Hacettepe Oniversitesi Edebiyat Fakilltesi DergisiCılt ID/Sayı 2/Arabk 1993/S5. 123 - 160

GÜZELYURT'TA (GELVERİ! BULUNANBizANS/POST-BİZANs DÖNEMi KİLiSELERİ 1

yanı. Doç. Dr. M. Sac1tPEKAK"

GİRİŞ

Aksaray ilinin 32 km. dogusunda. Ihlara vadisine 15 km.uzaklıktaki Güzelyurt ilçesinde bulunan bir grup kilise bugüne kadaryeterince araştınlmamıştır. İlçede ve yakın çevresinde çok sayıdakaya ve duvar kilisesi. yeraltı şehrinin yanısıra 19. yüzyıla ait kargirkonut örnekleri de dikkat çekicidir (1),

Aşagı ve Yukan mahalle olarak iki alana yayılan yerleşim,kayalara oyulmuş çeşitli mekanların oluşturdugu ilginç gön1ntü1erlebır Orta çag şehrin! andmnaktadır (Res. 1). Aşagı mahallenın birkaçkilometre güneybatısında "Kömürlük" veya "Manastır" olarak

/ adlandınlan derin vadinin iki yakasmda kayaya oyma kiliseler(Res. 2-3). aynca yerleşimin kuzeybatısındaki tepenin yaınacı veüstündeki iki kilise Güzelyurt'un dini bir merkez oldugukamtlamaktadU" (Res. 4).

.

Bu makalede Güzelyurt ve çevresindeki tek, iki ve üç nefli kiliselerkısaca ele alınacaktır. Güzelyurt'un Içinde bulunan ve birçokaraştırmada zikredilen Sıvışlı Kilise (No. 5) ve H, Gregorios kilisesi(No. 6/Kilise Camii) tarafunlZdan hazırlanan başka bir yayındaaynntılı bir şekilde tanıWacaktır (2). Yayınlanacak olan makaleninsonunda Güzelyurt'taki kiliselerin toplu bir degerlendirmesi de yeralacaktır,

Yerleşim

Günümüzde Güzelyurt olarak bilinen yerleşim. yüzyılımızınbaşlarına kadar "Gelveri" veya "Kerbele" olarak adlandırılınıştır(HUd ve Restle 1981; 201). İ. H. Konyalı'ya göre. Roma ve ErkenHıristiyanlık dönemlerinde yerleşfnıin adı "Karbala" veya "Karvala",

. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Anabilim Dalı ÖgretlmÜyesl

123

,.

Edebiyat Fakült€si Dergisi

Selçuklular döneminde "Geneli". Karamanoglu ve Osmanlıdönemlerinde ise "Gelveri"dir (Konyalı 1974: 1943) (3).

20. yüzyılımızın başlanna kadar kullanılan "Gelveri" ismi. yörehalkının verdigi bilgiye göre, Rumca "Güzel Su" anlarıuna gelen "KalaNero"non bozulmuş halidir.

4. yüzyılda yaşamış Kappadokyalı büyük kilise babası NazianSlıGregorios'un mektuplarından birinde geçen "Karbalis" veya "Karbali"kelimesi araştırmacılarca bu bölgede aranmış ve "Gelveri" ile sesuyumu da gözönüne alınarak eşleştirilmek istenmiştir (Hild ve Restle1981: 201). Böylece; Nazianslı Gregorlus'un mektuplarında adı geçenyerleşirnin bugünkü Güzelyurt olması büyük bir olasılıktaşımaktadır: geçen uzun süre içinde "Karbalis", "Gelveri"yedönüşmüş olmalıdır.

Araştırmalar

Güzelyurt'taki yapılar hakkında ilk yayın geçen yüzyılınsonlannda Yunanca olarak basılan bir kitapta yer almaktadır: A. M.Lebides, Kappadokya ve Lykoarıia'daki kaya manastırlanıu tanıttıgıeserinde, "Karbala" veya "Karvali" olarak tanınan köyde 200 kayakilisesi bulundugunu, bunlardan bazılarılUn ziyareti sırasında"saglam" oldugunu belirtmektedir. Araştırmacı, "azizlenn kut~alkalıntıları"lUn kiliselerin "çevresinde" konındugunu belirterek, bazıkiliseleri kısaca tanıtmaktadır. A. M. Lebides'ln kiliseler hakkındaverdigi sayı şüphesiz abartılıdır, ancak Güzelyurt hakkında ilkbilimsel sayılabilecek bilgileri sunması açısından önemtaşımaktadır (Lebides 1899: 126-130J. Lebides'ten yaklaşık 20 yılsonra yayınlanan 'H. Rott'un araştırmasında, yerleşim "Gelvere"adıyla tanıtılmaktadır (Rott 1908; 269, 281). Araştırınacı.Greorios'un mektuplarından anlaşıldıgına göre. GÜ?elyurt'un azizinmemleket! oldugunu savunmakta ve bazı kiliseleri kısacatanıtmaktadır. W. M. Ramsay ile G. L. Beıı 1909, yılındayayınladıkları kitaplarında, yerleşimin konumu hakkında kısa birbilgi sunduktan sonra bazı yapıları tanıtırlar. Eser. iki kiliseninplan ve fotografiarının ilk kez yayınlanması' açısından önemtaşımaktadır (Ramsay-BellI909; 325.376,390.421). J. LafontatneGüzelyurt'un coğ.rafi konumunu belirttikten sonra balZı kiliseleri elealmış. "Çömlekçi killse"nin (No. 10) freskolannı aıyrıntılı olarakincelemiştir (Lafontaine 1963: 178-181). N. Thierry. Hasan Dagıçevresindeki kiliseleri tanıttıgı kitabında Güzelyurt'taki üç kiliseye

124

M. Sacit PEKAK

(No. 5, 6, ıo) kısaca deginmişUr (Thierry 1963: 24-25), L.Giovannini'nih editörlügünde yayımlanan Kappadokya ile ilgilikitabın sonundak1l1stede Güzelyurt'tak11k1 kilisenin ismi yer almış,bunlardan Çömlekçi Kilise (No. 6) yık.ık olarak işaretlenmiştir(Giovann1nt 1971: Lev, 1-5), Güzelyurt'taki yapılar ve özellikle Kilisecamii (No, 6) hakkında en aynntılı bilgiler 1971 yılında Atina'dabasılan Yunanca bir kitapta yer almaktadır: D. Petropoulos ve H.Andreadis, Aksaray ve Güzelyurt çevresindeki dinsel yaşamı elealmakta ve bu bölgedeki kiliseleri tanıtmaktadırlar (Petropoulos veAndreadis 1971). G. p, Schiemenz, 1972 yılmda yayın1adıgı makaledeHacı Saadet Koç kilisesin1n (No, 9) freskolan üzerinde durmaktadır(Schiemenz 1972: 153-174),1. H, Konyalı "NigdeAksarayTarihl" adlıüç ciltlik büyük eser1nde Güze1yurt'un tarihçesi ve eserlerine geniş yerayırmıştır (Konyalı 1974: II, 1924-1944), Araştınnacı, Güzelyurt'unOsmanlı dönemi tarihine ışık tutabilecek bazı orijinal yazmanınarşivinde bulundugunu belirtmektedir. F, HUd ve M, Restle'ninKappadokya'da Bizans yollannı tanıttıkları yayınlannda "Karba1a"adı ile yerleştrnin tarihçesini verme,kte, yapıları kısacatanıtmaktadırlar (HUd ve Restle 1981: 200-201). S. y, Ötüken,Kappadokya'daki iki nefli kiliseleri makalesinde Güzelyurt'taki buplan Upinde kilİSeleri (No, 8, ll, 14) ele almıştır (Ötüken 1983). 1.Agaryılmaz, Yıldız üniversitesinin Güzelyurt'taki çalışmalarını1986 yılında yayınladıg) makalesinde kısaca tanıtmıştır(Agaryılmaz 1986: 42-45). G. p, Schiemenz, 1988 yılında yayınladıgıbir makale ile, bu kez Güzelyurt'taki Ahrnatlıkilisenin (No, 8)freskolannı ele almıştır (Schiernenz 1988: 315-342).

YAPıLAR

L TEK NEFIi Kir.kF.r F.J{

A. KAYA KiLisELERi

No. 1 (OtIuKlllse)

K1tabe: -Araştırma: -Yeri: Cevizli sokaktan Körnürlük vadisine giden yolun başında,

Şirazan Gün adlı kişinin evinin bahçesindeki kilise ot deposu olarakkullanılmaktadır.

.

Tanım: Kuzeydogu-güneybatı dognı1tusunda uzanan kiliseningirışi güney duvan eksenındeki kapıyla saglanmaktadır (Plan Il.

125

Edebiyat Fakaltesi Dergisi

Dikdörtgen kapı, yuvarlak kemerli kademeli nişler içine alımnıştır.KiUsenin naosu beşik tonoz örtülüdür. Naosun güney duvanndaeksende g1riş kapısı, iki yanında birer niş; batı duvannda, ekseningüneyinde bir kapı, eksintn kuzeyinde bir I1İŞbulurunaktadır; kapı,kilisenin batısında yeralan dikdörtgen planlı ve düz tavanlı birmekana açılmaktadır,. mekanın batı duvannda iki nişgörülmektedir. Naosun kuzey duvannda, eksenin batısında derin birniş, dogusunda küçük bir niş yer almaktadır. Naostan basit ikitemplon levhası ile aynlan apsis, merkezi içeride yuvarlak planlıdır.Apsisin dogu duvarına bitişik taş bir altar, arkasında sonradanpencereye dönüştürülmüş bir niş bulunmaktadır. Apsisin ikiyanında birer oturma sekisi mevcuttur.

Naos duvarlarında tanımlanamayacak kadar bozulmuş freskoizleri görülmektedir.

No. 3 (GüveıcInII KIHse)

KI_: -Anıştmna : -Yeri: Aşagı mahallede, Cevtzli sokaktaki Mehmet Vurgun adlı

kişinin evinin avlusundaki kilisenin, giriŞ kapısı kaya kütlesininçok yukarısında kaldıgı için kullaıulmamaktadır.

Tanım: Dogtı-batı dogroltusuncla dikdörtgen planlı kiliseye giriŞ,batı duvar ekseninin güneyindeki dikdörtgen kapı ilesaglanmaktadır. Kapı dikdörtgen ve yuvarlak kemerli silmeleriçindedir. Beştk tonoz örtülü naosun batı ve kuzey duvarlarındaoturma şekilleri; kuzey duvarının dogu ucunda diktörtgen bir nişbulurunaktadır (plan 2). Naosun dogusunda, merkezi içeride yuvarlakplanlı apsise üç: basamaklı bir merdivenle çıkılınaktadır. Apsisinortasında taş bir altar, dogu duvannda küçük bir niş bu~uıunaktadır.Apsis ve naosu ayıran templon levhaları sagıamdır.

Naos duvarları ve apsis yarı kubbesindeki freskolartanımlanamayacak kadar bozulmuştur.

No. 4a (Silmer KILISe1)

K1taIıe: -Araştırma: .

Yerl : Sümer sokakta, Murat Beyoglu adlı kişinin evininbahçesinde. per! bacası şekıınd~kIbir kaya kütlesinde. alt alta iki

126

M. SacU PEKAK.

kilise bulunmaktadır (Res. 5). Bunlardan üsUeki (No. 4a) Sümer kilise1. alttaki (No. 4b) Sümer kilise 2 olarak ad1andınlnuştır.

Tanım: Kuzey-güney dogru1tusunda uzanan kilisenin girişi kuzeyduvardandır. Eksen1n batıs~daki yuvarlak kemerli kapı. iç içedikdörtgen silmeler içine alınmıştır. Kareye yakın dikdörtgen planlınaos beşik tonoz örtülüdür (Plan 31. Naosun kuzey duvannda. doguköşede basit dikdörtgen biT n1ş bulurunaktadır. Apsis zemini naoszem1n1nden biT basamak yüksektir. Merkezi içeride yuvarlak. planlıapsis. iki templôn levhasıyla naostan aynlmaktadır. Apsisin doguduvarına bitişik taş biT altar. arkasında bir niş, kuzey ve güneyduvarlarında otunna sekileri bulunmaktadır.

Killsede sadece güney templon levhasınin batı yüıünde kınnızıboya ile yapılmış bir haç motlfi vardır.

No. 4b (Sümer KILISe 2)

_:-Araftuma: -Yeri : Sümer kilise ı 'nin (No. 4a) altındadır. Kilisenin batı duvarı

eksenindeki giriş kapısı yuvarlak kemerUdir. Dogu-Batıdogrultusunda dikdörtgen planlı yapının naosu beşik tonoz örtülüdür(Plan 4). Naosun kuzey duvarında, biri eksende. diger! eksenindogusunda farklı büyüklükte iki niş yer almaktadır. Naos zeminingüney yansını kaplayan bir merdiven. aşagıdaki geniş mekanlabaglantıyı sagıamaktadır; Işlevi bilinemeyen bu mekan düz tavanlaörtülüdür. Naos genişItgine eşit genişlikteki apsis merkezi içerideyuvarlak planlıdır. Apsisin dogu duvannda taş bir altar, arkasındaküçük bir niş. güney duvarında ikinci bir niş yer almaktadır. ApsislenaO$u ayıran templon levhalarından güneydeki kınktır.

No. 7 (son KIlIse)

_:-Araftuma:-Yert : TIıyaki mahallesinde, İbrahim Özeş isimli kişinin evinin

bahçesindedir.

Tanım : Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı kilisenin girişibatıdandır. Oldukça harap durumdaki kilisenin naosu beşik tonozörtülüdür. ~s!s ve templan levha1an mmen sagıam durumdadır.

127

Edebiyat Fakültesi Dergisi

Naas tonazunun güney yarısında kiremtt rengi boya ile yapılmışbasit bezemeler bulumnaktadır: Sütunlar üzerinde yükselen yayvankemerlerin içinde haç moti11eri (Res. 16); tonazda ise yıldız motiflerigörülmektedir.

No.: (Hıi", Saadet Koç/Cafarlar KILISeSI)KItabe: .Araştırma: Yapıdaki freskotar G, p, Schiemenz'in bir makalesinde

tanıtılmıştır (Schiemenz 1972: 153-174). Araştırmacı, yapınınölçüsünü alamadıgını belirtir. Naostaki aziz ve baş melekfigürlerinin giysileri ve harf karakterleti üzerinde duran Schiemenz,buradaki freskolan Görerne Kılıçlar, Çavuşın Büyük Güvercinlikkiliselerindeki freskolar ile ve ayrıca Paris'teki Gr. 510 nolu elyazmasındaki minyatürler ile karşılaştınr. Araştırmacı böylece,Hacı Saadet Koç kilisesindeki freskolann 10,-1 ı. yüzyıllaratarihlenebilecegini belirtir. İ. H. Konyalı, kilisenin isminizikretmekIe yetlnmiştir (Kanyalı 1974: 1928).

Yeri: Kömürlük vadisine giden aşagı yolun dogusundaki Cafarlarmahallesindeki kilise Hacı Saadet Koç adlı şahsın evinin bahçesindeyer almakta ve depo olarak kullanılmaktadır.

Tamm: Dogu-batı dogmltusunda dikdörtgen planlı kiliseye giriŞkuzey duvar eksenindeki yuvarlak kemerli bir kapı ilesaglanmaktadır. Kapı dışta dikdörtgen bir çerçeve içine alınmış, budikdörtgen çerçeve ile kapı kerneti arasında kalan üçgen alanlarıniçine kazıma teknıgi ile yapılmış malta haçı bezemeleryerleştirilmiştir. Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı naosbeşik tonazIa örtülüdür (Plan 5). Naos. batı duvanndaki bir açıklıkörülmüştür. Benzer şekilde, apsisin önündeki iki templon levhasımnarası da taş bir levha ile kapatılarak havuza dönüştürülmüştür.Yanm daire planlı ikı basamakla çıkılan apsisin zemini naoszemininden yüksektir. Apsis yuvarlagı sonradan kazılmış, orijinalgörünümünü ylOnnişlir.

.

Kilisedeki tek fresko, naos tonozunun güney yansında yeralmaktadır: Dikdörtgen bir çerçeve içinde. ayakta duran iki figürdendogudak! elinde bir asa ve küre tutan baş. melek, batıdaki başındahalesiyle bir aziz figürüdür. Her iki ftgür de incilerle bezeli son derecegösterişli giysiler içinde göstertlmlşttr (Res. 6). Figürlerin başlarınıniki yarunda bulunan ve adlanm veren yazılar büyük oranda tahrtpolmuştur. Freskolarda kınnızı, beyaz. bej ve koyu yeşil renklerkullanılmıştır,

128

M. Sadt PEKAK

No. 10 (Çömlekçi KIHSe)

_:-Araştırma: Güzelyurt'taki kiliseler içinde, freskolan en iyi

korunmuş bu kilise hakkında J. Lafontaine bilgi vermiştir(Lafontatne 1963: 123-125). Araştırmacı, apsisteki figürlerinİstanbul Piskoposlan oldugunu. naosta İsa'nın yaşamından alımıuşsahnelerin Ise Belisırma Açıkelaga kilisesi freskolan ile benzerlikgösterdigini. bu nedenle 9.MlO. yüzyıllara taıihleneblleceglni belirtir,

Yerı: Kömür1ük vadisine giden aşagı yolun dogusunda, Cafarlarmahallesindedir. Hacı Saadet Koç kilisesinin (No, 9) 150 m.güneyinde, kasaba merkezine yürüyerek 20 dakikalık mesafededir.

Tanım: Dogu-batı dogrtıltusundaki kilisenin kuzeyinde bir ek yapıbulunmaktadır, Kiliseye giriş, batı duvarı eksenindeki kapı ilesagıarunaktadır. Dikdörtgen kapının üstünde, eş büyüklükte, bezemeamaçlı üç niş bulunmaktadır: İçIerj freskolarla süsleruniş bu nişlerinçevresinde farklı biçim ve büyüklüklerde başka nlşler degörülmektedir.

Kareye yakın dikdörtgen planlı naos beşik tonoz örtülüdür (Plan6). Naosun batı, kuzey ve güney duvarlannda oturma sekileri, doguduvarının kuzeyinde dikdörtgen bir niş içinde yuvarlak bır su teknesibulunmaktadır. Naosun güney duvarındaki derin niş beşik tonozlaörtülüdür. Merkezi içeride yuvarlak planlı apsisin zemini naoszemininden üç basamak yüksektir. Naos ve apsisi kademeli, basit ikitemplon levhası ayırmaktadır (Res. 7), Apstste dogu duvara bitişik taşbir altar. üzerinde 'T' biçiminde bir niş ve aps1s yuvartagını dolanaridar bir otunna sektsi mevcuttur,

Naosun kuzey duvarının dogu köşesindeki düzensiz kapıkuzeydeki ek yapıya açılmaktadır (Res,B). Küçük bir kiliseplarundaki bu yapının "naosu" beşik tonoz örtülüdür. Apsis1nde taşbir altar bulunmaktadır.

.

Kilisede, giriş kapısımn üzerindeki nişlerde, naos tonozunda veapsiste freskolar görülmektedir. Giriş kapısı üzerindeki nişleriniçinde iki tabaka fresko tesbit edilebilmektedir: Altta çok renkli birfresko tabakasının üzeri sonradan beyaza boyanmış ve kiremit rengiboya ile haç motifleri Çızilmiştir, Naos tonozunu ortadan ikiyeayıran iç içe geçme daire motifleri tonazu ikiye ayırmaktadır (Res, 9).Her iki tonoz yarısında ikişerden dört konulu sahne bulunmaktadır.Ayının çizgisi olmaksızın yanyana dizilen sahneleri tanımlamakmümkündür:

129

Edebiyat Faki1ltesl Dergisi

Güney Tonoz Yansı:

Dogtıda =Meıyem'e Müjde

Babda =İsa'run Dogumu ve Kırallann Secdesi

Kuzey Tonoz Yansı

Babda =Yahuda'nın İhaneti (Res. 10)

Doguda =Çannıhta !sa

Naos batı duvannda. kapının üzerineki sahne günümiizdetanımlanamayacak kadar harapbr.

ApSiS yuvarlagındak1 niş1n heme~ 'ÜZerinde bulunan geometrikmot1f1i bir şerit duvar yüzeyini enlemesine iki bölüme ayınnaktadır.Şendin altında, aralarında birer agaç motifi bulunan. tahtta otunnuşon figür seçileb1lınektedi~. Ellelinde kitap tutan figürlerden ikiSitamamen. seldzi ise büyük oranda tahrip olmuş. tümünün yüzükazınınıştır. ApsiS kubbesinde mandorla içinde İsa ve kuzey köşedebir boga başı zorlukla seÇi1eb1lınektedir. Özellikle apsisteki freskolaristen karanınştır. Naos tonozundak freskolarda san. kınnızı. siyah.kiremit rengi. yeşil. beyaz ve kahverengi kullarulnnştır.

No. 12 (Yainız~)

Kitabe: Apsfs yan kubbestndeki tek renk1i freskolarda bir isim vetarih görümektedir (Res ll):

.6ıo. XElp6~ KwvGzavzi.vou npo&pqtou

25 .6Tt:plCtlOU 1895

Araştımı.: -Yeri: KOmürlük vadisine giden aşagı yolun kuzeyinde. Fınntaşı

mevk~nded1r .Tan~m: Dogu-batı dogrultusunda düzgün olmayan dik.dörtgen

planlı k1l1senin girişi batı -duvan eksenindedir. Beşik tonoz örtülünaosun güney duvarı ekseninde büyük; kuzey duvan ekseninin doguve batısında ,iki niş küçük yeralmaktadır (Plan 7). Naos zeminindedört mezar oyugu dikkat çekmektedir. Naostan iki basamaklaçıkılan merkezi içeride yuvarlak. planlı apsisin dogu duvanndaküçük bir niş mevcuttur; templon levhalan kınktır.

130

M. saci1 PEKAK

Apsis ilişinin iki yamnda dikdörtgen çerçeveler içJnde ikişerdendört portre bulunmaktadır (Res. ll). Beyaz sıva üzerine siyah boya ileyapılan. son derecede basit boyamalar yerel bir ustamn elindençıkmışa benzemektedir. Oldukça bozulmuş portrelerden üçütarunabilmektedir:Kuzeydeki çerçeve içinde. kucagında Çocuk İsa'yıtutan Meıyem (Eleusa?). yanında haçlı halesi ve elindeki küre ilePantokrator İsa; güneyde giysilerinden tamnabilen Vaftizci Yahya (?)ve onun yanırida başında taç taşıyan. haleli bir kadın figürü. Meryemve İsa portrelerinin altında 1295 tarıhi ve bir isim dikkatçekmektedir. Apsis nfşinfn üstünde. yan kubbede ise ilginç bir freskogörülmektedir: Işınlar saçan bir dairenin içtnde bir haç. ortada birüçgen. onun da içinde bır göz betimlemesi yer almaktadır. Haçınkollan içinde ise "O", "W' ve "N" harl1eri görülmektedir.

No. ııı (Kömürlil KIBSe)Kltabe: (Naasla bemayı ayının kemertn batı yüzünde. siyah boya ile

dogrodan duvar üzerine yazılmış bir yazıt bulumnaktadır. Yunancaharflerle Türkçe olarak yazilinış kitabe çözümlenememiştir(Res. 14):

Grafitti: Batı giriŞ kapısının güney duvannda ve narteksle naosarasındaki kemerin kuzey yüzünde kazınarak ısim ve tarihleryazılınıştır. K:llinfn tarıhı açısından önemli sayılabilecek bu yazılaraşagıdak1 gibidir:

Batı Gırış Kapısı Yan Duvarı:

KEAE(~7)EJAIATrlA

MdZOrdöll FOlIPQfı4m: 1849

(PTEKAIJ51A.X

1868

KELVEiLl ATLA

MAlOJLOY PRODRO

MOS 1849

ERTEKliIOAX

1868

Narteks -Naos Arasındaki Kemerin Kuzey YÜZÜ:

ANAPn LPO[IOP6AN<ö1848 IA,2

ANARGG'Tı{7ROS

IOR04NOY1848 IA,2

K51N[ / TlNOL

1:8nnAYi\OY1895

23Araştınna: -Yeri: Kömürtük vadisinin. güney yamacında. Sıtma Gölegi

mevkiindedir.Tanım: Yüksek bir kaya kütlestnfn bab yüzüne oyulan kilisenin

önünde moloz taşlarla yapılmış geniş bir platfonn yer almaktadır.Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı klııse, batıda derın bırgiriş mekanı. narteks, naos, berna, apsis ve yapıya sonradan eklenen

KONS/TINOSSEP(?)

PAYLOY 1895

23

131

Edebiyat FakıJltesi Dergisi

kuzeydeki mekandan oluşmaktadır (Plan 8). Beşik tonoz örtülü derinbir niş içine alınan dikdörtgen giriş kapısı silme ve nişlerlebezenmiştir. kapının iki yanı ve üstünde farklı büyüklük vebiçimlerde açıklıklar bulunmaktadır (Res. 12).

Kilisenin narteksi kuzey-güney dogrultusunda dikdörtgen planlıve beşik tonoz örtülüdür. Güney d~varındaki büyük açıklık moloztaşla örtülüdür. Nartekst~n naosa yuvarlak kemerli bir açıklıklageçilmektedir. Yaklaşık kare planlı naosun güney duvarında.dikdörtgen bir niŞ içinde yuvarla,k vaftiz teknesi yer almaktadır (Res.13). Naostan takviye kemeriyle ayrılan bernanın zemini naoszemininden yüksektir; kemerin batıya bakan yüzünde yazıt yeralmaktadır (Res. 14). Bemanın güney duvarında dikdörtgen bır nişmevcuttur. Merkezi içeride yuvarlak planlı apsisin ortasında. doguyüzü kmk taş bir altar bulunmaktadır.

Naos ve bernanın kuzeyine sonradan açıldıgı belli olan düz tavanlıbir mekan eklenmiştir. Mekanın dôgu duvarında dikdörtgen bir Ilişbulu'nmaktadır. -

Kilisenin duvarlannda kazııiıa teknigi ile yapılmışhaçlar. ayncanaos tonozunda kiremit rengi boya He yapılmış bir Malta haçıgörülmektedir.

No: 16 (San KILISe)KI_:Araştırma: .Yeri: Kömürlük vadisinin kuzey yamacındadır.

Tanım: Dogu-hatı dogrultusunda dikdörtgen planlı küçük kiliseyegiriŞ, batı duvarda. eksenin güneyindeki kapı ile saglanmaktadır.Beşik tonoz örtülü naosun kuzey. güney ve batı duvarlannda otunnasekisi; kuzey duvarın dogu köşesinde küçük bir niş yer almaktadır(Plan 9). Merkezi içerinde yuvarlak planlı apsisin dogu duvannabitlşik bir taş altar, güney köşesinde bir otunna sekisi mevcuttur;apsis ve naosu basit iki levhadan oluşan templon ayınnaktadır.

Kilisede freskoya rastlanmamıştır.No: 17 (Küçük KILISe)

_:-Araştırma: .Yeri: Kömürlük vadisinin kuzey yamacındadır.

132

M. sacit PEKAK

Tanım: Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı kiliseye girişbatı duvan eksenindeki kapıyla saglanmaktadır. Dikdörtgen kapı,beşik tonoz örtülü derin bir niş içine alınmıştır (Res. 15). BeŞJk tonozörtülü naosun ~. güney ve batı duvarlannda otunna sekisi; kuzeyduvannın dogu köşesinde küçük bir niş bulunmaktadır. Merkeziiçende yuvarlak planlı apsisin zemini naos zem1ninden bir basamakyüksektir. güney templon levhası kınktır. Apsiste dogu duvarahitlşik taş bir altar. güney köşede bir otunna sekisi bulunmaktadır.

Kilisede freskoya rastlamnamıştır.

B) DUVAR KIT.İ-EIU

No. 19 (Yamaç KIlIse)

Kitabe: -Araştırma: Yapı hakkında tek bilgi W. M. -Ranısayve G. L. Bell'in

1909 yılında yayınladıklan kitapta geçmektedir. Araştınnacılarkilisenin planı ve ikl fotografım vererek, Degle, Viranşehir veYedikapılı'daki kiliselerle karşılaştırmışlardır (Ramsay ve BeU1909: 325. !lg. 252 (plan). 253).

Yert: Güzelyurt'un kuzeyinde. tepesinde ''Yüksek Kilise'ninbulundugu bir tepenin güneybatı yamacındadır. Yapıya ulaşmak içinüzüm baglan içinden yaklaşık yarım saatlik bir yürüyüşgerekmektedir.

Tanım: W. M. Ramsay ve G. L. Bell'in ziyaretlennden sonra kilisebüyük bir deg.tşiklige ugramamıştır. Araştınnacılann yayınladıgıplana göre yapı. dogtl-batı dogrultusunda dikdörtgen p~dır (Planll): Bir naos ve dogtıda derin bir apsisten oluşan kiliseye giriş güneyduvardaki kapı ilesaglanmaktadıT. Kilisenin kuzey duvarıtamamen. diger duvarlan kemer üzengi taşlan hizasından itıbarenyıkıktır (Res. 17). Naos güney duvarında, eksenin dogusunda girişkapısı. eksenin batısında iki niş bulunmaktadır. Dıştan beş cepheliapsisin orta cephesinde bir pencere yer ı:ılmaktadır.

Yaklaşık 1.00 m. kalınlıktak1 duvar. içte ve dışta düzgün kesmetaşlar. ortada moloz dolgu teknigi ile öriilmüştür.

No. 20 (Yükseklik KWse/ AZIZMamas Manasbn)"Kıtabe: Kilisenin batı giriş kapısının kemer taşlarında 1894 tarihi

kazılıdır.

Araştırma: Yapı hakkında ilk bilgiler A. M. Lebides'tebulunmaktadır: Araştınnacı Güzelyurt'un yakınındaki "Neri" veya

133

Edebiyat Fakültesi Dergisi

"Noratı adıyla bilinen tepentn üzerinde "Aziz Mamas manastın"mnbulundugunu belirtmekle yetinmiştir (Lebides 1899: 129). J.Lafontaine. manastırın yerini belirterek terkedilmiş odugunu söyler(Lafontaine 1963: 125).1. H. Konyalı ise. manastınn 'Yüksek Kilise"adıyla bilindigini. Hıristiyanların yortularını burş.dakutladıklannı kut1adıklannı ekler (Konyalı 1974: 1928).

Yerl: Yamaç kilisen1n (No. 19) bulundugu tepenin üstündedJr (Res.4).

Tanım: Kilisenin kuzeydogusunda altı odalı bir yapı ve bir samıçbwumnaktadır. Yapılan kısmen kaya. kısmen önne bir avlu duvarıçevrelemektedir.

Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı kilisenin dogu bölümükaya temel üzerine inşa edilmiştir. Yapı dıştan farklı yüksekliklerdeiki ayrı mekandan oluşmuş etkisi yansıtmaktadır: Batıda daha alçakolan bölüm çift pahlı çatı. dogudak1 yüksek kübik bölüm ise kubbeyleörtillüdiir (Res. 18).

Kiliseye giriş batı cephe ekseninde. üçgen alınlıklı dikdörtgençerçeve içine ahnmış basık kemerl1 kapı ile saglanmaktadır.Alıntıgm içinde. dikdörtgen bir boşluk bugün mevcut olmayankitabeye ait olmalıdır (Res. 19). Kapı kemerinde. her bir taşa birrakam gelecek şekilde 1894 tarihi kazınnuştır. ortadaki kilit taşındaise kabartına bir haç dikkat çekmektedir.

Kilisenin içi, dıştaki farklılıgı yansıtacak biçimde planlamıııştır:Batıda. üç takviye kemeri ~e bölümnfış beşik tonoz örtülü naos yeralmaktadır (Plan 12). 'takviye kemerlen kuzey ve güney duvarlardakonsollar üzerine oturmaktadır. Naosun batı duyannda giriıfkapısına simetrik iki; kuzey ve güney duvarlarında eksenindogusunda birer pencere yer almaktadır. Kuzeydeki pencere. yerekadaruZanan ym yuvarlak. geniş bir niŞ içindedir.

Naos zemininden iki basamak daha yüksek olan dog:u bölümeortadaki yarım yuvarlak. yanlardaki dikdörtgen merdivenlerleçıkılmaldadır. Dogu bölüm pandantif geçişli büyük bir kubbe ileörtülüdür. Dog:u bölümün kuzey. güney ve dogu duvarlannda.eksenlerde birer pencere bulumnakta~; kuzeydeki pencere zeminekadar inen yarım yuvarlak bir nişin batı köşesinde yer aJmaktadır.Dogudaki pencere ise zemine kadar Inen dikdöı;tgen bir nişlnüzerindedir.

Kilisenin içi beyaz badanalıdır. Yapı malzemesi cephelerdebellidir: Düzgün kesilmtş gri-styah volkanik taşlar muntazam

134

M. sacit PEKAK

sıralar halinde istiflenmiştir. Taş bloklar arasında oldukça tnce.beyaz bir harç kullaıulnuştır. Bab bölümün kınna çatısı ve dogubölümün kubbesi. ayw taşın ince kes1lmesiyle oluşturulmuş kiremltbenzeri plakalarla kaplanmıştır.

Kilisenin kuzeyindeki yapı dogu-batı d()grultusundauzanmaktadır. Batı duvarındaki gırIş, beşlk tonoz örtülü bırkortdora açılmaktadır. Manasbr mensuplanna ait oldugunudüşündügümüz bu yapıile kilise arasında kayaya oyuhnuş bir samıçbulunmaktadır.

D. çirr NEPLİ n.iA.. F.R.GüzelyUrt ve Kömürlük vadisinde bulunan çıft nefll kiliselerin

tümü kaya kilisesidır.

No. 2 (Mqıua KIlIse)1IIIaIıe:-AraştJmıa : -

Yeri: Cev1zli sokakta. Murtaza Koyuncu adlı kişinin evi yanındakik1l1se ahır olarak kUllanılmaktadır.

Tanım.: Kilise, büyük bir kaya kütlesinin içine oyulmuşmekanIann arasında yer almaktadır. B:irb1r1ne paraleL. güneydekIdaha geniş iki neften oluşan kiliseye giriş güney nefln güneyduvannda, eksenln batısındaki kapı ile saglanmaktadır. Yuvarlakkemerli kapımn kemer yüzeyinde bir sıra kabartına diş motlfi;kapının üzetinde yuvarlak madalyon içinde yine kabartına bir haçmot1ft görülmektedir.

Nefler birbirlerinden, dogu ve banda duvar payelerine oturanyuvarlak bir kemerle aynhnaktadır (Plan 13). Nefler, başlangıçhtza1an basit bir silme tIe belirlenmiş beşik tonozlarla örtülüdür.Güney neftn güney: kuzey neftn. kuzey duvannda otunna sektleribulunmaktacbr. Kuzey nefkuzey duvannın dogusunda küçük bir nişmevcuttur. Her iki nefin merkezi tçeI1de yuvarlak planlı birer apsislbulunmaktadır. Naos zemininden birer. basamak yüksek apstlertntemplon levhalan büyük oranda haraptır. Güney nef apsisinln kuzeyve güneyinde dikdörtgen birer ntş mevcuttur.

Güney nefin batı duvannı kaplayan ve atlı bir figürün yer aldıgtm"ko büyük oranda bozuJmuştur.

135

-

Edebiyat FaJCllliesi Dergisi

No. 8 tAlımatiı KIlIse), Kitabe:-

Araştırma: . 1. H. Konyalı kilisenin adını vermekle yetinmtştlr(Konyalı 1974: 1930). S. Y. Ötüken. Kappadokya'daki çift nefltkiliselerı içeren çalışmasında Ahmatlı kiliseye yer verir (Ötftken1983: 549). G. P. Schiemenz, Meryem freskoları hakkındakiaraştınnasında k1l1seye geniş yer vermiştir (Selııernenz 1988:315-342).

Yeri: Kiltse, Ahmatlı mahallesinde. Kilise camiinin (no. 6)kuzeybatısında yer almaktadır.

Tanım: Kilise büyük bir kaya kütlesine oyulmuş mekanlarınarasında yer almaktadır. Birbirine simetrik iki neften oluşankilisenin girişi güney nefin güney duvarlarında. eksentn batısındakikapı ile sagıanmaktadır (Res. 20). Ancak. önündeki kayalar düştügüiçin günümüzde bu giriŞ kullarulamamaktadır. Nefler birbirlerineortadaki duvann dogu ve batısındaki yuvarlak kemerl1 ıki kapı ilebagıanrnaktadır (Plan 14).

Güney ner dogu-batı dogtultusunda dikdörtgen planlı beşik tonozörtülüdür. Naosun kuzey. güney ve batı duarlannda otunna sekisibulunmaktadır. Güney duvarın batısında kiliseye 'girişi sagıayankap). kuzey duvannda e~nin iki yanında kuzey nefe geçişi saglayanaçıklıklar yer almaktadır. Güney nefin apslsl büyük orandayıkılmıştır. Digerinden daha dar olan kuzey nef beşik tonozlaörtülüdür, Batı ve kuzey duvarlarında otunna sekisi; batı duvarın.güneyinde bir; kuzey duvarda. eksenin iki yanında ıkı nişbulunmaktadır. Neftn dogusunda. merkezi içeride yuvarlak planlıapsisin dogusu }'1kıktır.

Kilisedeki freskolar güney nef tonozu ve kısmen de apsisinde yeralmaktadır. Tonozu ortadan Ikiye ayıran şerıtte. ortalarda tam.yanlarda yarım dairelerden oluşan bir bezerne progranu görülür.Konulu freskolar tonoz-yanlannda iki sıra halinde yer almaktadır.İsten ve atılan taşlardan dolayı oldukça bozulmuş olan freskolarınkonulan şöyledir:

Tonozun Güney Yansı (dogudan itibaren)Üstşerit:1) Meryem'e Müjde

2) Meryem'le Elizabet'in Buluşması

3) Su Deneyl

136

M.SacitPEKAK

4) Beytüllahlm'e Göç

Alt Şerit:

1) Mısır'a Kaçış

2) Mimari elemanlar ve tanımlanamayan figürler

3) Mimari elemanlar ve tanımlanamayan figürler

4) Mimari elemanlar ve tarumlanamayan figürler

Tonazun Kuzey Yansı (dogudan itibaren)

Üstşerit:1)YusufUll Rüyası !Res. 21)?

2) Kırallann Secdesi

All Şerlt:

1) Biri kemer içinde tanımlanamayan dört figür

2) İsa'nın Mabede Takdimi

3) Tanımlanamayan üç (dört ?) f.!gür.

No. II (F1rmt8şı JCfH_Q

K1tabe: -Ara,tırma : Kilise ilk kez J. Lafontaine tarafından zikredilmiştir:

Araştırmacı kilisenin planını kısaca tanıtmakla yetinmiştir(Lafontalne 1963: 180). 1. H. Konya1l. kilisey! "Fınnlı Damlar" adıaltında listesinde venniştir (Konyalı 1974: 1930).. S. Y. Ötükenkillseye lusaca deginJr (Ötüken 1983: 549).

Yeri: Kömürlük vadisine giden aşagı yolun dogusunda. mezarlıgınkarşısındadır.

Tanım: Kuzeydeki daha geniş iki neften oluşan kiliseye giriş kuzeynefin batı duyan eksenindeki kapıyla sag1amnıştır. Dikdörtgen kapıbeşik tonoz örtülü derin bir giriş mekanı içinde yer almaktadır.Nefler birbirlerine ortadaki payenin iki yanındaki yuvarlak kemerliaçıklıklarta baglanmaktadır (Plan 15). Payenin neflere bakankenarlannda birer su teknesi bulunmaktadır. Her iki nef de beşiktonoz örtülüdür. Kuzey nefin kuzey, güney nefin güney duvarlarında(Res. -22) eksene simetrik derin ruşler görülmektedir. Neflerin batıduvarlannda birer otunna seIdsi mevcuttur. Nefler doguIannda,merkezi Içerlde bırer apslsle sonuçlanınaktadır. Apslslerde. dogu

i

137

Edebiyat Fakılltest Dergisi

duvara bitişik birer taş alt~. üzerlerinde birer küçük niş. batıköşelerde ise ikişer otunna seldsı-gÖrülmektedtr.

Kuzey ne! duvar1annda fresko izleri mevcuttur.

No. 14 (KaIbUrLU KIlIse! AZIZ EpthemloB 1<111_')

KItııbe: -Granttl: tki nefi ayıran payeniIl batı yüzüne e cjıharfleri

kazınınıştır.

Araştırma: Kilise hakkında ilk bilgi w. M. Ramsay ve G. L. Bell ta-rafmdan verilmiştir. Araştırmacılar. yapıyı herhangi bir nedengöstenneden Aziz Ephtemios kilisesi olarak ele alırlar ve kiles1nin690 yılında Aziz Simeon tarafından yaptırı1dıgını öne sürerler. Ya-zarlar. kil1senin do~ruya oldukça yakın planını ve bir cephefotografını yayınlamışlardır. ancak bu fotograf kIliseye att olmayıP.batısındaki düz tavanh büyük bir mekanın cephesini yansıt-maktadır (Ramsay ve BeLI 1009: 390. ng. 322 (plan) - 323). ı. H. Konyahkilisenin ismini vermekle- yetlnnıiştir (Konyalı 1974: 1929). S. Y.ötüken. killseyl H. Eptheroios" adı lle ele aJnuştır (müken 1983: 549).

Tanım: Büyük bir kaya kütlesine oyulmuş çok sayıdaki mekanınmerkezi durumundaki kilise. güneydeki daha geniş iki neftenoluşmuştur. K1liseye girIŞ. güney nefin güney duvannda. ekseninbatısındaki kapı ile saglanmaktadır (Res. 23). Kapının üzerinde körkemerler ve kabartına teknigi ile yapılmış haçlardan oluşan zengınbir m1marI plastık bezeıne dıkkat cekictdir.

Nefler. ortada serbest bir payenin dogu ve batısındaki yuvarlak.kemerl1 açıklık1arla birbirlerine bagJ.anmaktadır (Plan 16). Güney.nef dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlıdır. Nefler arasındakiserbest paye ile güney duvardaki duvar payesine oturan bir takviyekemeri. güney nefin tonoz örtüsünü ikiye ayınnaktadır. Dogubölümün tonozu. batıya oranla daha yüksektir. Güney nefin batı

.duvannda. beşik tonoz örtülü nişin içinde bir vaftiz tekilesibulumnaktadır. Güney duvarda. eksenin batısında kiliseye girişkapısı. dogusunda derin bir niş bulunmaktadır. Bölüntüsüz beşiktonoz örtülü kuzey neftn kuzey du~annda dikdörtgen iki niş yeralmaktadır.

Her iki nefin merkeziiçeride yuvarlak planh ve naos zeminindenbirer basamak yüksek apsislert (Res. 24) bir geçitle birbirinebaglannnştn. Güney apslsın dogtı duvannda bir nJŞ. giineydogtısunda

138

M. Sacit PEKAK

bir pencere; kuzey apsisin dogu duvarında bir ni,ş. kuzeybatıköşesinde bir otunna sekisi yer almaktadır.

No. 18 (ÇIfte KIlIse)

KIIabe: -Araştuma: -Yeri: Kömürlük vadisinin kuzey yamacında. vadinin dogu

ucundadır.

TaDım: Yanyana tki neften oluşan kilisenin glI1ŞI güney nefin batıduvarı ekseniI}-deki kapı ile saglanmıştır. Güney nefinkuzeybatısında, nefe baglantısı olan ve işlev! saptanamayandikdörtgen bır mekan bulurunaktadır (Plan 17).

Güney nefkareye yakın dikdörtgen planlı ve beşik tonoz örtülüdür.Batı duvan ekseninde giriş kapısı. kuzeybatı köşesinde, batıdakimekAna geçişi saglayan açıklık; kuzey duvann dogusunda diger nefegeçişi saglayan koridorun girişi bulunmaktadır. Güney nef doguda,eksenin güneyine kaynuş, merkezi içeride yuvarlak planlı apsis ilesonuçlanmaktadır; templon levhalan ve apsis büyük orandaharaptır.

tki nefi birbirine bagıayan derin koridor beşik tonoz örtülüdür.Digerinden daha büyük olan kuzey nef dogu-batı dogrultusundadikdörtgen planlı ve beşik tonoz örtülüdür. Nefin batı duvarıekseninde, dışa daralan bir pencere. kuzey duvannda dogu köşededikdörtgen bir Diş yer almaktadır. Merkezi içeride yuvarlak planlıapsisin dogu duvanna biUşik taş bir altar. arkasında bir nişbulunmaktadır.

No. 21 (Kızd KUlae/Azlz SpJrIdon KIH ı)

Kıtabe: Nef tonozlan arasındaki yuvarlak çıkınWann güneyebakan yüzle:rtnde kazıma teknfgt ile "Aziz Spiridon Killsesl" ve "1084"tarth1erl kazınnuştn- (Res. 25):

HEKKI\E:sıA T8Arırn;Pf!ı1l

NOr.

Araştırma: ı. H. Konyalı, kiliseyi "Kızıl Kilise" adıylazIkre1mektedir (Konyalı 1974: 1929).

139

Edebiyat Fakil1tesi Dergisi

Yeri: Güzelyurt'un kuzeybatısında. G&ner bölgesi olarak bilinenmevkiide. üzüm baglan içindeki kiliseye ulamak için yerleştmtnmerkezinden 45 dakikalık bir yürüyüş gerekmektedir.

Tanım: Birbirine simeVik iki neften oluşan kilieye giriŞ güneynefin güney duvannda, eksenin batısındaki kapı ile saglarunaktadır.

Eş büyüklükteki nefler beşik tonozlarla örtülüdür. Nefleri ayıransistem günümüzde belli degildir. ancak kuzey ve güney nefterin tonoz-lan. aralarında 0.55 .m. lik btr duvar yüzeyi bırakarak üsttebirleşmektedirler. Bu birleşme yerinde. dört yuvarlak kemer ve ara-Iannda iki silindirik çıkıntı bulunmaktadır. Dog:udaki silindırikçıkıntırun güney yüzünde" 1084" tarihi. batıdakinin güney yüzünde"Aziz Spiridon Kilisesi" ibaresi kazılıdır (Res. 25). Kuzey nefin kuzey,güney nefin güney duvarlannın dogu uçlannda yanın yuvarlak birerniş yer almaktadır. Nefler dog:uda. merkezi içeride yuvarlak planlıapsislerle nihayet.tenmektedir. İki apsis, üçüncü bir apsisgörünümündeki geçÜJf" birbirine baglanmaktadır. Kuzey apsisin ku-zeydog:usunda, geçitin dog:usunda ve güney apsisin güneybahsındayan yuvarlak küçük nişler. güney apsisin dog:u duvanna bitişik taşbir altar bulunmaktadır. Kuzey nefin kuzey tenıplon levbasının nao-sa bakan yüzünde kabartmı;ı bir haç, haçın altında kazıma bir yazıtvardır. ancak yazıt okunarnayacak kadar haraptır.

ın. t)çNEFLİ~'lşF.l_

Güzelyurt'ta sadece bir adet üç nefli kilise saptaıumştır.

No. ı3 (üç1ü KILISe)

Kltabe: -

Araştırma: .

Yerl : Kilise Kömür!ük vadisine giden aşag:ı yolun kuzeyinde.mezarlıgın karşısındadır.

Tanım: Yan yana üç neften oluşan kiliseye giriş orta nerinbatısındaki kapı tIe sagıanmaktadır. Kapı özgün şeklini yitinn1ş,moloz taşla yeniden örü1müştür (Res. 26).

Ortadaki büyük. yanlardaki yaklaşık eş büyüklükteki nefler beşiktonoz örtülüdür (plan 19). Nefler, ortadaki düzgün olmayan payelerln"dog:u ve batılanndaki açık1ıkIarla birbirlerine bag:lanmaktadırlar.

140

iM. sacit PEKAK

Dogu~batı dogruıtusunda uzun dikdörtgen planlı orta nefin batı du-varında. eksenin güneytnde giriş kapısı, kuzey duvanmn doguköşesinde yuvarlak küçük bir niş bulunmaktadır. Merkezi içeride yu-varlak planlı apsisin dogu duyan ekseninde ve kuzey duyannda birerruş, güneybatı köşesinde bir otunna sekisi vardır. Yan nefleI1n kuzeyve güney duvarlarında otunna sekilerl, kuzey neftn kuzey duvanrundogu köşesinde; güney nerin güney duyanllIn batı köşesinde küçükbirer Iliş yer almaktadır. Yan netlerin merkezi içeride yuvarlakplanlı apsıslertnın dogu duvarlarında birer ruş bulunmaktadır.

NOTLAR

1) Yıldız Üniversitesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon AnabilimDalı Ögretim üyeleri ile Rôlöve-Restorasyon lisansüstüögrenenerinden oluşan bir grup, 22 Mayıs 1983 tarihindenitibaren birkaç yıl süreyle Güzelyurt'ta çalışmalar yapmış.ilçenin meydan düzenlemesi, eski bır Rum okulunun oteledönuştürülmesı gıbi başanIı uygulamalan gerçekleştinniştir.Bu çalışmalar sonunda aynı üniversitede dokuz yüksek lisanstezi yaptınlnuştır.(Agaryı1maz 1986: 45).

2) Makalenin konusunu oluşturan çahşma 1980 yılında HacettepeÜniversitesi Sanat "Tarihi Bölümü'ne bitinne tezi olaraksunulmuştur. Aradan geçen 12 yıl gibi uzun süre içinde çeşitlinedenlerle Güzelyurt'a hemen her yıl gidilmiş ve yapılanndurumu gözden geçirilmiştir. Güzelyurt'a son gidişIerimizde,yerleşirnin içindeki bır vadıde çok sayıda kaya kilisesi tesbitedilmiştir. Ayrıca Aşagı mahallede. Güzelyurt'ta başka benzeribulurunayan serbest haç planlı. büyük boyutlu bir kaya kilisesigörülmüş, ancak planı zaman azlıgmdan çıkartılamamıştır.Kll1selerin yanısıra. SÜmer sokaktaki kayaya oyma bir mescıtüzerinde çalışılmıştır. Belirtilen bu yapılar. yerleşimdekikapalı Yunan haçı planlı iki ktlise ile birlikte yakında yaymaverilecektir. Makalede tanıtılan killselerin pek çogununorijinal ismi bilinmemektedir. Bu nedenle. kiliseler ilçemerkezinden Kömüdük (veya Manastır) vadisi yönünde sıraylataıutılacaktır; kiliselere belirtilen yönde numara verilmiş,ayrıca 1981 yılındaki çalışmamız sırasında kiliselereverdigimiz adlar parantez içinde bel1rt1~ştlr.

3) ı. H. Konyalı (1974: 1943). Kanuni dönemine ait bir defterdeyerleşirnin "KörveU" olarak z!kredlldl~lnl belirtir. ancak bu

141

-Edebiyat Fakültesi Dergisi

bilginin kaynagıru vermez. Araştırmacı aynca, elinde bulundugunubelirttlgi orijinal satınalma hücceline göre. Gelverl'nin 1258 M.yılında Sultan Il. Keykayus'un mülkü oldugunu öne sünnektedir.

KAYNAKÇA

AgarYıImaz. ı. (1986), "Güzelyurt/Gelverl Yerleşmesi ve Ilgill Çalışmalar", Taç,Türkiye Anıt Çevre TUıiZmDegerleıini Koruma vakfı Yayını. 1.1: 41-47.

Gtovanin1. L. (1971), Arta of.Cappodocla. London. ,HUd. F. ve M. Restle (1981), Das byzantinlsche Sırasııeneytem in. Kappadoklen. Wien.Konyalı. 1. H. (1974), Abideled ve KitabeIed Ue NlIde Aksaray Tarihi,

ıstanbul.Lafontaine, J. (1963). "Nouvelles notes Cappadociennes", Byzantion 33:

121-183.Lebides. A. M. (1899), Ai en Monolithol. Monai tes Kappadoldas kal

Lykaonia&. Istanbul..ötüken, S. . (1983), "Zwelschiffige Klrchen in Kapparlokien und in den

Abgrenzenden Gebleten", XVI. Internationaler ByzantlnlstenkongressAkten 11/4, Jahrbuch der österrelchiachen ByzantinistUı: 32/4:.543H55ı.

Petropoulos. D. ve H. Andreadis (1971). He Thpeskeutike Zoe StenPerlpherela Aksaray-Oelverl. Athen

Ramsay. W. M. ve G. L. BeD (909). The Thousand and One Churches.London.

Rott, H. (l90B). Kleinaslatlache Denkmaeler aus Psidlen, Pamphyllen.Kappadoklen und Lyklen. Le1pzig.

Schlemenz, G. P. (972), "Em Nefund byzantinlscher Wandmalerel inGüzelyurt". Römlsche guartalsehrlft filr christlicheA1tertumskunde und Klrschengeschichte. 67: 153-174.

Schiemenz, G. P. (1988). "Marla als Chrlstmutter in Güzelyurt". IstanbulerMlttellwagen 3B: 315-342.

Thierry. N. M. {l963J. Nou'VeUes Eglises Rupestres de de Cappad.oce.Region du Hasan Dalı. Paris.

.

142

M. sac:lt PEKAK

AKSARAY

3-Meydanb-IJ.ı.diyec_Cami

--t> ~ibDE

KO.21 4---KIZilKW

6ÜlELYURT IKRoıiı

KOMüHtlmlAHASIIR YACi~i !XRDKil

145

Edebiyat Fakültesi Dergisi

"""!OfLU .~IS!i

-~"1'-"~

K(J,; illÜV,"Ci"Llx!,i,n €;), '.,. iô

PLAN: 1 PLAN ; 2

.'H,ı,"",.otımi.

"0,.~ !S""(~ KllJsEI

,.

PLAN : 3 PLAN : 4

146

M. sacit PEKAK

t110,,0 ÇÖMU'Çi'l"E

~€)

PLAN : 5 PlAN: 6

""'''(YAlNIZICIlIS,1

.. €)t

PLAN : 7 PLAN : 8

147

,o,,, ,,,.,o;,jS<I

- €;)

PU\N:9

NO,19 YAMAÇ KiıisEo \ 2 3 ~...

PLAN : II

148

Edebiyat Fakı1ltest Dergisi

, ,

PLAN: LO

\ ,

PLAN: 12

--

M. sacit PEKAK

PlAN: 13

,

q~.,

PlAN: 15

/~.."~.'./ '\

i ', \

-

L _-6

PlAN: 14

ii i

Ç;,(

No". (~Al!UUJ >:ILIsvAZ!Z.'PHTH!HOSI

PlAN: 16

149

-"1::X.

.Edebiyat Fakültesi Dergisi

_,,_h,.,

i >->

" \i i-=

1jO.1ŞıçiFTEKi,is<1. (o

PLAN: 17

150

t

PLAN: 18

-ıi _"

PlAN: 19

-M. Sacit PEKAK

- - -

Res. 1: Güzelyurt. Genel GörünOm

151

Edebiyat Fakültesi Dergisi

Res. 3: KömOrlük (veya Manastır) Vadisi, Genel Görüntü

- -

.,

Res. 4: Yüksek Kilise, GÜlleydogtldan

152

--M. Sacit PEKAK

Res. 5: No. 4a (Siimer Kilise 1)Güney Cephe

Res. 7: No. 10: (Çömlekçi Kilise)Ana Apsis

Res. 6: No. 9 (Hacı Saadet KoçlCafarIar Kilisesi) Mozayık Pano

i

Res. 8: No. 10 (Çömlekçi Kilise)Kuzey mekana açılan kapı

153

Edebiyat Fal;:altesl Dergisi'

Res. 9: No. LA (Çömlekçi Kilise)Ana nef tonozu, Fresko

. Res. ıo: No. LO (Çömlekçi KilIse)Ana Nef Kuzey Thnoz Yansı, Fresko.

Yahuda'nın ihaneti (Ayrıntı)

Res. ll: No. 12 (Yalnız Kilise)Apsis, Fresko

Res. 12: No. 15 (Köml1rlü Kilise)Giriş

154

-M. Sadi. PEKAK

Res. 13: No. 15 (KOmiirIiiKilise)Naos, Güney Duvar Vaftiz Teknesi

Res. 14: No. 15 (KOmilrlOKilise)Naos, Berna arasındaki Kemer,

Batı YÜZÜ. Yazıt

Res. 15: No. 17 (KüçakKilise)Giriş

Res. 16: No. 17 (Son Kilise)Tonoz. Fresko (Ayrıntı)

155

Edebiyat Fakültesi Dergisi

Res. 17: No. 19 (Yamaç Kilise) Babdan Genel Gön1ntü

Res. 18: No. 20 (Yüksek Kilise/AziZ Mamas Manastın), Kilise KuzeydogtIdan

Res. 19: No. 20 (Yüksek Kilise/AziZ Mamas Manastın), Kilise Kuzeybab Cephe

156

--M. Sadt PEKAK

Res. 21: No. 8 (Alunat1ı Kilise) Tonazun KuzeyYansı, üst Şerit,Fresko. Yusufun Rüyası? (Aynntı)

Res. 22: No. ıı (Fnntaşı Kilise) Güney Nef, Güney Duvar

157

Edebiyat Fakültesi Dergisi

-..--Res. 23: No. 14 (Kalburlu Kilise/Aziz Ephthemios Kilisesi) Güney Cephe

Res. 24: No. 14 (Kalburlu Kilise/AziZ Ephthemies Kilisesi) GOney Nef, Apsis

Res. 25: No. 21 (Kızıl Kilise/Aziz Spiridon Kilisesi) Yazıt

158

-M. Sacit PEKAK

Res. 26: No. 13 (Üçlü Kilise) Batı Cephe, Giriş

159