goware israel-kurd-jimare-20

ئیسرائیل-كوردNo

: 20

Feb

201

1

بەرزان ئەحمەد كوردە: هیچ رێگرییەك نییە لە هەرێم بۆ گەرانەوەی كوردە جوویەكان

داهاتی نەوتی عێراق لە بانكەكانی

ئیسرائیلدا

مێژووی كوردە جوویەكان لە هەرێمی كوردستانبنەما سەرەكییەكانی ئاین و كولتوری جوو

سەرۆكی كنیستی ئیسرائیل: من ئامادەم سەردانی كوردستان بكەم

كنیستی ئیسرائیل بە فەرمی پێشوازی لە سەرۆكی دەزگای ئیسرائیل-كورد كرد

3Israel-KurdNO: 20 Feb 2011

مانگنامه یه کی سیاسیی گشتییه گرینگی به په یوه ندی کورد و ئیسرائیل ده دات

هه‌موو‌سه‌ره‌‌مانگێک‌گۆڤاری‌ئیسرائیل-کورد‌له‌سه‌ر‌ماڵپه‌ڕ‌بخوێنه‌وه‌

خاوه ن ئیمتیاز: داود باغستانیسه رنووسه ر: مه ولوود ئافه ند

بۆ په یوه ندی:[email protected]@gmail.com

+964 750 405 2788په یوه ندییه کان له رێگه ی

سه رنووسه ره وه ده بن

به رپرسی نووسینگه ی ئورشه لیم:ئیالن ئیسرائیل

TeleFax: 00972-2624-0850Email: [email protected]: www.israelkurd.com

شمعۆن پێرس: شەقامی ئێران توانای روخاندنی ئەو سیستەمە دیكتاتۆری هەیە«

10

27

7

گەیشتە فەرمی بەسەردانێكی ئیسرائیل-كورد دەزگای سەرۆكی ئیسرائیلەوە کنێسێتی سەرۆكی لەالیەن فەرمی بە و ئیسرائیل كار بە هەبوو، پەیوەندی زیاتر كە سەردانەدا لەو لێكرا، پێشوازی و چااڵكییەكانی دەزگای ئیسرائیل-كورد لە كوردستان و ئیسرائیل بە رۆشنبێری و كولتووری پەیوەندییەكانی پەرەپێدانی زیاتر مەبەستی و سیاسی، هەروەها ئامانج و پرۆژەكانی دەزگای ئیسرائیل-كورد لە

ئیسرائیل و ناساندنی ئامانجەكانی دەزگای ئیسرائیل-كورد بوو.هەر لە میانەی سەفەرەكەیدا داود باغستانی له گه ڵ بەرێز ریئوڤین دانیشتنەدا لەو و كۆبوونەوە ئیسرائیل کنێسێتی سەرۆكی ریڤلین كار ناساندنی هەروەها و كراوە كورد رەوەش��ی باسی بەگشتی لە ماوەی كە كوردستان لە ئیسرائیل-كورد دەزگای چاالكییەكانی و دوو ساڵە كار دەكات لەسەر گەشەپێدانی پەیوەندی و دروستكردنی دۆستایەتی لە نێوان گەلی كورد و جوو لە رووی رۆشنبیری و كولتوری

لە كوردستان و ئیسرائیل. هەر لەو چوارچێوەیەدا لە الیەن ریئوڤین ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی

كوردستان لە ئیسرائیل-كورد دەزگ��ای دامەزراندنی ئیسرائیل، بەشێكی لە هەروەها وەسفكراوە، مێژووی و گرنگ هەنگاوێكی بە لە رەوشی باسی ئیسرائیل، كۆبوونەوەكەدا سەرۆكی کنێسێتی تری كوردستان كردوە و ئەزموونی دیموكراسی كوردستان و پێشكەوتنەكانی و كورد كە كردوە ئەوەشی باسی هەروەها لەقەلەمداوە، گرنگ بە سەركردەكانی هەولێ زۆردەدن بۆ بەرەو پێشبردنی ئەو دەستكەوتانی كوردستان هێناوە، بەدەستیان عێراقەوە ئازادی پرۆسەی دوای لە ئێستا لە قۆناغی ئەزموون كردنی دیموكراسی دایە و پەیویستە كە گەلی كورد زیاتر كار بكات بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی و دامەزراندنی كوردی قەواریەكی سەربەخۆی بوونی كوردی، دەوڵەتی سەربەخۆی گەشەپێدانی وزیاتر ئیسرائیل بۆ گەرنگە ناوەڕاستدا رۆژهەاڵتی لە

سەقامگیری لە ناوچەكدا.ریئوڤین ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل هەر لەو چاوپێكەوتندا ئامادەیە سەردانی هەرێمی كوردستان بكات راگەیاندوە كە ئەوەشی و لە پەرلەمانی كوردستاندا بە شێوەیەكی فەرمی داوای دروستبوونی

کنێسێتی ئیسرائیل بە فەرمی پێشوازی لەسەرۆكی دەزگای ئیسرائیل-كورد كرد

جوویەكانی عێراق و خەونی گەرانەوە

ئیسرائیل پێشكەوتووترین نموونەی دیموكراسیە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا

45

ئیسرائیل - کورد

Israel-KurdIsrael-Kurd NO: 20 Feb 2011NO: 20 Feb 2011

ئێران و شەپۆلی گۆڕانی ناوچەكە

سەرەتای گۆڕانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە بۆ پڕۆژەی مەبەستی بە هاوپەیمانانی و ئەمریكا كە گەورە ناوەڕاستی رۆژهەاڵتی گۆڕین و رووخانی ئەو فۆڕمە لە حكوومەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە بە هەموو شێوەیەك بوونەتە لەمپەر لە بەردەم دیموكراتیزەكردنی رۆژهەاڵتی

ناوەڕاست.لە داوی رووخانی سیستەمی دیكتاتۆری لە واڵتی توونس و میسر كە بە دوای خۆیدا شەپۆلێكی ناڕەزایەتی توندی لە شەقامی واڵتانی عەرەبیی بن و موبارك كە حوسنی بینیمان هەروەك و كردووە دروست ئیسالمی عەلی دوای سااڵنێكی زۆر لەسەر كورسی دەسەاڵت، چۆن لە هەمبەر هێزی ناڕازیی گەلی توونس و میسر تووشی شكست بوون و كار گەیشە ئەوەی كە گەلی میسر و توونس بە خۆپێشاندانی جەماوەری ئەو شێوازەیە حوكمڕانی سیاسیی واڵتەكەیان كە زەمینەی بۆ قەیرانی برسێتی و هەژاری دروست خراپبوون بەرەو هاواڵتیانی ژیانی باری و گوزەران رۆژب��ەڕۆژ و كردبوو زۆرن، ناوچەكدا لە توونس و میسر واڵت��ی نموونەی بگۆڕن. دەب��رد، بەتایبەتی كۆماری ئیسالمیی ئێران كە لە ماوەی ئەو سی و دوو ساڵەدا و مەدەنی و سیاسی ئازادیی نەبوونی و هەژاری و بێكاری رێژی چۆن داخستنی هەموو دەرگاكانی راگەیەندن و لەسێدارەدانی زیندانیانی سیاسی كاریگەری نێودەوڵەتی كۆمەڵگەی توندی گەمارۆی و رۆژنامەنووسان و

ئێران، دەرەوەی و ناوخۆ لە داناوە قەیرانانە ئەو قووڵتركردنی لەسەر ژیان و گوزەرانی لە هەموو روویەكەوە كاریگەریی خستۆتە سەر ئەوەش بۆ و چاكسازیی ریفۆرم لەبری ئێران ئەوەشدا لەگەل ئێران، هاوواڵتیانی چارەسەركردنی ئەو قەیرانانە، پڕۆژەی بەرنامەی ناوەكیی خۆی خستۆتە ئەتۆمی بەرنامەی سەرفی خەڵكەی ئەو زۆری بودجەیەكی و رۆژەڤ��ەوە

دەكات.لەگەڵ ئەوشدا بەرپرسانی كۆماری ئیسالمی و دەسەاڵتدارانی ئەو حكوومەتە هەوڵی ئەوە دەدەن كە ئەو راپەڕینە جەماوەرییەی بۆ هۆكاری رووخانی دوو دەسەاڵتی دیكتاتۆر و ئۆتۆكراتی توونس و میسر، درێژی هەمان راپەڕینە جەماوەرییەكی گەالنی ئێران لە سی و دوو ساڵ لەمەوبەر لە دژی حكوومەتی دەستكەوتی چۆن كە دەزانین هەموومان هەرچەندە بدەن، لەقەلەم شا راپەڕینە جەماوەرییەكی گەالنی ئێران لە الیەن خومەینییەوە تااڵن كراو و بوو بە دەسەاڵتی دیكتاتۆریی ئیسالمیی ئێستا و ویاڵیەتی فەقیه�، رەنگە تەواوی بۆ بانگەشەی ئێرانەوە دەسەاڵتدارانی الیەن لە ئێستا پڕۆپاگەندانەی ئەو دەكرێت، لە دوو الیەنەوە بۆیان گرینگ بێت؛ یەكەم لە ساڵوەگەری شۆڕشی ئێراندا و لە ماوەی ئەو 32 ساڵە لە حوكمڕانی كۆماری مەالكان، گەالنی بچووكترین دەستكەوت و بەرهەمێك هەبێ كە نیشانی گەالنی ئێرانی بدەن سامانی بەهەدەردانی و هەژاری و قەیران هەموو ئەو كەمكردنەوەی لە

مەولوود ئافەند سەرنووسەر

ئەو پەیوەندیە بكات.

قۆناغێكی مێژوویی بۆ پەیوەندی نێوان كورد و ئیسرائیل:ئیسرائیل-كورد دەزگایەكە سەرەتاكانی ساڵی 2009 لەالیەن بەڕێز و دیار پەیامێكی ئیسرائیل-كورد دامەزراندن، هاتە باغستانی داوود بەرچاوی هەڵگرتووە و كار لەسەر بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی ناڤبەر ئیسرائیل و كوردستان دەكات و چەند پرسگەلێكی تری نێوان ئەو دوو

الیەنە بەگرینگ وەردەگرێ. كرانەوەی دەرگایەك بۆ گفتوگۆ كردن لەسەر پرسی پەیوەندی كورد و ئیسرائیل كە سااڵنێكی زۆرە بۆتە خەونی هەموو كورد لە هەموو لە ئیسرائیل-كورد دەزگاری دروستبوونی بە كوردستان، پارچەكانی كوردستان كە دوو ساڵ بەسەر تەمەنی ئەو دەزگایەدا دەرباز دەبی و لەو ماوەیەشدا سەرەرای هەموو كۆسپ و لەمپەرەكانی بەردەم كار و چااڵكیەكانی ئەو دەزگایە لە كوردستان بەاڵم توانیویەتی هەنگاوی

زۆر گرنگ لە چوارچێوەیەی دروستبوونی پەیوەندی كورد و ئیسرائیل كورد برا لە هەزار 300 نزیكی خەونی لەسەر كار و هەڵبگری دا جوویەكان كە سەردەمانێك لەسەر ئەو نیشتمانە ژیاون و ئێستا ئەو خاكە بە نیشتمانی دووهەمی خۆیان دەزان وئامادەن بگەرێنەوە بكات، پەیوەندی كورد و ئیسرائیل كە لەزۆر الیەنەوە هەمیشە پەردە پۆش كراوە و دەسەاڵتی سیاسی كوردیش هەمیشە خۆی لەو پرسە بەدوور گرتوە، بەاڵم تا ئێستا كورد و كوردستان بە ئیسرائیلی دووهەم لە بەوەی كورد و پێناسەكراوە توركەكانەوە و عەرەب و فارس الیەن محكووم كراوە كە پەیوەندی هەیە لەگەل دەوڵەتی ئیسرائیل.قۆناغی كرانەوەی نێوان دوو نەتەوەی بێ دۆستی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست )كورد و جوو( لە ماوەی ئەو دووساڵەی چاالكیەكانی دەزگای ئیسرائیل-كورد

لە كوردستان لە زۆر الیەنەوە گۆرانی بەسەردا هاتووە.

ئیسرائیل-كورد

سەرەتای گۆرانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگەرێتەوە بۆ پرۆژەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە كە ئەمریكا و هاوپەیمانانی بە مەبەستی گۆڕان و رووخانی ئەو فۆرمە لە حكومەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە بە هەموو

شێوەیەك بوونەتە ڵەمپەر لە پێش بە دیموكراتیزەكردنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا.

67



سەرۆك كۆماری ئیسرائیل»شەقامی ئێران توانای

رووخاندنی ئەو سیستەمە دیكتاتۆرەی هەیە«

گشتی ئەو واڵتە بۆ هاوكاری گروپ و رێكخراوە تێروریستییەكان كە ئێران بەخێویان و پڕچەكیان دەكات بۆ تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەكە بەگشتی، لە الیەكی دیكەوە لەو قۆناغەدا گەورەترین ترسی ئێران ئەوەیە كە ئەو بۆمەلەرزەیەی شەقامی عەرەبی هەژاندووە و كۆتایی بە سەردەمی و ئێران ناوخۆی بگاتە هێناوە، ئێران هاوشێوەی دیكتاتۆرەكانی حوكمی گەالنی ئێرانیش هەردەم و هەر كات ئەوەیان سەلماندوە كە ئەو شێوازە لە حكوومەتی بەناو ئیسالمی قبووڵ ناكەن و خۆازیاری كرانەوە و گەشەكردنن لەگەڵ رەوتی پێشكەوتنەكانی جیهانی ئەمرۆ بە هەموو الیەنەكانیەوە، بۆیە ئەو فاكتەرانەی كە خەڵكی توونس و میسری هێنایە سەر شەقام بۆ گۆڕان و روخانی حكوومەتەكانیان لە ناوخۆی ئێراندا بە زیادەوەش بوونی هەیە و شەقامی ئێرانیش لە ناوخۆی دەكوڵی ئێستا و دەتوانێ هەمان سیناریۆش لە ئێراندا دووبارە بێتەوە، بەاڵم لەگەڵ ئەوەش كە شۆڕشی جەماوەریی توونس و میسر زیاتر لەسەر بنەمای گەیشتن بە ئازادی و عەداڵەت و دادپەروەری لە بەاڵم خۆشگوزەران، ژیانێكی بۆ ئابووری بواری لە بوو چاكسازی و ئێرانی ئێستادا ئێمە رووبەڕووی چەندین كێشەی تر دەبینەوە لە ئەگەری

هەر رووخان و گۆڕانكارییەكدا، چونكە واڵتێكی فڕە ئەتنیكییە و چەندین نەتەوەییەكانیان ئازادییە و ماف هەموو لە ئێستا كە هەن تر نەتەوەی گرینگە خاڵیكی ئەوەش ئۆپۆزیسیۆنن، و هێز خاوەنی و كراون بێبەش سیاسیی ئۆپۆزیسیۆنی بوونی ئێراندا لە بكەین، فەرامۆشی ناتوانین كە ریفۆرمخۆازەكان كە خوازیاری گۆڕانكارین لە سیستەمی سیاسیدا، بەاڵم لە

بازنەی پاراستنی بنەماكانی شۆڕشی ئیسالمی ئێراندا.دروستبوونی دۆخێكی ئالۆز لە ناوچەكدا بە گشتی لە قۆناغی ئێستادا بە هەموو ئێران ئێراندایە. ئیسالمیی بەرژەوەندیی كۆماری لە راستەوخۆ ناوخۆییەكانی ناڕەزایەتییە و ئاڵۆزی كە ئەوەدایە هەوڵی لە شێوەیەك پەردەپۆش بكات و لە دەرەوی سنوورەكانی خۆی ئاڵۆزی دروست بكات بۆ زیاتر گوشارخستنە سەر ئەمریكا و شكستی پڕۆژەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی دیكتاتۆرانەدا. ئەو سیستەمە رووخانی و گۆڕانكاری ئاراستەی لە گەورە بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە هەموو واڵتانی جیهان پشتگیری لە شەقامی زیندانە ئەو ناو لە ئێران گەالنی ئازادكردنی و رووخان بۆ بكەن ئێرانی

گەورەیەدا كە كۆماری ئیسالمیی ئێران دروستی كردووە.

سته ڕا

ناوی

ه اڵتۆژه

ی رنوێ

ی شه

ه خن

89



شیمۆن پێرس سەرۆك

لەناودەبات لە وتارێكدا گوتی« ئەوەی كۆماری ئیسالمی كۆماری ئیسرائیل ئیرانە« رۆژی چوار شەممە سەرۆك كۆماری ئیسرائیل لە تەنیا جەماوەری بە سەبارەت ئەمریكا جوویه کانی كشتی سااڵنەی كۆبوونەوەییەكی میانەی رەوشی ئەمنی وسەرهەڵدانی بزوتنەوە ئازادیخوازەكان لە رۆژهەالتی ناوەراست و هەروەها رووداوەكانی ئیران گوتی« نارەزاییەتی خەڵكی شارەكانی ئێران لە ئەمڕۆ مرۆڤ مافی پێشلكاری و زۆر و زڵم رێژی كە ئەوەییە نیشانەی لەشێوەی دیموكراسییەكی ناوی ژێر لە كە كاتێكدای لە ئەمە و ئێرانداییە لە و كردن دەستگیر داوای پەرلەمانتاران لە ژمارەییەك نەژادی ئەحمەدی سێدارە دانی نارازییەكانیان دەكەن لە كاتێكدا كە كەروبی پێشتر رایگەیاندووە

لە پێناو بیروباوەڕیدا ئامادەییە بەهاكەشی بدات.رایگەیاند كە« سەرەنجام وتارەكەیدا دیكەی بەشێكی لە پێرس شیمۆن ئەوەی گۆرانكاری لە سیستەمی كۆماری ئیسالمیدا دەكات جەماوەری ئیرانە بە بێ دەست تێوەردانی واڵتانی بیانی و حكومەتی ئێستا ئیران جێگای شەرمە بۆ مێژوو و كلتوور و ئێرانییەكان كە بووتە هۆی ئازاری ئێرانی كۆن« سەرهەڵدانی نارەزایەتییەكانی خەڵكی ئیران بەرامبەر بە سەركوت و ئعدامەكانی كۆماری ئیسالمی كە هاوكاتە لەگەڵ خەباتی جەماوەری ئەلجەزایر و میسر، یەمەن، سەرنجی بەرچاو شێوەیەكی بە ئیسرائیل هەوڵنێری ئاژانسەكانی بەحرین لە ئازادی هەواڵنێری ئاژانسی راكێشاوە.بەپێ بۆ الی خۆی هەمووالیەكیان زۆربەی شەقامەكانی تاران گەنجان هەوڵی رێپێوانیان دەدا، بەاڵم هێزە نیزامی

و ئەمنیەتییەكان بە تایبەتی مۆتۆر سوارەكان هەۆڵی باڵوەپێكردنی خەڵك یان دەدا.رێپێوانەكان تا درەنگانی شەو درێژەی كێشا و الوان هەۆڵیاندەدا بە لەبەر كردنی جل وبەرگە گەرم و ئاگر تێبەردانی سەتڵی زبڵەكان خۆیان گەرم بكەنەوە و دواترە هێزە نیزامیەكان باڵوەیان بە خۆپێشاندەران كرد.و نارازیان خۆشحاڵی هۆی بووە ئەمریكا دوایانەی ئەم پشتیوانییەكانی خۆپێشاندەران كە چاوەڕوانی ئەوە دەكەن ئەمرێكا درێژە بەو سیاسەتانەی خۆی بدات، چاوەدێرانی سیاسی ئاماژەی بەوە دەكەن كە بەشداری سەدان و مەزنە سەكەوتنێكی دیكە شارەكانی و تاران لە لەنارازیان كەس هەزرا

نیشانی داوە كە خەڵك دژی دەستەاڵتدارانی حاكمن.

پشتیوانییەكانی ویالیەتی یەكگرتووەكان دەتوانن جێگای رەزامەندی بنچاوەدێران سیاسی لە ئیسرائیل ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەگەر بۆ مانەوە هاتنی بەاڵم نەهێناوە، بەدەست سەركەوتنیان جەماوەر شار مەیدانی لە جەماوەرێكی زۆر بۆ سەر شەقامەكان بە دروشمی دژی دەستەاڵتدارنی ئێستای تۆرەیی خەڵك و رق ئاگری كە ئەوەییە نیشانەی ئێران ئیسالمی كۆماری نەكۆژاوەتەوە بۆ دەستەاڵتدارانی كۆماری ئیسالمی جێگای بڕوا كردن نین و

پێدەچێت ئەم ئاگرە زیاتر گەشە بكات.چەند رۆژ پێشتر لە ساڵوەگەری شۆڕشی ئیسالمی ئێراندا، مەحموود ئەحمەدی نژاد لە وتارێكدا بە الوانی میسر و تونس و واڵتانی دیكە گوتی«ئازادی مافی ئێوەیە و رێپێوانیش مافی ئێوەییە خەبات لە دژی زوردایش مافی ئێوەییە، بەاڵم خەڵكی ئێرانیش ئەو مافانەیان دەوێت، بەاڵم هێزە سەركوتگەرەكانی هێرش دەكەنە سەر الوەكان و هەر بۆیە سەبارەت بە قسەكانی ئەحمەدی نژاد و دەستەاڵتدارانی ئیران هیالری كلینتۆن وەزیرە دەرەوەی ئەمریكا حكوكەتی ئیرانی بە دوو روو ناو بردو گوتی«دەستەاڵدارانی ئیران پشتگیری لەرێپێوانی پەری بەو خۆیان واڵتەكەی نارازیانی بەاڵم دەك��ەن، دیكە واڵتانی الوانی

توندوتیژی سەركووت دەكەن ولە مافەكانیان بێ بەشیان دەكەن.هەفتەی ڕابردوو ئۆباما لە زۆربەی وتارەكانیدا سەبارەت بە خۆپێشاندانەكانی ئەم دوایانەی ناوچەكە، خۆپێشاندانەكانی ئێرانی لە بەرچاو نەگرتبوو، وتەكانی و خۆشحاڵی جێگای سپی كۆشكی وتەبێژی جۆبایدن قسەكانی كلینتۆن، گۆرینی دەك��ەن، بەوە ئاماژە ئیسرائیل سیاسی چاوەدێرانی دلگەرمین، هێوا هەروەها كۆشتن كات و نیگەرانی دووساڵ دوای ئۆباما هەڵسوكەوتی دەستكەوت بێ لەوانەییە ئێران ناوەكییەكەی بەرنامە سەر لە بەگفتوگۆ بووبێت و بۆیە هاوكاری بە گەشەسەندنی رەوەندی دیموكراسی لە ئیران رێگا چارەییەكی گۆنجاو بێت بۆ فشارخستنە سەر كۆماری ئیسالمی بەمەبەستی بە نارازیان راب��ردوو ساڵی یەك ماوەی ناوەكییەكەی.لە بەرنامە راگرتنی نەتیجەی هەڵبژاردنەكانی ئێران )بزوتنەوەی سەوز( چەندین جار داوای مۆڵەتی رێپێوانیان كردوە كە هەرجارە و بە هۆكارێك مۆڵەتیان پێ نەدراوە، بەاڵم ئەمجارەیان خۆپێشاندانەكانی خەڵكی تونس و میسر و واڵتانی دیكە نارازیانی دڵگەرمتر كرد و لە الیەكیشەوە حكومەت رایگەیاند كە خۆپێشاندانی واڵتانی زۆریش و جەماوەر لە گۆی زەمان ئیمامی كە ئەوەییە نیشانەی عەرەبی

نارازییە.

سوپا و بەسیج، هێزی سەركوتكردنی گەالنی ئێران هەوڵەكانی ت��اران، لە توركیە كۆماری س��ەرۆك گۆل عەبدوڵاڵ بوونی هێزە بۆیە كردبووەوە كەمتر خەڵك سەركوتكردنی بۆ دەستەاڵتدارانی نیزامییەكانی ئێران زۆر بە روونی ئاشكرا بوو كە مەبەستیان كوشتنی خەڵك رەژ فرمێسك گازی و كارەبایی باتۆمی و رەنگی گوللەی لە بۆیە نییە، كەڵكیان وەردەگرت و بەسیجییەكان بە زنجیر و سیالحی سەرد هێرشیان دەكردە سەر خۆپێشاندەران كە سەر ئەنجام بووە هۆی كوژرانی كەسێك و برینداربوونی دەیان كەسی دیكە، هەرچەندە دەستەاڵتدارانی ئێران رایانگەیاند، كە ئەمجارەیش خۆپێشاندەران دەستیان كردوە بە تەقە كردن، هەروەك ئەو

سیناریوییەی كە بۆ نەدا ئاقا سولتانی دروستیان كردبوو.قسەكانی سەرۆك كۆماری توركیە كە راشكاوانە الیەنگری لە خەڵكی ئێران كردبوو، كە مافی خۆیانە بەمەبەستی دەربڕینی داواكارییەكانیان رێپێوان بكەن هەر بۆیە كۆنگرەی رۆژنامەوانی هەر دوو سەرۆك كۆمار لە دواكاتەكانی رۆژدا ئەنجام درا.عەبدوڵال گۆل لە تارن بەقەبووڵكردنی خواستەكانی بزوتنەوەی سەوز دەیویست بەشداری لە خۆپێشاندانەكاندا بكات، بەاڵم دەستەاڵدارانی تاران بۆیان روونكردەوە داوایان لێ كرد كە ئەم كارە نەكات.جێگای ئاماژە بۆكردنە كە ئیسالم گەرایانی دەستەاڵتداری توركیە یەكەم واڵتی ئیسالمی بوون كە پشتیوانیان لە بزوتنەوە خەڵكە تونس و میسر كرد، بەاڵم رێپێوانەكەی خەڵكی ئێران كە بەمەستی پشتگیری لە ئەو بزوتنەوانەوە بوو عەبدوڵاڵ گۆل

لە مەبەستی سەرەكی رێپێوانەكە ئاگادار كرایەیەوە بۆیە بانگێشتی ئەوانی رەد كردەوە. كاتێك هێزە نیزامییەكانی میسر لە بەكارهێنانی توندوتێژی بەرامبەر هیزێك نەكرد سەركوت جەماوەریان و پاراست خۆیان خۆپێشاندەران بە بەناوی هیزی مللی نەما، هیزەكانی ئیران داگیركراون و هەمووی بەدەست سپا و بەسیجەوەیە كە بازوی سەركەی سەكوتی خەڵكن بۆ دەستەالداران كە بە رۆخانی دەستەاڵت خۆیشیان لە ناو دەچن، بۆیە سەركوتی جەماوەر دەكەن، دەستەاڵتە ئەم كە دەكەن بەوە ئاماژە ئێران كاروباری شارزایانی بەاڵم بەدەست فەرماندە پلە یەكەكان و ژمارەییەكەوەیە كە لە ناو دامودەزگاكانی حكومەتدن كە ئەگەر توندوتێژییەكان پەرە بەستێنێد لەوانەییە ژمارەییەكی

زۆر لە فەرماندەكانی سپا و بەسیج الیەنگری لە جەماوەر بكەن.رێپێوانەكانی تاران و زۆربەی شارەكانی دیكە لەكاتێكدا بەرێوەچوو، كە حكومەتی ئێران لە ئاستی نێودوڵەتی بەرەو رووی گەمارۆ و سەزا بووەتەوە و لە ناوخۆیشەوە هەژاری و گرانی و بێكاری الوان، فەسادی ئیداری و ماڵی بووە الواز حكومەت كە دەردەخات راستییە ئەو ئەمەش كە رووبەرووییە كە جێگای خۆشحالییە بۆ خەڵكی ئێران و درێژە دان بە خۆپێشاندانەكان و دەربڕینی نارەزایەتی سەر ئەنجام دەتوانن ئاڵوگۆڕێ بەنەرەتی لە ئیراندا

ئەنجام بەدەن.

ران ئێ

سیسیا

ی ەاڵت

ەسی د

دژ لە

ەتیەزای

نار

وەرگێرانی : محه مه د جه مشیدی

1011



جوویه کانی عێراق و خەونی گەڕانەوە

ئەگەر رۆژێ لە رۆژان قەدەر ویستی جوویەكانی عێراق بگەڕێنەوە، خەڵكی عێراق دەبێت چۆن پێشوازیان لێ بكەن ؟

ئەم دێرەی سەرەوە ناونیشانی بابەتێكی كە رۆژنامەنووسی ئەڵمانی ) توماس شمیدین گر( راپۆرتێكی لە لە ژێرناوی ئەگەر رۆژێ لە رۆژان دەبێت عێراق خەڵكی بگەڕێنەوە، عێراق جوویه کانی ویستی قەدەر چۆن پێشوازیان لێ بكەن لە گۆڤاری رۆشنبیری یەهوودی ژمارە )68( مەبەستی بە بابەتەكە نووسەری كراوەتەوە. باڵو ئەڵمانی بەزمانی بەسەركردنەوە و ئاشنابوون لە كەلەپوور و داب و نەریتە ئاسەواری كیلومەتر 220 بە كە كردوە، كفری ئەو شارە سەردانی جوویه کانی بەسەركردنەوەی بەمەبەستی بەغدا، رۆژهەاڵتی باكوری دەكەوێتە

پاشماوەی ئەوشوێنەواروكەلەپوورە ودەوڵەمەندكرنی بابەتەكەی.

نووسەر لە راپۆرتەكەیدا دەنووسێت، لە شاری كفری گۆڕستانێكی كۆنی جوویه کان هەیە كە لە سەر گردێكی وشك گۆرستانەكە دەڕوانێتە و ئازار روخسارییەوە بە كە سااڵچوو بە مێردێكی پیرە شارەكە،

مام بە خۆی كە گۆرستانە سەر لە دیابوو رۆژگار مەینەتییەكانی ئەحمەد بە ئێمە ناساند دەستی بە سەر كێلێكەوە گرتبوو و گوتی« تا ئێستا بیرەوەرییەكانی گۆڕستانەكە دەپارێزم، بەاڵم كەس ئاگای لە گۆرستانەكە نەبووە بۆیە زۆربەی كێلەكان یشكاون » مام ئەحمەد لە درێژەی قسەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە زۆربەی هێماكانی جوویه کان لەناوچووە. تەنانەت ئەو نووسین و هێمایانە كە ئاماژەیان بەوە دەكرت كفری وەك شارێكی كۆن و شوێنێكی بازرگانی بووە لە باكووری عێراق، كفری دوای بەغدا دووەهەم شاری عێراق بووە كە زۆر ترین دانیشتووی جووی تێدابووە، جوویه کان وەك كەمینەییەك لە شاری كفری لەگەڵ كفری جوویه کانی پێكدێنا، شارەكەیان پێكهاتەی وتوركمان كورد كە شارەكە دانیشتوانی باقی له گه ڵ دەكرد یەكسانی بە هەستیان ئەم پێكەو ژیانە تباو رباییە نێو كۆمەڵگا ببووە هۆی دروست بوونی پەێوەندییەكی بەهێز و نزیكبوونەوە و ناسیاری و درواسێتی لە نێو پێكهاتەكانی كۆمەڵگاكەدا كە تەنانەت لە نێوانیشیاندا ژن و ژنخوازی هەبووە. مام ئەحمەد كە لە سەرەخۆ وئارام قسەی دەكرد بە هێمنیەوە

لە شاری كفری گۆڕستانێكی كۆنی جوویه کان هەیە كە لە سەر گردێكی

وشكه وه دەڕوانێتە شارەكە

ناوی بە ناونراوە ناوێكی توركمەنی بە پاشماوەی گۆڕستانی جوویه کانی كفرییە كە )قەرە ئۆغاڵن( واتە كوڕی رەش، كە لەوانەییە هۆكاری ئەو ناو لێنانە بگەڕێتەوە بۆ خەڵكە ناوچەكە. رووبارێك كە زۆر وشك و گوڕستانەكەی لە شارەكە جیاكردوەتەوە.

بە رۆژنامەنووسە ئەڵمانییەكەی دەڵێت« خەڵكی كفری بە خەڵكێكی لێبوردە ناسراون . شارەكەش دەكەوێتە سەر رێگەی بازرگانی نێوان ئێران و كوردستان و بەغد، لەو كۆمەڵگاییەدا هەموو تاكەكان ئینتمای تایفی خۆی دەپارست و بە هەموو زاراەوەكان قسەیان دەكرد كە ئەم

نەریتە تا ئەمرۆش ماوەتەوە«. لە پێكهاتەكانی گونجاندن بۆ كەركوك شاری وەك كفری شاری یەكتریان رێزی خەڵكەكە هەموو بەڵكو نەبووە، الواز خۆیدا نێۆ دەدەن، سەردان ئەنجام یەكتریدا نێوان لە وژنخوازی ژن و گرتووە و تێكەاڵوییەكی زۆر لە نێو پێكهاتەكانی كۆمەڵگادا هەیە تەنانەت لە نێۆ كارگە وبازاڕ و شوێنەكانی دیكەی شارەكە. تا دەهەی پەنچاكانی رابردوو پێكەوە ژیان و لێبوردەیی باڵی بەسەر موسڵمان وجوویه کاندا كێشابوو، تەنانەت لەو سەردەمەدا كوڕی بەرپرسێكی حزبی شیوعی لەگەڵ كچێكی جوو هاوسەریان پێكهێنا، بەاڵم عەرەبەكان ئەو كاتە

پێكرد، دەستی جوویه کان ماڵە رووتی و راوو و شارەكە گەیشتنە دیارە لە بەغداوە دەستی پێكرد بوو و گەیشتنە ئەو شارانەی جوویان كفری شاری جوویه کانی كفری. شاری لەوانەش نیشتەجێبوو، تێدا كە بیستیان دەوڵەتێكی جوو دا دەمەزرێت لە سالی 1948 حەزیان كیانێكی وەك ئیسرائیل دەوڵەتی وپێانوابوو نەبوو بیرۆكەییە بەم چەند دوای بەاڵم دەكات. عەرەب نەتەوایەتی دژاییەتی سەهیۆنیزم ساڵێكی بەرەنگاری لە سالی 1951 حكومەتی عێراقی بە ئۆتۆمبێلی سەربازی هاتنە شارەكە مام ئەحمەد كە ئەو رۆژانەی لە بیرە گوتی: ناچار دەكرد وبینیم چۆن خێزانە جوویه کانیان بووم وریا منداڵێكی سواری ئۆتۆمۆبێلە سەربازیەكان بن وتەنانەت نەیانتوانی كەلوپەلەكانیان لە دەرەوەی شاری شوانی مەڕومااڵت بوو، بپێچنەوە..مناڵێكی جوو پێش خۆرئاوا بوون كاتی هاتەوە بۆ ماڵ هەموو خێزان وكەسوكاریان بردبوون. مام ئەحمەد ئاماژە بەوە دەكات كە ئەومنداڵە لەوكاتەوە هیچ هەواڵێكی لە كەسوكارەكەی نەبوو، بەاڵم دواتر خێزانێكی موسڵمان گرتیانە خۆیان و بوو بە موسڵمان وناوێكی ئیسالمیانەی بۆدانا وپێی

سەیر بوو كە چی بەسەر خێزانەكەی هاتووە.لە سااڵنی 1950 بۆ 1951 نزیكەی 130 هەزار جووی عێراقی رەوانەی قوبرس كران ولەوێشەوە بۆ ئیسرائیل، لەو كاتەدا لەژێر ناوی فەرهوود كاری تااڵن و راوو و رووتی ماڵ و موڵكی جوویه کان دەكرا. بۆیە كاتێ پیانوابوو بیست فەرهوودەیان ئەم هەواڵی ئیسرائیل لە جوویه کان ئیسرائیل بۆ جوویه کان كۆچی بوون، ئازاد عێراق بەجێهێشتنی بە بەردەوام بوو وكاتێك باردۆخەكان گەیشتە كودەتای 1958 و گۆڕینی قاسم پاشایەتیەوە، لە قاسم عەبدولكەریم سەركردایەتی بە رژێم فەرمانی دا هەموو پەرستاگا وشوێنە ئاینیەكان بپارێزرێت لە هەموو

كفری دوای بەغدا دووەم شاری عێراق بووە كە زۆرترین دانیشتووی جووی

تێدا بووە

لە سااڵنی 1950 بۆ 1951 نزیكەی 130 هەزار جووی عێراقی رەوانەی قوبرس

كران و لەوێشەوە بۆ ئیسرائیل

پێدەچێ گەڕەكی جوو نیشین بێت كە مام ئەحمەد هاوكار بووە بۆ گرتنی وێنەكە

1213



شوێنێكی عێراق..! دوای ساڵی 1958 ملمالنێی نێوان چەپەكانی عێراق وحزبە نەتەوە سەرشەقام وشەڕی توندوتیژی كاری چەندین دەركەوت پەرستەكان وپێكدادانی نێوان حزبی بەعس وچەپەكان روویاندا ...ئەم رووداوانە بوونە هۆی ناسەقامگیری ونا ئارامی وخێراتركردنی كۆچی ئەو جووانەی هەزاران هێشتا بەاڵم كۆچكردن، شەپۆلەكانی سەرەڕای مابوونەوە. جوو تا كاتی شەش رۆژەكەی حوزەیرانی ساڵی 1966مابونەوە، ئەو كاتەی بەعس دەسەاڵتی گرتە دەست و جارێكی تر لە 1968 حزبی جوو بەرامبەر لە خۆی هەڵوێستی و دەس��ەاڵت سەر هاتە بەعس دژایەتی خۆی راگەیاند، هەروەها دژایەتی شیوعیەت و كوردی كرد بە شێوەی خوێن رشتن وهەر الیەك حەزی پێ نەبوایە بە بەكرێگیراوی سەهیۆنیزمی تۆمەتبار دەكرد، لە كانونی دووەمی 1969دا لەشاشەی تەلەفزیونەوە دادگایی 14 بازرگان كرا ولە نێوانیاندا 9 بازرگانی جوو بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ ئیسرائیل لە سێدارە دران، ئەمە دەستپێكی

كاری تۆقێنەری بەعسیەكان بوو.ئەم سەركوتكردنە وەحشیگەرایە بۆ سەر كەمینیەك، رژێمی بەغدای هەنگاو بە هەنگاو گەیاندە ئەوەی عێراق ببێتە كۆمارێكی ترسێنەر، جگە لە سەركوتكردن ودەستدرێژی و دوژمنایەتی كە بۆ هۆی كۆچی بچوك زۆر توێژیكی تەنها عێراق، جوویه کانی تەواوی كۆمەڵی بە لە بەغدامابوونەو رێورەسمە ناو كڵیسایەكی یەهوودی كۆن لە نەبێ شێوەیەك بە دەگەیاند، ئەنجام بە بەردەوامی خۆیان ئاینییەكانی خۆیان بە موسڵمان نیشان دەدا، بەاڵم ئەوەانەی گەنج بوون گیانی دا واڵتیان هەوڵی جێهیشتنی و نەدەكرا پەنهان پێ سەركێشانەیان وپیرە مێرد و بە سااڵچوو وپەككەوتەكان مانەوە ودوایین كەسیان بە ناوی )ربیع( لە ناوەڕاستی نەوەدەكاندا كۆچی دوایی كرد. پاش ئەوەی حزبی بەعس هەموو جووە عێراقیەكانی دەركرد و زۆرێكی لێ كوشتن، بەاڵم هەندێكیانی بە زیندوویی هێشتەوە لە ژێر چاودیری و حكومەت وپەرستگەكانیانی شوێن هەندێ نۆژەنكردنەوەی سەرپەرشتی خۆی دەكرد تا نیازپاكی ومافی كەمینەكان نیشان بدات، گوایە ئەو جوانە دوژمنی سەهیۆنیزمن، مەخابن راگەیاندنی جیهانی گرنگیەكی ئەوتۆیان لێبوردەییە ئەو نەدا، عێراق جووی سەركوتكردنی شااڵوەكانی بە ساختەییە كە رژێمی دەسەاڵتدار لە بەغدا نیشانی دەدا، بە تایبەت

رۆژنامەنوس)رویدیگر گوبیل( كە لە رۆژنامەی جیهانی گەنجان كە لە نیسانی لە چاوپێكەوتنێكی ئیمپریالیستە، ودژی دەردەچێ ئەڵمانیا رۆژی یادی رێكەوتی و سەدام رژێمی روخانی پێش ساڵێك 2002جبریل )ناجی بەغدا لە جوویه کان كۆمەڵەی بوونی سەرۆكی دایك

یەعقوب( بوو . شاردنەوەی لە دیاربوو ئەڵمانییەكە رۆژنامەنووسە هەڵوێستی جوو ومەزهەبەكانی ئاین لەنێو جیاوازی كە) بەوەی راستییەكان بە هەست هەمووان پێویستە و دانیە وشیعە( وسوننە مەسیحی و ئازادی بیرو و باوەر بكەن، سەرەڕای ئەوە لە رێكەوتی 10/4/ 1998 هێرشكرایە سەر كلێسای جوویه کان لە بەغدا كە لە لەالیەن میسرییەكی بەرەجەڵەك فەڵەستینی ئەنجامدرا، لەو هێرشەدا چوار كەس كوژران، كە دوو كەسیان لەجوویەكانی بەغدا بوون. ئاخرین كۆچی جوویەكانی عێراق كە ژمارەیان 30 بۆ 40 كەس دەبوون و تەمەنیان لەنێوان 60 بۆ80 ساڵی دابوو، دوای رووخانی ڕژێمی سەدام لە نیسانی 2003 دا

هەموویان لە ڕێگەی كۆمەڵەیەكی جووەوە گەشیتنە ئیسرائیل .جوویه کانی عێراق چ لە ئیسرائیل ولەندەن و ئەمریكا هیوا و ئاواتیان ئەوەیە هەر هیچ نەبێ وەك گەشتیاریەكیش بێت بەگەڕینەوە تا بەشێك

لەكەلەپور و رابردوویان دەست بخەنەوە.

دوای تێپەربوونی چەند مانگێك لە روخانی رژێمی سەدام، پەێوەندی تازە لە نێوان توندڕەوەكانی عێراق و ئەلقاعیدە دروستبوو، پایتەخت بوو بە شوێنی تیرۆر كە بەشێك لە پاشماوەكانی جوویەكانی عێراقی لە مانەوەیان بە وپەككەتوانەی جوو بە سااڵچوو ئەو تێدا دەژیان، كلێسا كە )بە تەحەداوە ولەسایەی پارێزگاری وپاسەوانی هەندێ لە هێشتا كە ... عێراق جێبهێڵن كران ناچار دواتر بەاڵم موسڵمانان، وهەمیشە نەكردوە لەبیر عێراقە كە خۆیان رەسەنەكەی نیشتمانە لە بیرەوەیان دەمێنێتەوە. بە هۆی كردەی وەحشیگەرانەی توندڕەوە موسڵمانەكانەوە فشاری دژ بە دەسەاڵتی نوێ عێراق زیادی كرد. هەندێ میانڕەوەكانی گرۆپە لە تایبەت بە نوێەكانی سیاسیە بەرپرسە لە

ئاخرین كۆچی جوویه کانی عێراق كە ژمارەیان 30 بۆ 40 كەس دەبوون و تەمەنیان لە نێوان 60 بۆ 80 ساڵیدا بوو، دوای رووخانی ڕژێمی سەدام

لە نیسانی 2003 هەموویان لە ڕێگەی كۆمەڵەیەكی جووەوە گەیشتنە ئیسرائیل

پاشماوەی بازاڕێكی كۆن دانیشتووانی شارەكە كە پێشتر تایبەتمەندی خۆی بووە

شیعە هەوڵیاندا پەێوەندەییەكانیان له گه ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكرێتەوە ئەم هەواڵنەش بەتەحەدایەكی گران لەبەرامبەر دانیشتوان دەژمێردرا، میسال ئالوسی سەرۆكی حزبی دیموكراتی نیشتمانی عێراق، تیرۆرستان دوو كوڕی یان لەساڵ2005 كوشت.. زۆربەی جوویە عێراقییەكان كە لە ئیسرائیل دەژین هێشتا بە بیرەوەرییەكانیان و هەست و سوز بەرامبەر گورزێكی عێراق نوێی دستوری بەاڵم عێراق، رەسەنیان نیشتمانی بەهێزی لەو خەون و ئاواتانە داوە، ئەویش بەو دەقەی لە دەستوور دوو ببنە خاوەن دەدا عێراقییەكان تنی بەوەرگر رێگا و هاتووە دا

رەگەزنامە لەیەك كاتدا جگە لە رەگەزنامەی ئیسرائیل . گەڵ لە پاراستووە كۆنیان ی��ادەوری پیاوان هەندێ كفری لە یەكێك و شارەكە جووی لەهاواڵتیانی وگۆزەرانیان ژیان هاوبەشی لە و پیاوانە مام ئەحمەد كە دەڵێ« ئێمە ئاواتە خوازی ئەو روژەین هەواڵی ئەو كەسانە ببیستین كە لە كفری دراوسێ و هاوبەشی ژیانمان بوون«، هەروەها هاوڕێكی مام ئەحمەد گوتی: ئەو كاتە غەدرمان لە جوویه کانی كفری دەكرد، ئێمەی موسڵمانان قەشمەریمان پێدەكردن ونوكتەی قۆڕمان لەسەریان دەوت و ئەوانیش پێیان دەگوتین رۆژێك

دێت ئێمە بە ئیوە پێبكەنین، ئەوبوو لە ماوەی دەسەاڵتی حزبی بەعس وبگرە بووینەوە زەنگێكی خوێناوی و زەبر رووبەرووی ئێمەی كورد زیاتر لە جوویه کانمانیشمان بەسەر هات . ئەمڕۆ كەس بە موعاناتی جوویه کان پێناكەنێت، بە تایبەت دوای ئەوەی تووشی هەمان موعانات و دەرەبەدەری وچەوسانەوە ودەركردن بووین لە سەر خاكی خۆمان.

گەلێك بەرەو نەمانبێت بەشێك خۆی كە بكات شتێك باس نەتوانی مرۆڤ رەنگە وای یەكەكان دوای لە یەك رووداوە كارەساتانە، و بەسەرهاتە لەو نیشتمان، دواجار ناودارترین وسەربەرزتررین ببێتە لەم شارە كردوە بنێن بونیات وشۆدرای بەزری سەر دا ئامیزی نێو لە هاتن خەڵك هەروەك چۆن نەتەوەكانی دیكە لێرە و لەوێ كۆچیان دەكرد بە شوێن

سەقامگیری دا. ئازار وموعاناتی ئەو مییللەت و گەالنە لە بیرەوەریدا دەمێننەوە كە بە هۆی زەبر و زەنگەوە داب و نەریتی پێشینانیان لە دەستدا، كۆڕ تایبەتی بە كفری وجوویه کانی بەگشتی عێراق جوویه کانی وبیرەوەرییەكانیان گەڕانەوە خەونی لە باس نەمابوو وكۆبونەوەیەك باو زێدی سەردانی بێت گەشتیاریەكیش وەك كەم النی نەكەن،

باپیرانیان لە كفری نەكەن..بەغدای جوویه کانی كەشایەتیە چاوپێكەوتنەی ئەو كەسێك هەر دیوە لە ساڵی 2004 ) سامی میخائیل وموسا حوری وشمعون بالص وكۆچكردوو� سمیر نقاش( كە لەسەر شاشەی )ئار تی ئی سۆمەریە( جگە لە شانازی بە رابردووی پڕ لەسەروەری بەغدا هیچی تر نابینێتەوە. سی سااڵنی لە شارەكە لە بازرگانانی ئامادەگی گەورەترین وچلەكاندا بووە، وپاشان گواستیەوە بۆ بەغدا لەگەل گەورە بازرگانان ولەشەقامی رەشید وبابی ئاغا وشەقامی ئەلسموال، ئەو پیاوەش ناوی قەرەداغە، پێش جەنگی لە جوویه کانی بوو )یاهوخوزوری� خچوری( جیهانی یەكەم لەگەڵ خێزانە قەرەداغیەكان هاتن بۆ كفری و سیدارێكی فەیسەڵی لەسەر دەنا و ئەو كاتەی سەردانی كفری دەكرد بۆ ئاڵوگۆڕی لۆكە ودانەوێڵە بەرامبەر بەو كەلوپەالنەی لە بەغداوە دەیهێنا لەگەڵ پێشوازیان وستایشەوە رێز بە گ��وزەرەك��ە وهەموو بازرگانەكان كردنی وهاوكاری پشتگیری ناوبانگەكانی بە هەڵوێستە لە دەكرد. ئەو بازرگانانەی كە ئەفلسیان دەكرد و كارئاسانی بۆ ئەو كەسانەش لە دەوڵەت. ئیدارییەكانی ودەزگا دام دەكەوتە ئیشیان كە دەكرد

هەندێ لە بەرپرسە سیاسییە نوێەكانی بە تایبەت لە گرۆپە میانڕەوەكانی

شیعە هەوڵیان دا پەێوەندەییەكانیان له گه ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكرێتەوە

بازاڕێكی دێرینی داڕماوە دیارە كاتی خۆی بازارێكی قەرەباڵغ بووە

1415



خاتوو بێڵ

بێڵ( )خاتوو بیرەوەكانی لە چاپی ساڵی1947 كە پۆستی بەڕێوبەری ئیدارەی حوكمی بەریتانیا بووە لە بەغدا، دوای داگیركردنی ئەو كاتە )برسی كوكس( و )ژەنەڕاڵ مۆد( و ئەوانی تر ئاڕاستە و

راوێژكارییان دەكرد.زان��ی��وە وس��ەردان��ی ماڵی ع��ەرەب��ی زم��ان��ی بێڵ خ��ات��وو ئەو 1919تا دەورەب��ەری لە دەكرد. بەغدای كەسایەتییەكانی لە ئەرمەنەكان گۆڕستانی 1928لە لە دوایكرد كۆچی كاتەی بیرەوەرییەكانی لە بێڵ خاتوو نێژرا. بەغدا تەیرانی ساحەی بەغدا دانیشتوانانی یەكی جوویه کان سێ دەكا لەوە باس دا عێراق دانیشتوانی لە كۆی %6 ،2 رێژەیان و پێكهێناوە یان هەڵكەتبوو وناودار نیشتمانی كەسایەتی وتیایاندا پێكدەهێنا، كە لە كەسایەتییە موسڵمانەكان كاریگەرتر بوون وسەریان بۆ ئینگلیز كەچ نەدەكرد، لەوانە گەورە بازرگانی بەغدا )ساسۆن حەسقیل( كە پۆستی وەزیری دارایی یەكەم دەوڵەتی عێراقی هەر وەرگ��رت، عوسمانییەكان حوكمی نیزامی روخانی پاش كۆمپانیای نیوان لە نەوتی رێكەوتننامەی خاڵەكانی ئەوش

نەوتی عێراق وحكومەتی دانا.بەریتانیا لە سااڵنی سییەكان دەڵێت: بێڵ خاتوو هەروەها هەواڵی دروستبوونی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ جوویه کان راگەیاند كرد هاواری حەسقیل ساسۆن ئومە( )مەجلیس لەپەرلەمان

وگوتی: ئینگلیزەكان دەیانەوێ نیشتمانەكەمان جێبهێڵین...!

یەكی سێ جوویه کان دان��ی��ش��ت��وان��ان��ی ب��ەغ��دا یان و رێژەیان 2.6% لە عێراق دانیشتوانی ك��ۆی

پێكدەهێنا

ساسۆن حەسقیلبەاڵم پیالنەكان بە هێزتر بوون وژیری ئینگلیز زاڵبوو لە داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەكە، لەمەش پیاوانی دانا وبەتوانای ئینگلیز رۆڵیان هەبوو، لە هەموو بوارەكان ئامادەباشیان كردبوو تا عیراق لە چنگی عوسمانی دەربێهێنن و خۆیان دەستی بەسەردا بگرن..هۆكارەكەش ئەوەبوو سەرچاوەی و وزەیان لەم واڵتە دۆزیبوووە. خاتوو بێڵ لە لە عێراق دەرهێنانی بۆ بەریتانیا پالنی لە باس بیرەوەرییەكانیدا دەست عوسمانییەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەد ساڵ پێش لە داگیركردنی

بەسرە لە ساڵی 1916 ودواجار دەكرێ ئەم واقیعە بگۆڕێ..!وەك ئەمرۆ دەیبینین ئاماددەكارییەكان لەسەر ئەم هێڵە دەرۆن بۆ سەركەوتنی پالنەكەیان وئێمەی گەالنی عێراقیش پرخەی خەومان دێت، لە نێو خۆمان لەسەر شتی پڕوپوچ شەڕ وملمالنێی دەكەین .

گەڕانەوە بۆ بابەتی بیرەوەری جوویه کانی كفری ئەو رۆژنامەنووسە كە توانی ئەم بەدواداچوونە بكات، ئەو كەسەی ناوی ) ئەحمەدە( منداڵیك شوانی مەڕومااڵت بووە لە كاتی كۆچكردنی كەسوكاری و كەوتە ژێر سەرپەرشتی پیاوچاكانی شارەكە ولە وەشە بە ناچاری موسڵمان بووبێت . ئەگینا بۆچی نەیویست ناوی راستەقینەی خۆی

بڵێ .وئۆتۆمۆبێلە پاس شۆفێری یارمەتیدەری كاری داڵەدانی دوای

بارهەڵگرەكانی لە شارەكە دەكرد.بەدڵنیاییەوە مایەوە تەنها بە كە جوو، موسلم(ی )ئەحمەد كوڕەكەیان ناوی ئیسرائیل دەوڵەتی بۆ گەیشتیان بە كەسوكاری تۆماركردبوو، كە نەیتوانیوە بە كاروانەكانی ساڵی 1951 را بگات، هەڵسا رۆژنامەنووسەكە تێپەڕیووە، سەدە نیو لە زیاتر ئێستا بە كوڕە سۆراغی بۆ ودایكی باوك وەسێتەكەی جێگەیاندنی بە جێماوەكەیان ) پێدەچێ لە رێگەی كۆمەڵەیەكی جووی عیراقییەوە( ژیان لە كوڕەكەیان بزانێت بكا بۆ وبەدواداچوونی بێ راسپێردرا ئامانجی دووەمی سەردانەكەی بێ ئومێد لە نا ؟، بەاڵم یان ماوە بوو، ئەویش هیوای گەڕانەوەی جوویه کان بوو بۆكفری وشارەكانی تری عێراق . لەوەیە پەیداكردنی ئەو خەڵكەی جاران لە عێراق كە

دانی یارمەتی بۆ وستایەوە قایمقام رووی لە رۆژی سیەكان بازرگانێكی كورد كە بانگكرابوو بۆ سەربازی و تەنها بەخێوكەری خێزانەكەی بوون، لە ئەنجامدا قایمقامی ناچار كرد داواكارییەكەی جێبەجێبكات و هەموو كەلوپەلێكی ئامادە دەكرد بۆ بازرگانەكان بێ ئەوەی پێشەكی پارە وەرگرێت.. ئەمە مشتێكە لە خەروارێ ..كە زاكیرەمان هەڵیگرتووە، ئێمەمنداڵی ئەو رۆژانە گوێمان لە لە پتەوەكانیان پەێوەندییە باسی دەبوو وپێشینەكانمان گەورە گەڵ جوویه کانی شارەكە دەكرد، بەاڵم ئەو پەێوەندییانە بە هۆی تێكچوو دواكەوتووە و دەمارگیر و وپەرچی هەرچی كەسانێكی كە لە نێوان موسڵمانان وجوویه کاندا هەبوو، بەشێكی وتار ئاینی ئەو وتار زۆر جار شەڕی فیتنە و دووبەرەكی دەخستەوە، هەر را ئەو بەڵگەش دەدانا، وچاكە ئاینی ئەركێكی بە جوویه کانی عێراقە، جوویه کانی موڵكی و ماڵ وفەرهودەی رووتكردنە و هەموومان ئەوەمان بینی لە دوای راگەیاندنی حكومەت لە ساڵی رەگەزنامەی سەندنەوەی لێ بە ئینگلیزەكان هاندانی بە 1950عێراقی لە جوویه کان وناچاركردنیان بە كۆچكردنیان بۆ ئیسرائیل نەبوو. ئاسانتر كفری شاری لە دۆخەكە بەغداش لە دیارە .ئەوانەی رۆیشتوان ودەست پیاوماقواڵن كە ئەوەی سەرباری رۆڵی كاریگەریان هەبوو لە دوور خستنەوەی مەترسی لەسەر ئەو كەمینەیە، بەاڵم ئەم وتارە ئاینییە كەمتر لۆژیكی سۆز و بەزەیی تێدا دەدوزرایەوە و چاكەی لە نێوان میللەت چاند بێت، دووریش نیە كە دەوڵەتی عوسمانی رۆڵی بەرچاوی لە ئامادەكردنی ئەم دڕندەیی بە تێكەڵ كە بێت، هەبوو ئایەنیانەدا وت��ارە جۆرە

ووەحشیگەرایی بووە.

مستەفا احمد محمد قەرەداغی

http://www.hammdann.co m :سەرچاوە

ئەڵمانیە رۆژنامەنووسە كە ئەو جووەی پێویست: تێبینیەكی توانی لە شاری كفری بیدۆزێتەوە بە ناوی )ئەحمەد موسلمە( كە بە منداڵی كەسوكاری دوور خرانەوەتەوە لەشارەكە و ئێستایش لە ئێستا و جێهیشتووە كفری نابراو شاری 70 ساڵە، تەمەنی

ئیسرائیلە تا دواساتەكانی ژیانی لەوێ بەسەربەرێت .

وەرگێرانی : عوسمان كەركوكی

جوویەكانیان هاونیشتمانی بەشێوەیەكی ب��وو ق��ب��وڵ ئەمە وت��ەب��ای��ی. ئاشتیانە ج��ووی��ه ک��ان��ی ل��ە گ��ەڕان��ەوە رەنگە یا كردوە، بڕاو ئومێد سەدامێكی ل��ەوەی بترسێن بكات، ح��ەاڵل خوێنیان تر وتیژیی توند ئەو تایبەت بە

ودەمارگیرییە ئاینیە باشترین بەڵگە بێ..! هەرێمی كوردستان هێشتا نەگشتووە بە ئاستی خواستراو و پێگەیشتوو، سەرباری هەبوونی بواری هەلی گۆڕان بە درێژایی پتر لە سەدە و نیوێك ودەربازبوون لە هێزی كارساتەكە عێراق وناوەڕاستی باشوور ناوچەكانی لە بەاڵم سەدام، لە هەیە جیاواز دیدی چەندین هەرێمەكاندایە، لە كە قەبەترە لەوە داستانەكان پێی بە الیەك وهەر ئیسالمیەكان ناوەندە شەرعیەتی وخورافاتی خۆی بە رەوا دەزانێت، بۆ داكۆكی لە ملمالنێەك كە پێش 1400 ساڵ روویانداوە، بێ باك لەوەی چی وێرانكاری ودەرەدەسەری بە سەر واڵت دادێت. ئیتر چۆن ژیان لەگەل ئەو جوویانە دەكەن كە پێشتر لە عێراق دەژیان لە سەردەمانێ كە گوزەشت مەرگی ئەم ئاواتە بەوە كۆتایی دێ لە بڕگەیەكی دەستووری داگیركەر بە رێگەپێدان بە هەڵگرتنی دوو رەگەزنامە بە مەرجێ تەنها ئیسرائیلی نەبێ، دەبینین هەمان سیناریۆی داگیركەری بەریتانی لە پەنچاكان دووبارە دەبێتەوە،

بە دژایەتیكردنی جوو لەسەر دەستی داگیركەرێكی نوێ ..! وماوەیەكی نەما عێراق لە تەواوەتی بە ...میللەتێك كورتی بە لەوانەییە خایاند، سەدەی نیوە لە زیاتر كە پێچوو درێژی و دوور پرۆسەی نەمان لە جۆگرافیای ئەم سەرزەمینە )عێراق( هەر بەردەوام بێ، ئەگەر بەراوردێك بە جیەبەجێكردنی پالنە سیاسیەكانی رۆژئاوا ئەوانەی كە سیفەتێكی دوور مەودای بینراو و نا بینراو و رێكوپێكیان هەیە چونكە لە هەموو حاڵەتەكان ئێمە ناگەینە ئاستی بیركردنەوەی رۆژئاوا لە ووردبینی وپالن ودڵسۆزی وكۆل نەدەری تا كاتی دەركەوتنی

ئەنجامەكان هەست بە و پیالنانە ناكەین

1617



بەرزان ئەحمەد كوردە: هیچ فاكتەرێكی ناوخۆیی رێگر نییە لە گەڕانەوە كوردە جوویەكان

بۆ هەرێمی كوردستان

ئیسرائیل-كورد گۆڤاری سلێمانی، شاری تایبەتی بە كوردستان لە جوویەكان مێژووی و ژیان ناسینی زیاتر بۆ چاوپێكەوتنكی تایبەتی لەگەڵ بەرزان ئەحمەد كوردە كە لێكۆلینەوەیەكی مەیدانی و زانستی تایبەتی لەسەر ژیان و رۆڵی لەسەر دەكات كاریگەری جوویەكان لە باس مێژووییەوە الیەنی زۆر لە كە ئەنجامداوە جوویەكانی شاری سلێمانی شاری سلێمانی و پێوایە ئێستاش هیچ ڵەمپەرێك لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان نییە بۆ گەرانەوە كوردە جوویەكان بۆ

نیشتیمانی خۆیان.

لێكۆلێنەوەكەی باسی لە ئیسرائیل-كورد:با لێكۆلینەوەیەكی كە پێبكەین، دەس��ت خۆتانەوە شاری جوویەكانی سەر لە بوو زانستی مەیدانی سلێمانی، لێرەدا هۆكار و پالنەرەكان چ بوون كە

سڕنجی ئێوەی راكێشا بۆ ئەو لێكۆلێنەوەی؟شاری جوویەكانی لەسەر كە توێژینەوەیە كوردە:ئەم ئەحمەد بەرزان نوسیویەتی كەس كەم ب��وارەدا لەم چۆن زان��ی، بەپێویستم سلێمانیە جوویەكانی سەر لە ئەگەرچی سلێمانی شاری جوویەكانی بەتایبەتی لەگەل نییە، پێویست وەك ئەویش نوسراوە جارێك چەند كوردستان جوویەكانی لەسەر بەاڵم عەرەبی زمانی بە سوسە ئەحمەد كتێبەكەی زانستی بەشێوەیەكی ویستم بۆیە هەر نوسراوە، بەكەمی زۆر سلێمانی توێژینەوەیەك لەسەر جوویەكانی شاری سلێمانی بكەم، كە ماوەی چەند ساڵێك كوردە جوویەكان دەوری كاریگەریان هەبووە لەپێشخستنی شاری

سلێمانیدا لەبواری پیشەسازی و ئابووریدا.

مێژووی و ژیان بە بوو تایبەت ئێوە ئیسرائیل-كورد:لێكۆلێنەوەكەی جوویەكانی شاری سلێمانی، لە كاتێكدا كوردە جوویەكان لە هەموو شار و ناوچەكانی هەرێمی كوردستان ژیاون، بە بەراوەرد لەگەل ژیانی جوویەكان

لە ناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان چۆن لێكدەدەنەوە؟بەرزان ئەحمەد كوردە:ڕاستە، توێژینەوەكەی من لەسەر جوویەكانی شاری نوسراوە، لەسەر نوسینی كەمترین ئەوەیە لەبەر تەنیا ئەویش سلێمانیە بەاڵم لەسەرتاسەری كوردستاندا لەسەر ئەو بابەتە نوسراوە، هەربۆیە من كە هەڵسەنگێنم سلێمانیدا لەشاری جوویەكان كاریگەری و ڕۆڵ ویستم كاریگەریان لەسەر كەلتووری شارەكە هەیە، كە بێگومان ڕ’نگدانەوەی خۆی

هەبووە و ئێستاش ئاسەوارەكانی ماوە.

لە جوویەكان م��ێ��ژووی س��ەر لە ئەگەر كورتی ئیسرائیل-كورد:بە كوردستاندا بۆ ئاشنایی زیاتری خوێنەرانی گۆڤارەكەمان بدوێن؟

بەرزان ئەحمەد كوردە:سەبارەت بە مێژووی جوو لە كوردستاندا یاخود وتوێژەرەوەكاندا مێژوونوسان لەنێوان مێژوودا لە جولەكایەتی پەیوەندی مشت و مڕێكی زۆر هەیە، بەاڵم دەتوانین لەمیانەی ئەو هەموو جیاوازیانەدا نزیكترین زانیاری لە ڕاستەوە هەڵبژێرین، كە ئەویش بەم شێوەیە پەیوەندی

كوردو جوو دەخاتە ڕوو، مێژووی جوویەكان لەكوردستاندا زۆر كۆنە و دێرینە، ئاشوریەكان پاشای لەمەوبەر )2800(ساڵ پێرۆز( تەڵمود)كتێبی بەپیی لە ڕأگوێزراوەكانی ز(جوویە پ. 824 – سێیەم()858 سەری )شلمان كوردستاندا نیشتەجی كردووە.بەپیی تەلمود ڕێگە بە مەرجەعە دینیەكانی جوویەكان درا تا ئاین و كولتوری جولەكایەتی لە نێو كوردە خۆماڵیەكاندا

باڵو بكەنەوە، ئەوانیش لەم كارەیان سەركەوتنی باشیان بەدەست هێنا.

جوویانەی كوردە ئەو ژیانی سەر بێنە ئەگەر ئیسرائیل-كورد:ئێستا كە لەسەر ئەو خاكەی دەژیان و كوردستان بە نیشتیمانی یەكەمی خۆیان و ك��وردن ئەوانە كاتێكدا لە دەژێ��ن، ئیسرائیل لە ئێستاش و دەزان��ن تەنیا فاكتۆری ئایینی جیاندەكاتەوە، چۆن دەكەری رێگا خۆش بكری بۆ

گەرانەوەیان بۆ كوردستان؟بەرزان ئەحمەد كوردە:دیارە ئەو مەسەلەیە تایبەتە بەخۆیان، پێموانیە هەاڵی و هات تەنها مەگەر ك��وردەوە، لەالیەن هەبێت ئەوتۆ ڕێگریەكی هەندێك لە وواڵتانی عەرەبی نەبیت كە خۆیان پەیوەندیان لەگەڵ ئیسرائیل

ئاساییەو بۆ نەتەوەكانی تری بە ناڕەوا دەزانن.

ئیسرائیل-كورد: ئێمە ماوەی دوو ساڵ زیاترە لەو بوارەدا كار دەكەین و لە ئیسرائیل لەگەل كوردە جوویەكان تێكەالوی باشمان هەیە، هەموو حەز دەكەن بگەرێنەوە بەاڵم داوای گەرەنتی دەكەن بۆ ئارامی و پاراستنی ئەو كوردستان ئاینی و سیاسی ئێستای فەزایەی ئەو ئایا ژیانیان،

ئامادەگیەی هەیە بتوانی ئەوان لە خۆ بگرێتەوە؟بەرزان ئەحمەد كوردە:ڕەنگە بارودۆخی هەرێم گەر ئامادەش بێت لەبەر نەدراوە نیشان ڕێگریەكیش هیچ بەاڵم نەكری، باس ئەوە هۆكار هەندی ئاینەكان زۆربەی لە ڕێزی كە مێژووەكەی شاهیدە كورد گەلی بەتایبەت گرتووەو بەچاوی دوژمن كارانە تەماشای هیچ ئاینێكی نەكردووەو هەمیشە

ڕێزی هەموو نەتەوەكانی گرتووە.

هەندێك لە واڵتانی عەرەبی خۆیان پەیوەندیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاساییە و بۆ نەتەوەكانی تری بە

ناڕەوا دەزانن

1819



هڤپەیڤین: دیاری محەمەد[email protected]

ئیسرائیل-كورد:بە ڕای ئێوە حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەبێ چ بكات بۆ گەرانەوەی ئەو كوردە جوویانە، كە كوردستان بە نیشتیمانی خۆیان

دەزانن؟هەرێم حكومەتی ناكەم باوەڕ كرد باسم ك��وردە:وەك ئەحمەد بەرزان ڕێگربێت لەو جوولەكانەی كە موڵك و ماڵیان بەجێهشتوەو كوردستان بە خاك و نیشتمانی خۆیان دەزانن، چونكە كوردستان جیگای هەموو ئاینێكی

تیا دەبێتەوە.

نزیكەی ئیسرائیل لە جوویەكان كوردە ژمارەی ئیسرائیل-كورد:ئێستا 300ه��ەزار كەس دەبی، ئێمە چۆن دەتوانین ئەو هێزە لە خزمەت دۆزی پەیوەندی رووی لە بەهێز فاكتۆرێكی وەك و بێنین بەكار كورد رەوای

بەدەروە كەڵكی لێ وەرگرین؟یەكبخەن خۆیان دەتوانن ئەوی كوردانەی كوردە:ئەو ئەحمەد بەرزان و داواو داخوازیەكانی خۆیان پێشكەش بەم حكومەتە بكەن و لە مەسەلە

چارەنوس سازەكاندا هەڵوێستیان هەبی بەرامبەر بە دۆزی كورد.

ئیسرائیل-كورد:ئەو فاكتۆرانەی كە رێگرەی دەكەن لە گەرانەوەی جوویە كوردەكان بۆ سەر خاكی خۆیان كامانەن؟

ناوچەیی زیاتر ڕێگریەكان فاكتەرە كوردە:ڕەنگە ئەحمەد ب��ەرزان لە هەرێم حكومەتی سەر بخەنە فشار كە بن، ناوچەكە ومیللەتانی

ناوچەكەدا، بەپێچەوانەوە لەناوخۆی هەرێم ڕێگری نیە.

بوونی دورست و كوردستان لە ئاینی مەسەلەی ئیسرائیل-كورد:ئایا مۆزائیكی پێكەوە ژیانی هەموو كەمینە ئاینیەكانی كوردستان لەو قۆناغەی

ئێستادا دەتوانی هاوكار بێت بۆ ژیانی جوویەكان لە كوردستاندا؟بەرزان ئەحمەد كوردە:بەڵی.

لەگەل كەمینە ڕابردودا لە ژیانی جوویەكان ئیسرائیل-كورد: پێكەوە ئاینیەكانی تر چۆن بوو؟

زۆرینە كە موسوڵمانەكان هەم كوردستاندا كوردە:لە ئەحمەد بەرزان بوون ڕێزو حورمەتیان لە جوویەكان گرتووەو پەیوەندیەكی باشیان هەبووە، هەموو ئەو كەمینە ئاینیانە كە لە كوردستاندا ژیاون ڕێزیان لە جوویەكان گرتووە، جوویەكانیش ڕێزیان لەوان گرتووە واتە پەیوەندیەكی باش هەبووە.

ئیسرائیل-كورد:ئایا ئەو سەردەمەی كە جوویەكان لە شار و ناوچەكانی ئاینەكانی لەگەل رووی��داوە تووند ناكۆكییەكی هیچ دەژی��ان كوردستان

تردا؟كوردستاندا لە جوویەكان كە سەردەمەی كوردە:ئەو ئەحمەد بەرزان شایانی ئەویش كە بچوك شتی مەگەر نەبووە، ئەوتۆ ناكۆكیەكی بووە،

باسكردن نیە لە نوسیندا.

ئیسرائیل-كورد: ئەگەر وابێ كوردستان هەمیشە بە النكەی پێكەوە ژیان ئێوە بۆچوونی بە ئێستادا لە ناسراوە، ئاینیەكان كەمینە لێبوردەیی و دەكری ئەو موزائێكە شكاوەی كە دروست بۆ سەر لە نوی دروست بكرێتەوە؟بەرزان ئەحمەد كوردە:بەڵی دەكرێت مۆزائیكێك بێت وەك چۆن هەموو گەالن لە كوردستاندا بەشێوەیەكی برایانە دەژین ئاوهاش كەمینە ئاینیەكان وەك دەكرێت داناوە یەكتری بۆ وڕێزیان ژیاون برا وەك بەهەمان شێوە

مۆزائیكێك پێشكەش بكرێت.

ئیسرائیل-كورد: لەگەل ئەوەی كە ئەو چاوپێكەوتنە هاوكات بە زمانی عیبری لە ئیسرائیل بالودەكرێتەوە، ئەگەر پەیامێكی تایبەتان هەبی بۆ

برا كوردەكانمان لە ئیسرائیل؟لە ئیسرائیل هاوكارو برا كوردەكانمان بەرزان ئەحمەد كوردە:هیوادارم پشت و پەنای كورد بن لەهەر جێگایەك بێت، هاوكارو پشتیوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن و بێنە كوردستان سەرمایەگوزاری بكەن كە ئێستا لەم كاتەدا جواڵنەوەیەكی بازرگانی هەیە بۆ بینا كردنەوەی كوردستانیش بەهەمان شێوە سەرمایەكەیان بخەنە گەڕ لە پێناوی خزمەتگوزاری خەڵكی كوردستاندا، ئەو پەیوەندیەی كە لە مێژ ساڵە بچڕاوە گری بدەنەوەو هەوڵ دەتوانن بكەن، خۆیان گەلەكەیان ببوژێننەوەو خزمەتی كوردایەتی بدەن

پەیوەندیەكەیان بەهێزتر بكەن.

پرۆفایل:ناوی سیانی: بەرزان احمد عبداللهنازناو : )بەرزان احمد كوردە(

ساڵی 1962 لە گەڕەكی چوارباخی شاری سلێمانی لەدایك بووە.ئاستی خوێندن:دەرچووی كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتیەكان – بەشی

مێژوو، بڕوانامەی ماجستیری هەیە لە مێژووی ئەوروپادا.كاری ئێستا: ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە.

مێژووی ڕەچەڵەكی جوویەكان

ڕەچەڵەكی و ڕەگ مێژوو دیراسەكردنی و توێژینەوە بێگومان جوویەكان پەڕتوكێكی زۆری لەسەر نووسراوە، هەرپەڕتووكێك ڕەگ و ریشەی جوو باس دەكات، بۆ نموونە جوویه کان دەگەڕێنەوە سەر مێژوونووسانی بەالم بێت، لەسەر خوای سەالمی خەڵیل ئیبراهیم پێغەمبەر بەسەردەمی دەبەستنەوە جوویه کان مێژووی ع��ەرەب هەردوو هەوڵدەدەم منیش بێت، لەسەر خوای سەالمی )موسی( بیروبۆچوون بخەمە ڕوو هەڵیان بسەنگێنم و ڕای خۆشم باس بكەم .

ئیبراهیم بۆ دەگەڕێتەوە خۆیان مێژووی كە پێیانوایە جوویەكان خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت، لەسەدەی )4( هەزار ساڵ پ.ز كە )4( هەزار جوو لەگەل ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت كۆچیان كردووە بۆ )فەڵەستین(، واتە بنەچەی خۆیان دەگەڕێنەوە بۆ سەر ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت، بەو پێیە نیشتیمانی

ئەسڵیان بووە و كۆچیان لێكردووە.

)امیل الیدوی(، زەكی )احمد دەكات ڕایە ئەم پشتگیری ئەوەی بێت لەسەر ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای الفوری(یە كە دەڵێن ) ژمارەیەكی لەگەل عێراقەوە لە پ.ز 1806 لەساڵی )ئور( لەشاری كەم لەجوویەكان كۆچیان كردووە بۆ فەڵەستین، هەروەها )د.محمد جوو )مێژووی دەڵێت جوگرافی دیراساتی خاوەنی الخلیل( ڕەشید دەست بێت، لەسەر خوای خەلیل سەالمی ئیبراهیم بەسەفەركردنی

پێدەكات لەزەوی كلدانیەكانەوە بۆ زەوی كەنعان()2(.مێژووی لەسەر پەڕتۆكانەی ئەو دەكرێت تێبینی ئەوەی بەالم جوویەكان نوسراون، هیچ پەیوەندییەكی مێژوویی )تسلسل التاریخی(نییە، بەكاتی هاتنی ئیبراهیم، ئەوەی كۆنترین زانیاری بێ كە زاناكان لەسەدەی خەلیل ئیبراهیم ئەوەی لەسەر ڕێكەوتن گەیشتبێتن پێی

)19( پ .ز. دەركەوتووە، نەك لە )4( هەزار ساڵ پ . ز.)3(.ئەوەیان كردووە كە كۆنترین باسی هەروەها زۆربەی مێژوونوسان

مێژووی كوردە جوویەكان لە

كوردستانی عێراق

خوێندنەوەیەك بۆ ڕۆڵی سیاسی و كولتووریی كوردە جوویەكان لە

كوردستان

2021



تەوەرەی یەكەم :ڕەگەزە و العبرانیە( ئیسرائیل، )الیهود، زاراوەی شیكردنەوەی

سەرەكیەكانی جوو لە جیهاندا: هەندێك هەیە، زۆر بیروڕایەكی )یهود( وش��ەی بە سەبارەت لەسەرچاوەكان دەڵێن وشەی )یهود(دەگەڕێتەوە بۆ )یهودا(ی كوڕی بە )یهودا( ئیبراهیم، هەروەها عەرەب ئیسحاق كوڕی یعقوب كوڕی دەیخوێننەوە)15(.بەالم هەندێك سەرچاوەی تر دەڵێن وشەی )یهود( ڕۆژ چل م��اوەی بۆ )ع( موسی پێغەمبەر كاتێك هاتووە ل��ەوەوە ناو گەڕایەوە كاتێك )گور( كێوی چووە خواپەرستی مەبەستی بۆ بۆیە دەپەرستن، گوێرەكەیەك و هەڵگەڕاونەتەوە بینی نەتەوەكەی دەگەڕێینەوە ئێمە واتە الیك( هدنا انا ( ووتی و تێكردن ڕووی الرجوع( � )التوبە لێدەكەین تەوبەت و لێبوردن داوای تۆ بۆالی )یهودی( یهود، وشەی دەڵێت سوسە( )احمد دەكەین)16(.بەالم بۆ مورادیفە )یهود( وشەی كە دادەنێن وای جوویەكان نووسەرە

فەرمانڕەوایەتی، بەسەرداگرتن، )دەست ماوەی بۆ دەكەن دابەش پەرتەوازەكردن و نەمانیان(، )12(.

نەدەچوون، پێغەمبەرەكانەوە بانگەوازی بانگی بەرەو ئەوان بەالم تاهاتنی )سلێمان � ع( لەساڵی )911( پ . ز، بەالم پاش وەفاتی ناكۆكی دەكەوێتە نیوان هەردوو كوڕەكەی، )صبعان، یربعام( تا لە ئەنجامدا لێك جیابوونەوە و )صبعام( بووە پاشا لەسەر مەملەكەتی )ئۆرشلیم( شاری پایتەختەكەیشی فەڵەستین، لەباشوری )یهودا(

بوو، ئەو كۆمەڵەی كە پەیمانیان پێدا بە )اسباگ(ناسران)13(.ووالت، باكوری لەبەشی پاشا بووە )یربعام( تری براكەی بەالم بەناوی میللەتی ئیسرائیل و شاری )شكم �� ساری( كە نابلسی ئێستایە

كردە پایتەختی، كۆمەڵەكەشی بە )اسباگ العشرە( ناسران)14(.ئیسرائیل( )بەنی بەدەسەالتی سەبارەت بوو كورتەیەك ئەمەیش

یەكان لە فەڵەستین .

دەروازەی گشتی لەمەڕ جوویەكان

لەكۆتایی سەدەی یەكەم جار بۆ لەكوردستانی عێراقە، بوونی جوو )8( سەرەتای سەدەی )7( پ . ز . دەگەڕێتەوە ئەم مێژووەش كە جوویه کانیان ئاشوریەكانی كە پ.ز، )626( ساڵی لەگەل هاوكاتە ئەو زیاتر عێراق)4(.ئەوەی كوردستانی بۆ هێنا بەسەری بەدەست )تەورات(دا كتێبی لە كە ئەوەیە دەكاتەوە، ڕەت ئەوان بۆچونەی بێت، لەسەر ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای هاتووە كە كۆچكردنی فرمانێكی خوایی بوو كە بچێت بۆ )فەڵەستین( لەگەل سارای خێزانی و دەكەنەوە بیر سیاسیانە زیاتر برازای)5(.عەرەبەكان لوگی و پێیانوایە كە ڕیشەی جوو نابێ بگەڕێتەوە بۆ سەر)ئیبراهیم خەلیل( سەالمی خوای لەسەر بێت لە نەوەی ئەو بن، چونكە خوای گەورە دەفەرموێت)ماكان ابرهیم یهودیا والنصرانیا ولكن كان حنیفا مسلما وماكان من المشركین(، )سورەتی ال عمران � ئایەتی 67(، بەڵگەیەكی بێت، لەسەر خوای درودی )موحەمەد( پێغەمبەر كە ئەوەیە دی بۆ عائیشەی خێزانی خۆی گێراوەتەوە، كە ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت لەسەردەمی خۆیدا فەرمویەتی )یاسارا لیس علی وحە االرچ غیر وغیرك یاعبادالله( فەرموودەیەكی ڕاستە، بەالم ئەمە زانستی، و مێژوویی بۆچونێكی نەك ئیسالمیە و دینی بۆچونێكی دوای ئەوەی ئیبراهیم )ع( دێتە فەڵەستین كوڕێكی دەبێت بەناوی ) ئیسماعیل.ع(، لەگەل دایكی )هاجەرە( دەیانبات بۆ )حیجاز( خۆی دێتەوە بۆ فەڵەستین ولەوی كوڕێكی دی دەبێت، بەناوی )ئیسحاق( كوڕێكی )اسحاق( ئەوەی پاش دەبێت، نیشتەجێ فەڵەستین لە دەبێت بەناوی )یعقوب( لەشاری حاران )هیرات(ی ئێستایە نیشتەجێ لەوی و میصر بۆ دەچن كوڕییەوە یوسفی بەهۆی دوایی دەبێت،

نیشتەجی دەبن)6(.پاش ئەوەی كە )یوسف( سەالمی خوای لەسەر بێت، وەفات دەكات خۆیان، لەدینەكەی پاشگەزدەبنەوە ئیسرائیل(، نەتەوەكەی)بەنی بۆیان بێت، لەسەر پێغەمبەر )موسی( سەالمی خوای ئەوەی دوای لە بكات ڕزگاریان ئەوەی بۆ لەدینەكەیان، الدانیان لەپاش نێردرا پ.ز)7(. سێیەمی لەسەدەی میسر، فیرعەونەكانی و بەرستی بت بۆ نەتەوەكەی دەكات بانگەوازی زۆر ماوەیەكی پێغەمبەر )موسی( سەر دینەكەی، بەالم لەالیەن فیرعەونەكانی میسرەوە دژایەتی دەكرێت

و ناچار دەكرێت لەگەل ئەو كۆمەڵە باوەڕیان هێنا بوو پێی بچن بۆ زەوی )1291(ساڵ بۆ كۆچكردنە ئەم ساڵی مێژوونووسەكان فەڵەستین، پ.ز، دەگەڕێنەوە كەلەم سەردەمەدا )رعمسیس الپانی( لەسەر تەختی دەلێن لەسەرچاوەكان هەندێك � 1233( پ.ز، 1300 بووە ) میسر ژمارەی ئەو كەسانەی كۆچیان كرد )6000 � 7000( كەس بوونە)8(.بەالم سەرچاوەكان جیاوازیان هەیە لەسەر ئەوەی كە موسی )ع( چوو بێت بۆ كەنداوی سوێس یاخود بۆ ڕۆژهەالتی ئوردن)9(.بەالم ئەوەی زانراوە لەدوای خۆی كۆمەڵەكەی ڕوویان كردۆتە فەڵەستین، و هەندێكی تریان ڕوو دەكەنە پۆڵەندا و ووالتانی ئەوروپا)10(.ئیتر لەپاش وەفاتی شەڕێكدا لەچەند پێشەوایان، دەبێتە نون( بن )یوشع )ع( موسی لەگەل مەملەكەتی فەڵەستین سەركەوتن بەدست دێنن و توانی شاری )ئەریحا( بگرێت، ئەمەش بەقۆناغی یەكەمی هاتنی جوو دادەنرێت بۆ فەلەستین)11(. ئەمەش كورتەیەك بوو سەبارەت بەچۆنیەتی هاتنی جوو بۆ فەلەستین، بەالم تا ئێستا بەناوی )یەهود( نەناسراون وبانگ لە فەلەستین، بەرە بەرە دەسەالتیان نەكراون، پاش نیشتەجێبوون بگرن فەڵەستیندا كاروباری بەسەر دەست توانیان و دەبوو بەهێز جوویەكان دەسەالتی سەرچاوەكانیش زۆربەی و بەرن، وبەڕێوەی

زۆربەی مێژوونووسان باسی ئەوەیان كردووە كە كۆنترین بوونی جوو

لەكوردستانی عێراقە

لدارائی

یسی ئ

ڵگاۆمە

ە كی ل

رەكسە

ی شێك

بەكان

ویەجو

دە كور

2223



عێراق. كوردستانی بۆ جوویەكان هاتنی بەكاتی سەبارەت سەرچاوەیەكی زۆری لەسەر هیچ كامیان ڕێك نین لەسەر كاتی هاتنی ڕیشەی دەڵێن لەسەرچاوەكان كوردستان.هەندێك بۆ جوویەكان گرتنیان بەدیل بۆ كوردستان.دەگەڕێتەوە و عێراق لە جوویەكان هەندێك پ.ز.بەالم نصر( 586 خذ )نبو بابلیەوە پاشای لەالیەن لەسەرچاوەكان ڕیشەی جوویەكانی كوردستان و عێراق دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی پاشای )شلمان نصر( 721 و )سەنماری 702( پ. ز .كە ژمارەیەكی زۆریان هێنان بۆ كوردستان.بەالم بۆ ڕوونكردنەوەی سێ بۆ دەكەین دابەشی كوردستان بۆ جوویەكان هاتنی كاتی و كوردستان بۆ جوویەكان هاتنی شەپۆلەكانی ئەوەی سەردەم.بۆ

عێراق جیابكەینەوە:

بەدیل هێنانی جوویەكان بۆ ئاشوور )721 � 626(.بەدیل هێنانی جوویەكان بۆ بابل )597 � 5869 پ . ز.

3- دەست بەسەركردنی جوو لەالیەن ڕۆمانیەكان .جوویەكان بوونی )كۆنترین دەڵێت سوسە احمد ب��ارەوە لەم

لەماوەی ئاشوری سەردەمی بۆ دەگەڕێتەوە عێراق لەكوردستانی و الخصیب( )هیالل ناوچەكانی هەموو .كە پ.ز 6129 � 911()مصر( خستبویە ژێر دەسەالتیان هەر ئەمەش هانی دان كەدەست بۆ بهێنن بەدیل خەڵكەكەی و ئیسرائیل مەملەكەتی بەسەر بگرن لەسەرەوە كوردستان)28(.هەروەك دوورەكانی ناوچەشاخاوییە جوویەكانی ڕیشەی دەڵێن مێژوونوسان پێكرد.زۆربەی ئاماژەمان كوردستان و عێراق.دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی )8(و سەرەتای گرتنی بەدیل مێژووی لەگەل هاوتایە سەدەیەش ئەم )7( سەدەی تر سەرچاوەی هەندێك كوردستان)29(.بەالم بۆ هێنانیان و جوو بۆ دەگەڕێتەوە كوردستان بۆ جوو هاتنی مێژووی كە دەكات باس كردووە حوكمیان ئاشوریەكان ماوەیەش پ.ز.ئ��ەم )8( س��ەدەی پاشاكانی یارمەتی ك��ردووە)30(.ئ��ەوەی فەرمانڕەوایەتیان ی��ان جیابوونەوەیە و ناكۆكی ئەو بەسەراگرتنییان دەست بۆ ئاشوریدا پێكرد.لەم ئاماژەمان پێشتر ڕوویدا.وەك ئیسرائیلدا لەدەوڵەتی بوو كاتەدا )شلمانصر( ئاشوری )859 � 822( هەستا بە هێرش كردنە و بگری بەدیل جوویەكان لە هەزار )25( توانی و ئیسرائیل سەر

بەكارنەهێنراوە تا دوای موسی )ع( ئەم وشەیە بەالم )ئیسرائیل(، بۆ و پ.م )586 � 931( )یهوژ( مەملەكەی بۆ كەدەگەڕێتەوە )سنحاریب( ئاشووری پاشای لەالیەن )یهود( ووشەی جار یەكەم )705 �681( پ. ز بەكار هات و لەسەر زاری ئەو ووتراوە، لەكاتی )یهوژا( پاشانشینی كەبەسەر سەركەوتنانەی ئەو بۆ خۆهەڵكێشان المنقرچە)17(بەالم كتێبی )معجم المصطاحات فی العراق القدم( دا دەڵێت:بنەچەی ووشەی )یهود(دەگەڕێتەوە بۆ ناوی ئەو كۆمەڵەی كە )نبوخذ نصر(ی بابلی بەدیلی هێنایانی بۆ ژێر دەسەالتی خۆی، كە بە وشەی ناسراون)18(.سەبارەت المنقرچە( )یهودا پاشانشینی بە ئیسرائیلیش بە یعقوب )ع( واتا ناوی)یعقوب(�ە، )ع( )ئیسرائیل( یەعقوب نەوەكانی واتە ئیسرائیل بەنی دەڵێن كاتێك هاتووە ناوی )19(.بەالم سەبارەت بەووشی )العبرانیە( توێژەرەوان ڕێك نەكەوتوون لەسەر وشەی )عبری(هەندێك لە مێژوونوسان دەڵێن بە )ئیبراهیم( لەڕووبار ) )ع( خلیل )ئیبراهیم چونكە )عبریا( واتە ناودەبرێت، ووشەی دەڵێت: احمد سوسە پەڕیوەتەوەوە)عبرالنهر()20(.هەروەها )عبری( مورادیفە بۆ )ابن صحرا و( یان )ابن بادیان(، بەشێوەیەكی گشتی ئەم وشەیە بە)االبری، الهبری، الخبری، العبیریو(لەسەرچاوەی وشەی شلبی(دەڵێت: )احمد بەكارهاتووە)21(.بەالم فیرعەونیەكان )عبری(دەگەڕێتەوە بۆ نیشتیمانی ئەسڵی بەنی ئیسرائیل چونكە بەنی ئیسرائیل لەسەرەتادا میللەتێكی كۆچەری بیابانی بوون لەشوێنێكەوە دەگەڕان)22(.سەبارەت لەوەڕگادا بەدوای دەچوون تر بۆ شوێنێكی بەڕەئی خۆشم دەڵێم ووشەی )عبری( دەگەڕێتەوە بۆ بەنی ئیسرائیل ئێستاش بەزمانی )عبری( قسەیان كردووە و لەكۆنەوە چونكە هەر جوو سەرەكیەكانی بەڕەگەزە سەبارەت بەالم دەهێنن، بەكاری هەر لەجیهاندا دەتوانین دابەشیان بكەین بۆ چەند ڕەگەزێكی سەرەكی :

1- جوویەكانی سفاردیم:ئەمانە زۆربەی ئەو جوولەكانە دەگرێتەوە ئەوە دوای ژیاون، تیایدا ئیبری دوورگ��ەی و ئیسپانیا والتی كەلە لەساڵی 1492 لەو ناوچانە دەركران ڕوویان كردە ووالتانی )فەرەنسا، باكوری ئەفەریقیا، ئەمەریكا( و یۆنان، توركیا، هۆڵەندە، بەریتانیا، بەالم توانیویانە لەم ووالتانە داب و نەریتی خۆیان بپارێزن وبە زمانی

)الریتۆ( قسە دەكەن)23(.بۆ والتی بنەچە دەگەڕێنەوە بە ئەوانە 2-جوویەكانی ئەشكانیزم: زمانی بەناوی دەكەن، قسە كۆن ئەڵمانی بەشێوەیەكی و ئەڵمانیا )یدیش( و كەوتۆتە ژێر كاریگەری زمانی عیبرییەوە)24(، بەپێی سەر ژمێری ساڵی )1960( لەئەنسكلۆپیدیای بەریتانیادا ژمارەیان نزیكەی

)10( ملیۆن كەس دەبن)25(.و یۆنانین بەڕەسەن لەجوویەكان بەشە دۆنمە:ئەم 3-جوویەكانی

لەئایینی نوی بیروڕایەكی داهێنانی بەهۆی )1636( ساڵی لەدوای جوو(بەناوی )حاخامێكی كە توركیا.ئەمەش والتی گەیشتنە جوو )سبتای سەڤی( بوو، كە بانگەوازی بۆ ئەم بیروڕایە دەكرد، هەندێك لەمێژوونوسان هەر بەڕەسەنی جوویەكانی ئیسپانیایان دانابوون)26(.4- جوویەكانی ڕۆژهەالتی كوردستان:جوویەكانی ئێران وكوردستانی ڕۆژهەالت زیاتر جیاوازیان هەیە لەوانی تر، ئەمانیش بەزۆری دەكەونە والتە عەرەبیەكانەوە، هەندێكی تریشیان كەوتوونەتە والتانی )ئێران، ئەفغانستان( ئەوانەش كە لە)كوردستان بوون بەزمانی ئارامی نوی(قسەیان دەكرد، دەگەڕێنەوە بۆ ئەو جوویانی كە ئاشوریەكان بەدیل

هێنایانن)27(.

شەپۆڵەكانی هاتنی جوویەكان بۆكوردستان

2425



دووەم( )سەرجۆنی ئەویش كوردستان)31(.دوای بۆ هێنی بیان بۆ هێنا تری ژمارەیەكی سەریان كردە هێرشێكی )705 � 722(پاشا هێرشەش ئەم كوردستان)32(.لەدوای شاخاوییەكانی ناوچە .ز، سەركردایەتی هێرشێكی گەورە � 681( پ )سەنحاریب( )705 دەكات بۆ سەر مەملەكەتی )ئیسرائیل و یەهودا توانی لەم هێرشەدا كۆتایی بە پاشانشینی ئیسرائیل بێنی و ژمارەیەكی زۆریان لە هەردوو مەملەكەتی ئیسرائیل و یەهودا بەدیل بهێنن بۆ ناوچە شاخاوییەكانی سەرانەیان دەكات ناچار ئۆرشەلیم شاری دانیشتوانی و كوردستان

لێوەرگری)33(.سەبارەت بەسیاسەتی ئاشوریەكان بەرامبەر جوویەكان هەڵدەستان لەیەك دابڕانیان و بالوەپێكردن و پارچە پارچەكردنیان بەسەر ناوچە شاخاوییەكاندا، ئەو شاخانەی كەزۆر سەختە.بەتایبەتی ئەو شوێنانەی بۆ نییە.ئەمەش بەسەرەوە هاتوچۆیان شوێنی و داخ��راون زۆر كە ئەوەی جووكان نەتوانن جارێكی تر پەیوەندی بەیەكتری بكەنەوە و كۆبوونەوە و ئەمال وئەوال بكەن بەهیوای گەڕانەوە بۆ والتی خۆیان.تەنانەت وایان لێ دەكردن كە گوێبیستی هیچ هەواڵێك نەبن و لەژیاندا

دابرێن ئەم جوویانە بە )ئیسبگ ال( ناسران)34(.چونكە تا ماوەیەكی زۆر هیچ هەواڵێكمان نەدەزانرا .لەمەوە بۆمان عێراق نەك بوو كوردستان بۆ جوو هاتنی یەكەم كە دەردەك��ەوی بەشەپۆلی بووە.سەبارەت عێراق بۆ دەڵێن بەهەڵە مێژونوسان .كە دووەمی هاتنی جوویەكان لەالیەن كلدانیەكان بوو لە دوای ڕووخانی ئاشووریەكان بەدەست ئیمپراتۆریەتی كلدانی لەساڵی)612 � 6109(

بوو )35(.كە )562 � 605( ساڵی خ��ذ نصر( )ئەبو پاشا كورتدا لەماوەیكی بەناوبانگترین پاشای كلدانی بوو دەسەالت وەردەگرێت.) ئەبو خذ نصر( لەماوەی دەسەالتیدا سەركردایەتی دوو هێرش دەكات، یەكەمیان لەساڵی جوویەكانی هەموو توانی دادەنرێت یەكەم قۆناغی بە .كە پ.ز 597)اورشلیم( بەپیاوە گەورەكان و كەسایتیە تاوانبارەكان و خاوەن پیشە و شارەزاكانی بهێنێت بۆ بابل.تەنانەت )یهوباكلین(ی پاشایانی بەدیل

هێنا بۆ بابل)36(.بەالم وەردەگرتن، لێ سەرانەیانی مابوونەوە خەڵكەی ئەو هەموو )ئەبو تووڕەبوونی هۆی بووە ئەمەش هەڵدەگەڕێنەوە ماوەیەك پاش خذ نصر( بۆیە لەساڵی )586 پ ز.سەركردایەتی هێزێك دەكات بۆسەر

پاشانشینە ئەم بەسەر دەست بەتەواوی توانی و یەهودا مەملەكەت دابگرێت.كۆتایی بەدەسەالتیان بهێنێت و شاری )ئۆرشەلیم( بروخێنێت، دانیشتوانی زۆربەی و شارەكە تاالنكردنی و بەكوشتن بكات دەست هێنا بۆ بابل كە نزیكەی )50( هەزار كەس دەبوون)37(.ئەوەی جێی

بیركردنەوەیە ئاشوریەكان جووە بەدیل گیركراوەكانیان لەناو شاخاوییە شێوەیەك جوویەكان.بەهەموو واتە نیشتەجێكرد دوورەك��ان سەختە ئازادیان پێدان لەقسەكردن بەزمانی خۆیان و پاراستنی داب و نەریتیان و ئەنجامدانی كاروباری ئایینی خۆیان ئەنجام بدەن)38(.تەنانەت خوای گەورەش ئاماژە بۆ ئەم كوشتن و بڕین و تاالنی و پەرتەوازەی و نەهامەتی بنی الی وقچینا ( دەفەرموی وەك دەكات.ئەمەش نەسرەوتییەیان و اسرئیل فی الكتاب لتفسرن فی اال مرتین و لتعلن علوا كبیرا)4( فازا جا و وعد الهما بعپنا علیكم عبادا لنا اولی باس شدید . فیماسوا خدا لدیرا وكان وعدا مفعوال()االسرا و 4 � 5( . سەبارەت بەتەفسیری ئەم ئایەتە هەدوو موفەسیر )ابن تەبەری و ئیبن كەسیر، دەڵێن كاتێك جوویەكان خوای رشتن، خوێن بالوكردنەوەی و پێغەمبەران بەكوشتنی هەستان ناردن بەسەركردایەتی )بوخت نصر( بۆ ئەوەی گەورە نەتەوەیەكی بۆ دەربەدەریان بكات، ئەمەش تێروانینی ئیسالمی و قورئانە بۆ رابردوی ئەوان و بیرمەندانیان ئەم رابردوە دەبەستنەوە بەخەباتی گەلێكی ماندوی ژێردەست دژی تەمكارو پاشاكان، هەروەها ئاماژە بە )سنحاریب( دەكەن كە ئەو بوو وای لەجوویەكان كردبێ.ئەمەش سەبارەت بەشەپۆلی دووەمی

هاتنی جوویه کان بوو بۆ عێراق و كوردستان . كاتێك ڕۆمەكان بەدەست جوویەكان كۆچكردنی شەپۆلی سێیەم ( فارس پاشای بەدەستی بابل ئیمپراتۆریەتی ز پ. 539 لەساڵی بەهێنانی داهاتوو كورش هەستا هات.لەساڵی كۆتایی یەكەم( كورشی بۆ بگەڕێنەوە جوویەكان واتە بەوان ڕێگایدا كورش ئیتر جوو ژنێكی والتی خۆیان یان لە عێراقدا بمێننەوە، بەسەربەستی و سەربەخۆیی وەك )حوكمی زاتی()39(، دیارە ئەم یارمەتی دانەی كورش بۆ جوویەكان جوویەكان كە هاوكارییەی و یارمەتی ئەو بۆ لەالیەك دەگەڕێتەوە بۆ دەگەڕێتەوە ترەوە .لەالیەكی بابل گرتنی بۆ كورش لەگەل دایان ژمارەیەكی كەوا كاتەی بوو)40(.لەو جوو كە كورش خێزانی هاندانی بەسەركردایەتی ڕۆمەكان كاتەدا خۆیان.لەم والتی بۆ گەڕانەوە زۆر )تسیتۆ( هەستان بەداگیركردنی فەڵەستین، لەم كاتەشدا ژمارەیەكی زۆر ناوچەیەكی ژێردەسەالتی هاخامیەكان چونكە بۆ لەجوویەكان هەڵهاتن مێرنشینی حدیاب، ترەوە لەالیەكی لەالیەك ئەمە بوو)41(. ترس بێ كە پایتەختەكەی شاری هەولێر بوو .هەستا بە پەنادانی جوویەكان كە هەڵهاتبوون لەژێر دەسەالتی ڕۆمەكان چونكە ئەم مێرنیشینە پاشاكەی جوو بوو)42(.ئەمەش شەپۆلی سێیەمی هاتنی جوو بوو بۆ كوردستان .

ئەنفالی كورد

سەرەتای پڕۆسەی كوشتنی جوویەكان لە ئه ڵمانیا لە الیەن هیزە چەكدارەكانەوە

گۆڕە بە كۆمەڵەكانی جوویەكان لە ئه ڵمانیا دوای شەڕ-1945-4-30

هۆلۆكۆست و ئەنفالمێژووی خەبات و قوربانیی دوو نەتەوەی كورد و جوو

لە سەدەی بیستەم

ئا: ئیسرائیل-كورد

2627



موفتی قودس شێخ ئەمین ئه لحوسێنی، لە ئەڵمانیا الیەنگیریی هیتلەر و هۆلۆكۆست ده کاتگۆڕی بەكۆمەڵی كوردان كە بەدەستی عەرەبی عێراق كرانە قوربانی

جاش و سەربازانی عێراق الیەنگیری سەدام و ئەنفال بوون

بەرهەڤكردنی: ئازاد میران[email protected]

پوختەوالتە لە یەكێك بە ناوەڕاست رۆژهەاڵتی لە كە واڵتێكە ئیسرائیل دیمۆكراتیكەكان دەناسرێت، ئەوەش زیاتر لە چوارچێوەی ئەو سیستەمە بوونی واتە ك��راوە، پێناسە واڵتە ئەو بەڕێوەبردنی بۆ كە سیاسیەیە و كارا شێوەی بە ئەوان چاالكی و سیاسییەكان پارتە لە ژمارەیەك ئەكتیڤ لە واڵت و جەخت كردنیان لە سەر بەرژەوەندییە گشتییەكان لە پەرلەمانی ئەو واڵتە، هۆكارێكە بۆ پەرەسەندنی دیمۆكراسی لەو واڵتە و

ناساندنی ئەو واڵتە لە ناوچە وەك سیستەمێكی سیاسی دیمۆكراتیك.

سیستەمی سیاسی ئیسرائیلچوارچێوەی لە سەرەكی كاراكتێری پارتەكان ئیسرائیل، واڵتی لە بارودۆخی سیاسی واڵتن، ئەوە پارتەكانن كە جۆری ژیان، رەوتی سیاسی لە چوارچێوەی واڵتە ئەو ئاسایشی گشتی و و كۆمەاڵیەتییەكانی واڵت پەرلەمانی ئەو واڵتە دەستنیشان دەكەن و ئەو بابەتانە لە چوارچێوەی واڵتە، لەم سیاسییەكان دەكەن.پارتە گشتی رای ئاراستەی یاسا زۆرینەیان بەر لە دروست بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل دامەزراون و ئامانجی سەرەتاییان دروست بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل بووە و لەو پێناوەدا كاری سیاسەتەكانی ئیسرائیل، واڵتی بوونی دروست دوای و كردووە زۆریان

ئیسرائیل پێشكەوتووترین نموونەی دیموكراسی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست

ئیسرائیل نموونەیەكی گونجاولە رووی سیستەمی حوكمڕانی بۆ كورد

2829



ئیتان« »مایكل ،)2009( شوباتی )24(ی لە پەرلەمانە ئەو یەكەمی ئەندامی پارتی لیكۆدی ئیسرائیل، وەكو بەرپرسی )18(هەمین كێنێستی

ئەو واڵتە دەستنیشان كرا.

پارتە سەرەكییەكانی ئیسرائیللێرەدا بۆ باشتر ناسینی سیستەمی سیاسی ئیسرائیل جەخت كردن لە سەر چەندین پارتی گرنگی ئەو واڵتە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پێناو

فراوان بوونی زانیارییەكان لە سەر ئەو بابەتە.پارتی كرێكار: یەكێك لە گرنگترین پارتەكانی ئەو واڵتەیە، ئەو پارتە بە ناونیشانی »ماپا« لە ساڵی )1930( لە رێگای یەكگرتنەوە و تێكەل بوونی دوو پارتی كۆنی كرێكاری هاتە ئاراوە و بوو بە پارتی سەرەكی ئەو واڵتە، پارتی »ماپا« لە ساڵی )1965( بە هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی بە بوو پارتی ماپا كە دواتر ئاراوە. پارتی كرێكاری هێنایە »رافی«، دەسەاڵتداری پارتی )1977( تاكو )1948( ساڵی لە كرێكار، پارتی »بێن لەوانەش ئیسرائیلی ناوداری كەسایەتییەكانی و بوو ئیسرائیل گۆریۆن«، »شیمۆن پرێز« و »ئێسحاق رابین« لە ئەندامانی ئەو پارتە زیاتر پارتە ئەو نییە، بەهێز پارتە لەو ناسیۆنالیستی بواری بوون. سێكۆالر پارتێكی وەك و سیاسەتە و ئایین نێوان جودایی الیەنگری

دێتە هەژمار.پارتی لیكۆد: یەكێك لە پارتەكانی ناسیۆنالیستی توندرۆی ئیسرائیل هەبوو. چاالكی بەناونیشانی«هروت«)ئازادی( رابردوو سااڵنی لە كە ئەو پارتە لە نێوان سااڵنی )1920-1930( لە روسیا پێكهات.ئەو پارتە سەرەتا الیەنگری پێكهێنانی دەوڵەت لە هەر دوو الی رووباری ئەردەن بوو، بەاڵم دوای ماویەك بۆچوونەكانی ئەو پارتە گۆڕانی بە سەرهاتووە و لە سەردەمی ئێستاش پاڵپشتی لە دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستینی

لە)50%(ی كەرتی رۆژئاوا دەكات.نێوان دوو لە رێگای هاوپەیمانی پارتی مفدال: لە ساڵی )1950( و هاتە مفدال« پارتی ئایینی كرێكارانی پارتی »میزراهی« و »ئەكێتی ئاراوە.ئەو هاتە نەتەوەیی-ئایینی ئایدیۆلۆژیایەكی بە پارتە ئاراوە.ئەو پارتە لە زۆربەی حكومەتەكانی هاوپەیمانی بەشدار بووە و وەك پارتێكی

هاورێی حكومەت دەناسرێت.حاخامەكانی لە ناوەندێكە ناونیشانی ئیسرائیل: ئاگوداتی پارتی بە لیتوانیا و پۆڵەندا لە )1912( ساڵی لە كە ئەلمانی ئۆتۆدۆكسی ئامانجی دژایەتی كردن لەگەڵ بیرۆكەی زایۆنیزم هاتە ئاراوە و سەرەڕای ئەو بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی جوو، ئیدانەكردنی هەوڵەكان دژایەتی و كردەوەیەی بە پێچەوانەوی ئایینی جوو هەژمار كرد. ئەو پارتە بە هیچ شێوەیەك ناسیۆنالیستی نییە، تەنیا الیەنگری جێبەجێ بوونی حوكمە

ئایینییەكانە.بە سیاسی حاخامێكی رێگای لە )1984( ساڵی لە شاش: پارتی ناوی »ئاریە دری« بنیاد نراوە و بە یەكێكی دیكە لە پارتەكانی ئایینی

ئیسرائیل دێتە هەژمار.ئەو پارتەش بە هیچ شێوەیەك ناسیۆنالیستی نییە، و دەكاتەوە ئایینییەكان بوونی حوكمە لە سەر جێبەجێ تەنیا جەخت

هەوڵ بۆ وەرگرتنی مۆلەت بۆ پێكهێنانی قوتابخانە ئایینیەكان دەدات.پارتی مێرتێز: ئەو پارتە لە هاوپەیمانی سێ پارتی بچوك بە ناوەكانی »راز«، »ماپام« و »شینۆبی« پێكهاتووە، ئەو پارتە الیەنگری ئازادی

ئایینییە و لەو بوارەدا دژی پارتی شاش هەنگاو دەنێت.پارتی كادیما: یەكێك لە پارتەكانی گرنگی واڵتی ئیسرائیلە كە لە ساڵی )2006( لە الیەن »ئاریەل شارۆن« پێكهێنرا و لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی )2006(، لە رێگای بەدەست هێنانی )22( كورسی، وەك گەورەترین پارت لە كێنێست دەستنیشان كرا. سەرەتا »شارۆن« رێبەری ئەو پارتە بوو، دواتر«ئیهود ئۆلمێرت« وەك رێبەری پارت دەستنیشان كرا و لە ساڵی

)2008(یش »تزیپی لیڤینی« وەكو رێبەری ئەو پارتە دەستنیشان كرا.پارتەكانی عەرەب: لە ئیسرائیل، سێ پارتی عەرەب چاالكیان هەیە كە بە پێی ئەو كورسییەی كە بەدەستی دێنن، نوێنەر بۆ پەرلەمانی ئەو واڵتە دەنێرن. لێرە مەبەستمان لە پارتی عەرەب، ئەو پارتانەیە كە پاڵپشتی لە

بەرژەوەندییەكانی عەرەبە جوویەكان دەكەنەوە.

سیاسەتی دەرەوەی ئیسرائیلپەیوەندی جیهان واڵتی )160( لە زیاتر لەگەڵ ئێستا ئیسرائیل دان��اوە ئیسرائیل بوونی بە دانیان واڵتانە ئەو و هەیە دیپلۆماسی نەتەوە فەرمی ئەندامی ئیسرائیل ناسیوە. فەرمی بە واڵتەیان ئەو و

یەكگرتووەكانە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان باڵیۆزخانەی هەیە.بوودجەی ساالنەی ئەو واڵتە زیاتر لە )66( ملیارد دۆالرە و ئەمەریكاش ساالنەی نزیكەی )3( ملیارد دۆالر یارمەتی ئاراستەی ئەو واڵتە دەكات. لە ساڵی )1976( بەو الوە ئیسرائیل زیاترین رێژەی یارمەتییە داراییەكانی ئەمەریكای وەرگرتووە، بەتایبەتی دوای جەنگی جیهانی دووەم، ئەمەریكا ئیسرائیل ئاراستەی داراییەكانی یارمەتییە رێژەی زیاترین گشتی بە

كردووە.بەراورد كراوە لە ساڵی )1949( تا ئێستا، ئەمەریكا زیاتر لە )108( ملیارد دۆالری وەكو یارمەتی دارایی پێشكەش بە ئیسرائیل كردووە و لەو ناوەندەشدا »ئای پەك«)كۆمیسیۆنی پەیوەندییە گشتییەكانی ئەمەریكی هەبووە. یارمەتییانە ئەو كۆكردنەوەی لە بەرچاوی رۆڵێكی ئیسرائیلی( لە واڵتە ئەو چاالكییەكانی و داراییانە یارمەتییە ئەو هێنانی بەدەست ئاستی دەرەوە و بە فەرمی ناسینی ئیسرائیل هەموو دەگەڕێنەوە بۆ خالی سەركەوتووی سیاسەتی دەرەوەی ئەو واڵتە كە توانیویەتی لە سەرجەم ئەدەبی و هونەری تەندروستی، زانستی، ئابووری، سیاسی، بوارەكانی

پەیوەندییەكی بەرچاو لەگەڵ واڵتانی جیهان دروست بكات.

بوودجەی ساالنەی ئەو واڵتە زیاتر لە )66( ملیارد دۆالرە

ئا: زەردەشت عبداللە قادر

ئەو پارتانەش گۆڕدراوە و جەختیان لە سەر بەرژەوەندییە گشتییەكانی جووكانی ئەو واڵتە كردۆتەوە.

ئەوەی بابەتێكی سەیر نییە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان بوونی هەیە و پێویستە ئاماژەی پێدبرێت، ئەوەیە كە پارتەكانی سیاسی ئەو واڵتەش هەمیشە رووبەرووی لەت بوون و تەنانەت الوازبوون بوونە و لە هەندێك بارودۆخیش لە پێناو بەدەست هێنانی حكومەت، دەبینین دوو یان سێ پارت هاوپەیمانیان دروست كردووە و حكومەتێكی یەكگرتوویان پێكهێناوە.مەرجی سەرەكی بۆ كاركردنی پارتە سیاسییەكانی ئەو واڵتە، بە فەرمی ناسینی بوونی جوویەكانە، بە واتایەكی دیكە، هەر پارتێك بوونی جوویەكان بە فەرمی بناسێنت، ئەو پارتە مافی ئەوەی هەیە لەم واڵتە چاالكی هەبێت لە پێناو بە دەست هێنانی دەنگی خەڵك كار بكات.لە بەرامبەریشدا و نیوەی »كێنێست«)پەرلەمانی لە زیاتر بتوانێت پارتێكی سیاسی هەر ئیسرائیل( بەدەست بێنێت، دەتوانێت حكومەتی ئەو واڵتە پێكبێنێت، بە پێچەوانەی ئەوەش، لە رێگای هاوپەیمانی نێوان چەند حزبێك حكومەت خەڵكەوە راستەوخۆی دەنگی رێگای لە وەزی��ران سەرۆك دێت. پێك دەستنیشان دەكرێت و سەرۆك كۆماریش كە پۆستێكی زۆر گرنگ نییە،

لە الیەن پەرلەمان بۆ ماوەی پێنج ساڵ دیاری دەكرێت.سەر لە ك��ردن جەخت ئیسرائیل، سیاسی سیستەمی بابەتی لە ئاماژەی لێرەدا و پێویستە زۆر كێنێست یان واڵت��ە ئەو پەرلەمانی پێدەدەین: »كێنێست« لە شاری ئۆرشەلیم هەڵكەوتووە و خاوەن )120( كۆرسییە. زمانی قسە كردن لە پەرلەمان عێبرییە، لە بەرامبەردا نوێنەرانی عەرەبی پەرلەمان، دەتوانن بە زمانی عەرەبی قسە بكەن و لە هەمان كاتدا قسەكانیان وەدەگێڕدرێتە سەر زمانی عێبری. وتەكانی نوێنەرانی عێبری

زمانیش بە هەمان شێوە وەدەگێڕدرێتە سەر زمانی عەرەبی.ئێستا پەرلەمانی ئەو واڵتە لە )18(هەمین قوناغی خۆیەتی، یەك لە سەر شەشی نوێنەرانی ئێستا پەرلەمانی ئیسرائیل ئافرەتن. هەڵبژاردنەكانی )18(هەمین خولی ئەو پەرلەمانە لە رێكەوتی 10ی شوباتی )2009( لە

ئیسرائیل بەڕێوەچوو.ئەندامانی كردنی دەستنیشان لە ئیسرائیل هەڵبژاردنی سیستەمی )%2( لە بتوانێت سیاسی پارتێكی هەر كە شێوەیەیە بەو پەرلەمان ی دەنگەكان بەدەست بێنێت، دەتوانن ئەندامی لە پەرلەمانی ئەو واڵتە

هەبێت.نیوەی لە زیاتر دەبێت كرد باسمان وەك واڵت��ە ئەو پارتەكانی كەمەوە النی بە واتە هەبێت� حكومەت كردنی دروست بۆ دەنگەكانیان )61( كورسی.لە كاتی دروست بوونی ئیسرائیل لە )1948( تا ئێستا هیچ پارتێك نەیتوانیوە بە تەنیایی )61( كورسی بەدەست بێنێت و بە بێ

هاوپەیمانی حكومەتێكی سەربەخۆ پێكبێنێت.پەرلەمانی ئیسرائیل خاوەن چەندین كۆمیسیۆنە كە هەوڵ بۆ شیكردنەوە و پەسەندكردنی یاساكان دەدەن، ژمارەی ئەو كۆمیسیۆنانە )15(یە كە لەوانەش دەتوانین ئاماژە بە كۆمیسیۆنی سیستەمی ناوخۆی پەرلەمان، كۆمیسیۆنی یاسایی، كۆمیسیۆنی كاروباری ئابووری، كۆمیسیۆنی دارایی، كۆمیسیۆنی ئاسایش و كاروباری دەرەوە، كۆمیسیۆنی واڵت و ژینگە و...

هتد بدەین.خولی )18(ی كێنێستی ئیسرائیل بە بەشداری )12( پارتی سیاسی ئەو واڵتە پێكهاتووە، هیچ پارتێك زۆرینەی دەنگەكانی بە شێوەی رەها نییە، بەاڵم الیەنی راست بە بەراورد لەگەڵ چەپەكان، باشترن. لە كۆبوونەوەی

ئیسرائیل ئێستا لەگەڵ زیاتر

لە )160( واڵتی جیهان پەیوەندیی دیپلۆماسی هەیە

3031



ئیسرائیل چۆن بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێرانی تێكشاند؟كە ئاشكراكرد ئەوەیان ئیسرائیل ئەمەریكاو لەپڕێكدا بۆچی پرۆگرامی ئەتۆمی ئێران سێ ساڵ پاشەكشەی كردووە ؟ ئەوان چۆن بەرهەم ئەتۆم چەكی ناتوانێت ش 2015 ساڵی هەتا ئێران زانیان مانگێك چەند نەژاد ئەحمەدی ئیرانیش سەرۆكی تەنانەت بێنێت؟ دوچاری دەوڵەتەكەی بەڵێ كە راگەیاند ئەوەی راشكاوانە لەمەوبەر

هەندێك گرفتی تەكنەلۆژی تایبەت بە پیتانی یۆرانیۆم هاتووە! )Negeb - ( لە بیابانی ) نەگبDimona -مەڵبەندی ) د یمونالە ئیسرائیل تەنها مەڵبەندی بەرهەمهینانی چەكی ئەتۆمی ئیسرائیل نیە، بەڵكو ماوەی دوو ساڵە سەنتەرێكی زۆر گرنگ و نهێنی دیكەشی تێدا دروست كراوە، ئەم سەنتەرە كە تایبەتە بە كردوەكانی هەوالگری تێكشاندنی نەخشەی ئاڵوز زۆر وردو بەرنامەیەكی بەپێی ئەتۆمی

بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێرانی داڕشت...ئێران لە كە بەرنامانەی كۆمپیتەرو ئەو جۆری دۆزینەوەی پاش كە تەكنەلۆژیەی شێوازە ئەو ئاشكراكردنی ناسینەوەو و بەكاردێن

ئێران پەیڕەوی دەكات زاناو پشۆڕەكانی بواری هەواڵگری ئەتۆمی لە مەڵبەندی دەیمونە توانیان پرۆگرامێكی ئەلكترۆنی هێرشبەر لە شێوەی كرمێكدا بە ناوی ستۆكس نێت ) Stuxsnet( دروست بكەن، هەر پیتاندنی ئامێرەكانی كۆمپیتەرو گەیاندە كرمە خۆی ئەم ئەوەندەی ئامێرانە ئەو زۆری بەشێكی توانی ) centrifuges( یۆرانیۆم الیەن لە ڤاریرۆسە ئەم بەرهەمهێنانی دیارە بخات، لەكار بەتەواوی ئاراستە لەوەی بەر كراوەو بۆ كاری رەبەق دوو ساڵی ئیسرائیلەوە بكرێت لە سەر هەمان جۆری ئەو ئامێرانەی ئێران كە ئیسرائیل پێشتر

پەیدای كردبوون، تاقیكراونەتەوە...بە ئیسرائیل و ئەمەریكا ئاگادارەكان، سەرچاوە وتەی ی بەپێ هیچ ئێستا هەتا هەرچەندە ئەنجامداوە، كارەیان ئەم هاوبەشی الیەنێكیان بە راشكاوی ناچنە ژێر باری ئەوە، بەاڵم سەرۆكی خانەنشین كراوی مۆساد) مەیرداگان- Meir Dagan( كە ئێران دەزگاكەی بە كوشتنی ژمارەیەكی زۆر لە زانایانی ئێران تۆمەتبار دەكات، لەبەردەم ) كنێست(ی واڵتەكەیدا راشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە

تازەی بەرەیەكی ) Cyberwar ( یاخود ئەلكترۆنی جەنگی زەوەی و ئاسمان راب��ووردوودا، لە هەروەك چۆن مۆدێرنە، جەنگی بوون، جەنگ گرنگی مەیدانێكی بۆشاییش تەنانەت و ئاوەكان و كۆمۆنیكەیشندا، و زانیاری شۆڕشی لەسەردەمی ئەمڕۆ ئیتر ئەوا بەرە ئەم بەاڵم كوشتار، تازەی بەرەیەكی بۆتە ئەلكترۆنی جەنگی تازەیە وەك جەنگەكانی دیكە زرێپۆش و تانك و رۆكێتی زیرەك و راستەوخۆ ئەفسەرەكانیشی و سەرباز و نایەت بەكار تێدا فڕۆكەی لەنێو كوشتارگاكاندا بەشدارنابن و تەنانەت خوێن لە لوتی كەسیشیان نایەت، ئەم جەنگە تازەیە لەڕێگای پرۆگرامە ئاڵۆزەكانی كۆمپیتەرەوەو لە شوێنە دوورەكانەوە، زۆر دوورتر لە بەرەكانی شەڕ، بە ئارامی و

نهێنی ئەنجام دەدرێن...

مەترسی جەنگی ئەلكترۆنی لەوەدایە كە ئەمڕۆ جیهان بەشێوەیەكی یەكجار خێرا ئالۆزو دیجیتالیزە دەكرێت، بەمجۆرەش دەبینین پشبەستن بە بواری ئەلكترۆنی لە ژێرخانە گرنگەكانی زانیاریدا جا ئایا زانیاریە سەربازی و پیشەسازیەكان بن یاخود زانیاریە بانكی و تەكنەلۆژیەكان لەمڕۆدا وادەك��ات پەرەسەندنەیە ئەم پەرەدەسێنێت، دێت تا بن، ئەلكترۆنی دەستەویەخەی شەڕی جیاوازەكانی شێوە ئەنجامدانی بێت.ئەوەتا برەودا لە زەبەالحەكاندا كۆمپانیا و دەوڵەتان نێوان لە ئێستا ئیتر زاراوەكانی وەك ) جەنگی ئەلكترۆنی، تیرۆری ئەلكترۆنی، چەتەگەری ئەلكترۆنی، تاوانی ئەلكترۆنی، هێرشی ئەلكترۆنی...هتد(

بوونەتە هاوەڵزاراوەی تەكنەلۆژیای ئەلكترۆنی...

جەنگی ئەلكترۆنی ....بەرەیەكی تازەی جەنگی ئیسرائیل دژ بە ئێران

3233



ئەكینۆكۆكاس: زۆر تەكنیكیەوە رووی لە ئیسرائیل ئەلكترۆنیەی كرمە ئەم لێكۆلینەوەی لەبارەوە كراوە، هەموو دەرئەنجامەكان ئەوە دەردەخەن كە كرمەكە سەرەتا تەنها هەوڵ دەدات لە نێو پرۆگرامە ئەتۆمیەكەدا شوێنی خۆی بكاتەوەو خۆی بكات بە بەشێك لەو، پاشان هەر ئەوەندەی گەیشتە شوێنی كۆنترۆڵی پیتانی یۆرانێۆم ئیتر وردە وردە كاری خۆی كاری خۆی بێتەوە نزیك ئامانجەكەی لە زیاترهەتا لەوەش دەكات، خێراتر دەكات و پاشان هەرخۆی بەرنامەی دیكە لە نێو كۆنترۆڵەكەدا دەگرێت سیستەمەكەدا بەسەر دەست تەواوی بە و دەكات دروست بەبێ ئەوەی لە ماوەیەكی نزێكدا هیچ كەس هەست بە بوونی بكات، مەڵبەندەی ئەو ئامێری هەزار دەیان بوو هۆكارەش ئەم لەبەر هەر دووا سەردانی لە نێودەوڵەتیەكان وێكەوت. پشكنەرە زیانیان ئێران خۆیاندا بۆ دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێران دڵنیا بوون لەوەی كە ئێران

984ئامێری پیتاندنی یۆرانیۆمی فڕەداوە...پێدەچێت ئیسرائیل ئەم كرمە ئەلكترۆنیەی خۆی هاوشێوەی كرمی

)Echinococcus( دروست كربێت، لە یادم ماوە لە یەكێك لە زیندەوەرزانیدا وانەی لە كرمەم ئەم ئامادەیدا قۆناغەكانی خوێندنی مێشكی دەگاتە شێنەیی بە زۆر چونكە ترساندمی زۆر و خوێند مرۆڤ و هەر كە گەیشتە ئەویش ئیتر مێشكی ئەو مرۆڤە هاوشێوەی مەڵبەندی پیتاندنی یۆرانیۆم كۆنترۆڵی خۆی لەدەست دەدات، تەنها یەك جیاوازی گرنگ لە نێوان ئەم دوو كرمەدا هەیە ئەویش ئەوەیە رەنگە بكەن بوونی بە هەست خۆیدا كاتی لە دكتۆرەكان ئەگەر بتوانن ئەو مرۆڤە لە مردن رزگاربكەن، بەاڵم كرمەكەی دی دیجیتاڵەو

دۆزینەوەی زۆر قورسترە!

ئا: رێكەوت ئیسماعیل ئیبراهیم

ئێران تووشی گرفتی تەكنەلۆژیا هاتووە و لەبەر ئەو هۆكارەش

هەتا ساڵی 2015 ناتوانێت بۆمبی ئەتۆمی بەرهەم

بهێنێتهەتا هۆكارەش ئەو لەبەر هاتووەو تەكنەلۆژی گرفتی توشی ئێران وتەیەش ئەم بێنێت، بەرهەم ئەتۆمی بۆمبی ناتوانێت 2015 ساڵی دەیگوت كە بوو ئیسرائیل پێشووتری لێدوانەكانی پێچەوانەی تەواو

ئێران لە بەدەستهێنانی بۆمبی ئەتۆمی نزیك بۆتەوە...هەروەها راوێژكاری سەرۆكی ئەمەریكا بۆ رێگرتن لە باڵوبوونەوەی چەكی ئەتۆم ) گاری سامۆر( لە وەاڵمی پرسیارێكدا ) لە كۆنگرەیەكی زەردەخەنەیەكی بە نێت ستۆكس بە سەبارەت ئێران( بە تایبەت پڕماناوە گوتی) هەست بە كامەرانیەكی زۆر دەكەم كاتێك گوێبیستی ئەوە دەبم كە ئێران دووچاری گرفتی تەكنەلۆژی هاتووە، ئەمەریكاو كارە لەو رێگری ئەوەی بۆ دەكەن كارێك هەموو هاوپەیمانەكانی

بكەن(..

بیرۆكەی دروستكردنی ئەم كرمە:بەر لەوەی بیر لە دروستكردنی ئەم كرمە بكرێتەوە، ئیسرائیل تەنها بەشوێن چارەسەری سەربازییەوە دەگەڕا، بۆیە پەنای بۆ سەرۆك ) بوش( برد بۆ ئەوەی رۆكێتی دژە پانسەر )دژە زرێ( بە ئیسرائیل بهێنێت، بەكاری خۆیدا ئاسمانیەكانی هێرشە لە بتوانێت تا بدات، هێرشە بێتوو ئەگەر كە بوو ب��اوەڕەدا لەو كاتەش ئەو ئیسرائیل ئێران ئەتۆمی پرۆگرامی رەنگە ئەوە بدات ئەنجام ئاسمانیەكەش

تەنها سێ ساڵ دووابخات، سەرەنجام داواكەشی لە الیەن ) بوش(ەوە رەتكرایەوە.. هۆكاری رەتكردنەوەی ئەم داوایەی ئیسرائیل ئەوە نەبوو كە ئەمەریكا ناخوازێت ئێران بە دەستی ئیسرائیل تەمێخواردوو ببێت،

بەڵكو هۆكارەكە تەواو پێچەوانەی ئەوە بوو!لە راستیدا لە سەروبەندی ئەم كارەدا هەروەك رۆژنامەی نیویۆرك دووا لە یەكەمجارو بۆ بوش س��ەرۆك دەك��ات، بۆ ئاماژەی تایمز مانگەكانی حوكمی خۆیدا فەرمانی دابوو كە دەبێت پرۆگرامێكی نهێنی مەڵبەندی بۆ ئەلكترۆنی و كۆمپیوتەری تێكوپێكدانی سیستەمی بۆ

یۆرانیۆمی ئێران لە ناتانز )Natanz( داڕیژریت. كەم زۆر ماوەیەكی تەنها ئۆباما باراك ئەمەریكا تازەی سەرۆكی بەرلە دەستبەكاربوونی وەك سەرۆك لەم بەرنامە نهێنیەی ئەمەریكا ئاگادار كرایەوە، بەاڵم ئەم پاش ئەوەی بوو بە سەرۆك كارەكانی ئەم بەرنامەیەی خێراتركرد. بەاڵم ئەوەی لێرەدا شایەنی باسە ئەوەیە كە لەهەمان ماوەدا ئیسرائیل خۆشی بە تەنها سەرقاڵی هەمان بەرنامە بووە، دیارە ئەمەش رێكەوتێكی سەیرە! چونكە باراك ئۆباماش لەو باوەڕەدایە كە ئەگەرهێرشی ئاسمانی سەركەوتوش بكرێتە سەر ئێران بەاڵم دەكەوێت پاش ساڵ سێ تەنها ئەتۆمیەكەی پرۆگرامە ئەوە بەهۆی ئەم كرمەوە و بەبێ ئەوەی پەنا بۆ جەنگ ببرێت و تاقە یەك

سەرباز بە كوشت بدرێت هەمان دەستكەوت بەدەستهاتووە...

3435



ناوچەی باشووری روژهەاڵتی ئاسیا و بەتایبەتی رۆژهەاڵتی ناوەراست بە جیهان نەوتی سەرچاوەی لە زۆر بەشێكی دابینكردنی هۆی بە ناوچەییەكی گرنگ و سەرەنجڕاكیشی وەزەی جیهان هەژماردە دەكرێت.مێژووییەكی و دەریایی كیلۆمه تر سنووری بوونی 68 بەهۆی عێراق كە دەكرێت، هەژمار ناوچەكە گرنگەكانی واڵتە لە یەكێك بە كۆن سەرەنجی زۆرێك لە كەشتییە نەوت هەڵگرەكانی ئەفریقا و ئەمرێكای بۆ الی خۆی راكێشاوە و ئەو ئیمكاناتەشی رەخساندووە كە كەشتییە ئەفریقاییەكان ئاسانتر كاری گۆاستنەوە بكەن، سامانی نەوتی عێراق )115(ملیار بەرمیل مەزەندە كراوە، ئەمە لە حالێكدایە كە لەوانەییە ژێرخانی نەوتی عێراق بگاتە )250(ملیار بەرمیل نەوت، كە ئەگەر لە 50% دروست بێت ئەوە سامانی نەوتی عێراق دەگاتە 240ملیاربەرمیڵ لەعێراق نەوتی بیری 85 لە 1990زیاتر ساڵی تا كاتێكدا لە نەوت، دۆزرابوونەوە كە لە 1990 بە هۆی گەماروی عێراق و دواتریش شەری وەك نەدراوە لێ نەوتی بیرە دیكە نەوتی ناوچەییەكی هیچ عێراق ملیۆن هێنانی10 بەرهەم توانای رۆژانە عێراق بەاڵم ماوەتەوە، خۆی بەرمیل نەوتی هەیە، عێراق دوای ساڵی 1980 رۆژانە 3ملیۆن و500هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا تا بتوانێت ئاستی بەرهەم هێنانی خۆی بگەیەنێتە 6ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، بەاڵم بەهۆی شەڕی نێوان عێراق و ئێران و13 ساڵ گەماری ئەو وەاڵتەوە بەرهەم هێنانی نەوتی ئەو واڵتە رۆژانە نزیك بە 3 ملیۆن بەرمیلە، دوابەدوای شەڕی عێراق و ئەمریكا تەنانەت و كەمیكرد عێراق نەوتی هێنانی بەرهەم هاوپەیمانەكانی و گەیشتە 1 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا كە زۆرترین رێژەی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق لەم سااڵنەی دوایدا گەیشتە 2/18 ملیۆن و توانی رێژەی

هەناردەكردنی نەوتی بگەیەنێتە1/65ملیۆن بەرمیل.

نەوت هۆكاری سەرەكی هێرش بۆ سەر عێراقكەسایەتییەوە كۆمەڵێك الیەن لە دارێژراو بەرنامەییەكی پێی بە لەكاتی 1996 ساڵی لە ورمێس( و)دیویید ڤیت( )داگ��الس وەك هێرش بۆ سەر عێراق ئەوە كەسانە پۆستی گرنگیان لە مەكتەبی دێك چینی و پنتاگۆن وەرگرت.بە رۆخانی حكومەتی سەدام و هاتنە سەر كاری حكومەتێكی نوێ بووە هۆی سەر لێشاوی دەوڵەتانی عەرەب و

كەمبوونەوە ئیرادەیان.ئەمرێكا هەوڵیدا بە نمایشی هێزی سەربازی و دامەزراندنی حكومەتێكی دەستەاڵتی ژێر لە و نێودوڵەتییەكان پێوەرە بەپێ عێراق بۆ نوێ ئەمریكا دا دابەمەزرێنێت، كە هەنگاوێك بێت بۆ دورستكردنی بلۆكی رۆژئاوایی كە لە سەرەتای رێنمایی پرۆژەی بەرگریدا لە ساڵی 1992 دا پێش بینی كرابوو.كە ئەركی بەرێوەبەردنی ئەم پرۆژەییە لە ئەستۆی دیك چینی سەرۆكی پێشووی پنتاگۆن و هەروەها سەرۆكی ئەركانی

هێزە سەربازییەكان پۆلی ولفۆ ویتز و)لۆئیس لیبی( بێت. زەڵمای خەلیل زاد باڵیۆزی ئەمریكا لە ئەفغانستان و عێراق و)جی

ئەم پرۆژەیان میللی بووش هاوكاری ئەمنیەتی راوێژكاری دی كراچ( عێراق سەر بۆ هێرش ئامانجی ترین سەرەكی ئەمە بەاڵم دەك��رد، نەبووە، ناوەندی زانكۆی راێس كە ناوی جیمز بیكر وەزیری دەرەوەی بەوە ئاماژەی راپۆرتێكدا لە دەكات، سەرپەرشتی ئەمرێكا پێشووی عێراق سەر بكاتە هێرش شێوەییەك هەر بە بووش ئەگەر كە داوە كە هێرشێك هەر یەكەم بكات، رەچاو سەرەكی خاڵی دوو دەبێت دووەهەم وەربگرێت، ئاسایش ئەنجومەنی لە مۆلەت دەبێت دەكرێت بكەن، عێراق نەوتی سامانی رەچاوی دەبێت ئەمرێكیەكان كۆمپانیا ئەو نەكرێت.بەراستی بارەوە لەو پێشنیارێكیش هیچ ئەگەر تەنانەت نەوتە بووتە داوكارییەكی سەرەكی بۆ ئابووری وبەهێزبوونی وەاڵتان. هێرشی ئەمریكا بۆ سەر عێراق و واڵتانی دیكە لە چوارچێوەی پرۆژەی لەو نییە گۆرانكاری و رووخان تەنیا گەورەدا ناوەڕاستی رۆژهەاڵتی وەزەی و ئابووری ژێرخانی كردنی داگیر بەڵكوو سیستەمانەدا، رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە كە توانی لە رەكابەری ئابووریدا، پێش واڵتانێكی بكەوێت.ئەمرێكا ئەوروپایش یەكێتی تەنانەت و روسیە و وەك چین بەم كارەی ئەو پەیامەی گیاندوە كە هەر كاتێك بخۆازی دەتوانن ئەو ئێران بەاڵم بینێت، بەكار بەرژەوەندی خۆیدا لە واڵتانەی كە الوازن بەو هەموو گەمارویانەی كە لە الیەن ئەمریكاوە بەرەو روویان بۆەتەوە

بەرگری لە خۆی كردووە.

نەوتە دزراوەكەی عێراق و سەرە داوێك )بەالتەز(كە باڵوكراوەییەكی ناسراوی جیهانە لە راپۆرتێكدا ئاماژە 2005دا ساڵی لە سەدام حكومەتی روخانی دوای كە دەكات، بەوە 2005دا ساڵی لە هەروەها بەرمیلە، ملیۆن 50 عێراق دزراوی نەوتی ملیۆن خەملێندراوە كە لە ساڵی 2007دا 21/5 بەرمیل، )44(ملیۆن كۆی كشتی دەگاتە 125 ملیۆن بەرمیل، كە نزیك بە 6/6 ملیار دۆالر مەزەندە دەكرێت، ئەمەیش لە كاتێكداییە كە وەزارەتی نەوتی عێراقی لە ساڵی 2005دا نەوتی دزراوی نزیك بە1/25 ملیار دۆالر خەمالندوە، ئەو گەورەكانی كۆمپانییە لە پشتگیری بۆ ئەمریكا دەستەاڵتداران نیوەی توانی ئەمریكا رۆڵێكی سەركیان هەییە.لە ساڵی 1990 واڵتە سامانی نەوتی كەنداوی فارس بەدەست بێنێت كە بەدوای ئامانجەكانی خۆیدا بوو لە بازارەكانی نەوتی جیهانیدا، پسپۆران لەو بڕوایەدان كە

نەوتی هەرزانی عێراق كەوتووەتە بەر دەستی ئەمریكا و دەتوانێت كۆی خەرجییەكانی كە لە شەڕی عێراق و ئەفغانستان كردوویەتی

بەدەست بهێنێتەوە

چێنی دیك و بۆش جۆرج الیەنگرانی كە كاتەی ئەو 2003 ساڵ شەڕێكی هەمە الیەنەیان بۆ سەرحكومەتی سەدام حۆسێن دەست پێكرد، جۆرا هەواڵی بارەوە لەم كە بوو شەڕەكەوە لەپشت دیكە نهێنێكی وجۆر باڵو دەكرێتەوە، بە بڕوایی پسپۆرانی ئابووری وسیاسی، پرۆسەی ئازادی عێراق و هاتنە سەركاری حكومەتێكی نوێ، وەزەی ئەمریكا و ئیسرائیل فەراهەم دەكات، ئەم لێكۆلێنەوەانە كاتێك سەرنجی خەڵكیان راكێشا كە)پاول ولفۆتیز( جێگری وەزیری بەرگری بەڵێنی بە كۆنگرەی دەكەوێت، دەست باش سوودێكی عێراق نەوتی لە كە دا ئەمرێكا تەنانەت جگە لە ئاوەدانكردنەوە نوێژنكردنەوەی عێراق بەڵكو دەبێتە بە وئیسرائیل وهاوپەیمانەكانی ئەمریكا ئابووری گەشەسەندنی هۆی

مێژیینەی لە و بەهێز پەێوەندییەكی دیكە گرنگی تایبەتی.خالێكی بووش و دیك چینی بوو لەگەڵ كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت، ئالن بیرەوەرییەكانی خۆیدا لە كتێبی فیدراڵی رزر كە گرینسپن سەرۆكی »دەڵێت »شەری عێراق بۆ نەوت بووە« ئەم باسە بۆ ئەو الیەنانەی كە دژی هێرشی ئەمریكا بوون بۆ سەر عێراق و بە تایبەتی چەپەكان كە دەیان گوت:«هیچ خوینێك نابیت بۆ نەوت بڕژێت »زۆر گرنگ بوو.سامانی كە نەوت بە بارزگانی چۆنیەتی لە باس راپۆرتەدا لەم دەچێتەوە سەر كە چۆن واڵتە ئەم نەوتی و سوودی عێراقە گشتی

حیسابە بانكییەكانی ئیسرائیل دەكەین.ژێرخانی ئابووری عێراق:

داهاتی نەوتی عێراقلە بانكەكانی ئیسرائیل

3637



حزبوڵاڵ، حەماس و رێكخراوی جیهادی ئیسالمی زۆربەی رێكخراوەكانی دانە.بەاڵم بەرەیەكی شەڕ لە ئیسرائیل دژی لە كە ناوچەكە دیكەی بەدەست هێنانی ئابووری و نەوتی عێراق تەنیا بیانوییەك بووە بۆئەوەی حكومەتی ئیسرائیل لە عێراقدا لێكۆڵینەوەكان بخاتە گەڕ، هەواڵەكان ئاماژە بەوە دەكەن لە سپتامبری 2003دا لە دوای رۆخانی حكومەتی رۆژنامەی لە دەكات عێراق سەردانی ئیسرائیلی بازرگانێكی سەدام ئیسرائیلی معاریف بە بێ ناو هێنانی ئەم بازرگانە دەنووسێت« ئەم بارزگانە تەمەنی 50 ساڵە و مێوانی تسفی یەمێنی خاون كۆمپانیاییەكی لە كە كردوە پەالستێكیدا پێشانگای لە بەشداریان كە ئیسرائیلییە رۆخانی حكومەتی سەدام دوای بازرگانە ئەم نمایشكراوە، تەلئەبیب تەنانەت و كردوە دیكەی و شارەكانی عێراق جار سەردانی چەندین بە كە بووە دانیشتنی ئیسرائیلیش دەستەاڵتدارنی زۆربەری لەگەڵ نیازی بوونە چەندین گڕێبەستی بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیلدا مۆربكات، دواتر سەرچاوەییەكی عێراقی ئاشكرای كرد كە )مارك زال( پارێزەری بە عێراقدا لە جیهانی سەرماییەكی لێكۆد پارتی دوستی ئیسرائیل دەستەوەییە كە وەك راوێژكاری كۆمپانیاییەكی نەوتی عێراق كار دەكات و ئەم كۆمپانیایەش لە حكومەتی عێراقەوە نزیكە و خاوەن كۆمپانیا دەفرۆشن. خۆیان بەرهەمەكانی عێراقەوە رێگای لە ئیسرائیلییەكان مارك دوای شەڕی عێراق چەندین جار سەردانی ئەم واڵتەی كردوە، بەاڵم كاتێك دژایەتییەكان لە بەر بوونی ئیسرائیل لە عێراقدا زیادی كرد، ئیسرائیل لەو پرۆژەیە پاشگەز بوویەوە و ئەوەش بەشێكی زۆری

لە رۆژنامەی ئیسرائیل هائاریسدا بالوكراوەتەوە.هەواڵی توركیا ئاژانسەكانی عێراق ئازادی پرۆسەی دوای یەكساڵ

ئیسرائیلیان چاالكییەكانی ل��ە ب��اك��ووری ع��ێ��راق��دا رۆژنامەكانی باڵوكردەوە، ب��ەوە ئ��ام��اژەی��ان توركیا دەك��رد ك��ە ئ��ەم��ری��ك��ا لە ئیسرائیل ریگەیانداوە هەیە. چ��ااڵك��ی ع��ێ��راق��دا »ئاغشام«ی رۆژن��ام��ەی رۆژنامەی یەكەمین توركی ئەم باسی كە بوو توركیە راپۆرتێكی و كرد بابەتە بازرگانانی كە باڵوكردەوە ئ��ی��س��رائ��ی��ل خ��ەری��ك��ی نەوتییەكانە زەوی كرێنی موسڵ ك��وردەك��ان��ی ل��ە ئەم راپۆرتەكەی .بەپێی راپۆرتێك رۆژن��ام��ەی��ی��ە،

ئاراستەی وەزیری دەرەوەی توركیا كراوە بە مەبەستی بەدواداچوون لە سەر ئەو مەسەلەییە.

رۆژنامەییەكی ئیسرائیلی بەناوی »یدیعوت ئەحارنوت« لە ئۆكتوبری لە بكات رێگەری هەوڵدەات توركیە كە باڵویكردەوە 2004دا ساڵ چاالكییەكانی ئیسرائیل لەهەرێمی كوردستانیدا، هەواڵەكان ئاماژە بە كڕینی زەوی كوردەكان لە موسل دەكەن، بە پێی راپۆرتەكان مۆساد ئیسرائیلییەكان بەوەی بكات رازی ئەمریكیەكان الیەنە توانیویەتی و كەركوك ناوچەكانی لە تایبەتی بە بكڕن عێراق لە زەوی بتوانن موسڵ باكووری عێراق ئەویش لە بڕی پارەییەكی خیاڵیدا و دەتوانن لە هەر بنەماڵەییەكی كورد 250 دۆنم زەوی بكڕن، بۆیە ئەمە كۆتایی نییە و ئیسرائیل بەرنامەییەكی دیكە بۆ نەوتی عێراق هەیە كە بە پێی هەندێك سەرچاوە زیاتر لە 25 كۆمپانیای بازرگانی و بنكە سەربازی بە مەبەستی بەدەست هێنانی زانیاری و بە شێوەییەكی ناراستەوخۆ لەگەڵ كۆمپانییە بیانییەكانی دیكە لە عێراقدان كە زۆربەی ئەو كەسانەش سەر بە دەزگای سەربازی ئیسرائیلن كە هەموو ئەوانەش لە ژێر دەستەاڵتی لە پسپۆرە خۆی كە دان خانەنیشنكراو ژنەڕاڵی حزك( )نوورمەن

رووخانی حكوومەتی عێراق تەنیا هۆكارە که ئیسرائیل بتوانێت لە

واڵتانی عەرەبیدا دەستەاڵتی خۆی بە هێزتر بكات

سامانیكی زۆری نەوتی هەرزانی عێراق كەوتووەتە بەر دەست ئەمریكا ئەفغانستان و عێراق شەڕی لە كە خەرجیەكانی كۆی دەتوانێت و بێنێتەوە، تەنانەت خۆینی ئەو سەربازانەی كەلە كردویەتی بەدەست

پرۆسەی ئازادی عێراقدا گیانیان لە دەستداوە بەفێرو نەچێت. سامانێكی بوونی ئەویش ئاشكراییە، و روون زۆر هۆكارەكەی عێراق كراوە، مەزەندە بەرمیل 115ملیار لە زیاتر كە عێراقە نەوتی واڵتی سێهەم بە جیهاندا ئاستی سەر لە ئێران و سعودییە پاش خاوەن نەوت هەژمار دەكرێت. بە لە بەرچاو گرتنی بوونی هێزەكانی ئەمرێكا و هاوپەیمانەكانی و دانانی زیاتر لە 94 بنكەی سەربازی لە عێراق دەستەاڵتدارانی ئەمرێكا هەموو ئەوە بنكانەییان لە نزیك چاڵە نەوتییەكانی ئەوە واڵتی لە باشوور و باكوور و رۆژهەاڵت و رۆژئاوای

عێراقدا دامەزراندووە.

مۆساد ترسە گەورەكە لە عێراقدا؟چیرۆكی نەوتی عێراق و دابەشكردنی سامانە نەوتییەكانی ئەو واڵتە ئیسرائیل نەوتی پسپۆرانی بوونی و بریتانیاوە و ئەمریكا الیەن لە لە عێراق ئەم پرسیارەی دروستكردوە كە ئایا مۆساد لە عێراقدا كار

بڕوای هەندێك الیەنی مەسیحی كە زۆر الیەنگری شەڕن بە دەكات؟ ئیسرائیل دەتوانێت سوودمەندی شەڕی عێراق بێت.كە دوای رۆخانی حكومەتی عێراق تەنیا هۆكارە ئیسرائیل بتوانێت لە واڵتانی عەرەبیدا بەهۆی دیكەشەوە الیەكی لە و بكات هێزتر بە خۆی دەستەاڵتی بەدەستەوە گرتنی نەوتی عێراق گۆڕانكاری لە نەرخی ئۆپێكدا بكات و نەرخی نەوت كەم بكاتەوە لە سەر ئاستی جیهاندا، ئیسرائیل لە شەڕە هەنگاوی یەكەم بوو، گرنگەوە بەرنامەییەكی چەند بەدوای عێراقدا بەبات ناو لە عێراق یەكرێزی و پارچەیی یەك بوو ئەوە ئیسرائیل كە مەترسییەكی گەۆرە بوو بۆ سەر ئیسرائیل بۆیە پرۆژەی بێكر و هاملتۆن كە ئەو كات لە الیەن بەرپرسانی ئەمریكاوە پێشكەش كرابوو بۆ دابەشكردنی خاكی عێراق بەسەر سێ هەرێمی سەربەخۆدا، كورد و شیعە و سوننە. دووەهەمین بەرنامەی دەست بەسەرداگرتنی ئابووری و بەتایبەت نەوتی ئەو واڵتە كە لە ژێر دەستەاڵتی تەلئەبیب دابێت، لە راستیدا ئەمانە وەك ستراتێژی گرنگی ئیسرائیل هەژمار دەكران لە عێراقی دوای پرۆسەی ئازادیدا، هەرچەندە زۆربەی چاوەدێرانی سیاسی بنكەییەكی وەك عێراق خاكی ویستوویەتی ئیسرائیل كە وایە رایان سێخۆری بەكار بێنێت لە دژی عەرەب و كۆماری ئیسالمی ئێران، سوریا،

یکاه مر

ه ئی ل

ئیلسرا

ئیکی

نکێبا

3839



ئا: ئیسرائیل- كورد

ئەو واڵتە لە الیەن ئەو كۆمپانیانەوە كە بەشێكی زۆری لە بازاری بۆرسی جیهانیدا لەگەڵ كۆمپانیا ئیسرائیلییەكان پەیوەندیان هەیە و سوودی نەوتی ئەو واڵتەش بەشێكی دەچێتە حسابی بانكەكانی ئیسرائیلەوە، كە ئەمەش بە مانای گەڕانەوەی ئەو سەردەمەییە كە كۆمپانیا بریتانییەكان رۆژهەاڵتی لە دەكرد نەوتییەكاندا كۆمپانیا سەر بە دەستەاڵتیان لە پرێس( فری )ئەمریكن هەفتەنامەی پێش ناوەراستدا.ماوەیەك خاوەنی بوونەتە ئیسرائیلییەكان كۆمپانیا كە رایگەیاند، هەواڵێكدا ناوداری رۆژنامەنووسی تۆرن( )ویكتۆر عێراق نەوتییەكانی كۆمپانیا دوابەدوای ئەمریكا كە دەكات بەوە ئاماژە راپۆرتەدا لەم ئەمریكی عێراقەوە لە نەوت بۆڕی هێلێكی هەوڵیداوە عیراق ئازادی پرۆسەی بگەییەنێتە بەندەری حەیفا، )ویكتۆر تۆرن( ئاماژە بە قسەكانی )تكس مارس( نووسەر و دەرهێنەری ناوداری ئەمریكی دەكات كە ئاماژەی بەوە بوونی چەكی كۆمەڵ بیانووی بە دیكە ئیسرائیل جارێكی كردوە كە كۆژ لە عێراقدا، ئەمریكای بۆشەرێكی دیكە راكێشا و ئەمریكایش بە تا بكات جێبەجێ ئیسرائیل خواستەكانی دەیەوێت زلهێزییەوە هۆی بابەتەكەدا درێژەی نەبێت.لە الواز ئابوورییەوە رووی لە والتە ئەو 13 و سەرباز هەزار 50 چی بۆ كە ئ��اراوە هاتووەتە پرسیارە ئەم بنكەی سەربازی لە عێراقدا دەمێنەوە بۆ دەبێت گەورەترین باڵیۆزخانە لە عێراقدا بێت، )تكس مارس(بەم ئەمریكا بالیۆزخانەی لە جیهاندا شێوەییە واڵمی پرسیارەكە دەداتەوە«لە راستیدا پڕۆژەكە ئەوەییە كە بە ئەمریكا باڵیۆزخانەی و برەخسێت ئیسرائیلێكی مەزن بۆ زەمینە ناوەندێكی مەزن بۆ دابەشكردنی نەوتی رۆژهەاڵتی ناوەراست كار بكات.بە پێی هەندێك بەڵگە بەشێكی زۆر لە كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا، فەرانسە، چینی لەالیەن كەسانێكەوە ئیدارە دەكرێن كە پەێوەندیان بە ئیسرائیلەوە هەیە، كە رێژەییەكەی زۆر لە سوودی ئەو نەوتە دەچێتە لەوانەییە رووداوێكە ئەوەش ئیسرائیلەوە. بانكییەكانی سەرحیسابی

كەمتر كەسێك ئاگاداری بێت.

كۆمپانیا چینی و ئیسرائیلییەكان چۆن پێكەوە كار دەكەن؟چین بە یەكەم واڵت لە روی هەناردەكردنی نەوتی جیهان هەژمار دەكرێت، كە تا ئیستا 25 پااڵوگەی نەوتی دروستكردوە، ئەمە لە كاتێكداییە كە دواین پااڵوەگەی نەوتی ئەمریكا لە ساڵی 1986 دروستكراوە، بەشداری كۆمپانیایانە ئەو پەێوەندی و عێراق لە چینیەكان كۆمپانیا بەهێزی لە واڵتە ئەو نەوتی بەمەستی دیكەیە سناریۆییەكی ئیسرائیل لەگەڵ الیەن سەرمایەدارەكانی ئیسرائیلەوە.)تكس مارس( لە وتوێژێكدا لەگەڵ ئاشكرا نهێنییەكان لە ژمارەییەك پرس( فرن )ئەمریكن هەفتەنامەی چینییانەی پااڵوگە هەموو ئەم بێت راستی دەڵێت«ئەوەی و دەكات

بنەماڵەی كۆمپانیاییەكان دەبات خاوەنی بەڕێوەیان تایبەت كەرتی كە رۆچیلدەكانن، كە ئەمەیش بەو ماناییە پارەی نەوتی عێراق دەچێتە سەر حیسابە بانكییەكانی تەلئەبیبەوە« ئاماژەیش بەوە دەكات« كە هەر لە وەزیرانی سەرۆك چین، كۆماری تۆنگ(بۆنیادنەری )مائۆتسە سەرتای پەێوەندییەكی كە لنینە ڕای و بیر الیەنگری كە رایگەیاند، ئیسرائیل بەهێزی لەگەڵ چینییەكان هەبوو و هیج جێگای شك و گۆمان نییە كە بەڵێن ئەم پەێوەندییە لە الیەن ئیسرائیل و ئەمریكاوە بووە«، نووسەر بە بەڵگەوە دەڵێت«)جاناتان پەالرد(ئەمریكاییەكی بە رەگەز جوویە كە ئەمریكای سەربازی ونهێنییەكانی ئەمریكا مێژووی نهێنیەكانی هەموو بە ئیسرائیل داوە، تەنانەت بە چینیشی فروشتوون.هیچ جێگای شك و گومان نییە كەچینیەكان دەیانەوێت سەدەی بیست و یەك بكەنە سەدەی لە نموونەیەك وەك چین رۆچیلدەكانی ئیسرائیلییەكان، دەستەالتداری كە كاتێكداییە لە ئەمە دەكرین، تماشا سەرمایەداری كۆمۆنیستیكی )گۆلد من ساچ( یەكێك لە گەورەترین كۆمپانیایەكانە لە ژێر دەستەاڵتی رۆچیلدەكانداییە و هەزاران ئەنباری لە چین دروستكردوە تا بتوانن ئەو تا هۆكارێك ئەمەیش و بكات ئەنباری لەوێ دێت بەدەست وەزەییەی ئەمریكا رووبەرووی كێشەی ئابووری ببێتەوە و چینیش گەشە بە ئابووری خۆی بدات.ئەگەر تماشای گرێبەستە نەوتییەكانی عێراق بكەین لە پشتی ئەم كرێبەستانەوە ناروونییەك دیارە و چین 5 گرێبەستی لەگەڵ عێراق ئەنجامداوە كە هەمووی ئەم كۆمپانیایانە لە الیەن رۆچیلدەكانەوە ئیدارە تەلئەبیب ئیسرائیل پایتەختی 1990 ساڵی لە رۆچیلدەكان دەكرێن، یان بە شاری سسپی ناوزەدكرد« كە تكس مارس نووسەری ئەمریكی لەمبارەییەوە دەڵێت« نەوتی عێراق لە دەستی كۆمپانیا چینییەكاندایە دەیفروشن. ئەوانیش و دەكرێت ئیدارە رۆچیلدەكانەوە الیەن لە كە لە دەبن، خۆیان سوودی ئیسرائیل لەگەڵ بازرگانییەدا لە چینیەكان كاتێكدا بازرگانی ئەمریكا بەرەو الوازی دەڕوات »، گۆلدمن ساچ روڵێكی حەیاتی گێراوە بۆ گەشەكردنی ئابووری چین لەكاتێكدا بانكیكی شانگهای و هۆنگ كۆنگ دەبێتە گەورەترین ناوەندی دارایی لە جیهان كە لەوانەییە هۆكارەكەی ئەوە بێت، هەنری پاولسۆن بەڕێوەبەری گۆلدمن ساچ وەزیری خەزێنەداری جۆرج بووشە و 70 جار سەردانی چینی كردوە.ویكتۆر تۆرن نووسەری ئەمریكایی دەڵێت«هەرچەندە خوینی زۆر سەربازی ئەمریكای رژاوە و بە ملیار دۆالریش خەرجی پرۆسەی ئازادی عێراق كراوە، بەاڵم نەتیجەی تەواویی ئەو هەوڵ ماندوو بوونانە ئەوەییە كە چین و ئیسرائیل كۆمپانیا دا رابردوو ساڵی 5 لەماوەی دەبینن، پرۆسەییە لەم سوود چینییەكان لە كۆمپانیاكانی ئەكسۆنی موبایڵ گەورەتر و بەهێزتربوونە.

نوێژنكردنەوەی هێلی بۆڕی نەوتی كەركوك-حەیفا لە دەستووری كاری هەردوو الیەنی ئەمریكا و تەلئەبیبدایە

بواری ئاسایش و ئەمنییەتییەدا.ئامانجی ئیسرائیل لە عێراقدا بۆ چەند مەبەستێكی تایبەت دەگەڕێتەوە كە گرنگترینیان كێشانی بۆری نەوتە لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل بەمەبستی دابینكردنی وەزە.بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە 20 ژۆئیەی 2003دا لە كۆبوونەوییەكی لەگەڵ ژمارەییەك لە سەرمایەدار و بارزگانی بریتانیا كەلە رۆژنامەی نەوتی بۆری كە ناخایەنێت دەڵێت«زۆر باڵوكرابووەوە دا هائارتس عێراق دێتە حەیفا«، بەاڵم ئاماژەی بە كاتی جێبەجێكردنی پرۆژەكە نكردوە.پێشترش بنیامین ناتانیاهۆ لە وتوێژێكدا لەگەڵ رویترز ئاماژەی بەوە كردبووكە دەستكراوە بە دارشتنی پڕۆژەی راكێشانی بۆری نەوتی لە رێككەوتی 7ژۆئیەی ئەوردونەوە دەڕوات، لە بۆ حەیفا كە موسل 2003دا رۆژنامەی میسر هەواڵێكی باڵوكردوە كە ئاماژەی بەوە كردبوو لەگەڵ دانیشتنێكیان نهێنی شێوەیەكی بە تەلئەبیب بەرپرسانی بۆ ئامادەكاری بەمەبستی ئەنجامداوە كوردستان هەرێمی بەرپرسانی گۆاستەوەی نەوتی موسل لە ئۆردۆنەوە بۆ ئیسرائیل، جۆزف پارتیسكی وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل لە 21مارسی 2003دا لە وتوێژێكیدا لەگەڵ بۆڕی گۆاستەوەی بەمەبستی كە رایگەیاند ئیسرائیلی رۆژنامەییەكی

نەوتی موسڵ بۆ حەیفا دەستیانكردوە بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە.یەكێك لە كاربەدەستە بااڵكانی ئەمریكا لە وتوێژێكدا لەگەڵ هەمان رایگەیاندوە«ئەمرێكا باڵوكرابووە 2003دا لە7ئاوریلی كە رۆژنامە گەماورۆكانیشی و بكات ئازاد عێراق نەوتی هەناردەكردنی دەیەوێت لەسەر هەڵگرێت بەو مەرجەی كە عێراق هاوكاری بكات لە نوێژنكردنەوە لە 2003دا، ئاوریلی 20 لە روور ئابز -حەیفا. كەركوك نەوتی بۆری راپۆرتێكدا كە لە رۆژنامەكانی بریتانیادا بالوكراوەتەوە، رایگەیاندوە كە نوێژنكردنەوەی هێلی بۆری نەوتی كەركوك -حەیفا لە دەستووری كاری هەردووالیەنی ئەمریكاو تەلئەبیب دایە و ئەم كارەش رووڵێكی سەركی هەیە لە بۆنیادنانەوە حكومەت و عێراقی نوێ، لەم راپۆرتەدا ئاماژە بەوەكراوە كە نوێژنكردنەوەی ئەم هێلە نەوتییە هەلێكی باشی ئابووری و عێراقی الیەن بۆ زۆریشی و سوودێكی ناوچەكە لە دەرەخسێنێت دەخرێت پەراوێز سوریە نێوانەیشدا لە هەروەها هەیە، ئەمریكیەكان وتەكانی پێی دەبێت.بە چارەسەر ئیسرائیلیش وەزەی كێشەی و وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل، نەوتی عێراق بە 25 %كەمتر بە ئیسرائیل دەفروشرێت كە كیشەی كەمی وەزەی ئەو واڵتە بە بودجەییەكی كەمتر كوتایی دێت، ئەم لە كاتێكداییە كە ئیسرائیل بۆ دابینكردنی وەزەی

خۆی پەنا دەباتە بەر رووسیە ئەویش بە پارەییەكی زۆر.

ئایا دۆستایەتی كورد و ئیسرائیل تەنیا بۆمەبەستی گۆاستنەوەی بۆڕی نەوتە:

هەرچەندە هەموو جمووجوڵەكانی ئیسرائیل لە هەرێمی كوردستان تا ئێستا لە الیەن بەرپرسانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان رەتكراوەتەوە، بەاڵم زۆربەی دووژمنانی كورد لەسەر ئەوە كۆكن كە ئیسرائیل لەبەر چااڵكی نەوت تایبەتی بە كوردستان ئابووری ژێرخانی دەوڵەمەندی لە كوردستاندا، نابەستنەوە نەوت بە تەنیا ئیسرائیل بوونی و هەیە بەاڵم دەبێت ئەوەش بزانێن كە نەوت گرنگترین فاكتۆرە، چونكە دروست بوونی ناوچەیەكی سەربەخۆ بۆ كورد لەهەرێمی كوردستان لە عێراق خەونێكی لە مێژیینەی ئیسرائیلیەو و كوردستانی سەربەخۆ بە گەنجی شاراوی ئیسرائیل ناوی دەركردوە، پرۆژەی گۆاستەوەی هێلی نەوتی ستراتیژییەكانی گرنگترین لە یەكێك حەیفا، بۆ موسل و كەركوك بەگەڕخستنەوەی ناوەراست، رۆژهەاڵتی لە بوو بریتانیا ئیمپراتوری ئەو نەخشەیە و راكێشانی بۆڕی نەوتی موسڵ بۆ بەندەرەكانی حەیفا كە هەیە ئیسرائیل بۆ تایبەتی گرنگییەكی ئابوورییەوە بواری لە دەتوانێت نەوتی عێراق هەناردەی گەۆرەترین پەاڵوگای ئیسرائیل بكات.لە دەهەی 1940 بریتانییەكان ئەو كاتەی كە دەستەاڵتێكی بەرفراوانیان باكووری نەوتی بۆڕی گواستنەوەی هێلی پڕۆژەی لەناوچەكە هەبوو عێراقیان لە سوریاوە بۆ بەندەری حەیفا داڕشت، بەاڵم لە ساڵی 1948 هاوكات لەگەڵ دروستبوونی واڵتی ئیسرائیل و سەربەخۆیی ئیسرائیل ئەم پڕۆژەییە دواخرا ئێستا كە ئیمكانی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەییە زۆری خەرجێكی پڕۆژەكە جێبەجێكردنی هەرچەندە كراوە، فەراهەم دەوێت، بەاڵم دەستكەوتەكانی بۆ ئیسرائیل شتێكی چاوەڕوان نەكراوە، بۆیە قسەكانی جۆزف پارتیسكی وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل لە رۆژنامەی هائارتس كە لە مارسی 2003دا باڵوكراییەوە ئاماژە بەوەدەكات كە ئەم بۆڕی نەوتییە گرنگە بۆ داهاتی ئیسرائیل، چۆن ئیسرائیل پارەیەكی زۆر دەدات بۆ كرێنی نەوت لە روسیە ئەوەش دەتوانی ئیسرائیل رزگار بكات.بە پێی ئەو بەرنامەی كە بۆ گۆاستەوەی بۆڕی نەوت دارێژراوە لە واڵتێكی الوازی وەك ئەۆردونەوە تێدەپەڕێت كە ئەم بۆری نەوتە ئیسرائیل هێرش وتەنانەت نییە ئیسرائیل بۆ تۆی ئەو كێشەییەكی خۆی سەربازی توانای ئیسرائیل تا بوو ئەوە بۆ لوبنان سەر بۆ

هەڵسەنگێنێت كە توانای كۆنترووڵی سنوورەكانی خۆی هەیە.

سوودی نەوتی عێراق چۆن دەچێتە بانكەكانی ئیسرائیلیەوە؟الواز بوونی كۆمپانیا نەوتییەكانی عێراق وهێنانی كۆمپانیای بیانی بۆ بەرهەم هێنانی كەرتی تایبەت، ئەو واڵتەی بەرەو الوازی بردوە و بۆتە هۆكارێكیش بۆ داڵڵەكانی نەوت لە ئاستی نێودوڵەتیدا، هەر ئێستا نزیكی 65 كۆمپانیای واڵتانی ئەوروپی و ئەمریكی و توركی لە ئاستی دەرخستنی نەوت لە عێراق و كوردستاندا كار دەكەن، راكێشانی نەوتی

توركیا هەوڵ دەدات رێگری لە چاالكییەكانی ئیسرائیل لە هەرێمی كوردستان بكات

4041



2- بە تاقانەدانانی خوا و پەیمان لەگەڵیدا.3- تەورات كە فەلسەفەی جووی تیا هاتووە.

مووسا كوڕی میمۆن فەیلەسوفی جوو لە سەدەی دوانزەی زاینی كە لە نێو جوویەكاندا بە )هارامبام( ناسراوە، بیر وباوەڕی جوو لە سێنزە بنەمادا

شرۆڤە دەكات:1- خوا هەمیشە چاودێری دەكات.

2- تاقانەیە.3- جەستە نیە و هاوشێوەی جەستە نیە.

4- هەتاهەتاییە.س��ەرووی ل��ە و راس��ت��ە پێغەمبەر م��ووس��ای پێشگۆییەكانی -5

پێغەمبەرەكانەوەیە.6- تەورات ئاسمانیە.

7- تەورات یەك دانەیە و هاوشێوەی نیە.8- خوا ئاگای لە بیر و كرداری مرۆڤە.

9- خوا پاداشتی كاری چاكە ئەداتەوە و كرداری خراپ سزا دەدات.10- )ماشیح( كە رزگاركەری مرۆڤە دێتەوە.

11- مردووان لە داهاتوودا زیندوو دەبنەوە.12- قسەی پێغەمبەران راستە.

13- تەنها دەبێ عیبادەتی خوا بكرێت.ئەم بنەمایانە پایەی سەرەكی ئاینی جوویە، هەرچەند پێویستیی بیر وڕای

هەندێ لەم بنەمایانە لە الیەن كۆمەڵێك زانای جوووە رەخنەی لێگیراوە.ئاینی جوو باسی هەندێ مەسەلە دەكات وەك چییەتی خوا، مرۆڤ، بوون، ژیانی مرۆڤ و قیامەت. لە ئاینی جوودا تاك هاندەدرێت كە خۆی وەك تاك لەبارەی ئەم مەسەالنەوە بیر بكاتەوە، توێژینەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ بكات و لەگەڵ كەسانی تردا وتووێژ بكات. زانایانی ئاینی جوو كە پێیان دەوترێت )خاخام( لە هەزاران ساڵی رابردوو لەمبارەیەوە تا ئێستا سەرقاڵی باس و توێژینەوەن. جوو بە گشتی پەیوەندییەكان لە بەر چاو دەگرێت: پەیوەندی لە نێوان خوا و مرۆڤ، پەیوەندی لە نێوان مرۆڤەكان، پەیوەندی لە نێوان مرۆڤ و بوونەوەرەكانی تر. تەورات باسی پەیدابوون و دروستبوونی پەیوەندییەكی وەها دەكات لە نێوان خوا و نەتەوەی بەنی ئیسراییل )جووكان(. تەورات ئەو ئەركەی لە سەر شانی هەر یەك لە الیەنەكانە كە دەست نیشانی دەكات، بەو سەبارەت تیایە وڕای بیر ناكۆكی هەندێ نێوانەدا لەم جوو هەرچەند شتانە. هەندێكیان دەڵێن ئەم ئەركانە یاسای هەمیشەیی و نەگۆڕن كە لە الیەن خواوە نازیل بووە )روانگەی جوو ئورتودوكسیەكان(، هەندێكیان دەڵێن ئەم یاسایانە لە الیەن خواوە نازیل بووە، بەاڵم بە تێپەڕبوونی كات شیاوی گۆڕینە )روانگەی كالسیكیەكان(. هەندێ تریشیان بڕوایان وایە ئەم ئەركانە بە گشتی رێنمایین كە تاك ئازادە جێبەجێی بكات یان نەیكات )روانگەی

قوتابخانەی چاكسازییەكان(.پێی كە ئاینەكاندا نێو لە خواییەوە تاك روانگەی یەكەمین جووبوون بۆ مووسا سەقامگیر ئاسمانی بنەمای لە سەر ئیبراهیمی، ئاینی دەوترێت نموونەی وەك دابنرێت ئاسمانی بنەمای سەر لە ئاینێك لەوڕوەوە بووە.

ئاینەكان دانراوە و چاوی لێكراوە. گرنگترین بەڵگە و پەیام كە لە خواوە لە رێگای مووسای بەنی ئیسراییل راگەیەنراوە دە فەرمانی پێدەڵێن كە ئەمانەی

الی خوارەوەن:1- من خوا خوڵقێنەری تۆم كە تۆی لە دیل و كۆیلەتی میسر رزگار كرد.2- تەنها یەك كەس هەیە بۆ پەرەستش ئەوەش منم. هیچ وێنایەك چ ئەوەی لە سەر زەوی و چ ئەوەی لە ئاسمانە یان لە ئاودایە پەرەستشی مەكە.3- ناوی خوای خوڵقێنەرت بە بێهۆ مەهێنەرە سەر زمان )كەڵكی خراپی

لێوەر مەگرە(.4- رۆژی شەممەت لە بیر بێت تا پیرۆزی بكەیت.

5- رێز لە باوك و دایكت دابنێ.6- كەس مەكۆژە.

7- زینا مەكە.8- دزی مەكە.

9- لەبارەی مرۆڤەكانەوە بە درۆ شایەتی مەدە.10- چاوی تەماح مەبڕە سەر ماڵی خەڵك.

لە سەر ئەم بنەمایانە ئاین تەنها كۆمەڵێك ئامۆژگاری ئەخالقی و مەسەلە نیە سەبارەت بە ژیان بەڵكو ئاین كۆمەڵێك یاسا و بەرنامەیە كە ژیانی هەموو

كۆمەاڵیەتی مرۆڤەكان لە خۆ دەگرێت.

كتێبی پیرۆزی جوویەكان چییە؟كە كۆن( )پەیمانی لە بریتیە كە جوویەكان)تەنەخ(ە پیرۆزی كتێبی

ئەوەش دەبێتە سێ بەشەوە:

1- تەورات:وەك مووسا وباوەڕی بیر بنەمای سەر لە ئاسمانییە كتێبێكی تەورات شەریعەت یان یاسا كە بنەمای بیر وڕا و فەلسەفە و شەریعەتی ئاینی جوو

پێكدێنێت كە خۆی لە پێنج كتێب پێكهاتووە.أ - پەیدابوون.ب - دەرچوون.ت - الوییەكان.ث - ژمارەكان.ج - تەسنیە.

مووسای مردنی بە و پێدەكات دەست جیهان خوڵقاندنی بە ت��ەورات پێغەمبەر كۆتایی پێدێت، هەموو فەرمان و رێساكان كە جوویەك پێویستە جێبەجێی بكات )613 فەرمان(، ئەم فەرمانانە لە تەوراتەوە سەرچاوەیان

گرتووە.

2- نڤیئیم:كە پێغەمبەرەكان وڕای بیر لە پێكهاتەیەكە تەنەخ بەشی دووهەمین پاش مردنی مووسای پێغەمبەر تا سەرەتاكانی دروستكردنی پەرەستشگەی پێكردووە. خەڵكیان رێنمایی ساڵ هەزار ماوەی بۆ ئورشەلیم دووهەمی

ئایا جوویەكان دەناسن؟بۆشایی ناسینی نەتەوە یان كلتور یان فەرهەنگ و ئاینێكی جیاواز دەبێتە بە بەرامبەر بە كەسەكان. بێ متمانەییەكی واش بەش هۆی بێ متمانەیی حاڵی خۆی رێگەخۆشكەرە بۆ زیاتربوونی رق و دووركەوتنەوە لە نەتەوەكانی

تر.كەمە ناسینمان لەبارەیانەوە كە شت هەندێ بە بەرامبەر هەموومان دەنگۆی و خەیاڵ و ئەفسانە لە پڕە مرۆڤ زەینی دەكەین. پێشدادوەری

جۆراوجۆر كە بە درێژایی ژیانی دەیبیستێت. لە راستیدا ئاینەكانی تر تا چ رادەیەك جوو دەناسێت؟ لە الیەكی ترەوە لەم گەیشتووە؟ تر ئاینەكانی و نەتەوە لە رادەیەك چ تا جوو كەسێكی بكەینەوە، فەرهەنگ ئاشنا لەگەڵ جوودا داوە خوێنەران دێڕانەدا هەوڵمان

و شێوازی ژیانی جوو شرۆڤە بكەین. چونكە ناسینی یەكتر بە تێگەیشتنی بەرامبەر دەبێتە هۆی لێك تێگەیشتنی هاوبەش و زیاتر.

جوویەكان بڕوایان بە چی هەیە؟جوویەكان، بەنی ئیسراییل یان كەلیمیەكان شوێنكەوتوانی ئاینی جوو و )تەورات(ن كە لە )مووسا(وە پێیان گەیشتووە. ئاینی جوو وەك ئاینەكانی تر كۆمەڵێك بیر وباوەڕی لە خۆ گرتووە هەرچەند پابەندی بەم بیر وباوەڕانە

مەرجی جوو بوون نیە.ئاینی جوو سێ بنەما و ئاراستەی سەرەكی هەیە:

1- خوڵقێنەری جیهان.

انن بز

دیەهو

ی یئاین

و جوو

ی ارە

ە بێ ل

دەبكە

ی انە

ەسو ك

ئەبۆ

4243



7 و پیاو كەسیان 48 كە بوون كەس 55 گشتی بە جوو پێغەمبەرانی كەسیان ژن بووە )بە پێی لێكدانەوەكان، پێغەمبەرانی جوو زۆر قۆز و جوان بوون، بەاڵم ئەم 55 كەسە ئەم پێغەمبەرانەن كە بۆ جیلەكانی دوای خۆیان بریتیە كۆندا پەیمانی لە جوو پێغەمبەرانی كتێبی هەبووە(. كاریگەریان یەرمیا )ئەشعیا(، یەشەعیا پاشاكان، سامۆییل، دادوەران، یووشەع، لە: میخا، هەمان یان )یونس( یۆنا عامووس، هووشەع، حزقیال، )ییرمیا(، ناحوم، حەبەقوق، سەفێنیا، حەگی، زخەریا )زەكەریا( و مەالخی )مەالكی(.

3- كەتووبیم )نووسراوەكان(:بە سێیەمین بەشی تەنەخ دەوترێت كە بریتیە لە:

سروودی كۆمەڵگە، سلێمان، سروودەكانی داود، )زەب��وور(ی مەزامیر سروودەكان، كتێبی ئەیوب، رۆت، وتەكانی ئەرمیا، كتێبی ئەستەر، دانیال،

عزرا، نەحەمیا، مێژووی رۆژەكان.لە كاتی تەوراتەوە كە مووسای پێغەمبەر دەستی پێكرد بە شێوەی وتار دەیوتەوە كە پێی دەوترێت )هەالخا(. چونكە لە زۆربەی بواردا بە شێوەی نووسراو لە تەوراتدا هاتووە، بەاڵم شێوەی جێبەجێكردنەكەی پێویستی بە بەنی نەتەوەی بۆ وتار بە شێوەی مووسا ماوەی چل ساڵ هەیە. شرۆڤە ئیسراییلی دەوتەوە. ئەوانەش جیل بە جیل دەگوازرایەوە بۆ داهاتوو. كاتی پەرتەوازەبوونی جووكان، و ئورشەلیم دووهەمی پەرەستشگەی وێرانكردنی لە بوو قورس نووسین شێوەی بە تەورات وتارانەی ئەم فێركاری جۆری سەر جووكان. ئەم وتارانە 1800 ساڵ پێش ئێستا لە الیەن زانایەكی جوو ئەو تر زانایانی لە هاوكاری هەندێ بە هەناسی( یەهوودا ناوی )رەبی بە كۆمەڵەیەیان لە شەش بەرگ كە بریتی بوو لە 63 نامیلكە بە ناوی )میشنا(

كۆیان كردەوە.هەموو وەاڵم��دەری بتوانێ كە نەخرابوو رێ��ك شێوەیەك بە میشنا پرسیارەكانی ئاینی جوو بێت بەڵكو بۆ ئەوە رێكخرابوو تا یارمەتیدەر بێت بۆ زانایانی جوو لە كاتی بڕیاردان و دەركردنی فەتوا لەبارەی مەسەلەیەكی

ئاینیەوە.میشنا یاسا و دەرەنجامی باس و توێژینەوەی زاناكان بە شێوەی كورت دروستكردنی پاش بەمزوانە لەوڕوەوە دەكات. بەیانی بەسوود و پوخت و و میشنا بابەتەكانی لە بریتیە كە لێكدانەوەكان كۆكردنەوەی و میشنا بە تەورات فێركارییەكانی لە وەرگرتن كەڵك بە یاساكان سەقامگیركردنی شێوەی نووسراو لە زانكۆ ئاینەكانی ئەو كات كە دەستی پێكردبوو، دەرەنجام كتێبێك بە ناوی )گمارا( كە بە واتای تەواوكەر دێت لە بەر دەستی توێژەران

دانرا.

4- تەلموود:بە كۆكراوەی میشنا و گمارا دەوترێت )تەلموود(، بە واتای فێركاری و

پەروەردەیە. دوو تەلمود هەیە:أ - تەلموودی یەروشەلمی كە لە ماوەی 100 ساڵ پاش دابینكردنی میشنا

لە ئورشەلیم رێكخرا.ب - تەلموودی بابلی كە نزیكەی دوو سەدە پاش تەلموودی یەروشەلیمی

)مزرپۆتامیا( بابل لە بەرگ 37 لە ئێستا پێش ساڵ 1500 ماوەی لە و توێژینەوەی لە سەر كراوە كە لەو سەردەمەدا ناوەندی فەلسەفە و بیرۆكەی جوو ئاینی زانكۆی تەنانەت بووە، وباوەڕەكان بیر ناوەندی و بووە جوو لەوێوە چاالك كراوە، هاوكات لە ئێراندا كۆكرایەوە و رێكخرا. تەلموودی بابلی تێروتەسەل ترە و باسەكانی دەوڵەمەندترە لە تەوراتی یەروشەلیمی، لەوڕوەوە

زیاتر توێژینەوەی لە سەر دەكرێت.لە كە نووسراو شێوەی بە تەوراتی بابەتەكانی تەلموود رێكخستنی بە سەردەمی مووسا و پێغەمبەرەكانی جوو جیل بە جیل گوازراوەتەوە، رێكخراون و ئەگەری لەناوچوون و لەبیركردنیان نەبووە. وەك چۆن لە تەورات )سفری چارەسەركردنی لیژنەی پێغەمبەر پاش نووسراوە )13-8 : 17 تەسنیە ناكۆكیەكان بۆ كاروباری ئاینی، كۆمەڵەی زانایانی ئەو ئاینەن كە بە پێی مرۆڤ ژیریی لە وەرگرتن كەڵك و تەورات لێكدانەوەی بنەمای بەڵگەكانی ئەو داب تەورات و بە پێی ببێتەوە. لەو چوارچێوەیەدا وەاڵمدەری خەڵك ونەریتەی كە لە مووسای پێغەمبەرەوە گەیشتووەتە جووكان هەندێ شێوازی لە چەندین بەناوبانگترینیان ئارادایە كە لە تەورات لێكدانەوەی بۆ تایبەت ریزبەندی جۆراوجۆر لە 13 شێواز یان 37 بنەما لە تەلموود رێكخراوە. روونە هەموو كەسێك بە پێی روانگەی خۆی دەتوانێ لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنی

تەورات بكات كە هاوتەریب بێت لەگەڵ شێوەی تەوراتی نووسراوەدا.

شولحان عاروخ:سەر لە جۆراوجۆری راڤەی و لێكدانەوە هەندێ تەلموود كتێبی پاش نووسراوە. بە پێی تێروتەسەلبوونی تەلموود، كۆمەڵێك زانای جوو یاسا و لێكدانەوەیان كۆكردەوەتەوە كە لەم كتێبەدا شولحان عاروخ بە پێی هەموو

یاساكان 400 ساڵ پێش ئێستا بۆ خەڵك رێكخراوە.شولحان عاروخ وەك كتێبی شرۆڤەی مەسەلەكان دەژمێردرێت كە هەموو كەس ئەگەر زمانی عیبری بزانێت دەتوانێ بیخوێنێتەوە و بە ئاسانی وەاڵمی

پرسیارەكانی وەربگرێتەوە. شولحان عاروخ لە 4 بەش پێكهاتووە:1- رێنمایی سەبارەت بە كاروباری رۆژانە، تەندروستی، نوێژی جۆراوجۆر، نوێژی رۆژانە، رۆژی پیرۆزی شەممە )شەبات( و جەژنەكانی تر و رۆژەكانی

تر.2- رێنمایی سەبارەت بە گۆشتی حەالل و حەرام و خواردنەكان )كشروت(،

سەدەقەپێدان، نەخۆش و پزیشك، پرسە و خۆشی.3- رێنمایی سەبارەت بە هاوسەرگیری و تەاڵق و بارودۆخەكانی.

4- رێنمایی سەبارەت بە كڕین و فرۆشتن، ئەمانەتەكان، كاروباری ماڵی و دادگاكان.

جوو كێیە؟پێی بە یان بێت جوو دایكی كەسەیە ئەو جوو گشتیدا وەسفێكی لە فێركاریی وردی ئەم ئاینە هاتبێتە ناو ئاینی جوو. تەنانەت ئەگەر كەسێك باوكی جوو نەبێت، بەاڵم دایكی جوو بێت و داب ونەریتی جووش جێبەجێ نەكات، ئەم كەسە بە جوو دەژمێردرێت. ئەگەر كەسێك باوكی جوو بێت، بەاڵم دایكی جوو نەبێت، هەرچەند بە پێی ئاینی جوو پەروەردەش كرابێت

ئەوا جوو ناژمێردرێت، جیا لەوە لە كاتی باڵغبوونی دا وەك كەسێك كە جوو نیە و ئەیەوێت ببێتە جوو، قۆناخەكان تێپەڕێنێت و ببێتە جوو.

لە ئاینی جوودا ریكالمكردن بۆ ئاینەكەیان رێگەپێنەدراوە، كەسێكی جوو ناتوانێت كەسێكی تر ناچار بكات بێتە سەر ئاینی جوو. هەر كەسێك بیەوێ ببێتە جوو بە زۆر نیە، تەنها بە خواست و حەزی خۆیەتی چونكە مرۆڤایەتی و بەدەستهێنانی زانست و فێربوون و تەنانەت خواناسین بە زۆر نیە و بە

حەزە.ئەم یاسایانە لە رۆژی یەكەمین رۆژەكانی پەیدابوونی جوووە بوونی هەبووە و لە تەورات دا ئاماژەیەكی زۆر بە ئەم رستانە دراوە: »ئەم كەسە بێگانانە ئەوەی لەگەڵ دروستكار«. بێگانەی »كەسانی دەژین«، ئێوەدا نێو كە كەسێك سەرەتا جوو نەبووە بە تێپەڕكردنی قۆناخەكانی بۆ جووبوون، هیچ

جیاوازییەكی لە نێوان ئەو و جوولەكانی تردا بوونی نیە.لە جوودا جەخت لە سەر ئەوە دەكرێتەوە بۆ رازیكردنی خوا و رۆیشتن بۆ بەهەشت خۆ نابێ سەداسەد جوو بیت، بەڵكو مەرجی سەرەكی چاكبوونە. و مرۆڤایەتی سەر لە دەبێ وڕا بیر سیستمێكی هەموو بنەمای هەروەها مرۆڤدۆستی دابنرێت. جوو بۆ گیانی هەموو مرۆڤێك بەها دادەنێت و بڕوای وایە هەر كەس یارمەتی مرۆڤەكانی تر بدات، ئەو كەسە خۆشەویستە چ جوو

بێت یان ناجوو كە پاداشتی خۆی وەردەگرێت.بەهای مرۆڤ لە جوودا ئەوەندەیە كە لە زمانی عیبری دا وشەی )ئادەم( كە زمانی عەرەبی ئەوەی لە عیبرییەوە وەرگرتووە وەك ناو لە سەر مرۆڤ دادەنرێت و ئەوەش وەك رێزێكەوە بۆ مرۆڤ كە هەموو مرۆڤەكان لە یەك شتن و بەرەو یەك ئاراستە دەڕۆن، ئەم وشەیە هەرگیز كۆ ناكرێتەوە و بە شێوەی تاك بە كار دێت و دەنووسرێت چونكە كاملبوونی مرۆڤ و ئاشتی و

وەفاداری تەنها لە رێگای یەكبوونەوە دروست دەبێت.یان بەهەشت روانەی وباوەڕیەوە بیر هۆی بە كەسێك جوودا ئاینی لە جەهەنەم ناكرێت. لە روانگەی جوووە هەموو مرۆڤەكان یەك ریشەیان هەیە و فەلسەفەی خوڵقاندن و ژیانی مرۆڤ لەم ئاراستەیەدا كاملبوون و گەیشتنە پێغەمبەرانەوە لە هەر مرۆڤێك هەموو روانگە جوو لە نەمری. جیهانی بە بگرە تا مرۆڤەكانی تر شیاوی هەڵەكردنن، هیچ كەسێك لەویتر وەبەرتر نیە و تەنها جیاوازی لەمەدایە كە هەرچەند كەسەكان زیاتر وریا بن ئاستی كۆمەڵگە بەرامبەر بە رەفتاری ئەو كەسە جیاواز دەبێت، لەوڕوەوە لە جوودا سزای

كەسێكی پایەبەرز لەگەڵ كەسێكی ئاساییدا بە یەك شێوەیە.لە روانگەی جوو هیچ كەسێك مافی ئەوەی نیە كڕنۆش بۆ پێغەمبەران خوڵقێنەرەوە ناخی لە مرۆڤ ناخی چونكە بكات. پەرەستشیان و بەرێت بگاتە جیهانەدا لەم دەتوانێ رۆحیەكان دۆخە تێپەڕبوونی پاش نزیكە، هەتاهەتاییبوون، بەاڵم هەرگیز پەرەستش ناكرێت. لە پەرەستشگەی جوودا كە شوێنەی لەو جوویەك هیچ دانانرێت، پەیكەرەیەك و وێنە جۆرە هیچ

پەیكەر یان وێنەیەكی مرۆڤ یان ئاژەڵ دانرابێت ناتوانێ نوێژ بكات.

باپیرانی جوویەكان:پێش بۆ دەگەڕێتەوە ئیسراییل بەنی ناوی بە نەتەوەیەك پێكهاتنی مووسای پێغەمبەر كە پێی دەوترێت )كەلیموڵاڵ( و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی

ئوور شاری لە ئیبراهیم ئێستا. پێش ساڵ )3750( پێغەمبەر ئیبراهیمی نزیك لە رووباری فرات لە بابل لەدایك بوو، سەرەتا ناوی ئابرام بوو. منداڵی مێژوو بوو كە لە رێگای بت فرۆشتن بژێوی ژیانی دەردەهێنا. ئابرام هەر لە منداڵییەوە ناكۆك بوو لەگەڵ باوكیدا كە بتی دەفرۆشت. دەرەنجام لە سەر

باوەڕی خۆی دەستی كرد بە فێركاری خەڵك.ئابرام هەوڵیدا باوكی بت نەفرۆشێت و نەیپەرەستێت. رۆژێكیان كە بە تەنها لە دوكانی باوكیدا دەبێت و هەموو بتەكانی شكاند و تەنها بتە گەورەكەی باوكی كاتێك گەورەكە. بتە شانی سەر نایە تەورەكەی پاشان هێشتەوە گەڕایەوە و ئەو دیمەنەی بینی لە ئابرامی پرسی »چی روویداوە«، ئابرام وتی: »بتەكان كەوتنە گیانی یەكتر و بتە گەورەكە ئەوانی تر تێكشكاند«. باوكی وتی: »زۆر گاڵتەئامێزە. ئەم بتانە زیندوو نین و هێزیان نیە تا دەست ئەوانە بۆچی »كەواتە دایەوە: وەاڵمی ئابرام پاشان وا.« كارێكی بدەنە

پەرەستش دەكەیت.«دەرەنجام تاقانە خواكەی ئابرام پێی وتبوو: ئەگەر خانوو و شوێنەكەی بەجێ بهێڵێت، خواوەند نەتەوەیەكی گەورەی بۆ دابین دەكات و بەرەكەتی

4445



برا گەورەكانی یوسف بەخیلی پێدەبەن چونكە یاقوو بە خۆشەویستترین كوڕی خۆیی دادەنا و خەونی بەوەو بینیبوو كە یوسف رێبەرایەتی براكانی دەكات. براكانی )یوسف(یان لە بازاڕی كۆیلەكاندا فرۆشتیانە كۆیلەكڕەكان و میسر گەیەنرایە یوسف مردووە. یوسف كە كرد رازی بەوە باوكیان و فیرعەون. دەرباری بردیانە بوو كارامە زۆر خەوندا لێكدانەوەی لە چونكە لە كۆتاییدا بنەماڵەی یوسف لە میسردا جێگیر بوون، بەاڵم بە تێپەڕبوونی كات نەوەكانی لەم واڵتەدا بوون بە كۆیلە و لە ژێر دەسەاڵتی فیرعەونەكانی میسردا سەردەمانێكی زۆر دژواریان تێپەڕاند. بە پێی تەورات نەتەوەی بەنی ئیسراییل بە شێوەی پەرجۆئاسا لە ژێر دەسەاڵتی فیرعەون و میسر رزگاریان بوو. ئەم نەتەوەیە لە رێپێوانێكی درێژخایەن گەیشتنە دەشتی سینا. لێرەدا بوو كە خوا بووە هاوپەیمانی نەتەوەی جوو: ئەگەر من پەرەستش بكەن و لەم هاوپەیمانییە پەیڕەوی بكەن، دەبنە خۆشەویستترین نەتەوە و نەتەوەی تێكڕا ئیسراییل بەنی و ئاسمانییە كتێبی جووكان الی لە تەورات پیرۆز.

وتیان: »ئەو شتەی خوا وتوویەتی ئێمە جێبەجێی دەكەین.«بوو )یووشەع( ناوی كە جێگرەكەی پێغەمبەر مووسای مردنی پاش جووكانی هێنایە واڵتی پیرۆز و لەوێ ژیانیان دەست پێكرد و حكومەتیان پاشا )سلێمان(ی سەردەمی لە )ئورشەلیم(یان پەرەستشگەی پێكهێنا، بە ئاوە و خاك لەو نیشتەجێبوونیان ساڵ 850 پاش جووكان كرد. بینا دەستی )بەختونەسر( فەرمانڕەوای بابل دەست بە سەر كران و بە كۆیلەیەتی دەرفەتیان ئێران پاشای كورەش فەرمانی بە ساڵ 70 دوای و بردیانیان بینا ئورشەلیم پەرەستشگەی دیسانەوە و خۆیان واڵتی بگەڕێنەوە پێدرا بكەنەوە. پەرەستشگەی دووهەم پاش 420 ساڵ )68 بۆ 70(ی زایینی لە ئەوروپادا پەرش و لە سەرانسەری كرا، جووكان وێران رۆمیەكانەوە الیەن

باڵو ببوونەوە.

جوویەكانی ئەشكنازی و سەفارادی:

جووی ئەشكنازی بەو جوولەكانە دەوترێت كە بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ ئەڵمانیا، فەرەنسا و ئەوروپای رۆژهەاڵت.

بۆ دەگەڕێتەوە بنەچەیان كە دەوترێت بەو جوولەكانە جووی سەفاردی ئەسپانیا، پورتوگال، ئیتالیا، ئەفریقای باكوور و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست.

ئەمڕۆ(، )ئەسپانیای ئیبری نیوەدوورگەی زاینی پانزەهەمی سەدەی تا دەسەاڵتی ژێر لە هەموویان ناوەڕاست رۆژهەاڵتی و ئەفریقا باكووری ناوچانەدا لەم دەدا جووكان بە ئیجازەیان گشتی بە كە بووە موسڵماندا هاتۆچوو بكەن. كاتێك پاشای كاسولیكی ئەسپانیا فەرمانی دەركرد جووكانی پەنایان جووكان زۆربەی دەربكرێن، زاینی )1493(ی ساڵی لە واڵتە ئەم بردە بەر كۆمەڵگەكانی تری جوونشین وەك هۆڵەندا، ئیتالیا، نیوەدوورگەی

باڵكان، توركیا، باكووری ئەفریقا و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست.بە وەرگیراوە ناوەڕاست سەدەی عیبری وشەی لە ئەشكنازی وشەی واتای )ئەڵمان(ە و سەفاردی لە وشەی عیبری بۆ ئەسپانیەكان وەرگیراوە. بنەمای و تەورات و گشتی یاسای لەبارەی سەفاردییەكان و ئەشكنازی ئاینیانەوە هیچ جۆرە ناكۆكی و جیاوازییەكیان نییە. بیر وباوەڕی جووكانی بنەمادا هاوشێوەی قوتابخانەی ئورتودۆكسی جوویە، هەرچەند لە سەفاراد لێكدانەوەی سەفاردییەكان لە شەریعەتی جوو )هەالخا( هەندێ جیاوازییان جوو )پەسەح(دا چەژنی لە نموونە بۆ هەیە. ئەشكنازییەكاندا لەگەڵ حاڵێكدا لە بخۆن، فاسۆلیا و گەنمەشامی و برنج دەتوانن سەفاردییەكان

ئەشكنازییەكان ئەو خواردنانە ناخۆن.هاوئاینیەكانیان بەرامبەر سەفاردییەكان مێژووییەوە روان��گ��ەی لە ئەوروپای لە بوون. غەیرەجوو كلتوری بە تێكەڵ زیاتر )ئەشكنازییەكان( مەسیحی دا ئەو شوێنانەی جووی ئەشكنازی تیا نیشتەجێن، هەستی دژە جوو باوە، لەمڕوەوە جووكان زیاتر گۆشەگیرن. لە واڵتانی ئیسالمیدا كە شوێنی ژیانی زۆربەی جوو سەفاردییەكان بووە، جووكان كلتور و فەرهەنگی خۆیان

بە ئاسانی بەڕێوە دەبەن و كاریگەریان هەبووە و كاریگەریان وەرگرتووە.هەندێ جوودا لە گروپە دوو ئەم نوێژكردنی مەراسیمی لەمانەش جیا مۆسیقای لە كەڵك خۆیان حاڵی بە بەش یەكەیان هەر و هەیە جیاوازی جیاواز وەردەگرن. جلوبەرگی رۆژانی چەژن و هەندێ دابونەریتی خواردنی

سەفاردییەكان جیاوازە لەگەڵ ئەشكنازییەكاندا.زمانی )ییدیش( كە زۆر كەس ئەوە بە زمانی نێودەوڵەتی جوو دەناسێت لە راستیدا تایبەتە بە ئەشكنازییەكان و هەروەها سەفاردییەكان زمانی تایبەتی خۆیانیان هەبووە بە ناوی )الدینۆ(. ییدیش پێكهاتەیەكە لە زمانی عیبری و

ئەڵمانی. الدینۆ پێكهاتەیەكە لە زمانی عیبری و ئەسپانیایی.

ئا: عەلی ئەكبەر مەجیدی

پێدەدات. ئابرام وەاڵمی خوا تاقانەكەی خۆی دایەوە و رۆیشت، لەو كاتەوە هاوپەیمانی لە نێوان نەتەوەی جوو و خوا دروست بووە. ئەم هاوپەیمانییە لە جوودا گرنگییەكی بنیاتییە چونكە پەیمانێكیان لەگەڵ خوادا هەیە كە بریتیە كات تێپەڕبوونی بە پەیمانەكەیانەوە. بە هۆی هەردووال ئەركی و ماف لە بارودۆخی ئەم پەیمانە روونتر بووە و دەرەنجام تەوراتیان بۆ دابین كرا. ئابرام بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت شایانی ئەم پەیمانەیە دەبوایە دە تاقیكردنەوەی تێپەڕ

بكردبا كە یەك لەوانە بەجێهێشتنی ماڵ و شوێنەكەی بوو.لە هەمان كاتدا منداڵی ئابرام خەمی ئەوەی لە دڵ بوو بەسااڵچوو بوو نەبوو. هاوسەرە دڵسۆزەكەی ناوی سارا بوو دەیزانی كە تەمەنی دووگیانی بیكاتە كە كرد ئابرام بە خۆیانی كارەكەرەی پێشنیاری بۆیە و نەماوە هاوسەری خۆی تا منداڵی لێبێت. لە سەر ئەم چیرۆكانە هاجەر كچی فیرعەون بووە كە لەو سەردەمەدا كە لە میسر كاری كردووە پێی دراوە. هاجەر كوڕێكی بۆ ئابرام هێنا ناوی ئیسماییل بوو كە هەم موسلمانەكان و هەم جووكان بە

جەد و گەورەی عەرەبەكانی دەزانن.كاتێك ئابرام 100 سااڵن بوو، سارا تەمەنی 90 سااڵن بوو. خوا بەڵێنی كوڕێكی بە سارا دا. خوا ناوی ئابرامی گۆڕی بۆ ئیبراهیم كە لە عیبری دا واتای بە سارا بە گۆڕی سارای ناوی و زۆر« خەڵكی »باوكی واتای بە بە كە ئیسحاق نا ناویان بوو كوڕێكی ئیبراهیم بۆ سارا من(. )شازادەی واتای پێكەنینە و هێمای دڵخۆشی و شایی ئیبراهیم بوو بە هۆی لەدایكبوونی

ئیسحاقەوە. ئیسحاق جەد و گەورەی نەتەوەی جوویە.

ئیسحاق دەیەمین و دژوارترین تاقیكردنەوەی ئیبراهیم بوو: خوا بە ئیبراهیم وتبوو كە ئیسحاق قوربانی بكات. لە سەر بڕوای جووكان ئیسحاق دەیزانی لەوڕوەوە و نەكرد خۆی لە بەرگرییەكی هیچ بەاڵم ببێت، قوربانی دەبێ ئامادەیی خۆی پیشان دا. لە دوایین ساتەكاندا خوا فریشتەیەكی ناردووە تا لە بری ئەو قوربانیی بكەن و بەرگری لەو قوربانییە بكرێت. ئاینی جوو ئەم چیرۆكە وەك هێمایەك لە خواوە دەهێننەوە كە ناكۆكە لەگەڵ قوربانیكردنی

مرۆڤەكان.پاشان ئیسحاق لەگەڵ )ربەكا( هاوسەرگیری كرد كە دوانەیەكی كوڕی بۆ یاقوو چوار ژنی هێنا و دوانزە كوڕی ناوی )یاقوو( و )عیسوو(. هێنا بە مامی كوڕی بۆ كاركردن ساڵ چەندین پاش یاقوو ت��ەورات پێی بە بوو. لەگەڵ نیشتمانەكەی و ویستی بۆ لە خێزانەكەی گەڕایەوە خۆی و دووری براكەی، بۆ الی بڕوات ئەوەی یاقوو پێش ببێتەوە. ئاشت برایدا عیسووی رووبارەكە ئەوبەری ناردە كەلوپەلەكەی و دارایی و كوڕ و هاوسەر هەموو تا بە تەنها شەو بە سەر بەرێت. ئەو شەوە تا دەمەوبەیانی لەگەڵ پیاوێكدا موناقشەی كرد. بەیانی دەركەوت ئەو كەسە فریشتەیە و یاقووی كردووەتە كەسێكی پیرۆز كە لە وشەدا یاقوو بە واتای )ئەو كەسەیە كە لەگەڵ خوادا زۆرانبازی كردووە( یان )پاڵەوانی خوا(. جووكان چونكە نەوەی )یاقوو(ن بە بەنی ئیسراییل دەناسرێن. دوانزە كوڕەكەی یاقوو جەد و گەورەی نەتەوەی ئیسراییلن كە یوسف یەكێك لەو كوڕانەیە و خێڵەكانی ئیسراییل بەو ناوانەوە

ناو نراون.

ئیسڕائیلە، دەربارەی پیاوە مەزنە، دەربارەی خەباتی 50 ساڵەی گەلی جوو و دروستكردنی دەوڵەتی ئەو نایابە دەربارەی كتێبێكی وانەكانی سەركردەیە. ئەم كتێبە نە تەنیا بۆ رۆشنبیری كو رد، بەڵكو بۆ سیاسەتوانانی كوردیش زۆر گرینگە، سەرباری ئەوەش هەوڵێكە بۆ

راستكردنەوەوی ئەو دەنگۆ نەرێنیانەی لە ڕیگەی عەرەب و تورك و فارسەوە لەسەر گەلی جوو بالو دەكرێتەوە .لە وەرگێرانی: شەفیقی حاجی خدر

ئێستا كتێبی )داود بن گۆریۆن(، ئەو پیاوەی دەوڵەتێكی بنیات نا، لە زمانی هۆڵەندییەوە وەرگێڕدراوە و لە

كوردستان چاپ و باڵو كراوەتەوە

goware israel-kurd-jimare-20

Documents