GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2011. GODINA

Podgorica, 2012. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Dr Radoje Žugić, guverner Mr Milojica Dakić, viceguverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

PRIPREMA: Po ovlašćenju Guvernera priprema dr Nikola Fabris, glavni ekonomista, sa saradnicima.

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

ŠTAMPA: Štamparija OBOD

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

APPEKS Aktivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaAPPKS Aktivna prosječno ponderisana kamatna stopaAPPNKS Aktivna prosječno ponderisana nominalna kamatna

stopaARIMA Autoregresivni integrisani model sa pokretnim

prosjecimaBBC Bristish Broadcasting CorporationBDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaBRIC Grupa zemalja: Brazil, Rusija, Indija i KinaBoE Banka EngleskeBoJ Banka JapanaCAD Kanadski dolarCBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement

(Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)CHF Švajcarski franakCIS Commonwealth of Independent States

(Zajednica nezavisnih država)CNN Cable News NetworkCPI Indeks potrošačkih cijenaDPL I Prvi programski zajam za razvojnu politikuDRV Njemačko turističko udruženjeEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska centralna bankaEIB European Investment BankEIP Procedura pretjeranih disbalansaEFSE Evropski fond za jugoistočnu EvropuEFTA Evropska asocijacija za slobodnu trgovinuEMU Evropska monetarna unijaEU Evropska UnijaEUR EuroEUROFIMA European Company for the Financing of Railroad

Rolling StockFAO Food and Agriculture Organization

(Organizacija za hranu i poljoprivredu)FED Sistem federalnih rezerviFOB Free on BoardFOND PIO Fond penzijskog i invalidskog osiguranjaGBP Britanska funta sterlingGFI Godišnji finansijski izvještajHE HidroelektraneHICP Harmonizovani indeks potrošačkih cijenaHHI Hiršman-Herfindalov indeksIBRD International Bank for Reconstruction and DevelopmentIDA International development association

(Međunarodna organizacija za razvoj)IFC International Finance Corporation

IPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument predpristupne pomoći)

IRF Investiciono-razvojni fondIMF International Monetary FundJPY Japanski jenKAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKFW Njemačka kreditna banka za obnovu MFI Mikrokreditna finansijska institucija Moody’s Rejting

agencijaMMF Međunarodni monetarni fondMONEX20, MONEXPIF Indeksi Montenegro berzeMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreNDR Norddeutscher Rundfunk (Njemačka televizija)NIŠ Nacionalna inventura šumaOECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj OPEC Organizacija zemalja izvoznica naftePDV Porez na dodatu vrijednostP.P Procentni poenPPPEKS Pasivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPPNKS Pasivna prosječno ponderisana nominalna kamatna

stopaPTT Pošta, Telegraf i TelefonROA Return on AssetsROE Return on EquitySAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSGP Pojačani Pakt za stabilnost i rastSMTK Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija STO Svjetska trgovinska organizacijaUBS Union Bank of SwitzerlandUMNIK Kosovo United Nations Interim Administration Mission

in Kosovo UN United Nations (Ujedinjene nacije)UNCTAD Konferenciji Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju

(United Nations Conference on Trade and Development)

UN DESA United Nations - Department of Economic and Social Affairs

(Odjeljenje Ujedinjenih nacija za trgovinu i socijalne poslove)

UNWTO World tourism organization (Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija)

USD Američki dolarVTB The Bank for Foreign Trade (Vneshtorgbank) WTTC World Travel & Tourism Council

(Svjetski savjet za turizam I putovanje)ZND Zajednica nezavisnih država

IV Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.029Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (185.937 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

VGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2011. 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 261.3. Cijene 361.4. Tržište rada 441.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori 48

2. MONETARNA KRETANJA 55

2.1. Likvidnost banaka 572.2. Agregatni bilans stanja banaka 602.3. Aktivne kamatne stope 772.4. Pasivne kamatne stope 782.5. Obavezna rezerva banaka 792.6. Mikrokreditne finansijske institucije 80

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 85

3.1. Tržište novca 873.2. Tržište kapitala 87

4. FISKALNI SEKTOR 95

4.1. Javne finansije Crne Gore 974.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova 994.3. Lokalna samouprava 1024.4. Državni fondovi 104

5. DRŽAVNI DUG 109

5.1. Unutrašnji dug 1125.2. Spoljni dug 1135.3. Državni dug i izdate garancije 1165.4. Otplata duga 1175.5. Projekcija i održivost državnog duga 118

6. EKSTERNI SEKTOR 1216.1. Tekući račun platnog bilansa 1246.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 137

7. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 143

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 149

8.1. Konjukturna kretanja 1538.2. Evropska unija (EU) 1548.3. Zemlje u razvoju 1558.4. Kamatne stope 1608.5. Kretanje deviznih kurseva 161

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 163

10 PRILOZI 171

SADRŽAJ

VIIGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Podatak Monstata za 2010. godinu, a za 2011. godinu procjena Ministarstva finansija ** Od januara 2009. jedina mjera inflacije*** Podaci za period I-XII 2010. i I-XII 2011. **** Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

2010. 2011. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.104,0 3.273,0

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 17.5 -10,3Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 18,4 14,6Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -0,8 19,4

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 157.679 162.450Broj nezaposlenih (decembar) 32.106 30.552

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine** 0,7 2,8

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa 479 484 1,0MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.789,9 1.817,1 1,5

Depoziti privrede 439,1 477,8 8,8Depoziti države 123,3 81,8 -33,7

Centralna vlada 58,4 36,0 -38,3Institucije i agencije centralne Vlade 23,0 16,3 -29,3Fondovi i opštine 41,9 29,5 -29,5

Depoziti finansijskih institucija 113,7 85,0 -25,2Depoziti stanovništva 951,9 1.033 8,6Depoziti - ostalo 161,8 139,0 -14,1

Ukupni krediti 2.200,0 1.955,8 -11,1Krediti privredi 1.207,3 944,7 -21,8Krediti državi 48,2 105,9 119,8

Centralna vlada 11,0 41,0 271,3Institucije i agencije centralne Vlade 3,0 5,0 67,3Fondovi i opštine 34,1 59,8 75,3

Krediti bankama i finansijskim institucijama 9,3 10,7 15,7Krediti stanovništvu 863,6 833,7 -3,5Krediti - ostalo 71,6 60,8 -15,2

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)***Montenegro berza 54,8 59,0 7,6

Berzanski indexi MONEX20 14.522,53 9.324,90 -35,8MONEX PIF 6.777,76 4.265,29 -37,1Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 2,58% 3,94%

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)***Tekući prihodi**** 1.280,2 1.274,2 -0,5Izdaci**** 1.431,5 1.403,9 -1,9Suficit/deficit -151,2 -129,8 -14,2Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 912,4 1063,7 16,6Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 358,3 419,8 17,2EKSTERNI SEKTOR***

Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -764,2 -634,5Trgovinski bilans -1.267,2 -1.306,2Bilans usluga 410,3 528,2

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 39,7 51,4Saldo tekućeg računa u % od BDP -24,6 -19,4

9Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2011. godini

Prema procjeni Centralne banke, ostvareni rast BDP-a Crne Gore za 2011. godinu se kretao u raspo-nu između 2,5% i 3%, a ključni pokretači rasta su bili turizam, gradjevinarstvo, trgovina, šumarstvo, prerađivačka industrija i dr. Ovi rezultati su utoliko značajniji, jer su ostvareni u veoma restriktivnim finansijskim uslovima. Medjutim, poslednji kvartal je doveo do značajnog porasta rizika i usporavanja ekonomske aktivnosti. Pored domaćih neravnoteža na rast rizika je uticala kriza u eurozoni, kao i us-poravanje rasta u regionu.

Navedene tendencije su potvrdile da nema zaštićenih ekonomija, jer se volatilnost globalnog finansij-skog tržišta neminovno prenosi međunarodnim finansijskim tokovima, dopirući i do njegovih najsitni-jih segmenata, bez obzira na njihovu geografsku udaljenost u odnosu na „epicentar“ zbivanja. Imajući u vidu rastuću nestabilnost globalne ekonomije, a posebno ekonomije eurozone, vodeće međunarodne institucije su u više navrata revidirale naniže svoje procjene rasta, pa su i naša očekivanja za 2012. godi-nu da će se BDP kretati u rasponu od malog pada do malog rasta.

I dalje je prisutna opasnost ne samo od stagnacije već i opadanja javnih prihoda, rasta javnog duga i budžetskog deficita. Ključni rizici za sledeću godinu su: dalje produbljivanje nelikvidnosti realnog sek-tora, smanjenja priliva sredstava iz eksternih izvora i aktiviranje pojedinih garancija.

Kriza ne samo da je snažno uzdrmala ekonomiju Crne Gore, već je „ogolila“ unutrašnje sistemske slabo-sti koje je moguće eliminisati jedino putem snažnih i korjenitih strukturnih reformi. Naravno, stalno treba imati na umu i da otvorene prijetnje koje proizilaze iz tekuće dužničke krize u evropskim zemlja-ma, posebno onima sa kojima Crna Gora ostvaruje intenzivnu saradnju, preko očekivanog negativnog uticaja na matične banke, mogu dovesti do porasta ranjivosti u ovom sektoru.

Ohrabrujuće djeluje najavljena inicijativa MMF-a da će predložiti da se Crna Gora uključi u okvir nove Bečke inicijative II. Najvažniji ciljevi ove inicijative se odnose na sprječavanje naglog smanjivanja kre-ditne podrške matičnih banaka, kao i jače povezivanje u okviru home-host supervizije i angažman ma-tičnih banaka na čišćenju loše aktive banaka-kćerki.

Godišnja stopa inflacije, mjerena potrošačkim cijenama, iznosila je 2,8%, dok je prosječna godišnja sto-pa iznosila 3,1%. Inflacija je bila na nivou one u Eurozoni, a niža od stope inflacije u EU. Značajan rast inflacije u odnosu na prethodnu godinu, kada je registrovana istorijski najniža stopa inflacije od 0,7%

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2011.

10 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

na godišnjem nivou, je očekivan usled zakašnjelog prilagođavanja nivoa cijena koje se u zemljama regio-na i EU desilo u drugoj polovini 2010. godine. Porast cijena akciznih proizvoda (alkoholna pića i duvan), kao i cijena u kategorijama prevoz, zdravstvo, stanovanje i prehrambeni proizvodi opredjeljujuće su uti-cali na nivo godišnje stope inflacije.

Situacija u bankarskom sektoru je poboljšana, prije svega imajući u vidu značajno smanjenje loše aktive. Iako su banke izvijestile o značajnom padu kreditne aktivnosti, analiza je potvrdila da je ovaj pad prije svega rezultat izmještanja dijela kredita u bilanse matičnih banaka i bilanse faktoring kompanija. Stoga je naša procjena da je realni pad kreditne aktivnosti u 2011. godini bio oko 2%. Stabilan rast depozit-nog potencijala stanovništva i privrede obilježio je i ovu godinu. Sa druge strane spirala nelikvidnosti u realnom sektoru sve više postaje prijetnja ne samo za poslovno povezane privredne subjekte, već i za njihove banke.

Nivo kamatnih stopa je i dalje visok. Na kraju 2011. godine aktivne i pasivne kamatne stope zabilježile su suprotne tendencije, a posledica je visoki kamatni spred. Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa iznosila je 9,73% i ostvarila je godišnji rast od 0,10 p.p., dok je prosječna ponderisana pa-sivna kamatna stopa iznosila 3,02% i ostvarila je godišnji pad od 0,24 p.p. Na formiranje nivoa aktivnih kamatnih stopa uticali su različiti faktori kao što su: percepcija boniteta odnosno kreditne sposobnosti klijenta od strane banke, nivo rizika koji je banka spremna da preuzme, kvalitet biznis projekata za koja se traže sredstva, kvalitet kolaterala, rizik zemlje, cijena izvora sredstava i njihova dostupnost na doma-ćem i inostranom tržištu, makroekonomski uslovi, itd.

U 2011. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 10,3%, najviše zbog pada proizvod-nje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 32,7%, u kojem je tokom 2010. godine ostvarena rekordna proizvodnja. Rast proizvodnje je ostvaren u sektoru vađenja ruda i kamena od 6,3% i sektoru prerađivačke industrije od 6,8%.

Nastavljen je trend rasta turizma, čime je ovaj sektor potvrdio da je jedan od najkonkurentnijih sektora u crnogorskoj ekonomiji. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2011. godine posjetilo 1,37 miliona turista, što je za 8,7% više nego u 2010. godini, a ostvareno je 8,77 miliona noćenja što je za 10,2% više u poređenju sa prethodnom godinom. Kretanja u turizmu pozitivno su se odrazila na neke komplementarne djelatnosti, posebno trgovinu, gdje je promet u maloprodaji ostvario rast od 20,5%.

U drumskom i željezničkom saobraćaju ostvaren je pad prevoza i robe i putnika, vazdušni saobraćaj bilježi rast putnika i pad prevoza robe, a smanjen je i ukupni promet u lukama. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 14,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupna vrijednost izvršenih gra-đevinskih radova tokom 2011. godine, prema preliminarnim podacima Monstata, bila je viša za 10,7% u odnosu na isti period prethodne godine, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 19,4%.

Deficit budžeta Crne Gore u 2011. godini iznosio je 136,9 miliona eura ili 4,2% BDP-a. Rizici sa kojima se crnogorska ekonomija suočavala u prethodnom periodu, a koji su značajno uvećani u 2011. godini, uticali su na to da se budžetske projekcije ne ostvaruju u planiranom obimu i dinamici. Prije svega, na otežano vođenje fiskalne politike uticala su negativna kretanja u realnom sektoru uzrokovana nelikvid-nošću privrednih subjekata, što je uticalo na aktiviranje određenih Vladinih garancija. Pored toga, na fiskalnu politiku u 2011. godini odrazili su se i rizici u širem evropskom okruženju i smanjene stope ra-

11Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2011. godini

sta velikih ekonomija. Nužno je da Crna Gora što prije uravnoteži budžet, ali to svakako neće biti realno u 2012. godini.

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju 2011. godine iznosio je 1.483,5 miliona eura ili 45,3% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu. U odnosu na kraj 2010. godine državni dug je uvećan za 16,7%, što je tendencija koja unosi priličnu dozu zabrinutosti. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 71,7%, dok se na unutrašnji dug odnosi 28,3% ukupnog duga. Izdate državne garancije iznose oko 380,8 miliona eura ili 11,6% BDP-a. Dio izdatih garancija nosi visok rizik. Uključi-vanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 57% BDP-a, što je veoma blizu Mastrihtskom krite-riju za državni dug i jasno sugeriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zaustaviti.

U 2011. godini je nastavljen trend smanjenja deficita tekućeg računa platnog bilansa. Djelimičan opo-ravak domaće tražnje i snažnije povećanje eksterne tražnje, rast cijena pojedinih roba, posebno metala i energenata, su faktori koji su u značajnoj mjeri uticali na kretanja na tekućem računu. Iako je deficit tekućeg računa platnog bilansa smanjen za 17% u poređenju sa 2010. godinom, njegov ostvareni nivo od  634,5 miliona eura  ili 19,4% BDP-a je i dalje visok. Deficit tekućeg računa je najvećim dijelom bio fi-nansiran neto prilivom SDI (61,3%), dok je preostalih 38,7% finansirano iz portfolio investicija i kredita.

Visok spoljnotrgovinski deficit od 39,9% BDP-a i dalje predstavlja izazov za eksternu ravnotežu. Zabi-lježen je rast izvoza od 33,6% i uvoza roba od 9,8%, što je rezultiralo povećanjem spoljnotrgovinskog deficita za 3% u poređenju sa 2010. godinom. Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 26,7% i na niskom je nivou, iako je ostvareno poboljšanje od 4,8 p.p. u odnosu na isti period prethodne godine. Učešće izvo-za u ukupnoj razmjeni iznosi svega 21,1%, i pored povećanja od 3,1 p.p. Na povećanje izvoza pozitivan uticaj imao je oporavak privredne aktivnosti i rast proizvodnje u prerađivačkoj industriji,  kao i porast izvoznih cijena. Da bi se i u narednom periodu ostvario rast izvoza, potrebna su veća investiciona ulaga-nja u izvozno orijentisanu proizvodnju i proširenje asortimana i kvaliteta izvoznih proizvoda.

Dužnička kriza u Eurozoni i njeno širenje negativno utiču na situaciju na finansijskom tržištu ne samo zemalja koje su direktno pogođene krizom, već i zemalja okruženja. Slabija ekonomska aktivnost u ze-mljama Eurozone, kao i veća opreznost budućih investitora uticala je na smanjenje priliva stranih di-rektnih investicija u našoj zemlji u 2011. godini. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 494,7 miliona eura, od čega se 31,9% odnosilo na investicije u banke i preduzeća, 26,8 % na interkom-panijski dug i 37,3% na ulaganja u nekretnine. Neto priliv stranih direktnih investicija u 2011. godini iznosio je 389,1 milion eura ili 29,5% manje nego u 2010. godini. Iako su SDI smanjene u poređenju sa 2010. godinom, one su značajno učestvovale u finansiranju deficita tekućeg računa i dalje je u pitanju relativno visok iznos.

Tokom 2011. godine došlo je do blagog oporavka na tržištu rada. Broj zaposlenih, u prosjeku, je iznosio 163.082 i bio je viši za 0,8% u odnosu na prethodnu godinu. Rast zaposlenosti je evidentiran u devet sek-tora. Stopa nezaposlenosti iznosila je 11,6% i niža je za 0,59 p.p. u odnosu na 2010. godinu. Uprkos tome, nagovještaji nove krize u EU, već izraženi u drugoj polovini 2011. godine, teškoće u poslovanju nekoliko velikih preduzeća ukazuju na opasnost rasta nezaposlenosti.

Prosječna zarada u 2011. godini, i u bruto i neto iznosu, ostvarila je skroman rast od 1%. Prosječna za-rada sa doprinosima i porezima iznosila je 722 eura, dok je prosječna neto zarada iznosila 484 eura.

12 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crna Gora zauzima treće mjesto u obje kategorije prosječnih plata i to iza Slovenije i Hrvatske, a ispred BiH, Srbije i Makedonije.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista