bizans devleti'nde meslek birlikleri

8/13/2019 Bizans Devleti'Nde Meslek Birlikleri

1/175

T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

BZANS DEVLETNDE MESLEK BRLKLER YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN HAZIRLAYANYrd. Do. Dr. Sezgin GLAY Perihan KARAASLAN

2012


2/175

T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

BZANS DEVLETNDE MESLEK BRLKLER YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN HAZIRLAYANYrd. Do. Dr. Sezgin GLAY Perihan KARAASLAN

Jrimiz, / / tarihinde yaplan tez savunma snav sonunda buyksek lisans tezini oy birlii/okluu ile baarl saymtr.

Jri yeleri 1.

2.

3.

4.

5.

F. . Sosyal Bi limler Enstits Ynetim Kurulunun . / . /. tarih ve sayl kararyla bu tezin kabul onaylanmtr.

Prof. Dr. Erdal AIKSESSosyal Bilimler Enstits Mdr


3/175

II

ZET

Yksek Lisans Tezi

Bizans Devletinde Meslek Birlikleri

Perihan KARAASLAN

F rat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Tarih Anabilim Dal Genel Trk Tarihi Bilim Dal

ELAZI 2012, Sayfa: XI + 163

Esnaf , kelime anlam olarak snflar anlamna gelir. Bamsz alan, sermayesiolmayan, kol ve beden gcne dayanarak i yapan giriimcileri tanmlamak iinkullanlr. Zanaatkr ve kk ticarethane sahipleri esnaf olarak anlr. Gnlk

yaammzn kolaylamasn salayan ve aslnda her karlamamzda da ahlaknsorguladmz bu grupta, frncdan mlekiye, kasaptan mzisyene, ayakkabcdanmarangoza, dericiden demirciye ve kuyumcuya varana kadar pek ok meslek grubu yer almaktadr.

stanbulu siyasi, sosyal ve iktisadi denetimi altnda tutan Bizans esnaf vetekilat, merkezin ekonomik ihtiyalarn sistemli bir ekilde karlamtr. Dini, ahlakive sosyal rgtlenmeyi bnyesinde barndran lonca tekilat, toplumsal rgtlenmenin

ileyiinin de mkemmel bir rneidir. Ancak her yap zamana bal olarak deime,gelime ve yok olmaya mahkmdur. Bizans Lonca rgtlenmesi de teknolojik vedemografik gelimeye kar zaman zaman direnmi ancak 12. yzylda yaanan Halseferleri Bizans ekonomisini zarara uratm, Bizans ticaret ve endstrisi talyanlarneline gemitir. Son dnem Bizans ekonomisi gl bir feodalleme dnemine girmitir.

Anahtar Kelimeler: Esnaf, Zanaatkr, Lonca rgtlenmesi, Feodalizm
http://blog.milliyet.com.tr/AramaBlog/?search=Esnafhttp://blog.milliyet.com.tr/AramaBlog/?search=Esnafhttp://blog.milliyet.com.tr/AramaBlog/?search=Zanaatkarhttp://blog.milliyet.com.tr/AramaBlog/?search=Zanaatkarhttp://blog.milliyet.com.tr/AramaBlog/?search=Zanaatkarhttp://blog.milliyet.com.tr/AramaBlog/?search=Esnaf


4/175

III

SUMMARY

Master Thesis

Professional Unions of the Byzantine Empire

Perihan KARAASLAN

The University of Frat The Institute of Social Science

The Department of History

The Department of General Turkish History

ELAZI 2012, Sayfa: XI + 163

Guilds mean 'classes' as the meaning of the word. It is used to define

entrepreneurs that self-employed, on-capital and working on the strength of arm and

body. Artisans and owners of small business are mentioned as guilds. In this group,

making our daily lives easier and in fact, we have questioned their morality whenever

we meet; there are many tribes from different sectors as baker, potter, butcher, musician,

shoemaker, carpenter, leather dealer, blacksmith and jeweler.

The Byzantium guilds and artisans that control the Istanbul in politics, social and

economic, provided the economic necessities of the center in a systematic way. Guild

organization that hosts the religious, moral and social organisation is also an excellent

example of the functioning of social organisation. However, every formation is destined

to perish as time dependent change and development. Byzantium Guild Organisation

resisted against the technological and demographic development from time to time, butthe Crusades in 12. century damaged the Byzantium economy and Byzantine trade and

industry was taken by the Italians. Last period Byzantium economy entered the period

of strong feodalism.

Key Words: Guilds, Artisans, Guild Organisation, Feodalism


5/175

IV

NDEKLER

ZET .............................................................................................................................. IISUMMARY .................................................................................................................. III

NDEKLER ............................................................................................................. IVN SZ ......................................................................................................................... VIKISALTMALAR ........................................................................................................ VII

KONU VE KAYNAKLAR ........................................................................................ VIII

GR............................................................................................................................... 11. KONSTANTNOPOLS............................................................................................... 12. MESLEK BRLKLERNN OLUUMU ................................................................... 5

BRNC BLM 1. BZANS LONCALARINA YELK ARTLARI VE LONCALARDA

DENETLEME

1.1. Ticari Sular ve Verilen Cezalar .......................................................................... 251.2. Esnaf Birliklerinin Bal Olduu Dernekler ve Kurulular ................................. 30

1.2.1. Bizans Loncalar ile Ahi Birlikleri Arasndaki Farklar ................................. 36

1.2.2. Dini Dernekler ve Cenaze-Defin Dernekleri ................................................. 38

1.2.3. Mesleki Dernekler ......................................................................................... 39

KNC BLM 2. BZANSTA ESNAF GRUPLARI

2.1. Gda rnleri reticileri...................................................................................... 452.1.1. Ekmek reticileri, Frnclar ......................................................................... 45

2.1.2. Balk retimi ve Balklar ........................................................................... 482.1.3. Et Satclar.................................................................................................... 51

2.2. Baharat Ticaretiyle Uraan Tccarlar ............................................................... 512.3. Sna rn reticileri Ve Ticareti........................................................................ 54

2.3.1. Mamul Sanayi rnleri reticileri ve Ticareti ............................................. 542.3.1.1. Dokumaclar ............................................................................................ 54

2.3.1.1.1. Bizansta Kuma Satcl............................................................... 66

2. 3.1.2. Cam reticileri ...................................................................................... 71


6/175

V

2.3.1.3. Kt reticileri...................................................................................... 722.3.1.3.1. Konstantinopol (Bizans) Kathanesi ............................................. 75

2.3.1.4. Dericiler ve Ayakkab reticileri ........................................................... 752.3.1.5. Mobilya reticileri ................................................................................. 772.3. 1.6. Maden retimi ve Kuyumcular .............................................................. 792.3.1.7. Sabun reticileri..................................................................................... 842.3.1.8. Bizans Amphoralar (mlekleri), Seramikiler .................................... 87

2.3.1.8.1. Selanik i Seramikler ...................................................................... 892.4. Ham ve Yar Mamul Sanayi rnleri reticileri ................................................. 91

2.4.1. pek ................................................................................................................ 922.4.1.1. pein p Haline Getirilmesi ................................................................... 932.4.1.2. Bizansta pek, Pamuk, Yn ve Keten reticileri .................................. 96

2.4.2. Boya reticileri........................................................................................... 1042.4.3. Koku (Itriyat) Maddesi reticileri ............................................................... 106

2.5. Dier reticiler .................................................................................................. 1082.5.1. Bahvanlar .................................................................................................. 108

NC BLM 3. MESLEK GURUPLARINDA SOSYAL YARDIMLAR VE YARDIMLAMA 3.1. Meslek Gruplar Arasnda Yardmlama ........................................................... 111

3.1.1. Madencilerin Yardmlamas ....................................................................... 1113.1.2. Sandklarca Salanan Yardmlar ................................................................. 1113.1.3. Madenciler Dndaki Meslek Guruplarnda Yardmlama ......................... 112

SONU........................................................................................................................ 115KAYNAKLAR ............................................................................................................ 127

EKLER ........................................................................................................................ 138

Z GEM............................................................................................................... 163


7/175

VI

N SZ

nsanolu var olduu gnden itibaren tketim faaliyetini srdrmtr. Ancak bildiimiz gibi tabiatn bize sunduu imknlar snrl dzeydedir ve sreklilik arz etmesiiin insanolunun da buna katkda bulunmas gerekir. te insanolunun tabiatn bizesunduu imknlara sreklilik vermek amal katld faaliyetler retim faaliyetleri adntar ve gnmze kadar var olmu olan btn devletlerde bu faaliyetler srdregelmitir.

retim tketimi, tketim de rn fazlasn dourmu ve bu fazla rnlerin pazarlanmas sonucu da ticaret domutur. Bu faaliyetlerin sistemli bir ekildeyaplmas belirli tekilatlarn ortaya kmasna neden olmutur. Esnaf ve zanaatkrlarntekilatlanmas olan Lonca Tekilatlanmas da bu ekilde olumutur.

imdiye kadar Bizans Devletinde Lonca Tekilatna dair kapsaml biralmann yaplmam olmas nedeniyle bu konuyu tezkonusu olarak ele almaya kararverdik. Konunun ilenmemesinin nedeni, konuyla ilgili Trke kaynaklarn azl,Almanca, talyanca hatta Latince metinlerin incelenmesi gereklilii olabilir.

Tez konusu daha ok hukukular tarafndan ele alnmtr. Tarihilerce genelolarak deinilmi, bunun dnda bu anlamda sistemli bir alma yaplmamtr.

Biz de bu anlamda sistemli bir alma yaplmam olmas nedeniyle, tez konusuolarak konuyu ele aldk. Tezin oluturulmasnda konuya ilikin birincil kaynaklarla,ilgili kitap, makale ve tezler incelenmi, ayrca gelien teknolojinin bir rn olaninternet kaynaklarndan da yararlanlmtr.

almam srasnda yardmlarn esirgemeyen deerli hocam M. Beir AANa,danmanm Sezgin GLAY a, deerli Ergnz AKURA hocama ve bu younalma esnasnda gerek hogrs gerekse yardmlar iin deerli eim Eren

KARAASLAN a teekkr ederim.

Elaz - 2012 Perihan KARAASLAN


8/175

VII

KISALTMALAR

A.. : Ankara niversitesi A. . D. T. C. F. : Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi A. . : Atatrk niversitesi BID : Barbarlar zleme Dairesi CIA : Central Intelligence Agency ( ABD Merkezi Haber

Alma Tekilat) c. : Cilt

ev. : evirenDB : Diyanet leri Bakanl Dr. : Doktora

. A. : slam Ansiklopedisi . . : stanbul niversitesi m. : Madde

May. : Mays MEB : Milli Eitim Bakanl Org. : Orgeneral

s. : Say S. : Sayfa

TTK : Trk Tarih Kongresi Vs : Vesaire

Yay. : Yayn Y.L. : Yksek Lisans


9/175

VIII

KONU VE KAYNAKLAR

1. KONU

nsanlk var olduu gnden beri insann yeme ime ihtiyac srdre gelmitir.nsan hayatnn devam iin gerekli olan bu beslenme gds iin, verilmemimcadele, yaplmam bir sava yoktur. dem(AS)n oullar Habil ile Kabilinsavandan, nefsine yenik dmelerinden balam olan bu hayat mcadelesifarkllaarak gnmze kadar gelmitir. te Konstantinopolis de insann hayatndevam ettirmesi iin gerekli gdlerin ekici ehri olmu ve tarihte birok devlete bakentlik yapmtr. Byle bir ehrin ihtiyalarnn salanmas da mutlaka sistemli vesrekli ilerleyen bir mekanizmann varln gerekli klmtr. Bu yzden Konstantinopoln iaesinin salanmas devletin her zaman nem verdii bir hususolmutur. Zaman ierisinde artan nfusuyla dnemin artlar ierisinde ithalat veihracatn, ticaret ve zenginliin, gzde mesleklerin merkezi olarak nitelenebilecekkentin ihtiyalarnn temini meselesiyle ilgili olarak literatrde baz almalar bulmakmmkndr. Konuyla ilgili olarak imdiye kadar yaplm olan almalarincelediimizde, konunun ehemmiyetine ramen yaplm olan almalarn snrllde kald grlmektedir.

Bizans devletine tarih boyunca Avarlar, Persler, Emeviler, Abbasiler, Bulgarlar

birka kez kuatma giriiminde bulunmu ancak hibiri ele geirememitir. ehre 11.yzyln ortalarndan itibaren fetih amal ynelmi olan sadece Trklerdir. Dolaysyla,topraklarn ve eserlerini btnyle ele geirmi olan Trklerin, Bizansn kltr vekurumlar bir yana, siyasi tarihiyle bile uramak zorunluluunu duymam olmas

bilimsel adan zlnecek bir durumdur. Anadolu ve Rumelinin Seluklu ve Osmanlfetihlerine dair Trk bilginlerinin yaptklar aratrmalar hep bu ihmal sebebiyle

doyurucu olmaktan uzak kalmtr. Tarih aratrmalarnn temeli olan klasik dil bilgisiyle donanm bir aratrc kadronun yetitirilmesi iin yeterli gayretingsterilmemi olmas bilimsel aksamalarmzn en belli bal sebebidir. Trkniversitelerinde hala Orta a Latince ve Greke reten krsler yoktur.

Eski dnyann her ktasnda tarihi olan Trklerin hkim olduu lkelerin,Trklerden nceki, Trk egemenlii altndaki ve Trklerden sonraki tarihleri hakknda

bilimsel her hangi bir eser olmad gibi, bunlarn tarih ve kltrleri zerinde yazlm

bat eserlerinin evirilerinden bile mahrumuz. imdiye kadar Bizans Devletindeki esnaf


10/175

IX

ve zanaatkr kurumlarna dair sistemli bir alma yaplmamtr. Trklerin tarihinden nce ya da Trklerle birlikte devlet kurmu olan milletlerin kltr kurumlar, sosyalmesseseleri, hayr kurumlar her zaman ilgi duyulan bir alan olmutur. Ayn dnemdeyaam devletlerin birbirleriyle etkileiminin ka nlmaz olduu bilinciyle bu konulardneminde incelemek ve tahlil edebilmek iin Bizans Devletinde Meslek Birliklerinitez konusu olarak ele almak istedik. Bizansn idare sisteminde yzyllara damgasnvur an belirgin deimeler yoktur. Bu, tarihte var olmu tm devletlerin ortak zelliidir.Devletlerin dou, gelime ve ykl sreleri vardr. Bu aamalarn her devlette sresideikendir. Bizans devleti tarihte bin yllk bir tarihe sahip olmutur ancak gerek devletidaresinde gereks e kurumlarnda belirgin deiim olmamtr. Deiim ve gelimelerzamana yaylm olduu iin tezimiz iin bir yzyl snrlamas yapmadk. Bizansdevletinde esnaf ve zanaatkrlara dair bilgiler kaynaklarda ok snrldr. Bizans konuedinen hemen hemen btn eserlerde bu bilgi azl ile kar karya kalnmaktadr.Genel olarak belirli esnaf gruplarna deinilmekte, bunlardan bazlarna hemen hemenhi deinilmemektedir. Bizans devleti bal altnda yaynlanm eserlerin bu devleteait tm bilgileri iermesi gerekir. Ancak kimi zaman bu, kaynak azl ya da evirigerektiren zorluklarla karlalmasndan istenilen sonucu vermeyebilir Aratrmamznsnrlarn daraltmamak, aratrmamzda bilgi sknts ekmemek iin aratrma

sahamz geni tuttuk ve konuyla ilgili bulduumuz her bilgiyi tezimize iledik.Tezimiz Bizans dnemi esnaf ve zanaatkrlarn ierdii iin stanbul ehrini

Konstantinopol olarak adlandrmak istedik ve bu ekilde adlandrdk. Bizans Devletinde esnaf ve zanaatkrlk bal altnda konu edindiimiz

tezimize dair kaynaklar snrl dzeydedir. Bizans Devleti hakknda kapsaml saylacakeserlerde dahi tezimizle ilgili bilgi ok snrldr. Ulaabildiimiz kaynaklar genel birdeerlendirme yapmaya imkn verecek dzeydedir.

2. KAYNAKLAR .

Tarih konular incelenirken ilk bavurulan kaynaklar genelde dnemin tarihkitaplar ve kroniklerdir. Bir ksm dorudan elimizde olan, bir ksm hakknda dadolayl olarak bilgi edindiimiz Bizans Devletini konu edinen tarih kitaplar vekron ikleri maalesef esnaf ve zanaatkrlara dair doyurucu bilgiler iermemektedir. BataAnna Komnenann Alexiad , Georges Lefran cn Hstoire du Commercesi, Harry

TurtledoveninThe Chronicle of Theophanes i ve Gyula Moravcsk -Romlly J. H.


11/175

X

JenknsinConst antne Porphyrogentus De Admnstrando Imperosu olmak zere,Fikret Iltan tarafndan evrilen Georg Ostrogorskynin Bizans Devleti Tarihi, TamaraTalbot Ricen Bizansta Gndelik Yaam adl eseri, M. V. Levtchenkonun Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, Jean Claude Cheynetin Bizans Tarihi,Alain Ducellier- Michel Balardn Konstantinopolis 1054-1261 , Lajos LigetininTarihteTrk Yurtlar adl eseri bata gelen eserlerdir.

Bizans Devleti hakknda en temel kaynaklardan biri, G. Ostrogorskynin Bizans Devleti Tarihi adl eseridir. Eser, devletin tarihiyle ilgili kapsaml diyebileceimiz bilgiler iermektedir. Ancak esnaf ve zanaatkrlara dair bilgiler bu eserde de snrldzeydedir. Yine M. V. Levtchenko ve J. C. Cheynetin de Bizans Tarihi adl eserlerikonuya yzeysel olarak deinmektedir.

Bizans Devletine dair yaptmz tm aratrma eserlerinde rastladmz isimdnemin stanbul valisi Eparkhostur. Eparkhos, dnem iinde Bizansta yaam, bakentteki dzenin korunmasndan ve iaenin salanmasndan sorumlu stanbulvalisidir. dare mekanizmasnn bandaki dnem imparatorlarnn ilk yapt i, devletintm topraklarnn sorumluluk ve denetiminden grevli bir vali semek ve yaplanlar biryere kaydettirmek olmutur. te O dnemin stanbul valisi olan Eparkhos da valilikdnemini iine alan stanbulu Eparkhoslar adl eserine ilemitir. te Eparkhoslar

Kitab da bu valiye ait, dnem iinde yazlm bir eserdir. Bizim baka eserlerden eldeettiimiz bilgiler de bu kaynaktan alnmtr.Elimizde olmayan bu eserin verdii bilgiler de snrldr.

Bizansn esnaf ve zanaatkrlaryla ilgili en nemli eser, Ricen BizanstaGnlk Yaamdr. EserdeTccarlar ve Zanaatkrlar bal altnda yeni bir blmayrlarak bu konuya dair ayrntl diyebileceimiz bilgiler verilmitir. Bu bilgiler konuyatemel oluturmutur diyebiliriz. Bu balk altnda, eparchn denetimiyle ileyen

Frnclar, Ayakkabclar, Boyaclar, Balklar, pek tccarlar, Kuyumcular, Domuztccarlar, Maden ileyicileri, mlekiler, Sabun ve Mum reticilerine deinilmekte;vergi uygulamalar, ihracat ve ithalatn nasl iledii, tccarlar aras ilikiler, lkeyegiri klarda uygulanan kurallar ve esnaflarn denetlenmesine dair bilgilerverilmektedir. Loncalara alm artlar nelerdir, yelerin uymas gereken kurallarnelerdir, rn sat nasl yaplrd, satta bir alan snrlamas var myd, dkknlarnsralamas nasld, bir kural dhilinde mi oluuyordu vs. sorulara eser yant

vermektedir. Ayrca verdii fotoraflarla dnem iinde yaam izlenimi uyandrmakta,


12/175

XI

dneme dair yorum gcmz artrmaktadr. Tabi yine de bu kaynakta da doyurucu bilgiye ulaamyoruz. Kimi esnaf gruplarna birka cmleyle deinilmitir. Bu bilgilerde bizim iin yeterli dzeyde deildir.

Ricen eserinden sonra aratrmamz iin dier nemli kaynak, Alain Ducellier -Michel Balardn Konstantinopolis 1054- 1261 adl eseridir. Burada da konuyla ilgiliayrntl bilgi bulunmaktadr. Konstantinopolis ehrinin ykseli ve gerileyiinden,hiziplere, ticaretten, esnaf ve tccarlara, etnik gruplar arasndaki ayrmclktan, ehrinBat iin istila edilebilecek bir kent grnm kazanmasna kadar akla gelebilecek tmkonular eserde ilenmitir.

almamzda yararlandmz en nemli kaynaklardan biri, StevenRuncmann, " Byzantine Trade and Industry ", The Cambridge Economic History ofEurope, ed. M. M. Postan, vol. II , Cambridge 1987 adl makalesidir. Yaralandmzkaynakta Bizans meslek birliklerine deinilmitir. Eser aratrmamz iin genel birdeerlendirme niteliindedir. Ancak en ufak bir ayrntnn bizim iin ne kadar nemliolduunun bilincinde olduumuz iin bu kaynaklar ok titiz bir ekilde ele alp,konumuzla ilgili bulduumuz her bilgiyi tezimize iledik. Yine buna ilavetenyararlandmz dier ngilizce makaleler,Angeliki E., Lajou, " The Agrarian Economy,Thirteenth-Firteenth Centuries ", Jacques, Lefort, "Rural Economy and Social Relations

in the Countryside" ve John L., Teall, "T he Grain Supply on the Byzantine Empire, 330-

1025 dir.

almamzda bizim iin en nemli aratrma sahas, dnemimizin gncel bilgilendirme kayna olan internet siteleri olmutur. Hocalarmzn burada paylatklarDr. Tezleri, Y. L. Tezleri, ke yazlar, eserlerden alntlar, makaleler bizim iinnemli yardmc kaynak olmutur.


13/175

GR

1. KONSTANTNOPOLS

ehrin ok eskilere giden bir tarihi vardr . M.. 685te Megaradan gelenYu nanllar burada bir koloni kurmu, Kral Byzasn hkm srd M.. 667 ylndaise Byzantion kurulmutur 1.

Konstantinopolisin yerli halk, kenti kuran Megaryallarn soyundan gelenYunanllard. Rivayete gre Megaryal Byzas ve taraftarlar yeni ehrin mevkiihakknda fikir ve nasihatlerini almak zere Delf khinine mracaat etmilerdir. Khinkendilerine " Bu ehri krlerin memleketi karsna kurun" cevabn vermi veMegaryallar, yurtlar olan Korentten kalkarak uzun mesafeler ap, bugnk

Sarayburnu mevkiine gelmilerdi. Byzas, Boaz'dan Kadky'n yerinde bulunan ehri

seyreder ve kendi kendine sorar: '' Bu ehri neden benim bulunduum gzel yerdekurmamlar da karki orak topraklar zerine kurmular? Bu adamlar kr m? ''Sonra birden, khinin szlerini hatrlar: ''ehrini, Krler lkesi'nin karsnda kur!''. O an kararverir. Krler lkesi'nin karsndadr. Kendisi ehri, Boaz'n yakasndaki yemyeilyerde, yedi tepe zerine kuracaktr. ehir ksa zamanda Hali'le Ligos Burnu zerindekurulur 2. Kente Roma mparatorluu hkim olunca, kentin ad Septimius Severustarafndan ksa sreliine olunun ad Augusta Antonina oldu, ardndan imparator I.Konstantin zamannda kent Roma mparatorluunun bakenti ilan edildi. Bu srada

Nova Roma olarak deitirilen kentin ad benimsendi ve 330 ylnda mparator I.Konstantinin lmyle Konstantinopolise evrildi(11 Mays 330).3 KonstantinopoliseYeni Roma denmesinin iyi bir nedeni vard, nk saray mensuplar ve ynetimevrelerinden oluan egemen snfn yaklak tm Romallardan oluuyordu ve yerli

halkn Yunanl olmasna karn, Roma mparatorluunun Dou ve Bat olarak ayrld beinci yzyla kadar Latince resmi dil olarak kald. Yaklak bir yzyl kadar sonra

1 http://tr.wikipedia.org2 http://www.kotuvepis.com; Rice, s.193George OSTROGORSKY, Bizans Devleti Tarihi , ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1995,s.4; InDEMRKENT, "Bizans", mad. DA, C.6,stanbul 1992,s.230; Ana Britanica, stanbul,1994, C.6,s.23;Rice, s. 19; Robert MANTRAN, stanbul Tarihi, stanbul 2005, s.28-29; Gles MORGAN, Bizansn KsaTarihi , stanbul 2010, s. 25; Judith HERRN, Bizans, Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam,ev. Uygur Kocaba, letiim Yay., stanbul 2010, s. 193; Herbert HEATON, Avrupa ktisat Tarihi,

lkadan Sanayi Devrimine, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1995, s. 53; Byk Larousse, C. 13, s.stanbul 1992, s. 7294
http://www.kotuvepis.com/http://www.kotuvepis.com/


14/175

2

imparatorluun dousu resmen Bizans olarak tannrken, resmi dil olarakLatinceninyerini Yunanca ald. Bugn bile Trkiye, ran ve Arabistann baz blgelerindeRomayla eski balant srmekte ve Roma anlamna gelen Rum szcKonstantinopolis blgesi ya da Avrupa kkenli insanlar iin kullanlmaktadr 4.

Bizans mparatorluu 324-1453 yllar arasnda varlk gstermitir. I.Konstantinus , Konstantinopol ele geirip Roma mparatorluunun bakenti yaptktansonra, ehir ayrca Romann dousunun ynetim merkezi oldu. Romal soylularngyle de nfus nemli boyutta artmtr. Avrupa ile Asya arasndaki trafie ve EgeDenizinden Karadenize giden deniz yoluna ehir hkimdi; bunun sonucu ehir,dnemin ticaret ve trafik mer kezi haline geldi. Bin yl sreyleKonstantinopol, Bizansmparatorluunun iktisadi, askeri, kltrel, dini merkezi ve dm noktas olarak politik dnya olaylar ve insanln kltrel gelimesi zerinde en byk etkiye sahipolmutur. Nfusu srekli artmtr. 6. yzylda nfusu yarm milyona ulamtr 5. DouRoma mparatorluunun devlet ve toplum yapsnn 7. yzylda da gelenekselyaplardan belirgin biimde farkllamasn vurgulamak iin ehrin ad Bizans olarakyelenir. " Bizans " ad, Dou Roma mparatorluunu belirtmek iin, bu devletinadalarnca deil, daha sonra tarihiler tarafndan kullanlarak benimsenmitir. OysaBizansllar, Roma mparatorluunun gerek ve tek mirass olduklar inancylakendilerini Romaioi (Romallar ) olarak adlandrmlardr 6.

Konstantinopolissiz bir Bizans dnmek mmkn olmayp, ikinci Romagrevini stlenmitir. Grnt ve gelimilik olarak ilk balarda Roma taklit edilmiolsa da Bizansn ehresi Konstantinopolisin ehresinin deiimi gibi zamanla olmuve batdan ok farkl bir oluum ile ortaya kmtr 7. Pa gan devletinin Hristiyan devletolduu ve Romann sahip olduu stnl Konstantinopolise kaptrdKonstantinosun saltanat, pekl, Bizans Tarihinin balangcdr. Ama ayn zamanda,

Roma tarihi ile Bizans Tarihi arasnda belirgin bir kesinti olmadn da unutmamakgerekir. Bizans tarihi, yz yla yakn bir sre, Justinianusun mparatorluunun birliini yeniden salamak konusundaki baarszlna kadar, Roma mparatorluunun

4 Rice, s.19- 20; Aye DEMRTA , slam Fethine Kadar Diyarbakr , Frat niversitesi Tarih BlmY.L. Tezi, Elaz 2007, s. 102 5 Ostrogorsky, s. 446 Britanica, s. 23; Zilhace ATA, Bizans mparatorluunda Saray Tekilat, F.. Tarih Blm Y. L.Tezi, Elaz 2007, s. 9; BATAV, erif, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461), T.K.A.E.

Yay. Seri: III, S.A. 25, Ankara 19897 Herrin, s. 192


15/175

3

devam gibi grnr. Romann ve barbar istilalaryla kar karya olan Yunanistannmiras, ite bu yz yl boyunca yava yava Bizansa aktarlm ve derin etkilerleilenen devlet, Bizans mparatorluunun temel zellikleri olacak olan zelliklerialmtr 8. Eski gelenekler Konstantinopole intikal ettirilmitir. Konstantin, zenginlik veehrin ihtiam iin hibir eyi esirgememitir. ehri muhteem binalar ve devletin hertarafndan getirdii sanat antlar ile sslemitir. zellikle kilise yapmna byk gayretsarf etmitir.

Dneminde dnyann en byk katedrali olan Ayasofyay 360ta kuranKonstantin, bylece Roma mparatorluunun dinine inanan Bat ile ilk kopuu da budnemde balatmtr. Her ne kadar Bizans mparatorluu, I.Theodosiusun lm ile balasa da, Bizans mparatorluu Konstantinusun Hristiyanl getirmesine duyduusaygdan kendisini hep bir Bizans mparatoru olarak grd. Hristiyan inanc, Roma-Bizans devletinde tek bana hkimiyeti, Konstantinos tarafndan izlenen dini siyasetinsonucu pekitirmitir. Konstantiniusun yerine geen I. Julionus (361- 63), Hristiyanlakar putperest (eski inan) getirmeyi, yeniyle mcadele etmeyi hedeflemi ancakerken lm Hristiyanln zaferinde bir zorunluluk yattn gstermiti. Drdnc yzyldan itibaren, Roma mparatorluunun grnteki birliine ramen birok defamparatorluun iki ksm ayr imparatorlar tarafndan idare edilerek birbirinden

ayrlmaya balad. Nihayet 395 ylnda mparator, Arkadios ve Honoriosa ikiye blnm bir miras brakt. Bylelikle oktan beri hazrlanmakta olan ayrlkkesinlemi oldu. Bundan sonra da Dou Roma mparatorluu kurulmu bulunuyordu 9.

Beinci yzyln ikinci yarsnda imparatorluun Bat yars 476da Germenkavi mlerin saldrsyla yklrken, Dou yars bu tehlikeyi atlatmt. BizansDevletinde, yaad btn srece sknet bulamayaca, her iki cephede birdenmcadele balam oldu. Bu tarihten itibaren Bizans, hemen hemen hi aralksz,

douda meydana gelen byk devletler, kuzey ve bat da durup dinlenmeden dmanolarak ortaya kan milletlerle, ifte bir mcadeleye giriti10. Dounun Hristiyanmetropol karsnda, Barbar Batnn duyduu kskan bylenme, bu kentin tek merusiyasi iktidar ve gerek inancn yeryzndeki esiz billurlamasn oluturduudncesini glendirmekten baka bir eye yaramamtr. Bunun grnr ifadesi de,kentin tam bir durgunluk iine girmi dnyaya kar tartlmaz ekonomik

8 Paul LEMERLE, Bizans Tari hi, ev. Galip stn, stanbul 1994, s. 9 9

Charles DEHL, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, stanbul 1939, s. 12-1310 Ostrogorsky, s. 47


16/175

4

stnlyd; Slavlarn ve Bulgarlarn Balkanlara yaptklar " Barba r" aknlar, sonrada Persler den, onlarn ardndan Mslmanlardan oluan Doulu dmanlarn nlerinene karsa yldrm gibi kentin surlar nne kadar ilerlemeleri, onlarnKonstantinopolisi ele geirme konusunda gsterdikleri bu ateli arzu, hem zayflarn,hem de gllerin tanmak zorunda kaldklar kentin, benzer siz deerini kantlyordu.

Bizans mparatorluu, tarihte benzeri grlmemi bir bask ve sansr degndelik siyasetinin bir paras haline getirmiti. stanbula ulaan her yabanc tam birtaassup altnda tutuluyordu. Yabanclarn yaptklar alveriler, konumalar veevlilikler ok sk bir denetim altndayd. zellikle yabanclar izleyen gizli biristihbarat rgt kurulmutu. Bizans, DoudakiPolis devleti idi. mparatorluun bakenti olan stanbula gelen ya da burada yaayan Rus, Bulgar, Peenek, Hazarlar iletalyadan gelen Lombardiyal, Katolonyal, Amalfili tccarlar ok sk bir ekildeizlenmekteydiler 11 . Amalfili tccarlar, stanbuldan deerli ve ssl kumalar ithaletmekteydiler 12.

Konstantinopolis o kadar uzun bir sre boyunca, yabancnn ya kusursuzsavunma tertibat karsnda gln bir biimde kl oynatmaya, ya da cmertliininyz suyu hrmetine zenginliklerinden bir para dilenmeye geldii bir dnya-kentolmutu ki, av-kent statsne de almt. Kent ekici yapsn uzun sre devam ettirdi.

Ancak ehrin ne stn savunma gc ne de Grejuva denen Rum atei ele geirilmesininleyemedi. Bin yl imparatorluk olarak varlk gstermitir. Ancak bu bin yllkhkimiyet devletin mkemmeliyetini gstermez. nk imparatorluunun gcnhissettirmeye balad altnc yzyllardan balayarak devlet bir yandan g ve toprakkaybetmeye balamtr. ehrin g ynnden doruk noktasna eritii yzyllarda ehirkk bir adaya skm, byk miktarda topran kaybetmi ama aal yapsndanvazgememi haldeydi. Bu da bize zenginlik gcn kaynamdr sorusunu

sorgulamamz salyor. nktarihte var olmu olan devletleri incelediimizdeaann, gsteriin, zenginliin artt dnem aslnda devlet iin ykln da balangcdr. Yani diyebiliriz ki Konstantinopol ehri en ihtiaml, en gsterili, enzengin dnemini Bizans hkimiyetinde yaamtr ancak en sknetli devrini resmen 16Mart 1920de ehri kuatm olan Osmanl dnemi yaamtr.

11 smail Hakk ALTUNTA, Trkiye ve Ortodokslar, "KONSTANTNOPOLS CIASI",Yeni

Gnaydn, Nisan 1994 12 Levtchenko, s. 223; Legaret, s. 71


17/175

5

7.- 8. ve 9. yzyllardaki Arap istila ve kuatma hareketleri sonucu imparatorlukkent leri harabeye dnerken, topraklar zerindeki nfus da ciddi oranda azalmtr 13.Avarlar ve Perslerin 626da14, Mslmanlarn716- 717de15, Bulgarlarn 921-922degiritikleri unutulmaz kuatmalarda grld zere, gerekten de ele geirilmezliinikoruduu srece, kent bu stats ile iftihar edebilirdi. Ama Konstantinopolis 11. yzylile 14. yzyl arasnda, tamamen ekonomik nitelikte yeni hrslarn grnrdeki en glsiyasi gce bile zarar verebileceini, hatta onu ykabileceini onarlmaz bir gecikme ileanlayacakt. O zaman kendini gururla sergileyen av, fethedilen ve rzna geilen bir avadnmtr 16.

1024te yaanan kopu, bakentin ve onunla birlikte imparatorluun, DrdncHal Seferinin darbeleri altnda, tarihlerinde ilk kez devrilmesi anlamna geliyordu. Bir kez daha, 1453te decektir. O da ykldr. En kt dmanlar nezdinde bileuzun sre koruyaca itibara karn, Konstantinopolis asndan dnyann bakentiolmak, artk zlemli bir iddiadan baka bir ey deildir. O zaman kent neredeysetamamen Yunanllardan oluan, ama kutsal prlts hala Ortodoks dnyann tamamnkaplayan yeni bir imparatorlua, tinsel bir egemenliin yollarn gsterecek ve sadeceTrkler bu egemenlie siyasi boyutunu kazandrmay bilecektir 17.

2. MESLEK BRLKLERNN OLUUMU Cemiyet halinde yaayan insanlar birok faaliyetlerde bulunurlar, siyasi, fikri,

ahlaki, gzel sanatlar gibi. Fakat ne kadar nemli olurlarsa olsunlar btn bufaaliyetlerin yannda insanlarn hemen hepsinin kendilerini verdikleri bir takmfaaliyetler daha vardr. nsanlarn yaamalar iin zaruri olan, ihtiyalarn giderenmaddeleri elde etmek ve onlar ihtiyalarn gidermekte kullanmak iin yaptklarfaaliyetlerdir. Medeniyet ilerledike insanlarn ihtiyalar da artm ve insanlarn bu

ihtiyalarn giderme yolundaki faaliyetleri de gelimitir .nsanlar maddi ve manevi ihtiyalarn gidermek iin mal vehizmet istihsal 18

ederler. Ekonomik faaliyetin esasn tekil eden istihsal tabiat, emek ve sermayenin

13 Michael Phllp SCAFURI, Byzantne Naval Power and Trade: The Collapse of the Western Fronter ,Texas A&M University, May 2002, s. 6714 Turtledove, s.21-2315 Turtledove, s. 85-9116 Alain DUCELLER -Michel BALARD, Konstantinopolis 1054-1261 , stanbul 2002, s. 10- 11; Scafur,s. 6517

Ducellier, s. 12 18 stihsal : Elde etme, karma, retme, retim .


18/175

6

uygun bir ekilde birletirilmesi ile yaplr. retimin bu esasl unsurlarnn nemleriayn derecede olmamakla beraber, bunlardan birisinin mevcut olmamas halinde retimde mmkn olamaz19. nsanlar ilk zamanlarda alklarn giderecek hayvansal ve bitkisel rnler aramlardr. gdnn sahip olduu bu ilkel iktisat devresine"biriktirme iktisad" ad verilmektedir 20. nsanlar, tabiat karsnda pasif kalmam,tabiatn almasna istedikleri istikameti vermek istemiler ve bu ekilde tabiatkarsnda pasiflikten kurtulmaya almlardr. Tabiata hkmetmek arzusuyla nebat vehayvan cinslerinin slahna teebbs etmiler ve tabiatn bunlarinsan i htiyacna enuygun bir ekilde yaratmasna messir olmulardr. nsanlar kendi ihtiyalarn teminedecek nesneleri doada hazr bulamazlar. Doa ile ilikiye girerek, doaya karmcadele ederek bu nesneleri retirler. Ve bu retimi toplumsal olarak gerekletirirler.

retim, insann varoluunun temel kouludur. nsan, alma ile hayvanlartopluluundan ayrlmtr 21. retim glerinin geliimi ile birlikte tarm ve hayvanclkilk byk toplumsal iblmn gerekli klm, oban ve retim aralarngeli tirmiler, madeni aletler yapmlardr. Madeni aletler emein retkenliinde byk bir art salamtr. retici glerin gelimesiyle gerekli olandan daha fazla rn eldeedilmitir. Bylece art-emek ve art-rn ortaya kmtr. Fazla rnn depolanmasile birlikte insanlar oalm, aralarla daha fazla uraacak zamana sahip olmulardr.

Bu arada ifti ve obanlar arasnda deiim (ticaret- mbadele) domutur 22.Hayvansal rnlerle tarm rnleri deitirilmi, takas edilmitir. lk ticari alveriler bylece balamtr diyebiliriz. Ticari alveriler sonras para ekonomisi ortaya kar.Tm bunlar ktisat Tarihinin ilgilendii konulardr. Bunlar esas alarak iktisat tarihinintanmn yapacak olursak, insanlarn isteklerini, ihtiyalarnn dorultusunda bellilde deitirebildikleri ve uyarlayabildikleri doal bir evrede, uyarlamay retim vetama kapasitesini tedricen artran bir teknolojiyle yapt ve retimi salarken bir

ksm ekonomik faaliyetin veya toplumsal gelimenin bizzat kendinden kaynaklanan, bir ksm da denetim, ynetim ve sahiplenme hakkna sahip olan kanun koyucu birotoriteden kaynaklanan bir kurumsal evrede, tatmin etmesinin hikyesidir 23. Ticaretin

19 Mahmut KOLOLU; nsanlar En yi Baarabilecekleri Mesleklere Sevk Etmenin Ekonomik VeSosyal Bakmdan Ehemmiyeti , Ankara 1944, C. I, S. 1 , s. 92 (http://www.dergiler.ankara.edu.tr) 20 ner TOLAN, Bizans Devletinde Ziraat (IX.- X.Yzyl ),Y.L.Tezi, Elaz 2006, s. 321 Kololu, s. 93; nsanlarn Varlklarn Belirleyen Bilinleri Deildir, Tam Tersine Onlarn BilinleriniBelirleyen Toplumsal Varlklardr, s. 3(http://www.e- ktphane.egitimsen.org.tr ) 22

Heaton, s. 1523 Heaton, s. 7-12
http://www.dergiler.ankara.edu.tr/http://www.xn--e-ktphane-s9ab.egitimsen.org.tr/http://www.xn--e-ktphane-s9ab.egitimsen.org.tr/http://www.xn--e-ktphane-s9ab.egitimsen.org.tr/http://www.xn--e-ktphane-s9ab.egitimsen.org.tr/http://www.xn--e-ktphane-s9ab.egitimsen.org.tr/http://www.dergiler.ankara.edu.tr/


19/175

7

kendisi ksr bir dngden ibarettir. Geliebilmesi iin tarmsal retime muhtatr.Parlak tasvirleri yaplan dnemin nl banker ve tccarlar ayn zamanda topraksahibidirler; esnaf ve gemicilerin ou da zamanlarnn bir blmn iftilikle geirenkyllerdi24.

Balangta retim aralarnn ilkellii, retim bilgisinin gerilii, retimintoplumsal olmasn gerektirmitir. retim gleri ile retim ilikileri arasnda tam biruygunluk salanmtr. Zamanla aralarda gelime sonucu emein retkenlii artm,rn fazlas oalm ve insanlarn tek tek almalar, bireysel almalar yeterliolmaya balamtr. Bu da zel mlkiyeti gerekli klmtr 25. lkel dnemde yalnzca yave cinsiyet fakllndan ileri gelen bir i blm mevcuttu. Silahlar, giyim ve eveyalar zerinde ortak mlkiyet vard. Ortak mlkiyete bal bir sonu olarak, bir ksminsanlarn baka kiilere cret veya benzeri maddi bir deer karsnda emeklerinisatmalar sz konusu deildi. altrlanlar ve alanlar gibi bir ayrm yoktu26. EskiMsrllar zerinde yaadklar topraklar ziraata salih bir hale koymak iin bugn biletakdir ve hayretimizi eken muazzam eserleri yarattklar halde, insan emeininverimini artrmak iin hibir teebbste bulunmamlardr. nsanlar kabiliyetlerineuygun meslee giremiyorlard. Baba mesleini srdrmek zorundayd. Babildemeslekler kraln kontrolndeydi27. Atinada Solon devrinden itibaren babalar,

ocuklarna birer sanat retmeleri konusunda, kendi sanatlar olmas ok muhtemeldir;mecbur braklmlardr. ocuklarna bir sanat retmeyen baba, ihtiyarlk , maluliyethallerinde nafaka hakkndan mahrum edilirdi. mparatorluk Dnemi Romasnda daayn fikirlerin hkim olduunu grrz. Romada meslein icras umumi menfaatinicab olarak telakki edilirdi. Mesela ekmekinin olu 20 yana girdii andan itibaren babasnn mesleini icraya mecburdu.

Kleci toplumlar olarak adlandrdmz genellikle Nil, Dicle, Ganj, ndus, Sar

rmak gibi byk nehirlerin ve Akdeniz gibi gle benzeyen byk bir denizinevresinde kurulan ilk toplumlarda zamanla tarm, el zanaatlar, hayvanclkta bykilerlemeler olmutur. Sulu tarm ortaya km, tekerlek ve sandaln yapm ile ulamtekniklerinde byk aamalar kaydedilmi, sava teknikleri gelimi, nce nehir sonra

24 Carlo M. CPOLLA, Dnya Nfusunun ktisat Tarihi, ev. M. S. Gezgin, stanbul 1999, s. 23-2425 e- ktphane. eitimsen. org. tr, s. 21-2226 Ahmet TERZOLU, cretin Tarihsel Geliimi, Hukuk-Ekonomi- Siyasal Bilimler Aylk nternet

Dergisi , S. 74, Nisan 2008, (e-akademi.org)27

Sezgin GLAY,Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret (XI. ve XIII. Yzyllar ), Dr. Tezi,Elaz 1999, s. 10


20/175

8

deniz ulam gelimi ve yaygnlam, ticaret hzla genilemi, Baharat ve pek Yoludediimiz ticaret yollar alm, insanlar inden Sicilyaya kadar gezer olmulardr.Zamanla genel edeer ve deiim arac olarak para ortaya km, para ile birlikte ilksnfl toplumlarda nemli gelimeler grlmtr 28. Yaznn bulunmas ile szleitimin yetersizlikleri giderilmi, eitim sreci hzlanmtr. Ancak ivi yazs vehiyeroglif yazsnn renilmesi ok zor yaz olduklarndan ve uzun eitimigerektirdiinden okuma-yazma ufak bir aznln ayrcal olarak kalmtr. lk snfltoplumlarda kafa ve kol emeinin ayrlmas sreci bylece daha da hzlanm, reticilerokuma- yazma olanaklarndan yararlanamamlardr 29.

Romal hukukular, zel mlkiyeti snrsz bir biimde kabul etmiler vekorunmasn ngrmlerdir. Savalar bitince Dou ile ticaret balam ve gelimitir.Sanayi hemen hemen btn Ortaada zanaata dayanmtr. Zanaat ise lonca denilenrgtler tarafndan dzenlenmitir 30. Eskia kentlerinin ounda loncalar vardr.Bunlarn ounun kurulu amac tamamen ekonomik nedenlere bal deildi ve bunlardan ou daha ok, yelerinin toplumsal ve dinsel ihtiyalaryla ilgileniyorlard.Bylece bunlar bir cins dostluk cemiyeti, cenaze dayanmas ve len kulb karmolmaktaydlar. Bizansta da ekonomik faaliyetler birok gruba ayrlmtr. Bu gruplaradhil olmayanlar hibir i yapamazd. Bir insan ne kadar zeki, ne kadar zengin olursa

olsun bir ahsn meslei dnyaya gelmeden nce mensup olduu snfa gre tayinedilmi olurdu. Efsaneye gre, Romulusun ardndan tahta kan ikinci Roma kral Numa Pompiliustur. Romulusun lmnn ardndan Romallar, Sabin kkenli biradam kral yaparak onun her iki Roma kabilesine de sadk olmasn amalamlardr.

Numa kendisine krallk grevi teklif edildiinde yaklak 40 yandayd.Sabinlerin Cures adn verdikleri ve daha sonra Romallar ve Sabinlerin ortak olarakQuirites diye armaya baladklar ehirde yayordu. (Plutarch) Balangta teklifi

reddetmi, ancak babas ve Marcius Iin (Marcius II nin babas) basklar sonucu kabuletmitir. Efsanelere gre Numa, gne ve yllara gre ayarlanabilen bir takvimyaynlam ve Pontifex olarak adlandrlan rahiplerin ilk tzn oluturmutur.

28 Kololu, s. 30 29

Kololu, s. 34 30 Herbert HEATON, Avrupa ktisat Tarihi I, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1985, s. 51-79


21/175

9

Numann Romann topraklarn Pagi olarak bld ve Romann gelenekselmeslek loncalarn31 kurduuna inanlr: " bylece, tm insanlar sanat ve esnaf olarakayrm, mzisyenler, kuyumcular, marangozlar, boyaclar, ayakkabclar, dericiler,

piri niler ve mlekiler loncalarn oluturmu ve tm dier el sanatlaryla uraaninsanlar da tek bir kurum altnda toplam, her lonca kendi uygun mahkemelerini,meclislerini ve dinsel ad etlerini tayin etmitir "(Plutarch) 32.

Bizans ekonomisinin tarm d kesimlerine baktmz zaman ncelikle loncatekilatlanmasn grmekteyiz; bu loncalar esnaf ve zanaatkrlar, merkezin siyasal,toplumsal ve iktisadi denetimi altnda tutmaya yaramtr. zellikle stanbulun iaesiniucuz tutma politikas yerli tccarlar devlete balayan, memurlatran bir uygulamaylasrdrlmtr 33. Durkheim, ada ekonomik yaamn iinde bulunduu "hukuksal veahlaki kuralszlktan" rahatszlk duyarak maddi ilerlemenin (uygarln), zorunlu olarak insann mutluluuna ve ahlaki geliimine katkda bulunamayacan hatrlatmtr.Durkheim, byk brokratik yapsndan ve bireyler arasndaki mesafenin uzaklndandolay, modern toplumlarda kolektif bilinci temsil eden devletin, bireyleri ahlaki yndenkontrol etmede yetersiz kaldna inanr. Bu inan, onu, geleneksel toplumlarn meslekcemaatleri olan loncalar modern toplumlarda korporasyon ad altnda yenidencanlandrma arayna yneltmitir 34. Korporasyonlar, esas itibariyle ustalar arasnda

tesis edilen meslek teekklleridir. Bunlarn iinde kalfa ve raklarn bir rol bulunmamaktadr. Korporasyonlarda ii ve iveren mnasebetlerinde usta mutlak birhkimdir. alma artlar, cretler korporasyonlarca yani ustalarca tespit olunmaktadr.Kalfa ve rak iktisadi olarak tamamen ustaya tabidir. Bu tekilatlarn mesleki olduukadar, ahlaki ve dinsel ilevleri de bulunur 35. Her lonca bir dinsel cemaat nitelii tar.Tekilata bal her bir ye bir "aile "nin ferdi gibidir. yeler arasnda "kardelik "ilikileri vardr. Loncalardaekonomik faaliyetler, " kar " gdsyle deil "dev"

anlayyla yrtlmektedir. Loncalar, belirli bir zanaatn zanaatkrlarn birletirirdi.

31 Ergon Ernest BERGEL, "Kentlerin Tarihi", (http://www.yorumkat.com/genel-tarih-ve-inkilap-tarihi/424421-kentlerin-tarihi.html) ; Steven RUNCIMAN, "Byzantine Trade and Industry", TheCambridge Economic History of Europe, ed. M. M. Postan, vol. II, Cambridge 1987, s. 138-15032 T. MOMMSEN, Roma Tarihi, "Numa Pompilius", (http://tr.wikipedia.org ); Ortaa AvrupasndaSanayi, (http://notoku.com) ;33 Erturul KIZILKAYA,Osmanlnn Kapitalistleememesi Olgusu Balamnda Dnceler , ..Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi ktisat Anabilim Dal, stanbul 2005, s. 33-4734 Cevat ZYURT, "Durkheim Sosyolojisinde Ahlaki Kontrol Sorunu", Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi Deerler Eitimi Dergisi, S. 13, s. 10735

Ahmet TERZOLU, "cretin Tarihsel Geliimi", s. 74; zyurt, s. 107; smail GNE, "SosyalGvenlik",(http://idari.cu.edu.tr)
http://www.yorumkat.com/genel-tarih-ve-inkilap-tarihi/424421-kentlerin-tarihi.htmlhttp://www.yorumkat.com/genel-tarih-ve-inkilap-tarihi/424421-kentlerin-tarihi.htmlhttp://tr.wikipedia.org/http://tr.wikipedia.org/http://notoku.com/http://idari.cu.edu.tr/http://idari.cu.edu.tr/http://idari.cu.edu.tr/http://notoku.com/http://tr.wikipedia.org/http://www.yorumkat.com/genel-tarih-ve-inkilap-tarihi/424421-kentlerin-tarihi.htmlhttp://www.yorumkat.com/genel-tarih-ve-inkilap-tarihi/424421-kentlerin-tarihi.html


22/175

10

Yalnzca zanaatkr ustalar, loncalarn tm haklara sahip yeleriydi. Lonca sisteminde,hizmeti (rak), efendisinin (ustann) keyfi kararlarna kar korunmaktayd. Efendi ilehizmeti arasndaki ykmllkler karlklyd. Alc ile satc arasndaki ilikiler ise bir dzene baland iin kimsenin kimseyi aldatmas sz konusu olamyordu. Meslekhak ve devlerinin lonca tarafndan belirlenmesi, bireylerin keyfi davranlarnsnrlamtr 36. Meslek rgtlerinde ayn meslek alanndaki ii ve iverenler bir arada bulunaca iin, burada belirlenen kurallarn tek bir snfn karna gre belirlenmesimmkn deildir. Meslek kurallar, alanlarn ve iverenlerin karlarnn yan sra,toplumun genel karlarn dnerek belirleneceinden, her bir meslek alanna atmadeil, uzlama hkim olacaktr.

Durkheim, snf atmasn nemli bir toplumsal sorun olarak grm veekonomik snflar meslek rgtleri iinde bir araya getirerek snfsal bencillii yoketmeye almtr. Ancak meslek rgtleri de farkl bir bencillik ortaya karabilir.Yksek kazan salanan alanlarda meslek rgtleri yelerinin kazanlarnndevamlln salamak iin, bu mesleklere girii snrlandrarak "kapal kastlar"olutururlar 37.

Korporasyonlarn loncalardan fark, loncalar kent dzeyinde rgtlenmi iken,korporasyonlarn ulusal dzeyde rgtlenmesidir. nk hibir meslein alma alan

ve pazar artk tek bir kentle snrl deildir. Her bir korporasyon lke iinde meslekgrubuna ait tm bireyleri kapsayacak byklkte olmaldr. Meslek rgtleri lkedzeyinde rgtlenmekle tutucu eilimlerinden de kurtulmu olur 38. Meslek rgtleri,teknik eitim ve yetikinlerin eitimi gibi ilere doal bir ortam olaca gibi, elenme,dinlenme ve sanat etkinlikleri dzenleyerek yelerin ar alma koullarndakiyorgunluklarnn giderilmesine de katkda bulunmaldr. Grld gibi,korporasy onlar, bireyin mutluluunu, geliimini ve bir lde farkllamasn tevik

etmek iin vardr. Korporasyonlarda, ahlaki dzeni salamann yan sra, " yrekleristan ya da canlandran", yelerini "birbirine yaklatran", " bencillikleri eriten " biryuva scakl grr. Onlar, "karlkl duygu alveriinin yaand" meknlardr 39.

Dnem devletlerinin hepsinde esnaf rgtlenmesi vardr. Fr. Babinger in Fatihdevrinde stanbulda bu tekilatn bulunmad hakkndaki iddias yersizdir. Fatih

36 zyurt, s. 108; Adam SMTH, "cretlerin ve Karn Eitsizlii",(http://mimoza.marmara.edu.tr) 37 zyurt, s. 109 38

zyurt, s. 111 39 zyurt, s. 111-112
http://mimoza.marmara.edu.tr/http://mimoza.marmara.edu.tr/http://mimoza.marmara.edu.tr/


23/175

11

devrine kadar kan Bursa ve Edirneihtisap kanunlar (tarihi vesikalar I-5, II-7)korporasyonlarn varln kesin surette ortaya koyar. ehirlerde Ahi tekilatnn esnaftekilat ile sk ilgisi dnlrse, Osmanllarda bu tekilatn ilk zamanlardan itibarenvarlna phe kalmaz. stanbuldaki Mslman esnaf tekilatnn meneleriniBizansta aramak lzumsuzdur. Belki gayrimslimlerin arasnda devam eden Bizansdevrine ait unsurlarn Mslman korporasyonlara girdii veya kuvvetlendiisylenebilir. Fakat bu tesirin aksi istikamette daha kuvvetli olduu, yanigayrimslimlerin Osmanl esnaf tekilatn taklit ettiine phe yoktur 40.

Atinann Aziz Nicon Telis ve Sparta eyaletlerinde yaayan esnaf gruplarndan bina yapmyla uraan uzman ustalarn bina yapm faaliyetleri 10. yzylda ortayakmtr 41. Ma kedonyada da 14. yzyln ilk 10 ylnda kyllerin almalar ileRadolibos kentindeki byk kylerde demircilik, mlekilik, ayakkabclk, apkaclkve terzilik varln ortaya karmtr. J. Lefortun o dnem ailelerine nerdii meslekgruplar ise ayakkabclk ve mlekiliktir. Balklar, gemi sahipleri ve denizciler, acil

bir durumda kamu grevleri yerine getirmek zerine grevlendirilmilerdir 42. Her nekadar ailelerin ou tarm faaliyetlerinde bulunsalar da mesleki farkllama derecesi 11.ve 12. yzyllarda daha yksek olmutur. Kylerdeki refahn kayna el zanaatlarndakiustalkla gsterilebilir. Kbrsl Gregorynin mektuplarndan da anlalaca gibi, baz

zamanlar ky iilerinin rnleri kyn dnda da pazarlanmaktadr 43.bni Battuta, 1332-1333e doru Konstantinopole yapt ziyaret zerine deerli

ve belgele re dayanan bir anlat kaleme almtr. Hali zerinde ta bir kpr grmemiti(Halii kaykla geti). arlar geni deme talaryla kapal sokaklar arnlad; hermeslekten insanlar bu sokaklarda ayr ayr yerlere sahipti ve bu yerleri baka meslekten biriyle paylaamazlard. Her arnn gece kapatlan kaplar vard. Ayasofyayaknndaki "yazclar arsnda, yarglarn ve devlet hazinesi dairelerinde grevli

yazclarn oturup bekledii, ou tahtadan yaplm peykeler ve dkknlar grd.Budkknlarn ortasnda yargcn oturduu, st kumala kapl byk bir koltuun bulunduu ahap bir kubbe ykseliyordu []. Sz konusu kubbenin yaknnda baka

40 Robert MANTRAN, "stanbul Dans La Seconde Moitie Duxv e Siecle" , ev: Halil NALCIK, Paris1962, s. 352 (http:www.dergiler.ankara.edu.tr)41 Jhon L. TEALL, "The Gran Supply Of The Byzantne Empre, 330-1025 ", DOP 13, Washington 1971 ,s. 12842 Runcman, Byzantine Trade , s. 16043

Angeliki E. LAIOU "The Agrarian Economy, Thirteenth-Firteenth Centuries", EHB , Ed. Angeliki E.Laiou, vol. 1, Washington 2002, s. 348


24/175

12

bir ar, ecza satclarnn ars vard. bni Battuta, Ayasofyaya girmedi amakilisenin kapsndaki banklara, "yeri sprmekle, lambalar yakmakla ve kaplarkapatmakla grevli muhafzlarn olduunu" belirtmitir 44.

44 Mantran, s.157


25/175


26/175

14

loncalarnda da din nemli bir yer tutard. Bunlarn ounun kurulu amac tamamenekonomik nedenlere bal deildi, bunlardan ou daha ok yelerinin toplumsal vedinsel i htiyalaryla ilgileniyorlard. Bylece, bunlar bir cins dostluk cemiyeti, cenazedayanmas ve len kulb karm olmaktayd47. Loncalar 11. ve 16. yzyllar aras en parl ak dnemlerini yaamlardr .

Ortaa Bat corafyasndaki pazar ya da panayrlarn kkeni, gezgin tccarlarnmal ve rnlerinin gvenli bir ortamda korunmas ve alm-satm faaliyetleriningerekletirilmesine dnk meknsal gereksinimlerinin karlanmas amacylamilletlerara s ticaret yollarnn corafi eik noktalarnda yllk ya da mevsimlik olarak belirli aralklarla toplanmasna dayanmaktadr. Buradan hareketle, Ortaa Bat pazarya da panayrlarnn meknsal kurulusu ya da kurgusunun, milletleraras ticaret potansiyeli ve corafi konum, fiziki evre avantajlar kapsamnda tccarlarn ortakmekn araylarna dayal olarak rgtlendii ya da biimlendii sylenebilir. 13.yzylda Bizans-Seluklu snr blgesinde Tunguzlu-Konya arasnda uzanan Romadnemi ticaret yolu zerinde konumlanan, Hristiyan- Bizans ve Mslman-Trklerinkarlkl al-veri yapt temelde mamul rn ve hayvan mbadelesiningerekletirildii Bizans-Seluklu ya da yerleik -gebe k ltrler aras ekonomik temas blgesi ve alm-satm merkezi ilevindeki Karahyk Pazar ile hububat merkezi

ilevindeki Iskyn/Iskoyn Pazar o dneme ait pazarlardr 48.Tccarlar genellikle 10. yzyldan sonra kentlerin bymesi ve ticaretin

gelimesiyle zenginletiler. O dnemde tccarlar, kentten kente dolaarak mal satarlar,yolda karlaabilecek tehlikelere kar birlikte yolculuk ederlerdi. Kentlerdekikstlayc feodal uygulamalardan ve alnan vergilerden honut olmayan tccarlar dahazgr davranabilecekleri, farkl kurallarla ynetilen kentler iin birlikte mcadeleetmeye baladlar. Bylece ilk tccar loncalar dodu. Bu loncalar zamanla, dnemin

yneticilerinden baz ayrcalk elde etti ve kentlerin ticareti zerinde tekel kurdu. 11. yzyldan balayarak kentlerde alnan ve satlan mallar zerinde sz sahibi olan tccarloncalar, lonca yesi olmayanlarn ticaret yapmasn engelledi49. Araplar deri ve madenileme, kuma ineme, hal yapm ve ipek dokumacl konusundaki becerilerini

47 Heaton, s. 5148 Koray ZCAN, "Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Tipolojileri-I- Pazar ya da PanayrYerlemeleri", Seluk niversitesi Mhendislik -Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm,Sosyal Bilimler Dergisi, Konya 2006, s. 208-211; Georges LEFRANC, Hstoire du Commerce, Paris

1942, s. 5049 Masonluk / loca/ lonca; Runcman, Byzantine Trade , s. 159


27/175

15

Yakn Doudan spanya ve Sicilyaya kadar olan alanlara yaydlar. Kilise, inceiiliin Batya yayld birkanal oldu , bu kurulu reticiler kadar, rnleri de yayd50.

Bizansta esnaflk yapanlar ok nadir olarak ilerini srdrdkleri dkknn sahibi olabiliyordu. Genelde kiraclard. Bu dkknlarn ou kiliselere ait vakflard(yoksul halkn cenaze masraflarnn karlanabilmesi iinKonstantino polde Ayasofyaya ait 1500 dkkn vard). Bunlar haricindeki dier dkknlar ise geneldearistokrasinin ve yksek dereceli memurlarn elindeydi51. Esnaflk genelde erkeklerinyapt bir ura olmasna ramen Paleologoslar dneminde (1261-1461) stanbulda kadn esnaf says nemli lde artt. 14. yzylda Konstantinopol ziyaret eden bnBattuta, ar ve pazarlarn kadn esnaflarla dolu olduundan bahseder. Bizansdneminde esnaflk yapan kadnlar genelde yiyecek- iecek ticareti ve dokumaclklaurarlard52. Birlie mensup olanlardan herhangi birinin iflas durumunda bu kiiyeortak kazantan tazminat deniyordu. Bu da aralarndaki dayanmay en iyi ekildeortaya koymaktadr. Birlik fiyat artlarna engel olmakla birlikte, gda maddesi temineden kyllerin araclarn eline dmesine de mani oluyordu. Bylece bizzat kylmaln pazarlarda satabildii gibi, kendi ihtiyacndan fazlasn da alamyordu. Bu prensip birlik mensuplarndan birinin limana gelen mallar toptan ucuza alarak bunlaryksek fiyatlarla perakende satmas gibi speklatif ilemlerin nne geti53.

Bizansta devlet, eparchn kiiliinde ticaret ve sanayiyi dzenlemek, aynzamanda fabrika ve atlyeleri yaptrma ve denetleme sorumluluunu stlendi 54.Tekeller kurdu, ithalat ve ih racat ele ald, cretleri, tm mallarn al ve sat fiyatlarn,gnlk vergilerini ve benzer harlar saptad. Devlet ayn zamanda rettikleri ya adaticaretini yaptklar mallarn niteliinin onlar sattklar fiyatn deerinden daha dkolmama s iin zel firmalarn denetisi olma grevini de stlendi. Ayrca devlet tayinmiktarlarn tespit etmekten kanarak, ithalatn halkn gereksinimlerini ok fazla

amamasn salamak zere kendini Konstantinopolisin erzakn salamakla ykmltuttu. Ba kentin tarihinde deiik dnemlerde erzak , nfusla orantl olarak oldukauyumlu bir dzeyde tutuluyordu. mparatorluk gl ve varsl, hkmet salam veetkili olduu srece sistem iyi alyordu, ama ne zaman hkmetin ekonomi

50 Heaton, s. 12951 Runcman, Byzantine Trade , s. 15952 Akta, 2010 53 E. ZEYTNOLU, ktisat Tarihi , stanbul 1971, s. 83 54

Rice, s. 118; Ostrogorsky, s. 236; Konstantinopolis, s. 113; Akta, 2010; Heaton, s. 79; Runcman, Byzantine Trade , s. 151


28/175

16

zerindeki denetimi gevese, zel giriimler su yzne kyordu ve imparatorluuntopraklarnn klmesi ve kaynaklarnn azalmasyla ekonomi geriledi ve talyan gibiyabanc tccarlarn pazarlk alclar olarak ortaya kmalaryla da sistem kt55

Ortaa Bizans ekonomisi sanlann aksine, ticaret zgrlne dayanyordu.Devletin baz stratejik gda maddelerinin fiyatlarn denetlemesi, ticari faaliyetlerdenilke olarak mallarn yzde 10una denk den bir vergi alnmas ve halknrettiklerinden resmi devlet grevlilerine maalarna ek olarak aktarma yaplmas buzgrle engel deildi. Bakentin gvenliinden sorumlu vali, kentte ancak belli birsre kalabilme hakkna sahip Rus, Bulgar, Suriyeli yabanc tccarlar denetim altndatutard56. Bizansta hi kimse sanayinin amacnn imparator, kilise ve soylularaistedikleri lks mallar ve devlete de ihracat iin bu gibi mallarn fazlasnn gerektiivarsaymn sorgulamad. Bizansn d ticaretinin (daha ok lks mallar) en gelimiolduu 9. yzyla kadar, bakentinsanayisi tam anla m ile loncalara blnm irketleraltnda rgtlenmiti. Bunlarn amalar pek de yelerinin ya da yerel halknvarslamasn salamak deil, devletin kentin ekonomisini daha kolay denetlemesinisalamakt ve bu nedenlerle ekmek, balk ya da et gibi temel gda maddeleriyle ilgililoncalar daha byk bir zenle rgtleniyordu. Domuz kasaplar dier tr etlerleilgilenenlerden baka bir loncaya balydlar; ayakkab yapanlar da baka bir tr

ayakkab reten penecileri kapsamak zere ikiye ayrlmlard.Tek bir lonca olarakrgtlenen sanayilerden parfm damtclar en byklerinden biriydi.

Her sanayi kolunda lonca, alma koullarn ve cretlerini, sat fiyatlarn vekarlar saptard. Hi kimse birden fazla loncaya giremezdi ve Romann aksine hikimse tek bir lonca yesi bile olmak zorunda deildi57. Bir loncaya kabul edilmekaralarnda usta zanaatkrlk ve bir giri creti denmesi de olmak zere baz koullara balyd58. Mutlak olarak art olmasa da, ounlukla bir ocuk baba mesleini izlerdi59.

Bu koulda bile kendiliinden loncaya alnmazd. Bizans dneminde Romadnemindeki rsi yelik uygulamas kaldrlmtr ve Justinianus bedava gda maddesidatmn iptal ettiinde, zorunlu hizmet uygulamas da kaldrlmtr 60.

55 Rice, s.11856 Jean Claude CHEYNET, Bizans Tarihi , ev. smail Yerguz, Ankara 2008, s. 69; Heaton, s. 79 57 Rice, s. 119; Konstantinopolis, s. 116; masonluk/ loca/ lonca (internet bilgisi)58 Rice, s. 119; Ostrogorsky, s. 23659

Can AKBAY, Max Weberin ehrine zet Bak-1 60 Heaton, s. 79


29/175

17

Loncaya giri bir takm artlara ve kabiliyetin ispatna balanmtr. Bu dadevlet kontrolnn kuvvetlenmesi anlamn tar. nk tek tek kiilerin mesleklerine bal kalmak durumunun Bizans devrindeki deiik artlar sebebiyle olduka byklde gevemesine mukabil, devlete balanmak durumu ayn nispette artm vekuvvetlenmitir. Baehrin iae maddelerini salamakla grevli loncalarn faaliyeti ok byk bir dikkatle kontrol altndadr. Payitahtn iae maddeleriyle tehizini salamakamacyla hkmet, sata arz edilecek maddelerin miktarn saptad gibi, kalitesinikontrol ve alm-satm fiyatlarn da tespit etmektedir. Bizans Praefectus u,Konstantinopoliste dzeni ve yaamn iyi yrmesini, hiziplerin birbirleriyle iyigeinmelerini salamak, sanayi loncalarn denetlemek, kentin yeterince msr stokunasahip olmasn ve esnaf tarafndan kullanlan tart ve llerin denetlemesini salamaklagrevliydi. Tm bu ilerde ona iki st dzey grevli yardm ederdi. Bunlardan biri olan

praetoriumun logothetesi mahkemelerden sorumluyken, dieri olan symponus yasa vedzeni salamaktan sorumluydu. Altnda ok sayda yardmcs vard61.

Konstantinopole gerek eyaletlerden gerekse yabanc lkelerden yaplacakithalat sistematik bir ekilde tevik edilirken, ehirden ve zellikle d lkelereyaplacak ihracat mmkn olduu kadar snrlandrlmaktadr 62. 10 . yzylda Rusya ileyaplan bir anlama gereince, Rus tccarlarn stanbulda en fazla alt ay kalmalarna

ve Aya Mamas (Beikta) Mahallesinde ikametlerine izinveriliyordu. Kentegeldiklerinde hkmdarlarndan aldklar bugnk pasaporta benzer bir izin belgesigstermek zorundaydlar. stanbula ulatklar zaman en fazla elli kiilik gruplarhalinde, silahsz ve bir imparatorluk grevlisinin eliinde ieri girebilirler; "bir ktlkyapmayacaklar" konusunda teminat verirlerdi. Belirli bir fiyatn altnda kuma satnalmaya haklar yoktu. Satn alnan mallar, bunlar damgalamakla grevli bir memuragsterilirdi. Bu koullara uyan Rus tccarlarn ekmek, arap, et, hamam da iinde olmak

zere, bedava konaklama haklar vard ve hibir ticari vergiye tabi deillerdi. lkelerinekolayca dnmeleri salanrd. Bu anlamalar uyarnca, su, sann ait olduu tarafayarglanrd. Bizansta vasiyet brakmadan len bir Rus tccarn mallar Rusyadakiailes ine yollanrd; vasiyeti varsa miraslar, lnn ardnda brakt borlar daderlerdi63. rnlerin kontrolyle grevli memurlar ithaline izin verilen eyalardamgalar, kanunlarla ihrac yasaklanm olanlar zerine de ambargo koymulardr.

61 Rice, s. 93; Heaton, s. 19462

Ostrogorsky, s. 23763 Levtchenko, s. 172; Runcman, Byzantine Trade , s. 159


30/175

18

Ancak Amalfililer ve Venedikliler Bat pazarlarnda en gzel ipekli kumalarn,zellikle ihrac yasaklanm olanlar tehir ederlerdi; buna ahit olanlar resmimemurlarn kontrolnden kamann ok kolay olduunu belirtmilerdir 64.

Ustalar arasnda eitlik gzetilir, lonca ynetiminde eit sz hakk bulunurdu.yeler aras rekabet deil, dayanma geerliydi. Lonca yeleri zor gnlerinde birbirlerine yardm ederlerdi. Loncalar yelerine gnmzn isizlik sigortas ya daemeklilik haklar gibi sosyal gvencelerde salamlard65. Loncalarda ykselmenin nakt. rak bir sre (genellikle 2-7 yl) ustann yannda alarak meslei rendiktensonra, lon cann izniyle kendi iyerinikurar, kurabilecek parasal gc olmayanlar kalfaolur ve ustann yannda kalarak bir cret karlnda alr lar d. raklara dair kesin birynetmelik yoktur. raklk srelerine dair kesin bir kural ve kanun yoktur. Her loncakendi bakann seerdi ve bu seimin vali tarafndan onaylanmas gerekirdi. Her loncayeleri iin gerekli olan btn hammaddeleri satn alr ve bunlar her birine datrd.Bitmi rnler kentin aka belirlenmi blgelerinde ya da Doudaki pazarlardaolduu gibi yerel pazarlarda o rn iin ayrlm blmlerde sata sunulurdu66. Teorikolarak lonca yelii, yalnzca raklk ve yelie kabul treniyle elde edilirdi. Gerekteise yelik, giderek miras ve satn alma yoluyla kazanlyordu.

Loncalar, nceleri sadece devlet eliyle, sonradan ise sadece sivil kiilerin

giriimiyle kurulmulardr. Kaynaklarda ve dneminde eitli adlandrmalar olan esnaftekilatnndernek olarak adlandrldn da gryoruz. Collegium67, Korporasyon,Lonca ya da Dernek olarak adlandrlan esnaf grubunda bulunan kiilereSodales(Dernek yeleri)denir ki bunlara Yunanca "Taire an" (yolda, arkada, karde)denmektedir 68. Osmanlda Ahi Birlikleri olarak adlandrlan birliklerle zdetir. Gerekliizin alnmadan bir dernek kurulmas veya sonradan yasaklamalara aykr durumlarnortaya kmas halinde, bu dernekler kapatlr, mal varl yeleri arasnda

paylatrlrd. zin verilmeyen bir dernei kuran kii, kamusal bir mekn veya birtapna silahl adamlarla igal eden kiilere verilen cezaya arptrlrd69.

64 Heyd, s. 12265 Konstantinopolis, s. 11466 Rice, s. 119; Konstantinopolis, s. 114; Cheynet, s. 69; Runcman, Byzantine Trade , s. 159 - 16067 Heaton, s. 5568 Eref KK, Roma Hukukunda Augustus Zamanna Kadar Derneklerin Hukuki Durumu, Dr. Tezi,

A.. Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk (Roma zel Hukuku) Ana Bilim Dal, Ankara 2005, s. 68 69 Kk, s. 115-116


31/175

19

Bizans dnemi boyunca Konstantinopolde alan esnaflar iin eitli yasaklarve kurallar konuldu. Mesela kasaplarn, ehrin dndaki obanlardan hayvan alpkesmeleri yasakt. Hayvanlar ancak belli yerlerden alnp belli yerlerde kesilebilirdi. Bir baka ilgin yasak balklarla ilgiliydi. Balk satclarnn balk tutmas yasakt vesatacaklar balklar belli iskelelerden alrlard. Bunlarn dnda yangn tehlikesi yaratanesnaflarn birbirlerine ok yakn almamasna ve ehrin kalabalk yerlerinde dkknamamalarna dikkat ediliyordu70. 10 . yzylda stanbulda mcevhercilerin, ipeklitccarlarnn, ipek eiricilerinin, ipekli dokumaclarnn ve koku imalatlarnn olduukadar, mtevaz mum imalatlarnn, sabunlarn, deri kesicilerinin, frnclarn, mermerustalarnn ve badanaclarn da alma biimlerini dzenleyen ayrntl kurallar bulunmaktayd.

Banker, drstl kantlanm bir kimse olmalyd ve paralarn kenarnkrpmamal veya sahte iaretler koymamalyd. Noter kat bir snavdan geirilerekyasalar bilip anlad, el yazsnn iyi olduu, drst olduu, kt bir hayatyaamad, adetlerinin dzgn olduu, dncelerinin hileden yoksun olduuanlalmalyd. Ayrca iyi bir eitim alm olmalyd ki, belgeleri hazrlarken veya belgeokurken yanllk yapmasn71. Atinada tezghlarn arkasna yerlemi para mbadelesiyapan kiiler ilk bankaclar olmutur. Hellenistik dnemde Doudaek kullanm

yaygnlk kazanmtr. Romada yeni yerlerin fethedilmesiyle fethedilen yerlerinsmrgeletirilmesi bankaclk olayn abuklatrrken menkul servet de buna paralelolarak gelimitir. Bizansta bankaclar ticaret merkezinin yaknna kurduklardkknlarda taradan gelen insanlara %12 bezen de % 48 orannda faizle dn paraverirlerdi. Parann ok olduu Romada bu oran %4e kadar iniyordu. Ancak bunlara banka demek yanl olur. Bankadan ziyade parann ticaretini yapan i kollardrlar.Bankaclk denen ilem, aslnda para ticaretinden baka bir ey deildir. Ama her

halkarda belli ticaret merkezlerinde para ticaretinin yaplmas mbadeleyikolaylatrd gibi ticaretin hzlanmasn, akn ve deme kolayln salamtr.Ortaada para ak, bor, senet al-verileri, havale usulleri eklinde devametmitir.72

Bizans lonca tekilat, imalat ve tccarn karndan ziyade, devlet vemstehlik yararna hkmetin iktisadi hayatn daha kolay kontrol etmesine hizmet

70 Uur AKTA, stanbulun 100 Esnaf, stanbul 2010; Heaton, s. 129 71

Heaton, s. 193-19472 Glay,Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret , s. 50-51; Lefranc, s. 23


32/175

20

etmektedir. Devlet, bakann salad, mekanizmasna birok zel memurlar tayinettii loncalar vastasyla btn ehir iktisadiyatn ve ehirde cereyan eden iktisadioluumu kontrol eder 73. ehir loncalarnn mmessilleri taht deiikliklerinde ta giyeneyegne taht varisi sfatyla yazl bir yeminle sadakatlerini muhafaza etmeklegrevliydiler 74. Bizans devletinin mutlak merkeziyetilii, Bizansta ehir hayat veehir iktisadiyatna da hususi damgasn vurmutu. Bizans baehrinin btn ekonomikhayat stanbul Eparkhosun kontrol altnda bulunmakta olup75, maruf adylaEparkhoslar Kitabnn gsterdii gibi bu kontrol, 10. yzylda, Bizans devletkudretinin en yksek noktasna eritii devrede, zellikle etkili ve ok ynl idi76.

Her Rus tccar deeri elli altn sikkeyi amayacak miktarda rn lke dnakarabilirdi; baka bir deyile, yannda gtrecei yasaklanm mallarn kalitesi vefiyat arttka, miktarlar da azalyordu. Btn bu mallarn yurt dna karlrken yetkilimemurlar tarafndan mhrlenmesi gerekiyordu. Dier mallar iin bir snrlama yoktu,ama zaten Rus tccarlar Konstantinopolise asl ekenin bulunmas zor rnler olduuvarsaylabilir. Anlamalarda, iki tarafn yurttalarnn dier tarafa yapabilecekleriziyaretlerden ve hkmdarn onlara salamas gereken korumadan da sz edilmektedir.Ama ekonomik ilikiler konusunda hibir ey sylenmemitir, kukusuz bunun nedeni

bakent alan dnda kalan btn ticari ilikilerin serbest piyasa dncesine gre

yrtlmesi ve sadece iki devletin bu alveri ilemlerine katlan kiilerin can ve malgvenliklerini salamas anlamnda belli ynetmeliklere balanmasdr. Ruslar btnyabanclar gibi bakente vardklarnda bunu Adalet Praefectusuna bildirmelerigerekiyordu. Burada kalma sreleri her yl ayla snrlyd, bu srenin sonunda eldekalan herhangi bir mal satlmak zere praefectusa braklabilir ve elde edilen para bir yl sonra Konstantinopolise gelilerinde kendilerine verilebilirdi. Bu kstlamalardan bakaRuslarn Konstantinopolis surlarnn iinde yaamalarna izin verilmezdi ve onlar

kendileri iin Magnaura blgesinde zel olarak hazrlanm yerde kalmakzorundaydlar; Konstantinopolise yalnzca bir kapdan Yunanl bir grevlinin eliindegirebilirlerdi ve hibir zaman silah tayamazlard. Eer grup olarak gelirlersesaylarnn elliyi amasna izin verilmezdi. Kentte yaayan dier yabanclara benzerkstlamalar getirilmiyordu ve 11. yzylda ou talyan tccarlar olan yaklak 60.000

73 Ostrogorsky, s. 236-23774 Ostrogorsky, s. 16475 Ostrogorsky, s.235; Ducellier, Konstantinopolis , s. 112; Doan KUBAN, stanbul Bir Kent Tarihi,

stanbul 2000, s. 133 76 Ostrogorsky, s. 235; Ducellier, Konstantinopolis , s. 112


33/175

21

yabanc, bakentte yayordu. Aralarnda Mslman olanlarn kendi camilerinde ibadetetmeleri serbestti. Ama talyanlar dierlerinden ok daha fazla ayrcalk elde ettiler.Cenevizl iler zel bir ayrcalktan yararlanyorlard, nk buna karlk 1261 ylndaimparatorun Konstantinopolise geri dnmesine ve tahtn geri almasna yardm edenleronlard ve kendilerine oturmalar iin Galata blgesi verilmiti. Bundan ok dahadeerlisi istedikleri zaman Boazlar kullanma hakkyd ki bu ayrcalk birka yzylsonra Bizans ekonomisinin kmesine neden olmutur 77.

Rus kroniklerinde kaytl antlamalardan, Bizansn Ruslarn askeri yardmna byk nem verdiklerini renmekteyiz. gorun imzalad antlamada, YunanllarnKiev prensinin (Knyaz) askeri yardmna "istedikleri kadar" (eliko khotiat) bavurabilecekleri yazldr. Bizans antlamalarda, Khersones (Krmda) ve vassalkonumundaki Bulgaristana Rus aknlarn nlemeye almaktayd. Kente geldiklerindehkmdarlarndan aldklar bugnk pasaporta benzer bir izin belgesi gstermekzorundaydlar. stanbula ulatklar zaman, en fazla elli kiilik gruplar halinde, silahszve bir imparatorluk grevlisinin eliinde ieri girebilirler; "bir ktlkyapmayacaklar" konusunda teminat verirlerdi. Satn alnan mallar, bunlardamgalamakla grevli bir memura gsterilirdi. Bu kumalar Ruslar, Hazarlar, Trklerve dier devletlerce grdkleri i karlnda edinmek istedikleri eylerdi. Ancak bu

kumalar imparatorluk saraynn trenlerine, Ayasofya Kilisesinde yaplan bayramlaraayrld iin imparatorca, bu dnceler saygszlk olarak grlrd. Ruslara bazenizin verilse de genelde kymetsiz kumalar gtrrlerdi. stanbul ipeklileriyle altn vegm ilemeli kumalar gtrmlerdir. stanbul surlar iindeki Rus tccarlareyaletlerine gre gruplara blnmt. Ama aylk yiyeceklerin datmnkolaylatrmakt. Kiyef ve Novgorad ehirleri ticarette nde gelen ehirlerdi. Kiyef ,882de kralln merkezi olduktan sonra stanbulla ticarette yarr duruma dahi

gelmiti. O kadar ok mal geliyordu ki ehrin sekiz yerinde pazar kurma zorunluluudomutur 78. Bu dnem Rusyaya giren skandinavlar Bizansn dikkatini ekmilerdir.Her s ene Haziran aynda Kievde krk veya budayla doldurulan gemiler (sandallar)Dinyeper Nehrine inerek Bizansa gelirler ve burada Baltk kylarna ve bazen deKuzey denizine gtrdkleri baharat ve kumalar alrlard. Birok tacir Venedikli veyaskandinav gemilerinde i bularak deniz ticareti yapmaya alyorlard. Bakalar da

77

Ducellier, Konstantinopolis , s. 119-120; Rice, s. 13778 Heyd, s. 80-81; Lefranc, s. 20


34/175

22

gemide amelelik yapmlardr. Bylece bu tacirler ticaret hayatna girmilerdir. Feodaldnyadan uzak bir ekilde yeni bir snf meydana getirmilerdir. Ancak bu tacirlerinetkin liklerinin tam olarak anlalmas iin daha birka yzyln gemesi gerekmitir 79.

mparatorluk iletmelerinde alma klece ya da yar kle ruhlu idi. Savaesirleri ve onlarn soyundan gelenler ile Hristiyan olmayan kleler , Kuzey Avrupasteplerinden t oplu olarak satn alnrd. Atn ve katrn gcnden daha ok savalardayararlanlmtr. Bir atn btn gcn kullanabilmesi iin, atn ayann akll yollardasrtmemesi gerekir. Eskiler atlarn ayaklarna nal vurmasn bilmiyorlard. Onlar ancakyar al bir ayan iyilemesini salamak iin bir sandal kullanrlard. Atn tam olarakazna gem vurmasn bilmiyorlard. Bu yzden kar karya gelen iki at birbirinearpard. Byle olunca da atn svarisi gemi ekerken hayvann boulmamas iten biledeildi. Bu yzden klelik bu kadar uzun srm, her ite klelerden yararlanlmtr. Haremde alan kadnlar ilerine sadakatle baldrlar. Uzmanlam i gc daha okerkeklerin elindedir. Zaman zaman bu erkeklerin arasna yetenekli bir kle dekatlabilirdi. Genellikle baka bir i olmad srece bu serbest erkeklerin torunlar bileonlarn ilerini srdryorlard. mparator, Konstantinopolisin en byk ivereni idi.Sanayinin neredeyse tamam klelerin emekleriyle patronlarnn kontrolnde yaplrd.tirafdul Danelis kitabnda St. Theophanes80 ve ebeveynlerinin 8. yzylda Ege

adalarnda yzlerce kle istihdam ettiini yazar. Theophanesin hal fabrikas olduunuve dier iletmelerinde alan 3 bin klesinin var olduunu belirtir. Ancak zamanla iletmelerde kle istihdamndan uzaklalmtr. Korint ve Thebaide ipek sanayide kleii bulunmamakla birlikte kooperatif istihdam grlmektedir. Selanik ve bykehirlerde sanayi patronlar ve ibirliki esnaf birliklerinin var olduu grlyor.mparatorluk fabrikalarndaki " Kamu Esnaf Birliklerinin" aksine Konstantinopolisehirlerinde kk reticilerden kurulu "zel Esnaf Birlikleri" organize edilmitir. Bu

esnaf birlikleri rgtlemede Batdan farkl olsalar da birok ynden benzer zellikleresahiplerdir ancak bunlar daha ok Roma kurulularn rnek almlardr 81.

Roma mparatorluunda, limanlara giren ve kan eyalardan alnanliman resmi ( Portona) ile limandan geen eyadan alnan gei resmi (droitde peage ), gmrk

79 Lefranc, s. 3380 Moravcsk, s. 81; Harry TURTLEDOVE,The Chronicle of Theophanes ,Philadelphia 198281 Runcman, Byzantine Trade , s. 154; Yusuf AYN, "Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler (XI.-

XII. Yzyllar)" , Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm,Trkiyat Aratrmalar Dergisi,Konya, s. 56


35/175

23

vergilerinin ilk rnekler i olarak kabul edilmektedir 82. Gmrk vergileri de dier vergilergibi emanet veya iltizam usul ile toplanyordu. Roma devleti gmrk vergisinitoplamak zere mltezimleri grevlendirmitir. Mltezimler nceden devlet hazinesine

belirlenen miktarda vergiyi verip daha sonradan kendileri gmrk resmini tahsisetmekteydiler. Bizansa denecek gmrk vs. resimleri, taahht edip, devlet kasasnanceden milyonlarca yatran, yani bunlar toplayabilecek kadar mali gce sahipmltezimlere(Publicani) braklmtr 83. 11. yzylda merkezi iktidar, baz blgelerinvergisini iltizama vermitir. Bu yolla devlet hazinesi az-ok sabit bir geliri salama balamtr. Mltezimler devlet kasasna teslim edecekleri belirli bir mebla vergiyoluyla toplamay taahht etmilerdir. Ancak bunlar bu ykmllkleri dndakendilerine iltizama verilen blgelerde bildikleri gibi serbeste hareket etmiler vekendi karlar bakmndan gerektiinden fazla gelir elde etme gayreti iinde bulunmulardr 84. Btn bunlar bizi imtiyazl arazi sahiplerinin, pronoia 85 sahiplerininve mltezimlerin devlet idare cihazn rnek alarak kurulmalar sonrasnda kendiidareleri altnda zel idari birimler besledikleri soncuna gtrr. Ayrca halkn vergiyknn artp ayn zamanda vergilerden bir ksmnn devlet iinde kaybolduuanlamna da gelir. Bu mali sarsnt para ayarnn bozulmasna neden olmu, altn parayadaha az deerdeki madenler kartrlm ve hemen hemen hi deer deimesi

grmemi olan nomismann kymeti dmeye balamtr 86. Bizans pa ras bylece ozamana kadar sahip olduu itibar kaybetmitir. Konstantinos Dukas merkezi iltizam

82 Hatice PALAZERDEMR- Ramazan GKBUNAR; "Efes Gmrk Yaztnda Gmrk Vergileri",Gazi niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, S. 91, Ankara, 2007, s. 228; Glay,Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret,s. 5283 Halil DEMRCOLU; "Roma Devletinin Eyalet (Provincia) Sistemi Hakknda " (Sistemin Esas vezellikleri), A. . D. T. C. F.Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 5, S. 8- 9, Ankara 1970, s. 457; Glay,Seluklular Dneminde Ortadouda Ticaret , s. 52 84 Ostrogorsky, s. 30685

Pronoia : 11.yzyldan itibaren gzlenmekte olup, ayn tmar sisteminde olduu gibi sosyal, ekonomikve askeri adan dikkate deerdir. nceleri merkezi Bizans iktidarna hizmetlerinden dolay verilen toprak paralaryken, zamanla askeri hizmetler karlnda ve belli kurallar uyarnca kimi kiilere yaplan arazitevcihleri haline gelmitir. Pronoia umumiyetle mlkiyeti devlete ait bir toprak parasn iaret eden birterimdir. Ancak bu gelir kayna, toprak yerine bir balkhane, bir maden oca gibi herhangi bir iletmede olabiliyordu. Ayn tmar sisteminde olduu gibi pronoia sahibi, elinde bulundurduu arazinin vegelirinin byklne gre orduya askeri hizmette bulunmak durumundayd. Yine tmara kaynaklk ettiizere, bu toprak stratiotes i tarafndan satlamaz ya da herhangi birisine miras braklamazd. Pronoiasahibinin lmesi durumunda toprak devlete geri dnyordu. te tmar sisteminden olan nemli birfarkllk da bu miras intikalinin olmayyd. Ancak ilerleyen zamanlarda pronoia sahipleri topraklarnmiras olarak brakabildikleri gibi, merkezi otoritenin Konstantinopolis dndaki blgelerde tahakkmnfeodal glere brakmaya balamas ile giderek daha fazla imtiyaz sahibi oldular ve Osmanl tarihinde"tekfur " olarak adlandrlan glere dntler. 86

Bizans nomismasnn deer kayb, ilk defa Nikephoros, III. Botaneiates devrinde deil, daha nceKonstantinos IX. Monomakhos zamannda balamtr.
http://www.eziksozluk.com/sozluk.php?process=word&q=constantinopolishttp://www.eziksozluk.com/sozluk.php?process=word&q=constantinopolis


36/175

24

usulnden yararlandktan baka merkezi maliye idaresine memuriyetleri para ile satmakyntemini getirmitir 87 ki bunun sonucu maliyenin kontroln devlet kaybetmitir.

Ticaret limanlarna getirilen btn mallardan gmrk vergisi alnyordu. Ancak,lks madde olmamak kaydyla, ticari amalarla getirilmemi mallardan gmrkalnmyordu. Ayn ekilde bir aile reisi kiisel hizmeti iin getirttii tek kle iingmrk demiyorlard. Eliliklerin ise lkeden kardklar mallar gmre tabiolmadklar halde, getirdikleri mallardan gmrk alnmyordu. Romaya buday getirendenizciler de hogrl bir uygulamadan yararlanyorlard. Vergi, ithalat veyaihracat tccarn beyanna gre deniyordu. Vergi tahsil etmekle ykmlmltezimlere Publicani 88 denirdi ve bunlar balyalar amaya, gerekli aramalar yapmayave hatta mektuplar okumaya yetkiliydiler. Kasti olmayan beyan hatalarna para cezasuyguland halde, kasti yanl beyanlarda mallara el konuluyordu89. Liman ve kentgmrkleri M.S. 321e kadar her 5, bu tarihten sonra her 3 ylda bir szlemeyleiltizama verilen tek vergiler olma zelliini korumulardr.

Nikephoros I, imparatorie rene zamannda kabul edilmi olan vergiindirimlerini ortadan kaldrd. Vergileri nceki durumuna gre daha da ykselterek btn tebaay yeni batan vergilendirdi. Manastr ve kiliselerin ve Bizansta says pekok olan hayr messeselerine (darlaceze v.b.)ocak vergisi konuldu. Arazi vergisinden

sonra en nemli vergi oldu. Devlet hazinesini zarardan korumak iin imparator, vergimkelleflerini, hazineye girecek vergi miktarnn tm zerinde mtereken sorumlututtu. Bir ky cemaatine toplu bir vergi borcu tahmil ediliyordu; bunu demekle kyn btn sakinleri mkelleftiler; birisi borcunu demedii takdirde onu demekle ykmlolduu miktar komusundan tahsil ediliyordu. Veraset ve bulunan define vergilerinintahsili de daha ciddi olarak ele alnm, fakir iken birdenbire zengin olan ahslar dadefine bulucular gibi vergilendirilmitir 90. mparator ayrca tebaas iin faiz ile para

alp vermeyi yasaklayp, faiz alma hakkn sadece devlete hasr etmek suretiyle,Konstantinopoln zengin gemi inaatlarn devletten 12 libre altn borlanmaya ve bunlar iin 1 nomisma bana 4 keratia, yani % 16,66 orannda faiz demeye

87 Ostrogorsky, s. 31688 Publicani : Osmanl Dnemindeki mltezimlere benzetilebilir. Roma, dneminde vergiler, Osmanlnnson dnemlerinde olduu gibi ihale usul gibi sata karlrd. Vergi toplama hakkn ihale yoluyla satnalan kiiye de Publicani denirdi. Publicani, sorumlu olduu blgeye ya da blgelerin vergisini kendisitoplayabildii gibi bunun iin eitli memurlar grevlendirebilirdi. Ancak bu grevli memurlarn yaplanszleme ve yasaya uygun hareket etmeleri gerekiyordu.89

Palazerdemir, s. 23290 Ostrogorsky, s. 174-175


37/175


38/175

26

Perakende olarak satmak zere toptan satn almak, ok fazla miktarda satn alarak, baka satclara mal brakmamak ,

Kent dnda kaak et satanlardan alm yapmak vs.idi.

Btn bu uygulamalar denetleniyordu. Bunlara ek olarak l ve tart aletleriteftiten geiyor, bozuk mallarn sat nleniyordu. Kasaplar hayvanlar kesebilmekiin bunlarn pazarda satlabilir hale gelmelerini beklemek zorundadrlar. Kent dndakaak et satanlardan alm yapan ve bunu gizlice kentte satan domuz kasaplar sa vesakallar kazndktan sonra ticaretten men edilmekteydiler. Bu ceza baka baz ticarisulara da uygulanmaktayd. Canl hayvan satclar mallarndaki kusurlar alclara bildirmek zorundaydlar. Fiyatlar ve narhlar tespit edilmekteydi. Kent yneticisi hersabah bir nceki akam avlanan miktar lonca yneticisiyle birlikte gzden geirdiktensonra baln fiyat ilan edilmekteydi. Ekmek fiyat sabit tutuluyordu, fakat eer tahlfiyatlar dmse arl artrlyor, tersi halde drlyordu. stifilik byk bir susaylmaktayd96.

Meyhaneciler dkknlarn akam 7de kapatmak zorundadrlar, nk daha gekalnrsa insanlar zehirlenecekler, kavgaya ve iddet hareketlerine girieceklerdir.Altn kuyumcular ana caddelerden birindeki dkknlarda almak zorundadrlar, bylece hile yapmaya daha az frsatlar olacaktr. Malzemesini bozan madeni eya iisitpk parann kenarn krpan gibi, elleri kesilerek cezalandrlacaktr.97 Sipari alan

96 Herbert HEATON, Avrupa ktisat Tarihi, ev. M. Ali Klbay, Ankara 1985, s. 189 97 Cezalandrmann amac, genelde suun aleniyetine ve yaylmasna engel olarak itimai vicdan veyapy korumak, zelde ise suu nlemek, suluyu te'dib (terbiye verme) ve slah etmektir. slam dini,ahsi haklarn ar bast cezalar da dhil olmak zere cezalandrmay devlete ait bir hak ve grevklmakla hem devlet ceza hukuku fikrini tesis etmi, hem de ksasn infaznda, diyette ve hadleriuygulamada dzensizlikleri, hakszlk ve arl, eitsizlii ve ahsi dmanlklar ortadan kaldrarakcezalandrmay kanuni, genel ve adli esaslara balamtr. slamda ksas cezasnn verilebilmesi iinsulunun, suu bilerek ve isteyerek ilemi olmas gerekir. slam ceza hukukunun klasik yaps Kuran,

snnet ve slam hukukularnnictihadlar eklinde hiyerarik merhalede olumutur. Kuran veSnnet'in belirledii cezalar netice itibariyle slam'n korunmasn esas ald be temel deerin yani akl,din, can, rz ve maln korunmasn, insanlarn genel ve zel yararn bir denge iinde gzetmeyi hedef alr.Bu cezalar, slam'n ktl nleyip iyilii hkim klma ilke ve gayretinin bir parasdr . Hrszlkedenin ilk seferde sa eli kesilir. kinci defa hrszlk ederse bu defa sol aya kesilir. ki elini de kesiphayati ihtiyalarn grmekten bsbtn mahrum braklmaz. Yine hrszlk ederse artk kesilecek bir eyyoktur. Tvbe edinceye kadar hapsedilir. ald mal elinde mevcut ise sahibine iade edilir. Mal

bulunmaz ise tazmin gerekmez. slam ceza hukukunda su ile karlnda verilecek ceza arasnda makul bir dengenin mevcudiyeti dikkati ekmektedir. Cezalandrma asl ama deil zaruretten bavurulan biraredir. Bu itibarla cezalar ancak zaruret lsnde belirlenmitir. Kur'an- Kerim'deki, "Bir ktlnkarl ona denk bir ktlktr" hkm, tecavzlere sadece misliyle karlk verilmesinin gereine vedolaysyla su ceza dengesinin tesisine iaret etmektedir. Osmanllardan ise balangta rf bir takmuygulamalar olmakla beraber, XVI. Yzyldan itibarenulema, Snni slam hkim klm, Yavuz Sultan

Selim ve Kanuni Sultan Sleyman bata olmak zere Osmanl sultanlar eri hukuku uygulamada Abbasihalifelerinden daha samimi olmulardr . Fatihle balayan ve Kanun Sultan Sleymanla zirveye ulaan


39/175

27

ustalar, bir ie balamadan nce dierini bitireceklerdir. naatlar temelin salamolmasn gzetecekler ve Allahn ii dnda yaptklar yap 10 yldan nce kerse,cretsiz olarak yeniden yapacaklardr. Eer lonca yeleri ithal edilen hammaddeye bamllarsa, her yenin bundan pay olacaktr. Eer, rnein zengin bir ipek ithalats byk bir parti getirtirse, bunun bir blmn % 8,5u gemeyen bir kar haddiyle dahafakir meslektalarna devretmeye hazr olmaldr 98. Yani devletin lonca rgtlenmelerizerinde sk bir denetimi vardr. Kilisenin fiyat hakkndaki grleri laikyneticilerinkiyle ayndr, kentsel tketicinin zellikle gda asndan korunmas, kentin,devletin veya her ikisinin birden en nemli grevleri arasnda yer almaktadr.

Bizansta yalnzca bakkallar istedikleri sokakta dkkn aabilirlerdi, nkonlar peynir, zeytinya, tereya, un, bal, et, tuzlu balk ve sebze gibi temel gdamaddelerini satarlard. Zaman zaman kyllerinde rnlerini dorudan tketicileresatmalarna izin verilir ve seyyar satclar da ikinci el giysi ticaretini canl tutarlard.Bakkallar, ehrin aa yukar her semtinde bulunur, bunlar temel gda maddelerininyannda ivi, al, zift gibi deiik trde nalburiye malzemeleri de satarlard99. Kesilmiya da canl byk ba hayvan ve kmes hayvanlar da aralarnda bulunmak zere btndier mallarn ticaretini, bunlar valinin saptad fiyattan pazarlarda satarak tccarlaryrtrd. Bylece lkenin ekonomisinde araclara yer yoktu ve valiler temel gda

maddelerinin fiyatn sabit tutabiliyorlard. Bunun altnda bir fiyattan satlmasn

kanunlatrma faaliyetleri bugnk anlamda olmasa bile neticesinde ortaya kan kanunnameler, bazlarnca mstakil rf bir hukuk sistemi gibi alglanmaktadr. Oysa bu kanunlar, deiime msait biralan olmasndan dolay rnin bilerek sustuu ve dzenlemeye gitmedii, daha ok kamu hukukualanndaki boluklar dolduran itihad hkmlerdir . Fatih, zellikle Yavuz Sultan Selim ve KanunSultan Sleymann ceza kanunlarnn genel anlamda er esaslarla uyutuunu syleyebiliriz. Belliartlarn gereklemesi durumunda el kesme cezasnn uygulanacadurumu kanunlarda ...o urlasa(alsa) ve eer sirkat nisaba yetimi olsa elin keseler eger kesmezler ise ... crm alna... eklinde ifadeedilmitir. Yani Osmanlda paraya evrilebilecek ksas cezalar ou durumda paraya evrilmitir.Osmanlnn Bizans messeselerinden etkilenmi ihtimali sz konusu deildir. Osmanl Devleti, birMslman Trk sultanldr ve ksmen lhanl ve Memluk etkisi altnda Anadolu Seluklu idarigeleneini miras almtr. Bizans ve Osmanl arasndaki ilikiler, ne stanbulun fethinden nce ne desonra Osmanl geliim srecinde ciddi bir etki yapmamtr. Osmanl ncesi devletlerle, Bizans arasnda etkileim vardr ve Osmanlyada bu etki az da olsa beylikler vastasyla dolayl yoldangelmitir . phesiz ki slam dini, dnem devletlerinin hepsine tesir etmitir. Bizansn bundanetkilenmemi olmas kanlmazdr. Kurumlarn birbirlerine olan tesiri nasl ki kanlmazsa,devletlerinden birbirinden etkilenmeleri de kanlmazdr. Bizans ile Osmanlnn benzer noktasetkilendikleri devletlerin ayn devletler olmas bu yzden kurumlarnn birbirine ok benzemesidir.(Miyase KOYUNCU, "M. Fuad Kprlnn Tarih Anlayna Bir rnek", s. 1401-1405 ; Nasi ASLAN,"Klasik Dnem Ceza Kanunnameleri Balamnda Osmanl Hukukunun erilii zerine",. . lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 3, S. 2, Temmuz- Aralk 2003, s. 17-44; lhan AKBULUT, "slam HukukundaSular ve Cezalar", Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C. 52, S. 1, stanbul 2003, s. 167-181)98

Heaton, s. 194 99 Akta, s. 45; Runcman, Byzantine Trade , s. 156


40/175

28

nlemek zere hi kimsenin yeni tutulmu bal balklardan almasna izinverilmezken, balklarn rhtmda ve ya izin verilen dier noktalarda tezgh kurarak pimi balk satmalarna izin verilirdi. Konstantinopolisin kasaplarnn varolardakiiftilerden et almalarna izin verilmezdi ve bunu yapmak zere Nikomediadan teyegitmeleri gerekirdi; yerel kaynaklar acil durum iin kullanlrd. lkenin geliriniarttrmak zer e belirlenen rakamlar isyana yol aacak kadar yksek olsa bile, frnclar bu fiyata uymadklar iin para cezasna arptrlabilirlerdi. arap gibi ekmein fiyat dahammadde fiyatlarndaki ini klara gre deiirdi ama her zaman devlete bir kar brakacak biimde ayarlanrd. Frnclar ktlk zamanlarnda devletin zeldkknlarndan ekmek alabiliyorlard.

Loncalar araclyla dzenlenen cretler ok dk tutulurdu. Her naslsa6.yzyln sonuna kadar yelere cretleri ksmen para olarak denirdi ve retmenler gibidevlet memurlar ve askerler de cretlerinin bir blmn mal olarak alrlard. Loncayelerinden birou, elerinin, iilerinin ve raklarnn kendilerine yardm ettiievlerinde alrlard. raklar eitimlerine ok kk yalarda balarlard. Bunu malolarak denecek cret karlnda ustalarnn onlar 2 yl eitmelerini gvenceye alan bir anlamayla yaparlard. ki taraftan birinin antlamay ihlali para cezasylacezalandrlabilirdi. Eer raa kk bir cret denirse, ran ustasna bir hizmetkr

olarak hizmet etmesi beklenirdi. Ortalama bir zanaatkrn atlyesi ok kkt.Konstantinopolisteki kazlar usta bir zanaatkrn nadiren ikiden ok yardmcsolduunu gstermitir ve hi kukusuz yaygn uygulama buydu.

Lonca yasasn herhangi bir biimde ihlali para cezas, mutilasyon (bir organnkesilmesi) ya da loncadan karmakla cezalandrlabilirdi. Buna karlk bir loncadankarlma sulunun mutlaka srekli isiz kalmasna yol amyordu. Kendisini ie alacakherhangi biri iin alp serbest olarak zanaatn yaparak yaamn kazanmasna izin

veriliyordu. Hi kukusuz ou, en azndan 9. yzylda maden ileyenleri, ketendokuyanlar ve ayakkab yapanlar ie alan ve bunlarn rettiklerini satanKonstantinopolisteki Studios Manastr gibi manastrlarda i bulabiliyorlard; dierleride belki, iilerin byk bir orannn kle olduu imparatorluk atlyeleri gibi soylularnatlyelerine girebiliyorlard. Bizansta kle igc o kadar geni apta kullanlyordu ki, bu i gc lks madde retiminin ktsn arttrmak ve temel ihtiya maddelerininfiyatlarn dk tutmak iin nemli bir e durumuna gelmiti. Konst antinopoliste

ipek ayr bir titizlikle denetleniyordu. Justinianosun zamannda olduu gibi ipek giyme


41/175

29

hakkna sahip olan sarayl hanmlar yalnzca Byk Sarayn hkmdarlk sat odasolan, Lambalar Evi diye isimlendirilen, yerden

bizans devleti'nde meslek birlikleri

Documents