ram is in die onderste 10% van die ras. Daar n baie goeie kans

dat die ram die eienskap negatief gaan verander.

57

INTERPRETASIE VAN KATALOGUS INLIGTING KATALOGUS INLIGTING SOOS OP VEILING AANGEBIED WORD:

• RAM NOMMER: 2323-99-0190 • 2323: Stoet nommer • 99: Jaar waarin dier gebore is • 0190: Reeks nr

58

TEELWAARDES 'n Ram, 1832-2005-0001 se katalogusinligting word in Tabel 1 weergegee. Uit Tabel 1 kan ons sien dat die ram se BTW's vir die liggaamsmassa (LM), skoonvagmassa (SWL), veseldikte (VD) en stapellengte (STPL) is 3.44, -0.165, -0.41 µ. en 7.07 mm onderskeidelik is. Die * langs liggaamsgewig beteken dat daar goeie kans is dat die ram swaarder nageslag in jou kudde sal produseer. Die = langs veseldikte beteken dat die ram se nageslag behoort dieselfde as die van jou kudde te wees (mits jou kudde se veseldikte gemiddeld van die skeersel is). Die – langs skoonwol beteken daar is n kans dat die ram se nageslag minder wol by jou sal produseer. INDEKSE Die ram se indekse vir Liggaamsgewig, skoonvaggewig, veseldikte en stapellengte is 106, 73, 102 en 113 onderskeidelik. Dit beteken dat die ram 6% swaarder was as die groep se gemiddelde was, 27% minder wol geskeer het, 2% sterker was, sy stapellengte 13% langer was as die groepgemiddeld gehad het. ’n Indeks is dus ’n aanduiding van hoe die ram self presteer het teenoor ander ramme wat dieselfde behandeling ontvang het. Indekse is heelwat minder akkuraat om n ram se nageslag se prestasie te voorspel as BLUP teelwaardes. Dus as teelwaardes beskikbaar is kan indekse maar ignoreer word.

RELATIEWE EKONOMIESE WAARDE

Liggaamsgewig op sigself bring nie inkomste nie. Liggaamsgewig saam met aanteel, die hoeveelheid en gehalte van die wol bepaal die inkomste per eenheid. Die relatiewe ekonomiese waarde kombineer die verskillende eienskappe en voorspel dan watter ram het die beste kombinasie van die verskillende eienskappe om bruto inkomste te verhoog. As ram 1 se REW R 30.00 is en die van ram 2 is R10.00 beteken dat dat ram 1 se nageslag behoort R10.00 ( 30.00-10.00 / 2) per KVE per jaar meer inkomste te lewer.' KOëFFISIëNT VAN VARIASIE (KV) Binne elke wolmonster kom 'n reeks veseldiktes voor. 'n Wolmonster kan dus 'n gemiddelde veseldikte van 19 µ hê, maar die vesels binne die monster kan van 7 µ tot 37 µ. wissel. Twee maatstawwe word gebruik om die verspreiding te meet, naamlik KV en standaard afwyking (SD). KV is 'n funksie van SD, aangesien SD in die volgende formule gebruik word om KV te bereken:

59

Standaard afwyking *

100 KV (%) = Gemiddelde veseldikte

KV is dus 'n aanduiding van die normaal verspreiding van die vesels binne 'n wolmonster. Hoe laer die KV-waarde van 'n dier is hoe hoër en nouer is die normaal verspreidingskurwe van die vesels en dit dui op 'n meer uniforme verspreiding met 'n beter stapel struktuur, styl en spindrag. KV-afwyking is 'n aanduiding van 'n dier se afwyking van KV vanaf die groep se gemiddelde, m.a.w. is die dier se verspreiding nouer of breër as die groep se gemiddeld. Die ram wat as voorbeeld dien se KV is 17.3% en sy KV-afwyking is -1.1, m.a.w. die ram se veseldikte verspreiding is nouer en meer uniform as die van die groep. Hierdie eienskap is veral belangrik weens die positiewe korrelasie wat dit met stapel treksterkte het. Belangrik is om ram te selekteer waarvan die KV% minder is as die groepgemiddelde. STANDAARD AFWYKING Standaard afwyking (SD) kan gedefinieer word as die gemiddelde afwyking vanaf die gemiddeld. Vir waardes wat normaal versprei is lê 68% van alle observasies binne een standaard afwyking op beide kante van die gemiddelde. 95% van alle waardes binne twee standaard afwykings vanaf die gemiddelde en 99% van die waardes binne 3 standaard afwykings. GEMAKSFAKTOR (GF) Vesels wat sterker is as 30 µ. laat 'n wolkledingstuk krapperig voel. Dit is dus belangrik dat so min as moontlik van die vesels sterker as 30 µ moet wees. GF is die maatstaf wat gebruik word om aan te dui hoeveel van die vesels is fyner as 30 µ en dit word as 'n persentasie uitgedruk. Uit die tabel is dit duidelik dat die ram ‘n GF van 100% het, en dit beteken dat die ram geen vesels het wat bo 30 µ is nie.

60

REPRODUKSIEINLIGTING (Ooiproduktiwiteitsindeks) In die deel van die katalogus word die ram se eie moeder se reproduksie inligting weer gegee. Die inligting bestaan uit die ooi se aantal produksie jare, ooiproduktiwiteits afwyking en haar lammers se gemiddelde speenindeks. Die aantal produksie jare is 'n aanduiding van die hoeveelheid lamkanse wat 'n ooi gehad het. Die speenmassas van 'n ooi se lammers word gebruik om vir haar 'n totale massa lam gespeen vir elke lamkans te bereken. Elke lamkans wat 'n ooi gehad het se massa word bymekaar getel om haar totale massa te bepaal. Die massa word gebruik om 'n ooiproduktiwiteitsindeks te bereken binne 'n produksiejaar groep. M.a.w. al die ooie wat 5 produksie jare het word as een groep gehanteer. Die ooiproduktiwiteitsindeks afwyking (OPI-A) word ook binne 'n groep bereken om te bepaal of 'n beter of swakker as die groep se gemiddeld geproduseer het. ’n Waarde van +10 is gewoonlik baie goed en -10 is baie swak. (in sommige gevalle word die aantel lammers gespeen per lamkans gegee. Hierdie inligting kan misleidend wees want as die lam% meer as 100 is behoort meeste ooie meer lammers as lamkanse te hê. Die OPI Indeks korrigeer hierdie skewe data) Die gemiddelde indeks van 'n ooi se lammers word bereken van af die speenindekse van elke lam wat die ooi gespeen het.

* Skakel gerus u telersgenootskap vir meer spesifieke inligting van u ras.

- Merino Telersgenootskap (049) 892-4148 - Dohne Merino Telersgenootskap (043) 683-1330 - SAVM Telersgenootskap (051) 522-6827

61

KOGGELRAMME AS HULPMIDDEL

Die gebruik van koggelramme is ‘n belangrike hulpmiddel om te verseker dat genetiese vordering vinnig en ekonomies kan plaasvind. Koggelramme of hormoon behandelde hamels lewer ook ‘n groot bydrae in sinkronisasieprogramme. Dit word egter nie aanbeveel om hormoon behandelde hamels te gebruik om ooie te merk vir KI doeleindes nie. Belangrike punte om te onthou by die gebruik van koggelramme: 1. Maak koggelramme betyds ±6-9 weke voor paartyd. 2. Moenie koggelramme vir langer as 10 dae by die ooie los voor hulle met ramme

vervang word nie. 3. In die voorafgaande periode moet ooie totaal afgesonder word van ramme d.w.s.

ook geen gemeenskaplike heinings nie aangesien selfs die reuk van ramme die resultaat mag beïnvloed.

4. Ooie kom gewoonlik so 14 dae na blootstelling op hitte. Let daarop dat die kruin

van estrusaktiwiteit slegs oor ‘n periode van 3-4 weke strek. Die aanvanklike stimulasie deur koggelramme moet dus redelik kort wees.

5. Na die piek periode neig ooie om in anestrus te gaan en eers na tot 2 maande weer

in siklus te kom. 6. Waar koggelramme gebruik word om ooie te merk vir KI is dit belangrik dat die

koggelramme ten minste 5 en nie langer as 10 dae by die ooie moet loop voor merkers aangesit word. Dit verseker dat ooie nie foutiewelik gemerk word nie.

7. Alle ooie wat deur die dag gemerk word kan dan daardie aand en nie later as die

volgende oggend geinsemineer word. 8. Alle ooie wat deur die nag gemerk word kan dan daardie oggend en nie later as die

middag geinsemineer word. 9. ‘n Koggelram met ‘n ander kleur merker kan gebruik word op ooie wat reeds

geinsemineer is. Dit maak dit maklik om ooie wat nie gevat het of foutiewelik gemerk is, uit te wys.

10. Die gebruik van koggelramme maak dit moontlik om maksimum nageslag van die

beste genetiese ramme te kry. 11. Die gebruik van die leer tuie met ‘n kleur blokkie is minder doeltreffend as bv. om ‘n

mengsel van melksalf en waterverf te meng en aan die bors te smeer. Onthou koggelramme moet elke dag gesmeer word.

Die gebruik en korrekte bestuur van koggelramme kan ‘n groot rol speel om suksesvolle genetiese vordering te behaal sonder om groot kostes aan te gaan.

62

SINKRONISASIE BY SKAPE 1. Spons ooie vir 14 dae met progesteroon tipe spons bv.

(OVAKRON)

2. Onttrek spons op dag 14 en spuit follikel stimulerende

hormoon binnespiers (OVASTIM)

300 Internasionale eenhede vir Merino en Dohne

Merino

480 Internasionale eenhede vir Vleismerino

Onthou 1 bottel Ovastim is 6000 internasionale

eenhede

Dit is genoeg om na verdunning met water 20 merino

ooie of 14 vleismerino ooie te spuit.

3. KI ooie 54 uur na sponsontrekking

4. Sit opvolgramme by 12-14 dae na KI

63

GEBRUIK VAN CIDR’s - VIR SIKRONISASIE

NB: Dit is belangrik om die volgende te doen: � IN KERSVLAM: Smel knoppie op punt van toutjie van CIDR in kersvlam af

en maak toutjie terselfdertyd een derde korter. MOENIE met skêr afknip nie.

� Wanneer CIDR in ooi geplaas en toenier uitgetrek word, druk CIDR met

vinger dieper in ooi in - CIDR-toediener is geneig om CIDR effens uit te trek wanneer verwyder word. (CIDR kan met toutjie en al binne ooi wees. Wanneer onttrek word, voel met vinger - CIDR word maklik raakgevoel en trek ook maklik uit).

Indien bogenoemde nie gevolg word nie, kan CIDR’s verloor. Wanneer ooie gespons word, doop punt van toediener waarin CIDR reeds geplaas is, in room.

SERVIKALE K.I.: TYE LENTE Sponse CIDR’s Dorpers / Bokke Haar vleisskape

Groot ooie 46 - 50 42 - 46 Jong ooie 42 - 46 38 - 42

Sponse CIDR’s Wolrasse Groot ooie 50 - 54 46 - 50

Jong ooie 46 - 50 42 - 46

HERFS Sponse CIDR’s Dorpers / Bokke Haar vleisskape

Groot ooie 44 - 48 40 - 44 Jong ooie 40 - 44 36 - 40

Sponse CIDR’s Wolrasse Groot ooie 48 - 52 44 - 48

Jong ooie 44 - 48 40 - 44

64

LAPAROSKOPIE: TYE

BEVRORE SEMEN

Herfs Lente Sponse CIDR’s Sponse CIDR’s

Dorpers / Bokke Haar vleisskape

Groot ooie 48 - 52 44 - 48 50 - 54 46 - 50 Jong ooie 44 - 48 40 - 44 46 - 50 42 - 46

Wolrasse Groot ooie 54 - 58 50 - 54 56 - 60 52 - 56

Jong ooie 50 - 54 46 - 50 52 - 56 48 - 52

VARS SEMEN

Herfs Lente Sponse CIDR’s Sponse CIDR’s

Dorpers / Bokke Haar vleisskape

Groot ooie 44 - 48 40 - 44 46 - 50 42 - 46 Jong ooie 40 - 44 36 - 40 42 - 46 38 - 42

Wolrasse Groot ooie 48 - 52 44 - 48 50 - 54 46 - 50 Jong ooie 44 - 48 40 - 44 46 - 50 42 - 46

* U kan RAMSEM kontak vir pryslyste en diens - Tel (051) 441-7913/4

65

SEMEN KOLLEKSIE MET KUNSVAGINA

Verskeie tipe kunsvaginas is te koop en in gebruik. Uit praktiese ondervinding is 'n gewone 50mm T-stuk met skroefprop en "liner latex", verkrygbaar by Ramsen in Bloemfontein, die beste. Indien jy in groot nood is, kan 'n gewone fiets binneband ook in die T-stuk gebruik word. Vul die kunsvagina met water wat verhit is tot 55°C sodat die binne temperatuur tussen 42°C en 45°C is. Die diepte wat die wynkelk-tipe saadbuis in die kunsvagina gedruk word, bepaal die drukking daarvan. As ‘n ram baie sukkel om semen te gee, verander die drukking van die kunsvagina net deur die saadbuis uit te trek of dieper in te druk. Indien jy steeds sukkel toets die temperatuur binne die kunsvagina. Wanneer semen gekollekteer word, is dit raadsaam om die buik van die ram goed af te stof en die skede-opening met handdoek skoon te maak. Vermy 'n werksoppervlakte wat baie stof maak. Dit is baie belangrik om die kunsvagina teen 'n hoek van 45° na bo te hou tydens die kolleksie. Dit verseker dat die ram goed deur stoot sonder om homself te beseer. Gee die ram ook kans om self af te klim na ejakulasie plaasgevind het. Na kolleksie moet die semen so gou moontlik in 'n waterbad geplaas word tussen 30°C en 34°C. Die saad moet onder geen omstandighede blootgestel word aan temperatuur skommelings nie. As semen bv. by 33°C gehou word en stadig afkoel na 30°C, moenie nou weer die water verhit na 33°C nie. Dit is baie skadelik. Semen moet ook te alle tye beskerm word teen direkte sonlig en water. Om semen reg te kollekteer en dan reg te hanteer na die kolleksie, bepaal reeds 50% van jou KI resultate. Vir KI is dit geensins wenslik om semen deur elektriese stimulasie te kollekteer nie. Herhaalde elektriese stimulasie is baie nadelig vir die ram en gee ook swakker kwaliteit semen. Ramme leer gewoonlik binne drie dae om met ‘n kunsvagina gekollekteer te word.

66

E. DIEREGESONDHEID EN BESTUUR 1 Versorging van ooie voor paring 67 2 Versorging van dragtige ooie 67 3 Versorging van lammers 68 4 Riglyne vir die neem van ‘n mismonster 69 5 Reduksie toets vir bepaling van weerstand 70 6 Riglyne vir bepaling van ent- en doseer

kostes 71

7 Riglyne by nadoodse ondersoek van skape 73 8 Behandeling van vrotpootjie 76

67

VERSORGING VAN OOIE VOOR PARING

1. Ooie kry vier weke voor paartyd aanvulling – prikkelvoeding.

2. Jongooie se liggaamsmassa moet ten minste 60-80 persent van volwasse

wees met eerste paring.

3. Doseer ooie 4-6 weke voor paring.

4. Indien nodig moet ooie gemikskeer word voor paring.

5. Klas nie-reproduseerders uit.

6. Klas ou ooie uit – ses jaar en ouer.

7. Ooie met bedorwe uiers, een of geen spene moet uitgeklas word.

8. Ooie met swak moedereienskappe word uitgeklas.

9. Swak melkproduseerders word ook uitgeklas.

10. ndien moontlik moet geen entings kort voor paring gedoen word nie.

Veral Bloutongentings moet ten minste agt weke voor paring

afgehandel wees.

11. Sit 3% koggelramme 9-12 dae voor paring in. Haal koggelramme

tydens paring uit.

12. Beperk die paring tot maksimum ses weke, twee siklusse naamlik 34

dae is die ideaal.

VERSORGING VAN DRAGTIGE OOIE

1. Baie belangrik, voorkom gewigsverlies van dragtige ooie. Weeg gereeld ‘n

paar vooraf gemerkte ooie in ‘n trop.

2. Indien nodig mikskeer ooie tenminste vier weke voor lamtyd.

3. Voorkom enige inenting tydens dragtigheid. Bloednier enting kan vier weke

voor lamtyd gedoen word.

4. Laaste dosering 4-6 weke voor lamtyd.

5. Sonar ooie 25-40 dae na paring, identifiseer eenling en meerling ooie. Nie-

dragtige ooie moet van trop verwyder word.

6. Vier weke voor lamtyd moet meerling ooie apart ekstra voeding kry.

68

7. Hanteer dragtige ooie versigtig, voorkom onnodige hantering.

8. Waar nodig kan vitamiene en minerale inspuitings 4-6 weke voor lamtyd

gegee word.

9. Begin 4-6 weke voor lamtyd met deurvloei proteïen voeding vir voldoende

bies en melk vir die lammers.

10. Verhoed domsiekte kort voor lamtyd deur voldoende kwaliteit voeding te gee.

VERSORGING VAN LAMMERS

1. Baie belangrik dat lammers die eerste 24 uur na geboorte voldoende bies

inkry. Op hierdie stadium is dit die enigste bron van energie. Biesmelk

beskik ook oor teenliggaampies teen siektes. Waar nodig kan die volgende

kunsbies gegee word.

2. Kastreer en sit sterte af op 4-6 weke ouderdom.

3. Identifiseer tweeling lammers met ‘n ekstra knippie in die oor.

4. Doseer teen lint- en rondewurms op 4-6 weke .

5. Ent bloednier op 4-6 weke, herhaal na ‘n maand tot ses weke.

6. Indien nodig kan met kruipvoeding op 4-6 weke begin word.

7. Speen lammers op 4-5 maande ouderdom. Gaan voort met voldoende

voeding, gereelde dosering en entprogram.

69

FAECAL WORM EGG COUNT

SPECIMENS FOR SHEEP & GOATS

Purpose: To help evaluate the worm infection status of a herd or flock as well

as the contamination rate of a pasture. It can also positively identify the

presence of a few worm species. It can thus help to make appropriate worm

management strategy decisions.

1. Take the sample from the same type of animal (i.e. all lambs, or all

pregnant ewes, etc).

2. Take dung fresh from the rectum, not from the ground.

3. Use disposable glove or special faecal scoop tube (see figure1).

4. Insert gently into rectum. Preferably use water or mild soap as lubricant.

5. Withdraw about 5 pellets per animal.

6. Press this into an old plastic syringe which has had the nozzle cut off (see

figure 2).

7. Compact the specimen down and cut or wipe off excess dung so that just

3ml per animal is taken.

8. Put the compressed specimen into a plastic bag.

9. Repeat this process for between 10-20 animals (use the same bag for all

specimens).

10. Close plastic bag and label with owner, date, flock.

11. Store and transport on ice (not frozen). Use a polystyrene container (or

similar) and ice cubes or a cooler pack. Do not store at room temperature

12. Get to the laboratory as soon as possible.

Figure 1 Figure 2

70

FAECAL EGG COUNT REDUCTION TEST (FECRT)

Purpose: to determine whether the worm species present in a flock or herd at

the time of the test are susceptible to the drugs tested.

1. Take dung samples as described in the FEC test.

2. Take a composite sample from equal groups of 10-20 animals per drug or

group to be tested.

3. Weigh each animal in each group and set the dose exactly according to

each weight and the manufacturer’s instructions.

4. For most drugs, wait 10-14 days (no more and no less) and take a further

set of samples from the same animal.

5. Label the samples as for FEC and in addition also the drug or drug group

used.

6. Certain long-acting remedies will need longer intervals between the first

FEC and the second.

7. Store and transport specimens as for FEC.

NOTE – both the FEC Test and the FECRT require expertise and experience and

should not be entrusted to amateurs. Even more so, the interpretation of these

tests is best left to experts.

71

ENT EN DOSEER KOSTES FEBRUARIE 2008

SIEKTE PRODUK DOSISSE VERPAKKING PRYS PRYS/DIER

Bloutong Bloutong ABC 1ml/dier 100 dos 262.56

2.63

Bloednier Bloednier Aluin (OBD) 1ml/dier 100 dos 29.96 0.30

Pulpyvax 1ml/dier 100 dos 41.26 0.42

Pulpyvax one shot 1ml/dier 100 dos 189.90 1.90

Tasvax 2ml/dier 125 dos 140.35 1.13

Multivax P 2ml/dier 250 dos 799.20 3.20

Multiclos 3ml/skaap 83 dos 150.00 1.81

Pasturella Pasturella (OBP) 2ml/dier 50 dos 59.73 1.19

Multivax P 2ml/dier 250 dos 985.00 3.94

Ensoötiese aborsie

Ensoötiese Aborsie 2ml/dier 50 dos 355.35 7.11

Ovillis Ensovax (inenting na 2 jr) 2ml/dier 50 dos 335.10

6.70

Ovivax 6 1ml/9kg 500 ml 300.00 3.60

Milt Antravax 1ml/dier 100 ml 140.06 1.40

Spoorelemente & Vit A-E Multimin insp 1ml/50kg 500 ml 908.47

1.82

Vit A-E (Provit) insp 1ml/250kg 100 ml 100.97

Embamin oraal 10ml/50kg 1lt /9lt water 256.31 0.26

Embavit oraal 5ml/50kg 500ml/ 2lt water 215.94

0.21

Rondewurm Riperool 1ml/4kg 154g/ 5lt water 181.15

44c/50 kg

Levamisool :.12.5ml/50kg

Nemasol NF 15ml/50kg 200ml/ 4.5lt water 66.55

20c/50 kg

Levamisool

Prodose Rooi 15ml/50kg 1pakkie/ 5 lt wat 75.50

23c/50 kg

Levamisool

Leveldrench 2ml/10kg 10 lt 1087.90

1.09/50 kg

Albendazole 3ml/10kg (lewerslak)

1.03/50 kg

Levimasool

Nemarid 10ml/50kg 10 lt 1001.51

1.00/50 kg

Levamisool

Nasalcur 10 lt 883.95

Nemafluke 15ml/50kg 10 lt 649 98c/50 kg

Parafend 5 lt 726.00

72

ENT EN DOSEER KOSTES

SIEKTE PRODUK DOSISSE VERPAKKING PRYS PRYS/DIER

Levamisool

Oxyclozanide

Cydectin + Se 10ml/50kg 10 lt 1543.47 1.54/50 kg

Moxidectien

Selenium

Tridose 10ml/50kg 5 lt 851.75 1.70/50 kg

Closantel

Lintwurm Rid a lint 5 lt 800.19

Praziavantel

Praziavantel (MDB) 5 lt 677.35

Praziavantel

Virbamec first drench 2.5ml/10kg 5 lt 1552.50 78c/10 kg

Abamecien + Praziavan

Koksidiose Vecoxan oraal 8ml/20kg 2ml/5kg 2 lt 880.91

3.52/20 kg

Sulmetrim plus insp 1ml/15kg 100 ml 94.21 94c/15 kg

Dip Dazzel p/o 1 lt/600 lt wat 5 lt 487.63

Diazinon

Prodip Cyp 1 lt/1000 lt 5 lt 1242.95

Supermetrien

Amidip 1 lt/800 lt 5 lt 619.37

Amitraz

Paracide 1 lt/1000 lt 5 lt 1316.95

Alphametrien

Deadline 1ml/10kg 20 lt 2079.75 52c/50 kg

Flumetrin

Amipor 1ml/10kg 25 lt 2321.13 58c/50 kg

Amitraz

Cypermethrin

Piperonyl butoxide

Delete All 1ml/10kg 20 lt 1775.00 45c/50 kg

Amitraz

Deltametrien

Piperonyl butoxide

Verskeie ander produkte ook beskikbaar - bogenoemde slegs voorbeelde

NADOODSE ONDERSOEK WERKSWYSE

73

DIE TEGNIEK Sny eers die dier van ken tot agterbene oop. Sny en trek dan die sluk- en lugpyp uit en verwyder alle interne organe versigtig. Iemand anders kan dan die dier se vel aflsag en die kop langs die middellyn oopsaag (sny eers die kopvel weg). Gebruik ‘n skoon, ontsmette mes en saag as monsters geneem sal word. Let op vir enige water, bloed of aanhegtings tydens die oopsny proses. Let op vir die kleur, aanvoel, grootte, vorm en enige reuke. Kyk vir nadoodse ontbinding (versagting, swart en grys verkleuring, skynbloedings, reuke). Ondersoek eers alle interne organe, neem monsters dadelik. Maak die derms heel laaste oop. Skryf alles op direk nadat die ondersoek klaar is. Sien die ondersoekvorm vir verdere besonderhede. MONSTERNEMING Monsters moet skoon geneem word met ‘n skerp mes. Vir mikroskopiese ondersoeke, nie groter as ‘n vuurhoutjie doos nie. Plaas dadelik in ‘n houer met 10% formalien. Nie meer as 10% monster per volume vloeistof nie. Vir kiemisolasie, ‘n groot (tennisbal grootte) steriele mosnter in ‘n steriele houer met watte (om vog te absorbeer). Dit moet op ys (maar nie bevries) bewaar word. Vir wurms, bind die melkpens en eerste 2 meter dunderm af en plaas in 10% formalien. Parasiete elders gesien moet apart in formalien bewaar word. Bring voldoende inligting op die houer aan (boer, plaas, datum, diersoort, monster) en vul die bykomende ondersoekvorm volledig in. Stuur aan die plaaslike veearts of laboratorium. Dit is raadsaam om die veearts eers te bel om op die regte aspekte te konsentreer, en die regte monsters te neem.

74

RIGLYNE BY NADOODSE ONDERSOEK VAN SKAPE

1. INLIGTING OOR DIER Eienaar: ___________________ Plaas: ______________ Tel: _____________

Skaapras: ____________________ Geslag: ________ Ouderdom: _________

Reproduksie stadium (ooie): _________________________________________

Geskeer (datum): __________________________________________________

2. GESKIEDENIS

Groepgrootte: __________ Aantal siek: ___________ Aantal dood: _________

Kamptipe: ________________________________________________________

Kampgrootte (ha): _______________ Weidingtipe: ______________________

Tyd in kamp (weke): _________ Byvoeding: ___________________________

Reënval in laaste maand (mm): _______________________________________

Entings en datum: _________________________________________________

Doserings en datums: _______________________________________________

Dippings ens: _____________________________________________________

Siektetekens: ______________________________________________________

_________________________________________________________________

3. WAARNEMINGS

� Posisie (rug, sy, skopmerke): __________________________________

� Nadoodse veranderinge (graad): _______________________________

� Buikholte (water, bloed, aanhegtings): __________________________

� Borsholte (water, bloed, aanhegtings: ___________________________

� Longe (kleur, aanvoel, swaarte, knoppe, parasiete): _______________

� Lugpyp (bloedings, vog): _____________________________________

� Hart (water in sak, bloedings): ________________________________

� Lewer (kleur, aanvoel, snyvlak, parasiete): _______________________

� Galblaas (inhoud, kleur, hoeveelheid): __________________________

75

� Niere (kleur, aanvoel, bloedings): ______________________________

� Blaas (inhoud, wand): _______________________________________

� Milt (grootte, snitvlak): _______________________________________

� Baarmoeder (grootte, inhoud): ________________________________

� Vet (hart, niere, netvet – hoeveelheid): _________________________

� Rumen (papillae, parasiete): __________________________________

� Rumen inhoud (kleur, konistens, reuk): _________________________

� Melkpens (inhoud, parasiete): _________________________________

� Dunderm (bloed, inhoud, parasiete, limfknope): ___________________

� Dikderm (inhoud, parasiete): __________________________________

� Mond (tande, tong, slymvliese): _______________________________

� Neus (parasiete): ___________________________________________

� Brein (waarnemings): ________________________________________

� Vel (bloedings, beserings): ____________________________________

� Spiere (kleur, bloedings): _____________________________________

� Limfknope (grootte): ________________________________________

� Gewrigte (swellings, inhoud): _________________________________

� Geelsug / Watersug: _________________________________________

� Ander opmerkings: __________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

76

VROTPOOTJIE

VOETBAD

• 10% Sink sulfaat

• 3-5% formalien

• ‘n Tipe dip volgens aanbeveling om brommers te voorkom

Voorkomend

• Behandel diere met miniraal aanvulling bv. Multimin met Zn en SE.

• Verwyder besmette diere uit trop en hou apart.

Behandeling vir siek diere

• Voetbad

• Spuit Micotil (0,5 ml) of TYLAN 200 of ander penisillin produk

Onthou daar is ‘n verskil tussen sweerklou en vrotpootjie.

‘n Entstof word ook huidiglik getoets.

77

F. PROBLEEMDIER BESTUUR 1 Sosiale struktuur van jakkalse 78 2 Bepaal die ouderdom 78 3 Tekens en leidrade om probleemdier skade

uit te ken 79

4 Kontak nommer in probleemdier bestuur 80

78

SOSIALE STRUKTUUR VAN JAKKALSE

• Jakkalse het ‘n besliste loopgebied, paar lewenslank en is baie territoriaal. • Wyfies begin normaalweg op 3 jaar ouderdom teel. Indien versteuring

plaasvind kan wyfies so vroeg as op 9 maande begin teel. • Kwart van die populasie is wyfies wat kan teel. • Gemiddeld 2-4 kleintjies per werpsel. Indien verteuring plaasvind kry

wyfies tot 10 kleintjies per werpsel. • 60% van kleintjies vrek voor die ouderdom van 1 jaar. • Kleintjies word September-Oktober gebore (2 maande dragtig). • Kan self begin jag op 4 maande ouderdom. • Op 10 maande verlaat hulle ouers en soek eie loopgebied. • Indien territoriale volwassenes gedood word sypel groot getalle jong

jakkalse die gebied in om dit as loopgebied af te baken.

BEPAAL DIE OUDERDOM

79

PROBLEEMDIER BESTUUR

Leidrade om probleemdier te bepaal:

TEKENS EN LEIDRADE DIER & TOEKENNING

Bestudeer alle tekens by die karkas baie noukeurig

Ge

wo

ne

h

on

d

Ro

oi

jak

ka

ls

Ro

oik

at

Tie

rbo

sk

at

Bru

in H

iën

a

Mu

ish

on

d

Ott

er

Lu

ipe

rd

Jag

luip

erd

SPORE Hondagtige spore - 4.5 x 3.5 cm 3 3 Hondagtige spore - 8.5 x 6.5 cm 3 3 Katagtige spore sonder naels - 5.0 x 4.5 cm 3 Katagtige spore sonder naels - 10 x 11 cm 3

HARE Lang hare 7 cm + uit basis met swart punt 3 Lang hare 3 cm vaalbruin basis swart punt 3 Besonder lang hare 9 cm + wit, swart of bruin basis met swart punt 3

TANDMERKE Wydte van slagtande: 1.9 - 2.3 cm 3 2.9 - 3.2 cm 3 2.9 - 3.9 cm 3 4.7 - 5.7 cm 3 Duidelike slagtandmerk op kakeben of op kant van nek 3 Kakebeen gebreek 3 Skedel gebreek 3 Byt is op keel 3 Verskeie bytplekke selfs op boude 3 Naelmerke op pens 3 Byplek aan snoet/neus 3 Skaap is toegekrap met gras 3 3 Een of meer diere is heeltemal opgevreet of weg 3 3

80

KONTAK NOMMERS IN PROBLEEMDIER BESTUUR:

ALGEMEEN: � Alarm op selfoon/veldwagter - Philip Lötter 082 333 0101 � SMS field ranger system - Phillip Lotter 028 212 3346 � Slagysters/kursusse - Peter Schneekluth 023 541 1360 - Max v/d Merwe 083 590 2213 � Gifhalsbande / - Eddie Steenkamp 082 778 7775 “Protect-A-Lamb” 022 723 1842 � Beskermde halsbande - Nick King 072 379 8067 � “King Collar” - Gray King 046 685 0645 � Dead Stop Collar - Klaas Louw 072 424 7752 � Boesmans - Gert Schoombie 083 306 8289 � Alpaccas - Jandré Boshoff 082 579 1718 � Algemeen - Thys de Wet 076 129 0889 � ALPRU - Prof HO de Waal 083 645 8958 � Cape Leopard Trust - Quinton Martins 027 482 2785

JAKKALSJAGTER - Gary Laubscher 082 485 3885 - Rion Horn 072 124 9626 - John Mohaud 083 501 1848 (honde, Kokstad) - Marius Steyl 083 447 4855 - Johan Strydom 082 378 4460 - Erika v Niekerk 082 376 5230 (Leen span honde, Harrismith)

ANATOLIESE HERDERSHOND TELER - Jan v Biljon 082 781 5210 (Viljoenskroon) - Ramsem 051 441 7913 (Bloemfontein) - Fouché Jordaan 082 557 5660 (Brandfort) - Marieta Pieterse 083 656 0994 (Carolina) - Grootfontein 082 927 2729 (Cyril Stannard, Middelburg, KP) - Gerrie Scholtz 083 633 6006 (Hopetown) - Roux de Waal 082 927 9493 (Bothaville) - Cyril Stannard 049 842 1113

81

G. ANDER BELANGRIKE KONTAK NOMMERS:

NWKV

Hoofkantoor

Port Elizabeth

Tel: (041) 365-5030

Faks: (041) 365-5035

nwga@nwga.co.za

NWKV Ermelo

Johannes Klopper

Tel: (017) 819-3183

Faks: 086 610 4244

Sel: 082 880 6137

wool@askit.co.za

CAPE WOOLS

Hoofkantoor

Port Elizabeth

Tel: (041) 484-4301

Faks: (041) 484-6760

capewool@capewools.co.za

BKB

Hoofkantoor

Port Elizabeth

Tel: (041) 503-3111

Faks: (041) 503-3112

bkb@bkb.co.za

Veldbeamptes - Skaap en Wol beamptes

Ermelo

Johan Sauer

Tel: (017) 811-5979

Faks: (017) 811-2905

Sel: 082 772 5041

Carolina

Bennie Steyn

Tel: (017) 811-6237

Faks: (017) 811-6237

Sel: 082 772 4548

Volksrust

Richard Haupt

Tel: (017) 811-6237

Faks: (017) 811-6237

Sel: 082 772 4548

richard.haupt@bkb.co.za

Skeer koördineerders

Ermelo

Louwtjie Roets

Tel: (017) 861-3705

Faks: (017) 819-7374

Sel: 082 772 4543

82

Bethal

Boet Cronjé

Tel: (017) 712-1287

Faks: (017) 712-6770

Sel: 082 772 4541

CAPE MOHAIR & WOOL

Hoofkantoor

Port Elizabeth

Tel: (041) 406-7500

Faks: (041) 486-1325

info@cmw.co.za

Veld beamptes

George Latsky Sel: 082 853 4817 glatsky@cmw.co.za

Connie Faber Tel: (017) 843-1145

Sel: 082 553 9821

RPO

Hoofkantoor

Pretoria

Tel: (012) 348-1933

Faks: (012) 361-4430

rpo@lantic.net

RPO Mpumalanga Tel: (017) 819-3183

Faks: 086 610 4244

Sel: 082 880 6137

Die NWKV bedank alle persone en instansies vir samewerking en inligting om hierdie dokument

moontlik te maak.