godiŠnji izvjeŠtaj glavnog ekonomiste 2011. … · (sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne...

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2011. GODINA

Podgorica, 2012. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Dr Radoje Žugić, guverner Mr Milojica Dakić, viceguverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

PRIPREMA: Po ovlašćenju Guvernera priprema dr Nikola Fabris, glavni ekonomista, sa saradnicima.

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

ŠTAMPA: Štamparija OBOD

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

APPEKS Aktivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaAPPKS Aktivna prosječno ponderisana kamatna stopaAPPNKS Aktivna prosječno ponderisana nominalna kamatna

stopaARIMA Autoregresivni integrisani model sa pokretnim

prosjecimaBBC Bristish Broadcasting CorporationBDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaBRIC Grupa zemalja: Brazil, Rusija, Indija i KinaBoE Banka EngleskeBoJ Banka JapanaCAD Kanadski dolarCBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement

(Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)CHF Švajcarski franakCIS Commonwealth of Independent States

(Zajednica nezavisnih država)CNN Cable News NetworkCPI Indeks potrošačkih cijenaDPL I Prvi programski zajam za razvojnu politikuDRV Njemačko turističko udruženjeEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska centralna bankaEIB European Investment BankEIP Procedura pretjeranih disbalansaEFSE Evropski fond za jugoistočnu EvropuEFTA Evropska asocijacija za slobodnu trgovinuEMU Evropska monetarna unijaEU Evropska UnijaEUR EuroEUROFIMA European Company for the Financing of Railroad

Rolling StockFAO Food and Agriculture Organization

(Organizacija za hranu i poljoprivredu)FED Sistem federalnih rezerviFOB Free on BoardFOND PIO Fond penzijskog i invalidskog osiguranjaGBP Britanska funta sterlingGFI Godišnji finansijski izvještajHE HidroelektraneHICP Harmonizovani indeks potrošačkih cijenaHHI Hiršman-Herfindalov indeksIBRD International Bank for Reconstruction and DevelopmentIDA International development association

(Međunarodna organizacija za razvoj)IFC International Finance Corporation

IPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument predpristupne pomoći)

IRF Investiciono-razvojni fondIMF International Monetary FundJPY Japanski jenKAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKFW Njemačka kreditna banka za obnovu MFI Mikrokreditna finansijska institucija Moody’s Rejting

agencijaMMF Međunarodni monetarni fondMONEX20, MONEXPIF Indeksi Montenegro berzeMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreNDR Norddeutscher Rundfunk (Njemačka televizija)NIŠ Nacionalna inventura šumaOECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj OPEC Organizacija zemalja izvoznica naftePDV Porez na dodatu vrijednostP.P Procentni poenPPPEKS Pasivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPPNKS Pasivna prosječno ponderisana nominalna kamatna

stopaPTT Pošta, Telegraf i TelefonROA Return on AssetsROE Return on EquitySAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSGP Pojačani Pakt za stabilnost i rastSMTK Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija STO Svjetska trgovinska organizacijaUBS Union Bank of SwitzerlandUMNIK Kosovo United Nations Interim Administration

Mission in Kosovo UN United Nations (Ujedinjene nacije)UNCTAD Konferenciji Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju

(United Nations Conference on Trade and Development)

UN DESA United Nations - Department of Economic and Social Affairs

(Odjeljenje Ujedinjenih nacija za trgovinu i socijalne poslove)

UNWTO World tourism organization (Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija)

USD Američki dolarVTB The Bank for Foreign Trade (Vneshtorgbank) WTTC World Travel & Tourism Council

(Svjetski savjet za turizam I putovanje)ZND Zajednica nezavisnih država

IV Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.029Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (185.937 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

VGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2011. 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 261.3. Cijene 361.4. Tržište rada 441.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori 48

2. MONETARNA KRETANJA 55

2.1. Likvidnost banaka 572.2. Agregatni bilans stanja banaka 602.3. Aktivne kamatne stope 772.4. Pasivne kamatne stope 782.5. Obavezna rezerva banaka 792.6. Mikrokreditne finansijske institucije 80

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 85

3.1. Tržište novca 873.2. Tržište kapitala 87

4. FISKALNI SEKTOR 95

4.1. Javne finansije Crne Gore 974.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova 994.3. Lokalna samouprava 1024.4. Državni fondovi 104

5. DRŽAVNI DUG 109

5.1. Unutrašnji dug 1125.2. Spoljni dug 1135.3. Državni dug i izdate garancije 1165.4. Otplata duga 1175.5. Projekcija i održivost državnog duga 118

6. EKSTERNI SEKTOR 1216.1. Tekući račun platnog bilansa 1246.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 137

7. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 143

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 149

8.1. Konjukturna kretanja 1538.2. Evropska unija (EU) 1548.3. Zemlje u razvoju 1558.4. Kamatne stope 1608.5. Kretanje deviznih kurseva 161

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 163

10 PRILOZI 171

SADRŽAJ

VIIGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Podatak Monstata za 2010. godinu, a za 2011. godinu procjena Ministarstva finansija ** Od januara 2009. jedina mjera inflacije*** Podaci za period I-XII 2010. i I-XII 2011. **** Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

2010. 2011. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.104,0 3.273,0

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 17.5 -10,3Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 18,4 14,6Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -0,8 19,4

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 157.679 162.450Broj nezaposlenih (decembar) 32.106 30.552

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine** 0,7 2,8

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa 479 484 1,0MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.789,9 1.817,1 1,5

Depoziti privrede 439,1 477,8 8,8Depoziti države 123,3 81,8 -33,7

Centralna vlada 58,4 36,0 -38,3Institucije i agencije centralne Vlade 23,0 16,3 -29,3Fondovi i opštine 41,9 29,5 -29,5

Depoziti finansijskih institucija 113,7 85,0 -25,2Depoziti stanovništva 951,9 1.033 8,6Depoziti - ostalo 161,8 139,0 -14,1

Ukupni krediti 2.200,0 1.955,8 -11,1Krediti privredi 1.207,3 944,7 -21,8Krediti državi 48,2 105,9 119,8

Centralna vlada 11,0 41,0 271,3Institucije i agencije centralne Vlade 3,0 5,0 67,3Fondovi i opštine 34,1 59,8 75,3

Krediti bankama i finansijskim institucijama 9,3 10,7 15,7Krediti stanovništvu 863,6 833,7 -3,5Krediti - ostalo 71,6 60,8 -15,2

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)***Montenegro berza 54,8 59,0 7,6

Berzanski indexi MONEX20 14.522,53 9.324,90 -35,8MONEX PIF 6.777,76 4.265,29 -37,1Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 2,58% 3,94%

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)***Tekući prihodi**** 1.280,2 1.274,2 -0,5Izdaci**** 1.431,5 1.403,9 -1,9Suficit/deficit -151,2 -129,8 -14,2Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 912,4 1063,7 16,6Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 358,3 419,8 17,2EKSTERNI SEKTOR***

Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -764,2 -634,5Trgovinski bilans -1.267,2 -1.306,2Bilans usluga 410,3 528,2

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 39,7 51,4Saldo tekućeg računa u % od BDP -24,6 -19,4

9Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2011. godini

Prema procjeni Centralne banke, ostvareni rast BDP-a Crne Gore za 2011. godinu se kretao u raspo-nu između 2,5% i 3%, a ključni pokretači rasta su bili turizam, gradjevinarstvo, trgovina, šumarstvo, prerađivačka industrija i dr. Ovi rezultati su utoliko značajniji, jer su ostvareni u veoma restriktivnim finansijskim uslovima. Medjutim, poslednji kvartal je doveo do značajnog porasta rizika i usporavanja ekonomske aktivnosti. Pored domaćih neravnoteža na rast rizika je uticala kriza u eurozoni, kao i us-poravanje rasta u regionu.

Navedene tendencije su potvrdile da nema zaštićenih ekonomija, jer se volatilnost globalnog finansij-skog tržišta neminovno prenosi međunarodnim finansijskim tokovima, dopirući i do njegovih najsitni-jih segmenata, bez obzira na njihovu geografsku udaljenost u odnosu na „epicentar“ zbivanja. Imajući u vidu rastuću nestabilnost globalne ekonomije, a posebno ekonomije eurozone, vodeće međunarodne institucije su u više navrata revidirale naniže svoje procjene rasta, pa su i naša očekivanja za 2012. godi-nu da će se BDP kretati u rasponu od malog pada do malog rasta.

I dalje je prisutna opasnost ne samo od stagnacije već i opadanja javnih prihoda, rasta javnog duga i budžetskog deficita. Ključni rizici za sledeću godinu su: dalje produbljivanje nelikvidnosti realnog sek-tora, smanjenja priliva sredstava iz eksternih izvora i aktiviranje pojedinih garancija.

Kriza ne samo da je snažno uzdrmala ekonomiju Crne Gore, već je „ogolila“ unutrašnje sistemske slabo-sti koje je moguće eliminisati jedino putem snažnih i korjenitih strukturnih reformi. Naravno, stalno treba imati na umu i da otvorene prijetnje koje proizilaze iz tekuće dužničke krize u evropskim zemlja-ma, posebno onima sa kojima Crna Gora ostvaruje intenzivnu saradnju, preko očekivanog negativnog uticaja na matične banke, mogu dovesti do porasta ranjivosti u ovom sektoru.

Ohrabrujuće djeluje najavljena inicijativa MMF-a da će predložiti da se Crna Gora uključi u okvir nove Bečke inicijative II. Najvažniji ciljevi ove inicijative se odnose na sprječavanje naglog smanjivanja kre-ditne podrške matičnih banaka, kao i jače povezivanje u okviru home-host supervizije i angažman ma-tičnih banaka na čišćenju loše aktive banaka-kćerki.

Godišnja stopa inflacije, mjerena potrošačkim cijenama, iznosila je 2,8%, dok je prosječna godišnja sto-pa iznosila 3,1%. Inflacija je bila na nivou one u Eurozoni, a niža od stope inflacije u EU. Značajan rast inflacije u odnosu na prethodnu godinu, kada je registrovana istorijski najniža stopa inflacije od 0,7%

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2011.

10 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2011

na godišnjem nivou, je očekivan usled zakašnjelog prilagođavanja nivoa cijena koje se u zemljama regio-na i EU desilo u drugoj polovini 2010. godine. Porast cijena akciznih proizvoda (alkoholna pića i duvan), kao i cijena u kategorijama prevoz, zdravstvo, stanovanje i prehrambeni proizvodi opredjeljujuće su uti-cali na nivo godišnje stope inflacije.

Situacija u bankarskom sektoru je poboljšana, prije svega imajući u vidu značajno smanjenje loše aktive. Iako su banke izvijestile o značajnom padu kreditne aktivnosti, analiza je potvrdila da je ovaj pad prije svega rezultat izmještanja dijela kredita u bilanse matičnih banaka i bilanse faktoring kompanija. Stoga je naša procjena da je realni pad kreditne aktivnosti u 2011. godini bio oko 2%. Stabilan rast depozit-nog potencijala stanovništva i privrede obilježio je i ovu godinu. Sa druge strane spirala nelikvidnosti u realnom sektoru sve više postaje prijetnja ne samo za poslovno povezane privredne subjekte, već i za njihove banke.

Nivo kamatnih stopa je i dalje visok. Na kraju 2011. godine aktivne i pasivne kamatne stope zabilježile su suprotne tendencije, a posledica je visoki kamatni spred. Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa iznosila je 9,73% i ostvarila je godišnji rast od 0,10 p.p., dok je prosječna ponderisana pa-sivna kamatna stopa iznosila 3,02% i ostvarila je godišnji pad od 0,24 p.p. Na formiranje nivoa aktivnih kamatnih stopa uticali su različiti faktori kao što su: percepcija boniteta odnosno kreditne sposobnosti klijenta od strane banke, nivo rizika koji je banka spremna da preuzme, kvalitet biznis projekata za koja se traže sredstva, kvalitet kolaterala, rizik zemlje, cijena izvora sredstava i njihova dostupnost na doma-ćem i inostranom tržištu, makroekonomski uslovi, itd.

U 2011. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 10,3%, najviše zbog pada proizvod-nje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 32,7%, u kojem je tokom 2010. godine ostvarena rekordna proizvodnja. Rast proizvodnje je ostvaren u sektoru vađenja ruda i kamena od 6,3% i sektoru prerađivačke industrije od 6,8%.

Nastavljen je trend rasta turizma, čime je ovaj sektor potvrdio da je jedan od najkonkurentnijih sektora u crnogorskoj ekonomiji. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2011. godine posjetilo 1,37 miliona turista, što je za 8,7% više nego u 2010. godini, a ostvareno je 8,77 miliona noćenja što je za 10,2% više u poređenju sa prethodnom godinom. Kretanja u turizmu pozitivno su se odrazila na neke komplementarne djelatnosti, posebno trgovinu, gdje je promet u maloprodaji ostvario rast od 20,5%.

U drumskom i željezničkom saobraćaju ostvaren je pad prevoza i robe i putnika, vazdušni saobraćaj bilježi rast putnika i pad prevoza robe, a smanjen je i ukupni promet u lukama. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 14,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupna vrijednost izvršenih gra-đevinskih radova tokom 2011. godine, prema preliminarnim podacima Monstata, bila je viša za 10,7% u odnosu na isti period prethodne godine, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 19,4%.

Deficit budžeta Crne Gore u 2011. godini iznosio je 136,9 miliona eura ili 4,2% BDP-a. Rizici sa kojima se crnogorska ekonomija suočavala u prethodnom periodu, a koji su značajno uvećani u 2011. godini, uticali su na to da se budžetske projekcije ne ostvaruju u planiranom obimu i dinamici. Prije svega, na otežano vođenje fiskalne politike uticala su negativna kretanja u realnom sektoru uzrokovana nelikvid-nošću privrednih subjekata, što je uticalo na aktiviranje određenih Vladinih garancija. Pored toga, na fiskalnu politiku u 2011. godini odrazili su se i rizici u širem evropskom okruženju i smanjene stope ra-

11Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2011. godini

sta velikih ekonomija. Nužno je da Crna Gora što prije uravnoteži budžet, ali to svakako neće biti realno u 2012. godini.

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju 2011. godine iznosio je 1.483,5 miliona eura ili 45,3% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu. U odnosu na kraj 2010. godine državni dug je uvećan za 16,7%, što je tendencija koja unosi priličnu dozu zabrinutosti. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 71,7%, dok se na unutrašnji dug odnosi 28,3% ukupnog duga. Izdate državne garancije iznose oko 380,8 miliona eura ili 11,6% BDP-a. Dio izdatih garancija nosi visok rizik. Uključi-vanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 57% BDP-a, što je veoma blizu Mastrihtskom krite-riju za državni dug i jasno sugeriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zaustaviti.

U 2011. godini je nastavljen trend smanjenja deficita tekućeg računa platnog bilansa. Djelimičan opo-ravak domaće tražnje i snažnije povećanje eksterne tražnje, rast cijena pojedinih roba, posebno metala i energenata, su faktori koji su u značajnoj mjeri uticali na kretanja na tekućem računu. Iako je deficit tekućeg računa platnog bilansa smanjen za 17% u poređenju sa 2010. godinom, njegov ostvareni nivo od 634,5 miliona eura ili 19,4% BDP-a je i dalje visok. Deficit tekućeg računa je najvećim dijelom bio fi-nansiran neto prilivom SDI (61,3%), dok je preostalih 38,7% finansirano iz portfolio investicija i kredita.

Visok spoljnotrgovinski deficit od 39,9% BDP-a i dalje predstavlja izazov za eksternu ravnotežu. Zabi-lježen je rast izvoza od 33,6% i uvoza roba od 9,8%, što je rezultiralo povećanjem spoljnotrgovinskog deficita za 3% u poređenju sa 2010. godinom. Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 26,7% i na niskom je nivou, iako je ostvareno poboljšanje od 4,8 p.p. u odnosu na isti period prethodne godine. Učešće izvo-za u ukupnoj razmjeni iznosi svega 21,1%, i pored povećanja od 3,1 p.p. Na povećanje izvoza pozitivan uticaj imao je oporavak privredne aktivnosti i rast proizvodnje u prerađivačkoj industriji, kao i porast izvoznih cijena. Da bi se i u narednom periodu ostvario rast izvoza, potrebna su veća investiciona ulaga-nja u izvozno orijentisanu proizvodnju i proširenje asortimana i kvaliteta izvoznih proizvoda.

Dužnička kriza u Eurozoni i njeno širenje negativno utiču na situaciju na finansijskom tržištu ne samo zemalja koje su direktno pogođene krizom, već i zemalja okruženja. Slabija ekonomska aktivnost u ze-mljama Eurozone, kao i veća opreznost budućih investitora uticala je na smanjenje priliva stranih di-rektnih investicija u našoj zemlji u 2011. godini. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 494,7 miliona eura, od čega se 31,9% odnosilo na investicije u banke i preduzeća, 26,8 % na interkom-panijski dug i 37,3% na ulaganja u nekretnine. Neto priliv stranih direktnih investicija u 2011. godini iznosio je 389,1 milion eura ili 29,5% manje nego u 2010. godini. Iako su SDI smanjene u poređenju sa 2010. godinom, one su značajno učestvovale u finansiranju deficita tekućeg računa i dalje je u pitanju relativno visok iznos.

Tokom 2011. godine došlo je do blagog oporavka na tržištu rada. Broj zaposlenih, u prosjeku, je iznosio 163.082 i bio je viši za 0,8% u odnosu na prethodnu godinu. Rast zaposlenosti je evidentiran u devet sek-tora. Stopa nezaposlenosti iznosila je 11,6% i niža je za 0,59 p.p. u odnosu na 2010. godinu. Uprkos tome, nagovještaji nove krize u EU, već izraženi u drugoj polovini 2011. godine, teškoće u poslovanju nekoliko velikih preduzeća ukazuju na opasnost rasta nezaposlenosti.

Prosječna zarada u 2011. godini, i u bruto i neto iznosu, ostvarila je skroman rast od 1%. Prosječna za-rada sa doprinosima i porezima iznosila je 722 eura, dok je prosječna neto zarada iznosila 484 eura.


U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crna Gora zauzima treće mjesto u obje kategorije prosječnih plata i to iza Slovenije i Hrvatske, a ispred BiH, Srbije i Makedonije.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

1 REALNI SEKTOR

15Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Ekonomski oporavak Crne Gore u 2010. godini bio je snažniji od predviđanja i ranije datih projekcija, poseb-no nakon visokog pada ostvarenog u 2009. godini. Sličnim intezitetom nastavljen je ekonomski rast i u 2011. godini. Većina indikatora ukazuje da bi stopa realnog rasta mogla biti slična stopi ostvarenoj u 2010. godini. Rast BDP-a u 2011. godini, uglavnom, je posljedica rasta turizma, trgovine, šumarstva, prerađivačke indu-strije i sektora vađenja ruda i kamena. Karakteristično je da je s porastom realne stope BDP-a rasla i inflacija, pa je u decembru 2011. godine godišnja stopa inflacije iznosila 2,8%, dok je prosječna inflacija iznosila 3,1%.

Crnogorska ekonomija je u velikoj mjeri izložena događajima na međunarodnom tržištu, pa se sve turbulen-tnosti, posebno na evropskom tržištu, odražavaju na ukupna ekonomska kretanja u Crnoj Gori. Stoga će se problemi u EU sigurno reflektovati na crnogorsku ekonomiju. Očekivanja za 2012. godinu su da će se BDP kretati u rasponu od malog pada do malog rasta.

Statistički pokazatelji sektora turizma su za 2011. godinu bili iznad očekivanja, jer je ostvaren zanačajan rast broja dolazaka (8,7%), kao i broja noćenja (10,2%). Ovo je uticalo i na stope rasta nekih od komplementarnih djelatnosti, posebno trgovine, gdje je promet u maloprodaji ostvario rast od 20,5%. Iako je poboljšan trend kretanja na tržištu rada, čak devet sektora ima povećan broj zaposlenih, nagovještaji nove krize (posebno u Evropi), već izražene u drugoj polovini 2011. godine, ukazuju na kontinuiran problem nezaposlenosti koji se može „aktivirati“ i na crnogorskom tržištu.

Kako se navodi u Izvještaju UN-a1, nakon dvije godine neujednačenog i „anemičnog“ oporavka od globalne finansijske krize, Svjetska ekonomija se nalazi na rubu sljedeće velike krize. Na to ukazuje znatno usporena proizvodnja, posebno u razvijenim zemljama, visoka stopa nezaposlenosti, produbljena dužnička kriza u Eu-rozoni i fiskalni problemi.

Rastuća nestabilnost globalne ekonomije, posebno ekonomije Eurozone, uticale su na češće korekcije progno-za osnovnih ekonomskih indikatora, kako na globalnom, tako i na regionalnom nivou.

Prema procjeni CBCG ostvareni rast BDP-a Crne Gore za 2011. godinu se kretao u rasponu između 2,5% i 3%. Predstavnici MMF-a su, nakon misije (krajem februara i početka marta 2012. godine) napravili skromnu korekciju po pitanju ostvarenja realnog rasta BDP-a u 2011. godini, pa su sa ranijih 2% povećali rast na 2,1%. Drastičnija korekcija je napravljena za prognozu datu za 2012. godinu, gdje je prognozirani rast, iz oktobra 2011. godine, od 3,5% sveden na 0,2%. Procjene ostalih navedenih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2012. godini, a koje su već objavljene, kreću se u rasponu od 1% do 2,5%.

1 Vidjeti Boks br. 1.1


Tabela 1.1Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2011. i 2012. godini (u%)

Institucija EBRD MMF UNDESA

Economist Inteligence Unit

Vienna Institute

European Commission

2011. 2,0 2,1 2,3 1,9 1,0 2,7

2012. 1,9 0,2 2,5 1,0 2,0 2,2

Izvor: sajtovi pojedinih institucija, MMF- ocjena nakon misije iz marta 2012. g.

Pretpostavka je da će se stope prikazane u tabeli br. 1.1. mijenjati, jer su prognozirane prije dešavanja koja bi mogla uticati na kreiranje mnogo skromnijeg rasta. Kretanja na tržištu rada tokom prva dva mjeseca 2012. godine, povećanje stope nezaposlenosti, neizvjesnosti rješavanja pitanja KAP-a, boksita, kao i statusa radnika čija su preduzeća ranije prestala sa radom (u tekstilnoj, drvnoj industriji i sl.) su činjenice koje potkrepljuju stagnaciju u ekonomskim kretanjima tokom 2012. godine. Slabljenju ekonomije doprinosi i teška ekonomska situacija u međunarodnom okruženju. Sublimirajući sve faktore predstavnici MMF-a su, nakon misije, uz niz preporuka koji se odnose na smanjivanje zarada, broja zaposlenih, racionalizaciju rashoda, prognozirali 0,2 stopu BDP-a za 2012. godinu.

Boks 1.1 – Ekonomski oporavak ili nova kriza - kretanje BDP-a po regionima

Većina institucija koje se bave prognoziranjem indikatora koji ukazuju na nivo ekonomskih kretanja daju opreznije i umjerenije prognoze o privrednim tokovima kako na globalnom nivou, tako i za po-jedine regije. U svom godišnjem izvještaju Svjetska banka je procijenila da rast BDP-a na globalnom nivou u 2011. godini iznosi 2,7% (u 2010. godini iznosio je 4,1%), a da će u 2012. godini rast biti niži za 0,2 p.p. od rasta iz 2011. dodine. Pokazatelji dati u publikaciji UN-a pod nazivom World Economic Situation and Prospect 2012. vrlo su slični, jer se ocjenjuje da je svjetski ekonomski rast u 2011. godini iznosio 2,8% (0,5 p.p. manje od procjene iz juna 2011. godine), a 2,6% se prognozira rast u 2012. godini. MMF je u World Economic Outlook –u iz januara 2012. godine takođe korigovao na niže prognoze date u izvještaju iz septembra 2011. godine. U posljednjem Izvještaju UN-a postoji ozbiljan nagovještaj o obnavljanju globalne krize i recesije iz 2008 – 2009. godine. Upozorava se na značajno usporen rast u 2011. godini, a očekivanja svjetskog ekonomskog rasta za 2012. godinu su takođe veoma „sumorna“. Prema većini relevantnih institucija osjetno su snižene prognoze rasta, posebno za 2012. godinu. U tabeli br. 1 prikazane su prognoze rasta prema UN-a i to globalni rast (svijet ukupno) i izabrane regije, odnosno zemlje.

Prema izvještaju UN - a pod naslovom „Svjetska ekonomska situacija i prognoza za 2012. godinu“ na-vodi se da će rast svjetskog BDP-a u 2012. godini iznositi 2,6% što je za 1 p.p. niže od ranije prognoze. Ovaj rast se, prema izvještaju, bazira na pretpostavci obuzdavanja dužničke krize u Eurozoni i suzdr-žavanju od dodatnih mjera štednje u razvijenim ekonomijama. Međutim, u istom Izvještaju se navodi da bi svjetska ekonomija mogla porasti samo za 0,5% u 2012. godini ukoliko se ne podstaknu mjere rješavanja krize javnog duga, poveća zapošljavanje i podupre krhki bankarski sektor. Za grupu zemalja koje pripadaju razvijenim ekonomijama, u 2012. godini, predviđa se rast od 1,3%, a rast u zemljama Eurozone bi iznosio tek 0,4%.

17Realni sektor

Tabela 1Bruto domaći proizvod – realne stope (u %)

2011. 2012.Promjene u odnosu na procjene iz

juna 2011. g2011. 2012.

Svijet 2,8 2,6 -0,5 -1,0

Razvijene ekonomije 1,3 1,3 -0,7 -1,1

SAD 1,7 1,5 -0,9 -1,3

Japan -0,5 2,0 -1,2 -0,8

EU 1,6 0,7 -0,1 -1,2

Euro zona 1,5 0,4 -0,1 -1,2

Ekonomije u tranziciji 4,1 3,9 -0,3 -0,7

Jugo-istočna Evropa 1,7 2,3 -0,5 -0,8

CIS i Gruzija 4,3 4,0 -0,3 -0,8

Rusija 4,0 3,9 -0,4 -0,7

Ekonomije u razvoju 6,0 5,6 -0,2 -0,6

Afrika 2,7 5,0 -0,9 -0,4

Istočna i Južna Azija 7,1 6,8 -0,1 -0,4

Kina 9,3 8,7 0,2 -0,2

Indija 7,6 7,7 -0,5 -0,5

Zapadna Azija 6,6 3,7 0,8 -0,5

Latinska Amerika i Karibi 4,3 3,3 -0,2 -1,6

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2012

Rast BDP-a u zemljama koje pripadaju grupi ekonomija u tranziciji je sporiji nego što se ranije predviđa-lo. Prema izvještaju, ekonomije u tranziciji bi trebale ostvariti rast od 3,9%, a ranija procjena je iznosila 4,6%. Unutar ove grupe zemalja ekonomija jugoistočne Evrope bi trebala rasti po stopi od 2,3%, što je za 0,8 p.p. manje od ranije procjene. Prognoza rasta BDP-a Crne Gore, koja pripada ovoj grupi zemalja, bi trebala iznositi 2,5%, isto koliko je prognoziran rast za Srbiju, dok je prognozirani rast za Hrvatsku i BiH niži i iznosi 2%. Rast BDP-a u Albaniji i Makedoniji bi trebao iznositi 3%.

Snižena je i prognoza rasta ekonomija u razvoju za 2012. godinu na 5,6%, sa ranije prognoziranih 6,2%. Takođe se i za Kinu i Indiju, prognozira nešto niži rast. Kina bi mogla ostvariti rast od 8,7% u 2012. godini (0,2 p.p. niže od ranije prognoze za 2012. godinu), a Indija 7,7% (0,5 p.p. niže od prognoze iz juna 2011. godine.

Prema projekcijama MMF-a iz januara 2012. godine, značajno je umanjen globalni ekonomski rast za 2012. godinu (za 0,7 p. p. niže od prognoze date u septembru 2011. g). Ono što zabrinjava je činjenica da MMF prognozira recesiju u Eurozoni od -0,5%, pri čemu se prognozira da bi pad BDP-a u Italiji iznosilo -2,2%, a u Španiji -1,7%. Sličan stav o kretanju ekonomije u Eurozoni ima i Svjetska banka (-0,3%), dok su prognoze UN za ekonomiju Eurozone u 2012. godini vrlo skromne ali pozitivne (0,4%).

Iako je prognoza o kretanje globalne ekonomije u 2013. godini, koja se daje u izvještajima UN, MMF-a i Svjetske Banke, nešto bolja, i dalje je vrlo neizvjesna i usporena što se vidi na grafiku br. 1. koji je pre-uzet i Izvještaja UN. Prema prognozama Svjetske banke globalni rast u 2013. iznosio bi 3,1%, a prema MMF-u 3,9%.


Nestabilna ekonomska slika na globalnom nivou, kriza javnog duga i krhkost finansijskog sektora, podstakli su institucije koje se bave prognozira-njem da više puta revidiraju već projektovane ekonomske indikatore. Tako je, prema procjeni EBRD-a iz jula 2011. godine, BDP-a Crne Gore u 2012. godini trebao imati rast od 3%. Ova stopa je korigovana na 2,6% u oktobru 2011. godine, da bi u januaru 2012. godine procijenjen rast BDP-a trebao iznositi 1,9%. Prema procjenama UN/DESA i Vienna Instituta taj rast je nešto optimi-stičniji (grafik br.1.1), mada se radi o projekcija-ma datim ranije u 2011. godini, pa je za očekivati da će one biti korigovane. Ocjena godišnjeg rasta realnog BDP-a Crne Gore za 2012. godinu bazira-na na modelskom i ekpertskoj procjeni je u raspo-nu od 0,25%-0,5%. Na grafiku br. 1.2 je dat ma-kromodelski pregled kretanja realnog BDP-a, na kvartalnom nivou, sezonski prilagođen.

Modelska procjena koja ukazuje na zavisnost BDP-a od kretanja BDP-a u Eurozoni, kretanja zarada, zaposle-nosti, industrijske proizvodnje i sektora turizma, nivoa zaposlenosti ukazuje da bi realni BDP u 2012. godini mogao ostvariti rast od 0,25% do 0,5% na godišnjem nivou. Ponderacijom procjena rasta realnog BDP-a međunarodnih institucija i instituta ukazuje da bi rast BDP-a bio na nivou od 1,24%.

Grafik 1Rast svjetskog bruto proizvoda 2006 – 2013. u procentima

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2012, a - djelimična procjena; b - predviđanja UN

Grafik 1.1Projekcije EBRD-a, UN/DESA i Vienna Institute-a o kretanju BDP-a za zemlje jugo-istočne Evrope u 2012. godini– stope rasta u %

Izvor: EBRD, UN/DESA i Vienna Institute

19Realni sektor

Međutim, treba naglasiti da postoje izraženi rizi-ci. Rizik se prije svega ogleda u očekivanom da-ljem prilagođavanju agregatne domaće tražnje, imajući u vidu da korporativni sektor ne planira rast realnih zarada, zatim visoka nelikvidnost korporativnog sektora, odustvo kreditne aktiv-nosti, kao i usporavanja ekonomija EU i zemalja regiona, glavnih trgovinskih partnera Crne Gore. Stagnacija, ako ne i pad agregatne tražnje, sa po-sebnim akcentom na javnu potrošnju, uz stagna-ciju investicione potrošnje će biti osnovna deter-minanta usporenog tempa očekivanog rasta BDP-a u 2012. godini, tako da ni recesioni scenario se ne smije isključiti kao nerealan.

U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i na opasnosti u 2012. godini.

Tabela 1.2SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Potencijal za privlačenje SDI,• Euro kao sredstvo plaćanja,•Niske carine i liberalan sistem,•Niske poreske stope,• Potencijal za razvoj turizma,• Status kandidata EU-omogućavanje pristupa korišćenja

fondova,• Pogodni klimatski uslovi.

• Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom,• Visok kreditni rizik•Nedovoljna kreditna aktivnost banaka• Limitirane mogućnosti zajmodavca u krajnjoj instanci•Neefikasan sudski sistem u rješavanju privrednih

sporova,•Neravnomjerna regionalna razvijenost,•Nedovoljno razvijena infrastruktura•Nefleksibilno tržište rada, • Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i

investicija u oblasti proizvodnje,•Nediverzifikovanost izvoza,• Slaba konkurentnost domaćih preduzeća

Šanse Opasnosti

• Stabilizacija bankarskog sektora i iščišćavanje bilansa banaka,

• Članstvo u STO,• Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja

vode, vazduha i zemljišta,• Korišćenje IPA fondova s akcentom na komponentu V,• Potencijal za proizvodnju zdrave hrane i ruralni razvoj –

potencijal za razvoj poljoprivrede,•Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih

proizvoda od drveta,• Planirani razvojni projekti, posebno u sektoru turizma

i energetike,• Korišćenje obnovljivih izvora energije,•Hidroenergetski potencijal.

•Opasnost od povećanja budžetskog deficita,• Tendencija rasta državnog duga,•Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija,•Opasnost od nemogućnosti servisiranja postojećeg

duga,• Rizici u bankarskom sektoru usljed prelivanja efekata

drugog talasa duznicke krize u Evropi,• Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i

potencijalni odliv stranog kapitala;• Smanjivanje eksterne tražnje (izvoza i prihoda od

turizma),• Porast cijena energenata i sirovina, • Porast cijena hrane na globalnom nivou,•Depopulacija seoskih naselja, migracija stanovništva.

Grafik 1.2Kretanje realnog BDP-a u 2012. godini-modelska procjena, u 000.000 eura

* Oranž linija na grafiku predstavlja kretanje realnog BDP-a izraženog u milionima eura po kvartalima, dok x osa predstavlja godine po kvartalima.


1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast.

Očigledno je da nisu iskorišćeni svi potencijali za privlačenje stranih direktnih investicija, što može biti preduslov za pokretanje odnosno revitalizaciju privrednog razvoja. Očekivane investicije, kako je nave-deno u Pretpristupnom ekonomskom programu za Crnu Goru 2011 – 2014., su Luštica Resorts, Porto Montenegro, privatizacija HTP Ulcinjska Rivijera, realizacija projekata malih HE i sl., mada je teško pro-gnozirati vremensku dinamiku njihove realizacije.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore, jer štiti privredu od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs – inflacija – devizni kurs. Ova činjenica pred-stavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFT-e.

Porez na dodatu vrijednost (PDV) je sa stopama 17% i 7% na najnižem nivou u regionu. Dakle, jednocifre-ne poreske stope će biti faktor prepoznavanja Crne Gore i faktor koji može uticati na privlačenje investicija u narednom periodu.

Turizam je djelatnost koja je u višegodišnjem periodu ostvarivala visoke stope ekonomskog rasta. Uprkos poteškoćama na globalnom nivou, ovaj sektor je zabilježio pozitivnu statistiku dolazaka turista i tokom krizne 2009. godine, a u 2010. godini se bilježi rast i dolazaka i noćenja turista. Prema preliminarnim pro-cjenama WTTC sve komponente crnogorskog turizma, poput učešća u ukupnom BDP-u, broju zaposle-nih, investicijama, bi u narednom desetogodišnjem periodu (2011 – 2021. godine) trebale biti u porastu. Imajući u vidu naglašen potencijal, ostvarenje predviđenih ulaganja (Ada Bojana, Luštica), diverzifikaciju turističkog proizvoda, jačanje promotivnih aktivnosti, turizam bi mogao biti pokretač ostalih komple-mentarnih djelatnosti (poljoprivreda, trgovina, saobraćaj i dr.).

Dobijanje statusa kandidata automatski znači verifikaciju EU institucija o kvalitetu sprovedenih reformi. To je pozitivan signal za međunarodne investitore. Sticanjem statusa kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori su iz Instrumenata pretpristupne pomoći dostupna i sredstva koja obuhvataju nove sektore, kao što su regionalni razvoj, razvoj ljudskih resursa, poljoprivreda i ruralni razvoj. Usmjeravanje sredstava iz IPA fondova zavisiće i od izbora prioriteta i projekata navedenih u okviru Nacionalnog plana razvoja Crne Gore za 2013-2016. godinu

U vremenu velikih klimatskih promjena i prirodnih katastrofa stabilni klimatski uslovi koje ima Crna Gora postaju potencijal razvoja.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu.

Privredni sektor je suočen sa smanjenom tražnjom, manjim prihodima, ograničenim mogućnostima no-vog zaduživanja, što je uticalo na rast firmi u blokadi i onih koje posluju sa gubitkom.

21Realni sektor

Opšte stanje u realnom sektoru, nelikvidnost privrede, neuredno servisiranje ranije odobrenih kredita, ročna neusklađenost izvora sredstava i plasmana kao i visoke kamatne stope, doveli su do povećanja kre-ditnog rizika u sistemu i vođenja konzervativne kreditne politike od strane banaka.

Banke su i tokom 2011. godine obazrivo procjenjivale rizike i stoga nisu bile sklone intenzivnijem krediti-ranju. Dodatno, tendencije iz realnog sektora još uvijek ne pokazuju sliku oporavka, što ne stvara podsti-cajni ambijent za porast kreditne aktivnosti banaka.

Mogućnosti za obezbjeđenje eventualnog nedostatka likvidnosti usljed tržišnih poremećaja su ograničene od strane CBCG i uglavnom se oslanjaju na fiskalne potencijale. S obzirom na ovu činjenicu, banke moraju adekvatno upravljati rizicima i izdvajati dodatne rezerve za apsorbciju potencijalnih šokova, što doprinosi povaćanju cijene kapitala u Crnoj Gori.

I pored vidnog progresa još uvijek nije postignuta zadovoljavajuća brzina u rješavanju privrednih sporova kako bi se adekvatno primjenjivali i poštovali uslovi potpisanih ugovora. Bez adekvatne i brze zaštite prava privrednih subjekata nema povjerenja koje bi intenziviralo privrednu aktivnost.

Ekonomska razvijenost u Crnoj Gori je, regionalno posmatrajući, vrlo neujednačena, pri čemu se posebno naglašava nerazvijeni Sjever Crne Gore. Nerazvijeno tržište rada, prestanak rada pojedinih preduzeća koja su pripadala radno – intenzivnim granama u Sjevernom regionu uslovila su migraciju stanovništva od sjevera ka jugu, čime se povećao pritisak na infrastrukturu djelova zemlje sa povećanim prilivom stanov-ništva, a ujedno je dovelo do depopulacije opština Sjevernog regiona. Vlada Crne Gore je u okviru Strategije regionalnog razvoja Crne Gore do 2014. godine, definisala uslove institucionalne i sistemske podrške poli-tici ravnomjernijeg regionalnog razvoja zemlje što može djelimično uticati na ublažavanje ovog problema.

Nedovoljno izgrađena i razvijena infrastruktura može biti ograničavajući faktor budućeg privrednog ra-zvoja zemlje. Od velikog značaja za dalji razvoj turizma je realizacija značajnih infrastrukturnih projekata u cilju povećanja kapaciteta i podizanja kvaliteta ponude.

Kriza iz 2009. godine je istakla slabosti tržišta rada u Crnoj Gori, koje se pokazalo kao nefleksibilno i ne-prilagodljivo novonastalim uslovima. Izražena je neusklađenost ponude radne snage i potreba tržišta rada, a postoji visok stepen dugoročne nezaposlenosti, kao i visoka stopa nezaposlenosti među mladima. Tako-đe, potrebe tržišta rada nisu usklađene sa sistemom obrazovanja. Nacionalnom strategijom zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2012 – 2015, usvojenom u decembru 2011. godine, a kroz postavljene prioritete, se nastoje prevazići navedeni problemi tržišta rada. Jedan od prioriteta je da se unapređenjem znanja i vještina putem formalnog i neformalnog obrazovanja i obuke smanji neusklađenost ponude i tra-žnje, a ujedno poveća zaposlenost.

Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija u većini slučajeva radi se o investiranju u postojeće objekte, izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu i pretežno su to investicije u uslužnu i finansijsku oblast. Veoma malo je investicija u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na do-maću ekonomiju i malog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanja novih znanja i tehnologija, povećanja produktivnosti i izvoza, odnosno dugoročnog razvoja Crne Gore.


Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifokovanosti, to jest u robnom izvozu dominiraju sirovine i prizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i podložni konjunktur-nom ciklusu. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunktur-nim kretanjima.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će naravno zavisiti od niza faktora.

Stabilizacija bankarskog sektora doprinosi stabilizaciji finansijskog sistema u cjelini. Kroz aktivnosti ba-naka tokom 2011. godine koje su podrazumijevale izmještanje nekvalitetne aktive, nekvalitetni krediti pokazuju tendenciju pada. Međutim, treba imati u vidu činjenicu da je stopa nekvalitetnih kredita i dalje visoka, pa je potreban dodatni oprez na jačanju stabilnosti i stvaranju održive osnove kako bi se revitalizo-vala kreditna aktivnost banaka.

Obavezujući se na poštovanje međunarodno prihvaćenih pravila poslovanja i članstvom Crne Gore u STO (Svjetska Trgovinska Organizacija), crnogorskim preduzećima se omogućava ravnopravan tretman u ino-stranstvu. Domaća preduzeća dobijaju šansu da potvrde konkurentnost i da se pozicioniraju na regional-nom i širem tržištu. Spremnost da se posluje po principima razvijenog svijeta i članstvom u STO šalje se pozitivan signal budućim investitorima.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti ne-stašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mnogo više ekonom-ski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljo-privrede i prehrambene industrije.

Dobijanjem statusa zemlje kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori je omogućeno da koristi fondove svih pet komponenti Instrumenta za predpristupnu podršku Evropske unije – IPA - uključujući komponentu V namijenjenu ruralnom razvoju. Niz aktivnost, kao što je investiranje u poljoprivredne posjede, razvoj ruralne infrastrukture, davanje podrške uspostavljanja grupa proizvođača, kao i niz drugih aktivnosti komponente V u značajnoj mjeri mogu uticati na razvoj nedovoljno razvijenih područja čime se daje šansa razvoju sela i sektora poljoprivrede. Svrsishodnim korišćenjem sredstava može se podstaknuti poljopri-vredna proizvodnja i uticati na zaustavljanje sve izraženije depopulacije.

Ulaganje u oblast proizvodnje prehrambenih proizvoda, posebno proizvodnje organskog voća i povrća, zdrave hrane kao apsolutnog hita u svijetu, može biti potencijalna šansa za privlačenje investicija. Pred-nosti koje se odnose na razvoj ruralnog područja su prije svega istovremeno ulaganje u turizam i poljopri-vredu. Razvijanje poljoprivredne proizvodnje, proizvodnje zdrave hrane na sjeveru Crne Gore uticalo bi na smanjenje regionalnih razlika i istovremeno stvorilo uslove za razvoj seoskih područja.

Agrobudžetom za 2012. godini trebala bi se opredijeliti sredstva za realizaciju pojedinih programa – budžetskih linija, koja će biti usklađena s agrarnom politikom definisanom u strategiji: Crnogorska poljoprivreda i EU – Strategija proizvodnje hrane i razvoja ruralnih područja, Nacionalnom programu proizvodnje hrane i razvoja ruralnih područja 2009-2013, kao i Zakonu o poljoprivredi i ruralnom razvo-ju. Crna Gora raspolaže sa znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se

23Realni sektor

iskorišćavanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza. U tom pravcu bi se trebale iskoristiti značajne subvencije koje EU daje u pravcu razvoja poljoprivrede.

Drvoprerađivačka industrija je tokom proteklih godina bila prilično zapostavljena. Zbog raspoloživog drv-nog potencijala, ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi uticalo na povećanje proizvodnje, posebno na povećanje proizvodnje finalnih proizvoda od drveta. Ovo bi imalo pozitivan efekat na smanjenje nezapo-slenosti u sjevernim opštinama.

Kako je crnogorska ekonomija mala aktiviranje neke od mogućih investicija, posebno u energetici i turiz-mu, mogli bi uticati na pozitivan ekonomski trend, a kroz multiplikativno dejstvo pokrenuli bi proizvod-nju i u komplementarnim sektorima (saobraćaj, trgovina, građevinarstvo i sl.)

Istraživanja i preliminarna mjerenja su pokazala da postoji dovoljan vjetropotencijal za tehnoekonomsko korišćenje, što je dobar podsticaj investitorima da plasiraju sredstva i investiraju u ovaj vid obnovljivih izvora energije. Takođe, Crna Gora ima veliki potencijal za korišćenje i ostalih alternativnih izvora energi-je poput solarne energije, biomase i dr. Crna Gora ima još uvijek neiskorišćen hidroenergetski potencijal. Međutim, valorizacija ovog potencijala ne treba da ide na uštrb uništenja prirodnih ljepota.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu privredu.

Efekti globalne finansijska krize i usporena privredna aktivnost uslovili su da se budžetski prihodi ne ostvaruju planiranim obimom i dinamikom, pa je, kao rezultat toga, došlo do pojave budžetskog deficita.

U cilju pokrivanja budžetskog deficita pristupilo se zaduživanju, što je rezultiralo povećanjem državnog duga. Analiza održivosti duga ukazuje da je državni dug Crne Gore održiv, a da bi se teškoće mogle javiti u slučaju izuzetno negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dužem roku, aktiviranja novih garanci-ja, kao i u slučaju nastavka tendencije rasta javnog duga. Ipak, iako je javni dug i dalje u granicama propi-sanim Mastrihtskim kriterijumima, određenu dozu zabrinutosti daje tendencija njegovog brzog rasta.

Takođe, pored postojećeg nivoa javnog duga treba imati u vidu i ukupan iznos do sada izdatih garancija, koje mogu postati potencijalni dug, dok za pojedine garancije postoji visok rizik da će biti aktvirane.

Pristup eksternim finansijskim tržištima biva sve teži, jer je kriza uslovila pad rejtinga pojedinih zemalja, usljed prekomjerne zaduženosti, što je rezultiralo enormnim rastom stope prinosa na državne obveznice. Stoga se troškovi eksternog zaduživanja mogu znatno povećati, i to treba imati u vidu kada su u pitanju izvori i dinamika servisiranja duga Crne Gore.

Pojava dužničke krize u EU je izložila crnogorsku ekonomiju brojnim rizicima. Stoga je, uprkos stabiliza-ciji bankarskog sektora, potrebno ispitati rizični profil i potrebe za kapitalom u bankama. Dakle, pojačana supervizija i dalje napredovanje u finansijskoj regulaciji će predstavljati neophodnost kako bi se redukovale negativne reperkusije evropske dužničke krize.

Zadnjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investicija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane i


potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazio na dugoročni privredni razvoj Crne Gore.

Produbljivanje krize i smanjenje tražnje na izvoznim tržištima mogu negativno da utiču na ostvarenje prihoda od izvoza roba i usluga. Pri tome se misli na sektor turizma i njegovo dominantno učešće u uku-pnim prihodima od usluga, odnosno velika zavisnost cjelokupne ekonomije od turizma i samo oslanjanje na turizam je potencijalna opasnost u slučaju lošije turističke sezone.

Porast cijena energenata i sirovina direktno bi uticalo na vrijednosni rast uvoza, a takođe i na rast cijena domaćih proizvoda.

Porast cijena hrane na globalnom nivou odražava se i na porast cijena hrane u Crnoj Gori zbog visoke za-visnosti od uvoza prehrambenih proizvoda, što u krajnjem utiče na rast inflacije i opadanje nivoa životnog standarda.

Podaci posljednjeg Popisa stanovništva iz 2011. godine potvrdili su činjenicu da postoji izrazita depopu-lacija stanovništva posebno opština sjevernog regiona Crne Gore. Migracija stanovništva je podstaknu-ta nizom razloga, a jedan od osnovnih je i nemogućnost radnog angažmana radno sposobnog stanov-ništva, zatvaranje postojećih fabrika, pogona i sl. Depopulacijom se utiče i na smanjenje poljoprivredne proizvodnje, smanjenje angažovanja individualnih domaćinstava u procesu proizvodnje ukupnog sektora poljoprivrede. Prema raspoloživim popisnim podacima smanjuje se i učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu. Međutim, zbog kretanja cijena poljoprivrednih proizvoda na globalnom nivou nameće se potreba većeg ulaganja u ovaj sektor s ciljem podsticanja proizvodnje i zaustavljanja migracije stanovniš-tva seoskih naselja. Stoga je od izuzetne važnosti korištenje IPA fondova namijenjenih za ruralni razvoj i poljoprivredu, posebno poljoprivredu koja je i dio održivog razvoja NPR-a (Nacionalnog plana razvoja).

Boks 1.2 – Tranzicioni indikatori

Uticaj globalne ekonomske krize je i dalje prisutan u mnogim tranzicionim ekonomijama. Anketa EBRD-a Život u tranziciji pokazuje da je kriza teško pogodila većinu populacije, a istovremeno smanjila podršku demokratiji i tržištu.

Od 1994. godine kada je izvještaj Transition report prvi put objavljen, EBRD prati napredak zemalja u tranziciji kroz set tranzicionih indikatora na nivou zemlje. U izvještaju za 2011. godinu razvijena je rigo-roznija metodologija indikatora na nivou zemlje, neki indikatori su zamijenjeni, dok većina i dalje snima relevantne aspekte tranzicije: velike privatizacije, male privatizacije, upravljanje i restrukturiranje pre-duzeća, liberalizaciju cijena, razmjenu i devizni sistem i politiku konkurencije.

Ekonomije u tranziciji su u prethodnoj godini ostvarile različite rezultate u domenu strukturnih reformi. Na nivou sektora, došlo je do napretka u infrastrukturi u zemljama kao što su Kazahstan, Rusija, Turska i Zapadni Balkan, a ostvaren je različit napredak, odnosno pogoršanje u oblasti energije i finansijskog sektora. Na nivou zemalja, došlo je do poboljšanja u sprovođenju politike konkurencije u više zemalja Centralne i Jugoistočne Evrope, kao i u Rusiji i Turskoj. Upravljanje i restrukturiranje preduzeća u Hrvat-skoj i Crnoj Gori je pojačano kako su ove zemlje ostvarile prekretnicu u procesima pridruživanju Evrop-skoj Uniji. Nekoliko evropskih zemalja su takođe pokrenule ili nastavile fiskalno-strukturne reforme uk-

25Realni sektor

ljučujući: fiskalna pravila, smanjenje zapošljavanja u javnom sektoru, kao i ukidanje poreskih olakšica i subvencija. Transition report 2011 pokazao je da je značajan broj zemalja u tranziciji ostvario napredak u politici konkurencije (kao što su Letonija, Litvanija, Rusija, Turska, Slovačka, Makedonija i Rumunija), dok je nekoliko njih registrovano pogoršanje u domenu liberalizacije cijena (Jermenija, Bjelorusija i Kazahstan nametnule su kontrole na pojedine cijene, kao dio reakcije na pritiske cijena pojedinih roba).

Kod izabranih zemalja (tabela br. 1), generalno, nije došlo do naglašenih promjena po indikatorima u odnosu na raniju komparaciju. Zemlje koje su imale po jednu pozitivnu promjenu u ocjenama pojedi-nih indikatora su Crna Gora, Hrvatska, Makedonija i Rumunija. Crna Gora i Hrvatska su zabilježile pove-ćanje indikatora Upravljanje i restrukturiranje preduzeća, na (2+↑), odnosno (3+↑), dok su napredak u politici konkurencija ostvarile Makedonija (3-↑) i Ruminija (3+↑). Hrvatska je ostvarila značajan uspjeh završetkom pregovora za pristupanje Evropskoj Uniji, a Crna Gora je krajem 2010. godine dobila status zemlje kandidata i implementirala novi Zakon o stečaju.

Tabela 1 Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje

Naziv zemlje Velike privatizacije

Male privatizacije

Upravljanje i restrukturiranje

preduzeća

Liberalizacija cijena

Razmjena i devizni sistem

Politika konkurencije

Crna Gora 3+ 4- 2+↑ 4 4 2

Hrvatska 3+ 4+ 3+↑ 4 4+ 3

Bosna i Hercegovina 3 3 2 4 4 2+

Makedonija 3+ 4 3- 4+ 4+ 3-↑

Slovenija 3 4+ 3 4 4+ 3

Srbija 3- 4- 2+ 4 4 2+

Albanija 4- 4 2+ 4+ 4+ 2+

Rumunija 4- 4- 3- 4+ 4+ 3+↑

Bugarska 4 4 3- 4+ 4+ 3

Izvor: EBRD Transition Report 2011 (Transition indicator scores)* raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja mali ili nikakav progres u tranziciji dok 4+ predstavlja

standard na tržištu industrijalizovanih ekonomija

U okviru izvještaja dati su, za svaku zemlju u tranziciji, određeni ključni prioriteti za 2012. godinu. Za Crnu Goru EBRD ističe potrebu:

1. dobijanja datuma početka pregovora za pristupanje EU (pri čemu je prioritet napredak u refor-mi pravosuđa i borbe protiv organizovanog kriminala i korupcije),

2. ostvarenja fiskalne discipline u cilju podsticanja rasta (kroz proširenje poreske osnovice i sma-njenje ukupne državne potrošnje, a u cilju smanjenja javnog duga i privlačenja SDI) i

3. otklanjanja slabosti u bankarskom sektoru (polako se vraća povjerenje u ovaj sektor, a strane matične banke su održale svoju posvećenost).

Očekuje se da usvojeni sveobuhvatan set zakona u finansijskom sektoru podrži finansijsku stabilnost, a ističe se da i dalje postoji izloženost nekvalitetnim kreditima i potreba za visokim nivoom likvidnosti i solventnosti.


Prema anketi CBCG smanjen je optimizam pri-vrednika po pitanju povećanja obima svojih ak-tivnosti u odnosu na prethodnu godinu. Naime, povećao se broj privrednika (23%) koji će smanjiti nivo aktivnosti u 2012. godini, dok je u prethod-noj godini smanjenje očekivalo 11% privrednika. Prema istoj anketi (sprovedenoj krajem januara i početkom februara 2012. godine), 36% privred-nika očekuje povećanje obima aktivnosti (pro-izvodnje i pružanja usluga), što je za 8 p.p. niže od očekivanja iskazanih u prošlogodišnjoj anketi.

Privrednici kao glavne poslovne barijere, u na-rednom periodu, vide u slaboj tražnji, opštim ri-zicima poslovanja i visokim kamatnim stopama na kredite.

U Smjernicama CBCG za ekonomsku politiku u 2012. godini ističe se da je ključ održavanja, od-nosno rasta ekonomskih aktivnosti u 2012. go-dini, rast investicija. Pretpristupni ekonomski program za Crnu Goru 2011-2014. apostrofira prioritetni cilj ekonomske politike u 2012. godini u vidu povećanja kredibiliteta crnogorske ekono-mije radi obezbjeđivanja dugoročnog rasta i po-većanja zaposlenosti.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U 2011. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 10,3%, najviše zbog pada proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 32,7% u kojem je inače tokom 2010. godine ostvarena rekordna proizvodnja. Rast proizvodnje je ostvaren u sektoru vađenja ruda i kamena od 6,3% i sektoru pre-rađivačke industrije od 6,8%.

U sektoru vađenja ruda i kamena oba podsektora su zabilježila rast proizvodnje: vađenje energetskih si-rovina (1,4%), i vađenje ostalih sirovina i materijala (18,5%), najviše zbog rasta proizvodnje u oblasti vađenja ruda metala od 159,1%. Značajan rast vađenja ruda metala rezultat je maksimalne proizvodnje Termoelek-trane Pljevlja, koja je usljed loše hidroenergetske situacije morala da odloži redovni jesenji remont i poveća proizvodnju.

Grafik 1.3Očekivani obim aktivnosti u 2012. godini

Grafik 1.4Očekivane poslovne barijere u 2012. godini, %

27Realni sektor

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 51,7% ukupne industrijske proizvodnje zabilježen je rast od 6,8% u odnosu na posmatrani period prethodne godine. Evidentan je pozitivan pomak, u odnosu na prethodnu godinu kada je zabilježen pad od 3%.

Rast proizvodnje je evidentiran u sedam od uku-pno dvanaest podsektora industrijske proizvod-nje, čiji udio iznosi 33% ukupne industrijske pro-izvodnje. Najveći rast zabilježen je u podsektoru prerada drveta i proizvodi od drveta za 34,6% i podsektoru proizvodnja mašina i uređaja, ostala za 26,4%. Rast proizvodnje u podsektoru proi-zvodnje osnovnih metala i metalnih proizvoda od 17,5% najviše je rezultat povećanja proizvod-nje KAP-a u odnosu na prethodnu godinu. Proi-zvodnja je rasla i u podsektoru proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (14,1%), zatim u proizvodnji proi-zvoda od ostalih nemetalnih minerala (9,4%), kao i proizvodnji saobraćajnih sredstava od 3,5% i proizvodnji proizvoda od gume i plastičnih masa od 3,3%.

Grafik 1.6Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Grafik 1.5Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije


Tokom 2011. godine došli su do izražaja problemi u metalskoj industriji koji otežavaju situaciju u ukupnom industrijskom sektoru. U Željezari Nikšić je u aprilu uveden stečaj, da bi u novembru bio proglašen bankrot. Od uvođenja stečaja, putem socijalnog programa, značajno je smanjen broj zaposlenih, a u 2012. godini se očekuje pronalaženje rješenja za opstanak kompanije. Problemi u poslovanju Kombinata Aluminijuma Pod-gorica, aktiviranje državnih garancija, dodatno otežavaju budući trend proizvodnje u ovom sektoru.

Pad proizvodnje u 2011. godini, u odnosu na 2010. godinu, zabilježen je u četiri podsektora prerađivačke industrije čiji udio iznosi 18,6% ukupne industrijske proizvodnje, i to u podsektoru prerađivačka industri-ja, ostala 51%, proizvodnja hemijskih proizvoda i vlakana 23,4%, proizvodnja papira; izdavanje i štampanje 13,5% i u podsektoru prehrambeni proizvodi, pića i duvan 2%.

U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 43,1% u ukupnoj proizvodnji, zabilježen je pad od 32,7% u odnosu na 2010. godinu. Značajan pad je najviše rezultat nepovoljne hidrološke situacije u 2011. godini, kao i rekordnih proizvodnja HE „Piva“ i „Perućica“ zabilježenih u 2010. godini.

Vlada Crne Gore je krajem septembra usvojila Operativni plan poboljšanja energetske efikasnosti organa dr-žavne uprave za 2012. godinu. Ovaj plan pretpostavlja realizaciju dva projekta. Projektom Svjetske banke Energetska efikasnost u Crnoj Gori planirana je rekonstrukcija 5 školskih objekata i 4 zdravstvena objekta u cilju poboljšanja energetskih karakteristika tih objekata. Drugi projekat je vezan za Program energetske efi-kasnosti u javnim objektima, za čiju realizaciju su predstavnici Ministarstva finansija, u novembru, potpisali ugovor o finansiranju sa KfW bankom (Njemačkom bankom za razvoj) za kredit od 13 miliona eura (od čega je 1,5 miliona eura donacija, a preostalih 11,5 miliona kredit). Programom je planirana energetski efikasna rekonstrukcija oko 30 osnovnih i srednjih škola, kao i kampanja podizanja svijesti osoblja i učenika o stepenu energetske efikasnosti, a implementiraće su u naredne dvije i po godine.

U sklopu projekta Tehnička podrška za implementaciju Sporazuma o Energetskoj zajednici u Crnoj Gori, koji finansira Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori, u maju i novembru 2011. godine su realizovana dva trening programa. Programi su namijenjeni predstavnicima jedinica lokalne samouprave i državnih organa. U cilju

pripreme za uspješnu implementaciju Zakona o energetskoj efikasnosti obrađivane teme su veza-ne za upravljanje energijom, informacioni sistem za energetsku efikasnost, kao i planiranje, imple-mentaciju i izvještavanje u toj oblasti.

U oktobru je u Moldaviji održan IX sastanak Sa-vjeta ministara Energetske zajednice Jugoistočne Evrope na kojem su učestvovali i predstavnici Ministarstva ekonomije Crne Gore. Istaknuta je potreba uspostavljanja integralnog energetskog tržišta u 2012. godini u kojoj Crna Gora preuzima predsjedavanje Energetskom zajednicom.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje to-kom posljednje tri godine primjetan je opadajući trend, posebno u posljednjem kvartalu 2008. go-

Grafik 1.7Industrijska proizvodnja – trend kretanja

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

29Realni sektor

dine i tokom cijele krizne 2009. godine. Ukupna industrijska proizvodnja, pored znakova oporavka tokom 2010. godine, posebno u posljednjem kvartalu, u 2011. godini ima opadajući trend. Iako je proizvodnja u po-jedinim sektorima (istina neujednačeno) tokom 2011. godine pokazala oporavak, ukupan industrijski trend je i dalje opadajući.

1.2.2. Turizam

U 2011. godini nastavljen je trend rasta turizma. Ovaj sektor je potvrdio da je jedan od najkonkurentnijih sektora u crnogorskoj ekonomiji, koji značajno doprinosi privrednom rastu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2011. godine posjetilo 1.373,5 hiljada turista, što je za 8,7% više nego u 2010. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 10,4%, a domaćih smanjio za 1,6%.

U strukturi dolazaka stranih turista, najzastu-pljeniji su bili turisti iz: Rusije (17,8%), Poljske (2,9%), Ukrajine (2,7%), Italije (2,5%), Njemačke (2,4%), Francuske (2,1%) i turisti iz susjednih dr-žava: Srbije (21,8%), Bosne i Hercegovine (7,1%), Kosova (2,8%) i Albanije (2%).

Primorska mjesta su bila najposjećenija sa 90,7% u ukupno ostvarenim dolascima, što predstavlja povećanje od 10,1% u odnosu na prethodnu go-dinu. Povećan je i broj posjeta planinskim mje-stima za 5,7%, dok se broj dolazaka u glavnom gradu i ostalim turističkim mjestima smanjio za 1,3% odnosno 19,6% u odnosu na dolaske iz pret-hodne godine.

Tokom 2011. godine, ostvareno je 8.775,2 hiljada noćenja što je za 10,2% više u poređenju sa pret-hodnom godinom. Od ukupnog broja noćenja domaći turisti su ostvarili 956,4 hiljade noćenja, što je za 3,1% manje nego u 2010. godini, dok su strani turisti ostvarili 7.818,8 hiljada noćenja, što predstavlja rast od 12,1%. U ukupno ostvarenim noćenjima 96,8% se odnosilo na primorska mje-sta, dok su planinska mjesta zastupljena sa 1,2%, glavni grad sa 1,2%, a ostala turistička mjesta sa 0,8%. Veći broj noćenja u 2011. godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turisti iz: Ru-munije (67,7%), Ukrajine (61,5%), Rusije (47,1%), Velike Britanije (20,9%), Njemačke (20,3%), Češ-ke (3,7%), kao i iz susjednih zemalja: Hrvatske (35,8%), Slovenije (28,4%), BiH (2,6%), Srbije (0,6%).

Grafik 1.8Dolasci turista u 2011. godini

Grafik 1.9Struktura dolazaka turista po mjestima u 2011. godini, u %

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat


Ukupan broj noćenja koje su ostva-rili turisti iz zemalja EU u 2011. go-dini iznosi 1.789,1 hiljada, što čini 20,4% ukupnih noćenja. U strukturi noćenja turista EU najveći procenat čine turisti iz Poljske 12%, zatim Nje-mačke 10,2%, Češke 9,6%, Francuske 8,5%, Rumunije i Italije po 8%, Velike Britanije 7,8% i Slovenije 7,6%.

Tokom 2011. godine nastavljeno je sa promocijom turizma na regional-nim i svjetskim tržištima (tabela br. 1.3). Nastavljena je promocija i putem štampanih i elektronskih medija u inostranstvu, kroz reklamne spotove i specijalne reportaže vodećih global-nih TV mreža (BBC, CNN, Rusija 1, Teton Gravity Research, NDR i dr.).

Predstavnici NTO CG učestvovali su na kongresu Njemačkog turističkog udruženja (DRV), krajem novembra u Južnoj Koreji, gdje je prezentovana turistička ponuda Crne Gore. Tom prilikom Crna Gora je predstavlje-na kao zemlja domaćina kongresa za 2012. godinu. Činjenica da se oko 80% turističkog prometa njemačkog tržišta realizuje preko članica DRV-a govori o značaju ovog kongresa za Crnu Goru, u kojoj su njemački turi-sti ostvarili rast noćenja od 20,3% u 2011. godini.

Na 25. dodjeli međunarodne ekološke nagrade od strane DRV-a projekat „Wilderness Hiking & Biking u Crnoj Gori“ je dobio nagradu. Cilj projekta je zaštita životne sredine i promovisanje održivosti turizma i za društvo i za prirodu.

Krajem 2011. godine prezentovan je turistički vodič Monetenegro na mađarskom jeziku, što je od velikog značaja za privlačenje turista tog govornog područja. U njemu su prikazani geografski podaci, društveno-političko uređenje, kulturno nasljeđe, istorijski pregled Crne Gore od najstarije prošlosti do proglašenja za zemlju kandidata za pristupanje EU, kao i manji rječnik za turiste koji posjećuju Crnu Goru.

Grafik 1.10Noćenje turista u 2011. godini

Grafik 1.11Struktura noćenje turista iz zemalja EU u 2011. godini

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

31Realni sektor

Tabela 1.3Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u 2011. godini

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Vakantiebeurs 2011- Utreht 11-16. januar

Conventa 2011– Ljubljana 19-20. januar

IMTM 2011– Tel Aviv 08-09. februar

EMITT 2011- Istanbul 10-13. februar

Summer Destination Roadshow – Švajcarska 14-17. februar

BIT 2011– Milano 17-20. februar

IFT - Beograd 24-27. februar

ITB 2011 -Berlin 09-13. mart

MITT 2011 - Moskva 16-19. mart

UITT 2011 - Kijev 23-25. mart

METUBES 2011- Budva 24-26. mart

Skopje Travel Market - Skoplje 27-29. april

RDA-Keln 26-28. jul

Top Resa - Pariz 21-23. septembar

WTM-London 07-10. novembar

Travel Turkey Izmir - Izmir 08– 11. decembar

Izvor: Nacionalna turistička organizacija

Boks 1.3 – Nastavak trenda rasta turizma u 2011. godini

Međunarodni dolasci turista u 2011. godini, su prema podacima UNWTO-a, porasli za 4,4% u odnosu na prethodnu godinu. Uprkos izazovima, velikim političkim promjenama na Srednjem Istoku i Sjever-

noj Africi, kao i zemljotresu u Japanu, međunarodni turizam je dostigao novi rekord. Rast je bio veći u razvijenim ze-mljama (5%) od rasta turizma u zemaljama u razvoju (3,8%). Centralna i Istočna Evropa i Južne Mediteranske destina-cije ostvarile su najbolje re-zultate, sa rastom od po 8%. Mediteranske destinacije su ostvarile značajan rast dolaza-ka najviše zbog preusmjerava-nja turista sa Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike. Region Azije i Pacifika je ostvario rast me-đunarodnih dolazaka od 6% u odnosu na 2010. godinu, pri čemu su Južna i Jugoistočna Azija ostvarile rast od po 9%.

Grafik 1Međunarodni dolasci turista

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)


Region Amerike je zabilježio rast turista od 4%, dok je Afrika održala dolaske na 50 miliona, jer je rast od 7% u Podsaharskim destinacijama neutralizovan padom u Sjevernoj Africi (-12%) i Srednjem Istoku (-8%). Ipak neke destinacije, poput Saudiske Arabije, Omana i Ujedinjenih Arapskih Emirata su održale stabilan rast.

Prognoze UNWTO-a za 2012. godinu su takođe pozitivne. Predviđa se nastavak rasta ali usporenijim tempom. Dolasci bi trebalo da rastu između 3% i 4%, dostižući istorijski iznos od oko milijardu turista do kraja godine. Zemlje u razvoju će povratiti lidersku poziciju sa snažnim rastom u regionu Azije i Pacifika i regionu Afrike (od 4% do 6%). Prognoze za regione Amerike i Evrope se kreću između 2% i 4%, dok se očekuje oporavak u regionu Srednjeg Istoka nakon loših rezultata u 2011. godini.

Turizam u Crnoj Gori u 2011. godini ostvario je bolje rezul-tate od evropskog prosjeka. Broj dolazaka je porastao za

8,7%, a broj noćenja turista za 10,2% u odnosu na 2010. godinu. Nastavak trenda pozitivnih rezultata očekuje se i u narednom periodu. Naime, prema novom istraživanju Svjetskog savjeta za putovanja i turizam, Crna Gora će, u narednih deset godina, biti vodeća zemlja po rastu turizma i doprinosu te gra-ne BDP-u. U 2011. godini ukupan doprinos sektora putovanja i turizma crnogorskoj privredi procjenjuje se na 17,2% BDP-a, a u 2021. godini na 36,3% BDP-a. Prosječna stopa rasta investicija u sektor putovanja i turizma u Crnoj Gori procjenjuje se na 16,4% godišnje (od 2011. do 2021.) i time bi bila viša nego u bilo kojoj drugoj zemlji svijeta i dva puta veća nego u Indiji i Kini.

1.2.3. Šumarstvo

U toku 2011. godine, u oblasti šumarstva, proizvedeno je ukupno 293.734 m³ šumskih sortimenata, što je za 14,6% više nego u istom periodu prošle godine.

Krajem 2011 godine Vlada je usvojila izvještaj o rezultatima projekta Nacionalne inventure šuma (NIŠ). Ovi rezultati omogućavaju poređenje sa podacima drugih zemalja svijeta, i predstavljaju podlogu za kreiranje politike i strategije za korišćenje šuma, kao značajnog prirodnog resursa Crne Gore. Podaci iz NIŠ će takođe omogućiti i određivanje šumskog potencijala za obezbjeđivanje biomase za energiju, mobilisanje šumskih resursa za ostvarivanje ciljeva obnovljive energije, odnosno biće preduslov kreiranja nove dimenzije kvaliteta šumarske politike.

Grafik 2Prognoze dolazaka turista za 2012. godinu

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

33Realni sektor

Grafik 1.12Proizvodnja šumskih sortimenata, m³

Izvor: Monstat

U decembru 2011. godine, održan je Drugi cr-nogorski šumarski forum, gdje je prikazan na-predak koji je postignut u ukupnom razvoju sek-tora, a posebno u oblasti unaprijeđenog planira-nja gazdovanja šumama i Nacionalnoj inventuri šuma. Istovremeno je naglašena uloga šumarstva u ruralnom razvoju, kao i ukupnom privrednom razvoju Crne Gore.

Početkom 2011. godine otpočet je projekat Podrš-ka razvoju kapaciteta u sektoru šumarstva vrije-dan jedan milion eura (750 hiljada eura od strane Evropske unije – IPA fond, dok je po 250 hiljada eura obezbijedila Vlada Crne Gore i Luksembur-ška agencija za razvojnu saradnju).

Boks 1.4 – Međunarodna godina šuma 2011.

Ujedinjene nacije su 2011. godinu proglasile za Međunarodnu godinu šuma, sa ciljem da se podigne svijest o održivom razvoju šuma pod motom „Šume za ljude i iskorjenjavanje siromaštva“. Članice Fo-ruma za šume Ujedinjenih nacija tokom 2011. godine sprovele su veći broj aktivnosti kako bi obilježile ovu godinu, a glavni događaj je bila Ministarska konferencija o zaštiti šuma koja je održana sredinom juna u Oslu. Uprava za šume Crne Gore je takođe promovisala Međunarodnu godinu šuma putem kon-ferencija, članaka, akcija čišćenja šuma, akcija sadnje za učenike prvog razreda, i sl.

U prilog podizanju svijesti o značaju šuma u Crnoj Gori idu i rezultati Nacionalne inventure šuma, koji pokazuju da je gotovo 60% teritorije pod šumom. Ovaj podatak ukazuje da je, nakon skandinavskih zemalja, Crna Gora jedna od šumama najbogatijih zemalja u Evropi, a iz tabele br. 1 se vidi da je to iznad evropskog prosjeka (koji iznosi 45%). One predstavljaju značajan prirodni resurs, a racionalno korišćenje ovog potencijala bi omogućilo otvaranje novih radnih mjesta i doprinijelo bi razvoju oština, naročito na sjeveru države.

U FAO (Food and Agriculture Organization) izvještaju istaknuta je potreba kontinuiteta u ostvarivanju globalnih ciljeva za šume, a to su:

1. Obnavljanje šumskog pokrivača širom svijeta putem održivog gazdovanja šumama, uključujući zaštitu, restauraciju, pošumljavanje i obnavljanje, i povećanje napora u cilju sprječavanja degra-dacije šuma.

2. Poboljšanje ekonomskih, socijalnih i ekoloških prednosti šuma, uključujući i poboljšanje život-nog standarda za ljude koji se bave poslovima iz oblasti šumarstva.

3. Povećanje područja zaštićenih šuma širom svijeta i drugh oblasti od značaja za održivo upravlja-nje šumama, kao i proporcije šumskih proizvoda za održivo upravljanje šumama.

4. Povraćaj priliva zvaničnih razvojnih pomoći za održivo gazdovanje šumama i obezbijeđivanje novih dodatnih finansijskih sredstva iz svih izvora za realizaciju održivog gazdovanja šumama.


Tabela 1Pokrivenost šumama po regionima i podregionima, 2010. g

Region /podregionPovršina pod šumom

u 000 ha % od ukupne površine zemlje

Istočna i Južna Afrika 267.517 27

Sjeverna Afrika 78.814 8

Zapadna i Centralna Afrika 328.088 32

Ukupno Afrika 674.419 23

Istočna Azija 254.626 22

Južna i Jugoistočna Azija 294.373 35

Zapadna i Centralna Azija 43.513 4

Ukupna Azija 592.512 19

Ruska federacija 809.090 49

Evropa izuzev Ruske Federacije 195.911 34

Ukupno Evropa 1.005.001 45

Karibi 6.933 30

Centralna Amerika 19.499 38

Sjeverna Amerika 678.961 33

Ukupno Sjeverna i Centralna Amerika 705.393 33

Ukupno Okeanija 191.384 23

Ukupno Južna Amerika 864.351 49

Svijet 4.033.060 31

Izvor: FAO, „Global Forest Resources Assessment 2010“

1.2.4. Građevinarstvo

Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2011. godine, prema preliminarnim podacima Monstata, iznosila je 283,1 milion eura i bila je viša za 10,7% u odnosu na isti period prethodne godine, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 19,4%. Vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 37,7 miliona eura, što je za 26,3% manje nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 66,9 miliona, odnosno 33% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Do postepenog rasta aktivnosti u sektoru građevinarstva dolazi u drugom kvartalu 2010. godine i visok trend održava se tokom cijele 2011. godine.

U 2011. godini nastavljeno je sa realizacijom Projekta 1000 plus stanova, koji je pokrenut u prethodnoj godini. Sredstva za realizaciju Projekta su obezbijeđena kroz kreditni aranžman Banke za razvoj Savjeta Evrope i do-maćih komercijalnih banaka. Glavni cilj projekta bio je omogućavanje građanima Crne Gore da na jednosta-van i ekonomski prihvatljiv način riješe stambeno pitanje, a rezultati su pokazali da je oko 430 domaćinstava, odnosno oko 1300 građana riješilo stambeno pitanje putem ovog projekta.

35Realni sektor

Grafik 1.13 Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2011. godini, u drumskom saobraćaju prevezeno je 0,8% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe u drumskom saobraćaju smanjen za 38,5%.

Vlada Crne Gore je početkom decembra usvojila Akcioni plan za implementaciju Strategije poboljšanja bez-bijednosti u drumskom saobraćaju za 2012. godinu. Aktivnosti predviđene ovim planom predstavljaju kon-tinuitet aktivnosti realizovanih Akcionim planom za 2011. godinu, uz niz novih koji će doprinijeti razvi-janju funkcionalnog saobraćajnog sistema, koji treba da obezbijedi očekivani kvalitet, uz stalno smanjivanje rizika za sve učesnike u saobraćaju. Njime je istaknuta potreba dodatnog angažovanja svih subjekata koji se bave poslovima, odnosno problematikom bezbjednosti saobraćaja na pute-vima, u cilju dostizanja prosječnog nivoa bezbjed-nosti drumskog saobraćaja Evropske Unije.

Krajem godine usvojen je Predlog zakona o be-zbjednosti saobraćaja na putevima u Crnoj Gori, koji je proistekao iz obaveze usklađivanja zakono-davstva Crne Gore u oblasti bezbjednosti saobra-ćaja na putevima, sa pravom EU.

Prevoz putnika željeznicom smanjen je za 28,2% (mjereno putničkim kilometrima), dok je prevoz robe smanjen za 10,1% (mjereno tonskim kilome-trima).

Grafik 1.14Prevoz putnika u drumskom saobraćaju

Izvor: Monstat


Vlada je u decembru usvojila Nacrt Zakona o željeznici, kojim se definiše potreba donošenja Strategije razvoja željeznice na period od deset godina, Nacionalnog programa željezničke infrastrukture i godišnjih planova. Zakon predviđa da Strategija, između ostalog, sadrži dugoročne razvojne ciljeve, pravce razvoja, dinamiku realizacije razvojnih ciljeva, i sl.

Tokom 2011. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je ukupno 1.258,8 hiljada putnika, što je za 4,4% više nego u 2010. godini. Najveći broj prevezenih putnika je bio u periodu jun – septem-bar (u prosjeku mjesečno 192.735 putnika) zbog sezonskog karaktera ovog segmenta saobraćaja, gdje je izražen dinamičniji rast prevoza putnika u periodu ljetnje turističke sezone. U 2011. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 50,3% ma-nje roba u odnosu na prethodnu godinu.

Vlada je sredinom decembra usvojila Predlog za-kona o vazdušnom saobraćaju, koji je usklađen sa legislativom EU iz oblasti vazdušnog saobraćaja i Međunarodne organizacije civilnog vazduho-plovstva. Predlogom se uređuju uslovi za obavlja-nje vazdušnog saobraćaja u vazdušnom prostoru Crne Gore, uslovi za sigurnost i bezbjednost vaz-

dušnog saobraćaja, upravljanje vazdušnim saobraćajem, djelatnost aerodromskih usluga, zaštite životne sre-dine i druga pitanja od značaja za vazdušni saobraćaj.

Poseban značaj za razvoj ove kategorije saobraćaja ima Master plan razvoja aerodroma do 2030. godine koji je usvojila Vlada u julu 2011. godine i kojim se definiše strategija infrastrukturnog razvoja aerodroma Podgori-ca i Tivat za period od 2011. do 2030. godine. Master planom se utvrđuje dugoročno i sistemsko upravljanje razvojem aerodromskih kapaciteta, koje će omogućiti odvijanje efikasnog i ekonomičnog vazdušnog saobra-ćaja.

U pomorskom saobraćaju prevoz robe (mjeren tonskim miljama), u toku 2011. godine, smanjen je za 17,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupni promet u lukama iznosio je 1.750 hiljada tona, što je za 0,5% manje od ukupno ostvarenog prometa iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odno-silo 43,3% i on je smanjen za 9,3%, dok se na uvoz odnosilo 54,9% i on je povećan za 20,2%.

1.3. Cijene

Inflacija mjerena potrošačkim cijenama u Crnoj Gori u 2011. godini iznosila je 2,8% i bila je viša za 2,1 pro-centni poen od inflacije iz 2010. godine, ali je bila ispod nivoa inflacije u EU. Najviša godišnja inflacija zabilje-žena je u martu i aprilu (3,7%), dok je najniži godišnji rast zabilježen u januaru kada je iznosio 1,1%. Prosječan rast potrošačkih cijena u 2011. godini iznosio je 3,1%. Posmatrano na mjesečnom nivou najveći rast je zabilje-žen u martu (2%), dok je najveći mjesečni pad ostvaren u junu (-0,5%).

Grafik 1.15Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Izvor: Monstat

37Realni sektor

Cijene u kategoriji „hrana i bezalkoholna pića“ ostvarile su rast od 0,5% na godišnjem nivou. U okviru ove kategorije, u odnosu na prethodnu godinu, snižene su cijene mesa za 2,1%, cijene povrća za 6,9%, voća za 0,1%, ribe za 2,6%, dok su rasle cijene proizvoda iz grupe mlijeko, sir i jaja za 1,1%, cijene iz grupe ulja i masti za 3,5%, cijene iz grupe hljeb i žitarice za 8,1% i bezalkoholna pića za 2,4%. Cijene iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ zabilježile su rast od 26,3%, što je posljedica povećanja akciznih obaveza na pojedine proizvode iz ove kategorije. Cijene alkoholnih pića su porasle za 8%, dok su cijene duvana povećane za 39,1%. Zbog rasta cijena goriva i maziva od 7,2% i cijena prevoznih usluga od 14,5%, cijene kategorije „prevoz“ su zabilježile rast od 7,7%. Rast cijena farmaceutskih proizvoda od 19,7% i cijena vanbolničkih usluga od 4,2% uticale su na rast cijena kategorije „zdravstvo“ za 15%. Cijene u kategoriji „stanovanje“ su zabilježile rast od 2,2%, najviše zbog rasta cijena iz grupe snabdijevanje vodom i druge usluge za 37,5%, dok su cijene u kategorijama „restorani i hoteli“ i „ostala dobra i usluge“ zabilježile rast od 3%, odnosno 3,1%. Nešto niži rast cijena na go-dišnjem nivou od 1,1% zabilježen je u kategoriji „komunikacije“. Najveći pad cijena je zabilježen u kategoriji „kultura i rekreacija“ (-3,9%), dok su niže cijene obuće za 3,5% i cijene odjeće za 0,5% uticale na smanjenje cijena u kategoriji „odjeća i obuća“ za 1,8%. Sniženje cijena je evidentirano i u okviru kategorije „pokućstvo i oprema za kuću“ za 0,9%, kao i u kategoriji „obrazovanje“ gdje su cijene snižene za 0,6%.

Godišnja stopa bazne inflacije u decembru je iznosila 0,95% i bila je niža za 1,86 p.p. od uku-pne godišnje inflacije. Tokom cijele 2011. godine godišnja stopa bazne inflacije je bila niža od uku-pne inflacije, s tim da je tokom prva dva mjeseca imala negativan predznak. Zbog smanjenja cijena pojedinih proizvoda koji čine baznu inflaciju, a povećanja cijena nekih od isključenih proizvoda (cijena stambeno – komunalnih usluga, duvana, goriva i sl.) došlo je do značajnog pada godišnje bazne inflacije u odnosu na ukupnu inflaciju što se može vidjeti na grafiku br. 1.16.

Najveći doprinos ukupnoj godišnjoj stopi dale su cijene iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ od 1%, pri čemu su cijene duvana imale doprinos od 0,9%, a alkoholnih pića doprinos od 0,1%. Dopri-nos od 0,9% imale su cijene iz kategorije „prevoz“. Cijene proizvoda ove dvije kategorije su ostvarile učešće u ukupnoj inflaciji od 68,6%. Relativno vi-sok doprinos od 0,4% ostvarile su i cijene iz ka-tegorije „zdravstvo“ zbog rasta cijena farmaceut-

Grafik 1.16Stopa potrošačkih cijena i bazne inflacije

Grafik 1.17Potrošačke cijene

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

Izvor: Monstat


skih proizvoda od 19,7%. Cijene četiri kategorije koje čine 17,9% ukupne ponderacione strukture ostvarile su negativan doprinos od -0,3% 2.

Tabela 1.4Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 11/XII 10. stopa rasta doprinos učešće u uk. Inflaciji

UKUPNO 10000 102,8 2,8 2,8 100,0

Hrana i bezalkoholna pića 3755 100,5 0,5 0,2 7,3

Alkoholna pića i duvan 372 126,3 26,3 1,0 35,0

Odjeća i obuća 761 98,2 -1,8 -0,1 -4,8

Stanovanje 1287 102,2 2,2 0,3 10,3

Pokućstvo i oprema za kuću 494 99,1 -0,9 0,0 -1,6

Zdravstvo 280 115,0 15,0 0,4 15,0

Prevoz 1216 107,7 7,7 0,9 33,6

Komunikacije 558 101,1 1,1 0,1 2,1

Kultura i rekreacija 321 96,1 -3,9 -0,1 -4,5

Obrazovanje 218 99,4 -0,6 0,0 -0,5

Restorani i hoteli 296 103,0 3,0 0,1 3,2

Ostala dobra i usluge 442 103,1 3,1 0,1 5,0


Boks 1.5 – Inflacija u Crnoj Gori – ukupna i godišnja promjena cijena izabranih kategorija i predviđanja inflacije u pojedinim regionima Svijeta za 2012. i 2013.

godinu

Inflacija u Crnoj Gori je na značajno višem nivou od inflacije iz prethodne dvije godine, što je posljedica rasta cijena pojedinih grupa proizvoda u okviru izabranih kategorija prikazanih na grafiku br.1. Inače izabrane kategorije čine 69,1% ukupne ponderacione strukture u 2010. i 2011. godini, dok su u 2009. godini ove kategorije činile oko 72% ukupne strukture. Niže godišnje stope izabranih kategorija su uticale na nisku godišnju inflaciju u 2010. godini, mada su cijene nekih proizvoda posebno iz kategorije „hrana i bezalkoholna pića“ dostigle već prilično visok nivo iz ranijih godina. Vrlo osjetljiva kategorija „hrana i bezalkoholna pića“, izrazito podložna eksternim šokovima opredjeljivala je rast ukupne go-dišnje inflacije, naročito tokom prvog (u martu godišnji rast 5,9%) i drugog kvartala 2011. godine (u maju evidentiran najveći godišnji rast od 6,1%), kada je godišnji rast cijena ove kategorije bio znatno iznad nivoa ukupne inflacije. Najizrazitiji rast cijena u 2011. godini imali su (administrativno regulisani) proizvodi, zbog povećanja akciza, a za očekivati je njihov rast i u 2012. godini, upravo zbog ponovnog povećanja akciza na neke od proizvoda iz kategorije „hrana i bezalkoholna pića“ (kafa i gazirana pića) i „alkoholna pića i duvan“ (cigarete). Oscilacije cijena nafte i naftnih derivata imale su za direktnu po-sljedicu rast cijena transporta, kao i indirektan uticaj na rast cijena prehrambenih i ostalih roba široke potrošnje.

2 Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br.1.5 evidentira učešće u ukupnoj inflaciji, ali ne i doprinos, a razlog su neznatna procentna promjena (ili niži ponder) pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na trećoj decimali.

39Realni sektor

Generalno gledano inflacija koja je bila u porastu u cijelom Svijetu u 2011. godini bila je re-zultat više faktora. Rast su proi-zvodili šokovi na strani ponude koji su podizali cijene hrane i cijene nafte uz pojačanu potra-žnju od strane velikih ekono-mija u razvoju. Pretpostavlja se da će zbog slabljenja agregat-ne tražnje, obuzdavanja rasta plata, visoke nezaposlenosti inflacija u 2012-2013 godini biti umjerena. Kako je naglašeno u publikaciji UN „World Eco-nomic Situation and Prospect 2012“ predviđa se umjerenost u rastu cijena na globalnom ni-vou, umjeren ekonomski rast, pa se očekuje usporavanje in-flacije u većini zemalja tokom 2012. i 2013. godine. Pregled

predviđanja o kretanju inflacije u izabranim regijama i zemljama Jugoistočne Evrope dat je u tabeli br. 1, s tim da su SAD, Kanada, Japan, Australija i Novi Zeland uključene u kategoriju razvijene ekonomije.

Tabela 1 Prosječna inflacija u izabranim regionima i zemljama 2010-2013. (u%)

Zemlje 2010 2011a 2012b 2013b

Razvijene ekonomije 1,4 2,6 1,8 1,7

EU 1,9 2,9 2,0 1,8

EMU – euro zona 1,6 2,5 1,8 1,7

Istočna i Južna Azija 5,0 6,2 5,0 4,4

Zapadna Azija 6,0 6,3 5,2 4,6

Afrika 6,8 7,8 6,6 6,1

Latinska Amerika i Karibi 6,1 7,1 6,2 5,6

CIS 7,1 9,6 7,8 6,9

Jugoistočna Evropa 2,8 5,0 3,4 3,3

Albanija 3,6 3,8 3,6 3,2

Crna Gora 0,5 3,5 3,0 3,0

Hrvatska 1,1 2,3 2,7 2,8

Makedonija 1,6 4,2 3,0 3,0

Bosna i Hercegovina 2,1 4,0 3,0 3,0

Srbija 6,3 11,0 5,0 4,5

Izvor: UN/DESA - World Economic Situation and Prospect 2012, Annex tablesa – djelimična procjena; b – UN/DESA prognoza

Grafik 1Godišnja promjena izabranih kategorija i ukupna godišnja inflacija

Izvor: Monstat


Cijene tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilježile su rast na godišnjem nivou od 7,2%. Cijena referentne korpe OPEC-a je u 2011. godini, u prosjeku iznosila 107,4 usd/ba-rel, što je 38,9% više u odnosu na prosječnu cije-nu iz 2010. godine. Prosječna cijena brenta u ovoj godini je bila 111,3 usd/barel, što je za 40% više u odnosu na prosječnu cijenu iz prethodne godi-ne. Na kretanje cijene uticalo je niz faktora poput nemira u arapskom svijetu, političke situacije u zemljama izvoznicama nafte, kao i povreme-ni prekidi u proizvodnji i snabdijevanju naftom. Analitičari smatraju da će 2011. godina, u istoriji tržišta nafte, ostati upamćena posebno po šoko-vima u snabdijevanju. Cijene nafte ne bi trebale značajno rasti u narednom periodu, usljed zna-čajnog usporavanja globalnog ekonomskog rasta i problema u Eurozoni. Ipak, kako cijene nafte zna-čajno zavisi od geopolitičkih kretanja, svaka na-petost na naftom bogatom Bliskom Istoku može značiti i rast cijena.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u decembru 2011. godine u odnosu na decem-bar 2010. godine zabilježile rast od 1%. U sektoru prerađivačke industrije cijene su porasle za 2,2%, dok su u sektoru vađenja rude i kamena cijene porasle za 2,1%. Jedino su cijene u sektoru proi-zvodnje električne energije, gasa i vode smanjene za 2,6%.

Kreiranje Fan Chart-a CPICG za 2012. godinu

Grafik fena („Fan chart“) inflacije Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kretanja stope inflacije, izražene preko indeksa potrošačkih cijena. U tom pravcu, umjesto određivanja kon-kretnih tačaka, „Fan Chart-om“ se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neiz-vjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha „Fan Chart-a“ je upravo da ukaže i uzme u obzir neizvijesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koji se posljedično reflek-tuju u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, povećanje-smanjenje spoljnotrgovinskog deficita i dr.).

Grafik 1.18Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Grafik 1.19Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat i ‘’Montly Oil Market Reports“, OPEC

Izvor: Monstat

41Realni sektor

„Fan Chart“ Crne Gore za 2012. godinu je baziran na tri procijenjena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije „Fan Chart-a“ izvedene su iz ARIMA modela, kao i koristeći „Tramo/Seats“ simulaciju radi dobijanja što efikasnijeg modela.

2. Nivo neizvijesnosti – nivo neizvijesnosti određuje širinu „Fan Chart-a“. Koeficijenti nivoa neizvi-jesnosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih (očekivano povećanje cijena električne energije) i eksternih šokova (kretanje cijena nafte i cijena hrane), koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom 2011. godine.

3. Zakrivljenost „Fan Chart-a“- na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, Fan Chart se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „precijenile“ ili „pot-cijenile“ kretanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije inflacije.

Centralna Projekcija „Fan Charta“-ARIMA model za 2012. godinu

U cilju izrade „Fan Chart-a“, razvijen je ARIMA (Autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena3.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od 533 ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalititeta dijagnostike. Odabrani ARIMA model, ARIMA (4,1,4)4 ima dovoljan nivoa pouzdanosti za potrebe prognoze.

Na osnovu „Tramo/Seats“5 procedure indentifikovano je sedam tački preloma (upotrijebljen je „Chow“ test za indentifikaciju) u dosadašnjoj seriji, koji odgovaraju značajnoj promjeni u strukturi inflacije, od 2001. do kraja 2012. godine, koji su u ARIMA modelu obuhvaćeni kroz „dummy“ varijable.

Rezultat projekcije ARIMA model je upoređen sa vrijednostima projektovanih vrijednosti Tramo/Seats pro-cedurom, koji su pokazali značajan nivo kompatibilnosti.

Vrijednost projekcija na mjesečnom nivou je iskorišćena za vrijednosti centralne projekcije „Fan Charta“ in-deksa potrošačkih cijena za 2011. godinu i prvih deset mjeseci 2012. godine. Dobijene vrijednosti predstav-ljaju modu distribucije, odnosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

3 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje infla-cije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu-primjena ARIMA modela“.

4 ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresibnih varijabli, d se odnosi na nivo staci-onarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

5 Tramo program predstavlja program za procjenu i projektovanje modela (uglavnom ARIMA), koji imaju problema sa nedo-stajućim podacima, greškama u podacima i postojanjem velikog broja ekstremnih podataka u vremenskim serijama. SEATS program se koristi za ekstrakciju elemenata vremenskih serija koje se ne mogu direktno izdvojiti, izdavajajući ove elemente poput trenda, sezone, ciklusa, postojanja uskršnjeg ili božićneg efekta, što omogućava bolju analizu i projekciju ARIMA mo-dela. (Za više detalja pogledati priručnik Tramo and Seats (Gómez and. Maravall, 1996).


Grafik 1.20

Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2012. godinu

Izvor: CBCG, 2012

Srednja vrijednost dobijenog modela je 3,3 dok zakrivljenost varira u rasponu od –0,6 do 1,1, a vrijednosti standaradnih devijacija iznose σ2=0,07 odnosno σ1=0,14, što kao i u protekle dvije godine ukazuje da je centralni raspon smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno da je odgovarajući raspon neizvijesnosti kon-centrisan prema višim nivoima inflacije, koji se na grafikonu reflektuju kroz „deblji“ raspon, koji je skoncen-trisan iznad centralnog „najcrvenijeg“ raspona. „Fan Chart-om“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovat-noće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najtamnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.6 „Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objaš-njava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvijesnost tokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela, kao i Tramo/Seats simulaciji za 2012. godinu, pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena u zavisnosti od mjeseca kretati u intervalu od 2,6% do 5,2%. Naime, sa rastom vremenskog horizonta za pro-jektovanje, raste i neizvijesnost, a samim tim se širi i raspon prognoze Centralna projekcija „Fan Charta“ koja se odnosi na najtamniji dio istog, predstavlja raspon vjerovatnoće od 10%. Tokom 2012. godine, sa rasponom vjerovatnoće od 10%, pretpostavka je da će se inflacija kretati u rasponu 2,7%-4,6%

6 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji zanačajan nivo rizi-ka, tada se može desiti da centralna projekcije ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

43Realni sektor

Pretpostavke koje su uzimane u obzir prilikom prognoze inflacije za 2012:

1. Cijena nafte i naftnih derivata ne prelaze 5% cijene iz decembra 2011. godine;2. Cijena aluminijuma ne raste više od 5% cijene iz decembra 2011. godine;3. Cijene nekretnina stagniraju u odnosu na kraj 2011;4. Rast cijena električne energije do 5%;5. Rast nivoa realnih zarada u 2012. na nivou iz 2011;6. Neće biti značajnijeg rasta prehrambenih cijena u odnosu na septembar 2011;7. Implementacija usvojenog rasta akciza za 2012. godinu.8. Nije pretpostavljen rast PDV-a.

Odstupanje nekog od ovih parametara bi zahtijevalo i korekciju prognoze.

Ekspertska procjena

Imajući u vidu nedovoljan nivo pouzdanosti statističkih podataka, nedovoljno dugačke vremenske serije, kao i često prisustvo jednokratnih šokova, CBCG modelsku procjenu dopunjava i sa ekspertskom procjenom kre-tanja inflacije.

Nivo agregatne tražnje u IV kvartalu je bio u porastu (uobičajen sezonski efekat), ali je bio niži od nivoa agre-gatne tražnje u IV kvartalu prethodne godine. Očekivanja za rast BDP-a su u zoni pesimističkih, tako da u uslovima recesionog ambijenta ne treba očekivati „pritisak“ sa strane tražnje

Ipak, inflaciona očekivanja su visoka, što pokazuje konjunkturni indikator. Prema našoj anketi rast inflacije očekuje i bankarski sistem i realni sektor. Najveći broj banaka očekuje inflaciju u rasponu između 4% i 5%, dok najveći broj anketiranih preduzeća očekuje inflaciju između 3% i 4%. Očigledno da je pogoršanje u jav-nim finansijama uticalo na očekivanje o povećanju poreza, koje bi se „prelilo“ na rast cijena.

I modelska prognoza ukazuje na rast inflacije. Tako sa vjerovatnoćom od 90% se očekuje da će se tokom godi-ne inflacija kretati u rasponu od 2,6% do 5,2%, dok se sa vjerovatnoćom od 10% očekuje da će stopa inflacije tokom godine godine iznositi 2,7%-4,6%.

Naša ekspertska procjena je slična modelskoj procjeni i očekujemo da će se inflacija u 2012. godini kretati u rasponu od 2,5% do 5%. Ova procijena ne uključuje eventualno povećanje PDV-a, a bazira se na istim pretpo-stavkama, kao i modelska procijena.

Tabela 1.5Procjena stope inflacije

Optimistička procjena Realistična procjena Pesimistička procjena

2,5% 3,75% 5%

Ostupanje nekog od parametara koji su korišćeni prilikom ove prognoze bi zahtijevali i reviziju procjene. Ukoliko bi došlo do povećanja stope PDV-a za 2 procentna poena, naše očekivanje je da bi to uticalo na rast inflacije od 1,5%.


1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2011. godini, u prosjeku, je iznosio 163.0827, i bio je viši za 0,8% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini. Ukupan broj zaposlenih u decembru 2011. godi-ne iznosio je 162.450, i bio je viši za 3% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2010. godine. Rast broja zaposlenih u 2011. godini zabilježen je u de-vet sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektorima poslovi sa nekretninama 14,4%, finan-sijsko posredovanje 6,6%, druge komunalne i lične usluge 6,5%, dok je najmanji rast broja zaposlenih evidentiran u sektoru poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, kao i građevinarstvu od po 0,8%.

Iako postoji cilj povećanja broja zaposlenih, iz go-dine u godinu se smanjuju sredstva namijenjena sprovođenju mjera aktivne politike zapošljavanja (u 2011. godini bilo je namijenjeno 8 miliona eura, a za 2012. godinu predviđeno je manje od 4 mili-ona eura). Smanjenje sredstava uslovljava potrebu pažljivog planiranja i usmjeravanja mjera aktivne politike na najvažnije probleme, kao što su dugo-ročna nezaposlenost i nezaposlenost među mla-dima. Ovo može doprinijeti ostvarenju jednog od primarnih ciljeva navedenih u Smjernicama eko-nomske politike za 2012. godinu, a to je povećanje stope aktivnosti stanovništva i zaposlenosti.

Uticaj krize i nerentabilno poslovanje doveli su metalski sektor u nezavidan položaj. Posebno izraženi problemi u poslovanju KAP-a i Željezare uticali su na značajno smanjenje broja zaposlenih tokom 2010. godine, a smanjenje broja zaposlenih je nastavljeno i u 2011. godini.

Pad broja zaposlenih evidentiran je u šest sektora i to najveći pad u sektoru vađenje ruda i kamena 13%, prerađivačkoj industriji 7,6% i sektoru sao-braćaj, skladištenje i veze 3,5%.

7 Podatak nije u potpunosti uporediv zbog promjene izvora podataka. Od aprila 2010. godine izvor je CRPO (Centralni registar Poreske uprave), dok je prethodno izvor podataka o zaposlenima bio Fond Penzijskog invalidskog osiguranja i Fond zdravstva, uz redovno mjesečno istraživanje Monstat-a o zaposlenim i zaradama zaposlenih.

Grafik 1.21Broj zaposlenih

Grafik 1.22Zaposleni po djelatnostima

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

45Realni sektor

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2011. godine, bilo je 30.552 nezaposlenih lica, što je za 4,8% manje nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2011. godini, u prosje-ku je iznosio 30.869, ili 3,1% manje nego u istom periodu prethodne godine.

Najveći broj nezaposlenih lica u 2011. godini je evidentiran u februaru (33.062 nezaposlenih). Nakon toga broj registrovanih nezaposlenih ima opadajući trend sve do septembra kada se ponovo povećava.

Stopa nezaposlenih, koju objavljuje Zavod za za-pošljavanje Crne Gore, je u decembru 2011. godi-ne iznosila 11,57% što je za 0,59 p. p. niže od stope iz decembra 2010. godine. Prema Anketi o radnoj snazi, koju objavljuje Monstat na kvartalnom ni-vou, najveća stopa je, u 2011. godini, zabilježena u prvom kvartalu. Tokom preostala tri kvartala dolazi do smanjenja stope nezaposlenosti.

Zavod za zapošljavanje je u 2011. godini nastavio s nizom programskih aktivnosti kojima se nastoji uposliti što veći broj registrovanih nezaposlenih lica. Unapređenje ponude radne snage i poveća-nje ukupne zaposlenosti Zavod realizuje preko utvrđenih oblika rada poput informativnih raz-govora, informativno – motivacionih seminara (radionica), intervjua i sl. Tokom 2011. godine Zavod je finansirao realizaciju 160 programa koji se odnosi na pripreme za zapošljavanje 1.770 nezaposlenih lica sa evidencije Zavoda. Predu-zete su i aktivnosti uključivanja što većeg broja poslodavaca u realizaciji mjera aktivne politike zapošljavanja i to kroz učešće u izradi programa, monitoring i evaluaciju obuka, kreditiranje, za-pošljavanje pripravnika, sezonsko zapošljavanje i sl. Sezonsko zapošljavanje, kao jedan od pro-grama aktivne politike zapošljavanja, postaje sve značajniji vid upošljavanja i to ne samo u turizmu i ugostiteljstvu, već i u drugim djelatnostima kao što su građevinarstvo, poljoprivreda, trgovina i sl. Ovo potvrđuje činjenica da je tokom 2011. godine uposlenio 8.492 sezonskih radnika, umjesto pla-niranih 5.500. Ovakvo ostvarenje je rezultat, prije svega, povećane tražnje za sezonskim radnicima u sektorima sezonskog karaktera, kao i veće zain-teresovanosti domaće radne snage za sezonskim poslovima. Ipak ponuda domaće radne snage za obavljanje poslova u djelatnostima ugostiteljstva,

Grafik 1.23Kretanje nezaposlenosti

Grafik 1.24Broj nezaposlenih

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG


građevinarstva, poljoprivrede i sl, za vrijeme sezone zadovoljava svega oko 30% tražnje, što nameće potrebu angažovanja radne snage iz okruženja. Tako je u 2011. godini izdato 19.469 dozvola za rad i zapošljavanje stranaca, što je za 33,38% više u odnosu na isti period predhodne godine (14.596).

Posmatrano prema djelatnostima, najviše dozvola je izdato u oblasti turizma i ugostiteljstva (4.478 ili 23%), zatim građevinarstva (3.907 ili 20,06%), trgovine na veliko i malo (2.901 ili 14,9%), aktivnosti u vezi sa ne-kretninama (2.588 ili 13,29%) i poljoprivrede (1.296 ili 6,65%)

U decembru 2011. godine usvojena je Nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015. godine, kojom se preporučuje stvaranje boljih uslova za otvaranje novih radnih mjesta, kao i ulaganje u ljudski kapital u cilju podizanja nivoa zaposlenosti i unapređenja ekonomske konkurentnosti Crne Gore.

Vlada je, takođe u decembru, 2011. godine usvojila Nacionalni akcioni plan zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za 2012. godinu, kojim su utvrđene mjere i aktivnosti usmjerene ka ostvarivanju ciljeva definisanih Nacionalnom strategijom 2012-2015 godine.

Usvojen je i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o radu, koji je usaglašen sa Evropskom socijalnom po-veljom i relevantnim acquis communitaire. Zakonom se uređuje funkcionisanje agencija za privremeno za-pošljavanje, ograničava upotreba ugovora na određeno vrijeme na maksimalno 24 mjeseca i pojednostavljuje proceduru pojedinačnih otkaza.

Zarade

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2011. godini, iznosila je 722 eura i bila je viša za 1% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 484 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je viša, takođe, za 1%.

Prosječne bruto plate u 2011. godini zabilježile su rast u deset od ukupno petnaest sektora, pri čemu je naj-manji rast zabilježen u sektoru saobraćaja, skladištenja i veza (1,1%), a najveći rast bruto plata je zabilježen u sektoru ribarstva (21,7%), hotela i restorana (8,4%), državne uprave i socijalnog osiguranja (7,5%), dok je rast od 6,1% ostvaren u sektoru trgovina na veliko i malo, opravka, kao i sektoru proizvodnja elktrične enrgije, gasa i vode. Pad bruto zarada je zabilježen u pet sektora i to pad od 0,9% u sektoru vađenja ruda i kamena, 1,2% u sektoru druge komunalne, društvene i lične usluge, 2,1% u sektoru poslovi s nekretninama, 4,5% fi-nansijskom posredovanju i 5,2% u sektoru građevinarstva. Zarade bez poreza i doprinosa su zabilježile realni pad od 2% u 2011. godini u odnosu na prethodnu, pri čemu je najveći realni pad zarada od 8% zabilježen u sektoru građevinarstva i 7,5% u sektoru finansijskog posredovanja.

47Realni sektor

Tabela 1.6

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

zarade bez poreza i doprinosa indeks nominalnih

zaradaindeks realnih

zaradaØ 2010 Ø 2011 Ø 2011/Ø 2010 Ø 2011/Ø 2010

UKUPNO 479 484 101,0 98,0

Poljopr, šum. I vodop 564 587 104,1 100,9

Ribarstvo 179 218 121,8 118,1

Vađenje ruda I kamena 644 638 99,1 96,1

Prerađivačka industrija 469 488 104,1 100,9

Proiz. el. ener, gasa i vode 686 728 106,1 102,9

Građevinarstvo 425 403 94,8 92,0

Trg. na vel. i malo,opravka 298 316 106,0 102,9

Hoteli i restorani 361 391 108,3 105,1

Saobraćaj, sklad. i veze 627 634 101,1 98,1

Finansijsko posredovanje 889 848 95,4 92,5

Posl. s nekret, iznajmljiv. 443 433 97,7 94,8

Državna uprava i soc. osig 463 497 107,3 104,1

Obrazovanje 432 444 102,8 99,7

Zdravstveni i socijalni rad 462 470 101,7 98,7

Ost. kom, društ i lične usluge 417 412 98,8 95,8

Izvor: Monstat

Boks 1.6 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, decembar 2011. godine

Podaci o prosječnim platama u decembru 2011. godine po-kazuju razliku u visini prima-nja po pojedninim zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na decembar 2010. godine izno-sio je 0,8% u Hrvatskoj, 1% u Sloveniji, 1,2% u Bosni i Herce-govini i 11% u Srbiji, dok je no-minalni pad neto plata ostva-ren u Crnoj Gori (-6%) i Make-doniji (-0,2%). Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

Tabela 1Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)*

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 999 1.546

Hrvatska 729 1.048

Crna Gora 484 722

BiH 423 662

Srbija 419 584

Makedonija 348 509

Izvor: zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

* Za Srbiju i Hrvatsku korišćen je devizni kurs na dan 31.12.2011. godine.


1.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori

Do 28.02.2011. godine, Privrednom sudu u Podgorici je 16.315 pravnih lica dostavilo GFI za 2010. godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 15.889 GFI. Nije obrađeno 426 GFI, koji se odnose na banke, osiguravajuća i reosiguravajuća društva, privatizacione fondove, sindikalne organizacije, mikrokre-ditne finansijske institucije, čija obrada, inače, nije bila predviđena. Značajno je napomenuti da već drugu godinu za redom nije bilo neobrađenih izvještaja zbog tehničkih i računovodstvenih nedosljednosti predatih izvještaja, što ukazuje na značajan napredak u primjeni osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja.

S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da dostave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobijeni obradom dostavljenih, adekvatno popunje-nih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju.

1.5.1. Generalni rezultati obrade GFI – opšte napomene

Obradom GFI dobijen je niz bilansnih agregata, koji se, uz navedenu ogradu, mogu smatrati makroagrega-tima reprezentativnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih subjekata dobijeni su iz osnovnih, zakonsko obavezujućih obrazaca propisanih od strane Instituta računovođa i revizora Crne Gore. Od 15.943 GFI – 15.358 se odnosilo na privredna društva, 320 na nevladine organizacije, 246 na ustanove i institucije i 19 na berze i berzanske posrednike. Na osnovu obrađenih GFI, izrađeni su i bilansi stanja, od-nosno bilansi uspjeha po navedenim grupama, kao i na agregatnom nivou. Osim navedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha.

1.5.2. Bilans stanja privrednih djelatnosti u 2010. godini

Od 15.889 GFI koji su se odnosili na privredna društva, formiran je agregatni bilans stanja crnogorske pri-vrede za 2010. godinu (Tabela br. 1.8). Generalno se može zaključiti da sve pozicije aktive bilježe rast. Tako je ukupna aktiva privrednih društava Crne Gore, na dan 31.12. 2010. godine, iznosila je 14.795,21 milion eura, što je za 8,2% više nego u 2009. godini (13.671,04 miliona eura).

Stalna imovina iskazana je u iznosu od 10.282,08 miliona eura i činila je 69,5% ukupnih sredstava. U odnosu na prethodnu godinu povećana je za 7,1%. Obrtna sredstva su iznosila 4.513,14 miliona eura, odnosno 11,0% više nego u prethodnoj godini. Vrijednost nekretnina, postrojenja i opreme iskazana je u iznosu od 8.719,54 miliona eura ili 58,9% (59,9% u prethodnoj godini) od ukupnih sredstava.

Potraživanja od kupaca iskazana su u iznosu od 1.768,29 miliona eura, što je za 9,4% više nego u prethodnoj godini, što svjedoči o problemu likvidnosti sa kojim se suočava crnogorska privreda. Ova potraživanja čine 12% ukupnih sredstava, a najveći dio (80,3%) njihove vrijednosti iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (709,19 miliona eura ili 40,1%), poslovi s nekretninama (221,45 miliona eura ili 12,5%), građevinarstvo (218,56 miliona eura ili 12,4%), prerađivačka industrija (141,16 miliona eura ili 8,0%) i proizvodnja električne energije, gasa i vode (129,27 miliona eura ili 7,3%).

Vrijednost zaliha (robe, materijala, sirovina, rezervnih djelova, sitnog inventara, nedovršene proizvodnje, go-tovih proizvoda, goriva, ambalaže, itd.), na kraju izvještajnog perioda, iznosila je 1.417,70 miliona eura (9,6%

49Realni sektor

ukupnih sredstava) i povećana je za 12,2% u odnosu na prethodnu godinu. Od ukupne vrijednosti zaliha, 69,0% se odnosi na sektore: trgovina na veliko i malo (631,44 miliona eura ili 44,5%), građevinarstvo (231,95 miliona eura ili 16,4%) i prerađivačka industrija (115,35 miliona eura ili 8,1%).

Crnogorska privredna društva su, na dan 31.12.2010. godine, iskazala 408,79 miliona eura gotovine i goto-vinskih ekvivalenata (depoziti po viđenju, sredstva u blagajni i na računima kod banaka i drugih finansijskih institucija i ostali gotovinski ekvivalenti), što je za 12,3% više nego u prethodnoj godini.

Ukupni finansijski plasmani privrednih društava Crne Gore iznosili su 1.062,08 miliona eura, odnosno 14,9% više nego u prethodnoj godini. Na dugoročne finansijske plasmane (ukupna potraživanja privrede za mjenice, potraživanja za finansijski lizing, potraživanja po osnovu dugoročnih hartija od vrijednosti, učešće u kapitalu drugih kompanija i dr. sa rokom dospijeća preko jedne godine) odnosilo se 681,95 miliona eura ili 64,2% ukupnih plasmana, što je za 15,3% više u odnosu na prethodnu godinu. Nematerijalna imovina (licen-ce, franšize, patenti, „goodwill“ i ostala nematerijalna imovina) iskazana je u iznosu od 335,50 miliona eura (2,3% ukupnih sredstava), što je za 0,3 % manje u odnosu na prethodnu godinu.

Na neuplaćeni upisani kapital, stalnu imovinu namijenjenu prodaji, dugoročna potraživanja, odložene pore-ze, unaprijed plaćene troškove, obračunati nenaplaćeni prihod i ostalu obrtnu imovinu odnosi se oko 1.083,30 miliona eura, odnosno 7,3% ukupnih sredstava.

U strukturi ukupnih obaveza crnogorskih privrednih društava, iskazanih na dan 31.12.2010. godine, najveći dio (47,9%) odnosi se na kapital i rezerve, koji su iznosili 7.090,59 miliona eura, što je za 9,3% više nego u pret-hodnoj godini (6.489,34 miliona eura). Ukupne dugoročne obaveze iskazane su u iznosu od 3.516,92 miliona eura, što je za 6,9% više u odnosu na prethodnu godinu, dok su ukupne kratkoročne obaveze iznosile 4.187,71 miliona eura i bilježe povećanje za 7,6%.

Najveći dio (44,6%) iskazanih obaveza crnogorskih privrednih društava, u 2010. godini, kao i prethodnih godina, čini upisani kapital, koji obuhvata akcijski kapital, udjele društava, uloge, državni i druge oblike kapi-tala. Na dan 31.12.2010. godine, iznosio je 6.605,62 miliona eura, što je za 9,9% više u odnosu na prethodnu godinu. Revalorizacione rezerve, koje obuhvataju efekte revalorizacije pojedinih oblika imovine crnogorskih privrednih društava u 2010. godini, iznosile su 1.164,36 miliona eura (40,2 % više nego u prethodnoj godini) i činile su 7,9% njihovih ukupnih obaveza.

Dugoročne obaveze privrednih društava (dugoročne obaveze prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročni zajmovi i ostale dugoročne obaveze, sa rokom dospjeća preko 12 mjeseci u odnosu na datum bilansa stanja) povećane su za 8,7% u odnosu na prethodnu godinu. Iskazane su u iznosu od 2.759,19 miliona eura, što čini 35,8% ukupnih obaveza (u prethodnoj godini 35,3%). Smanjenje dugoročnih obaveza u odnosu na prethodnu godinu, iskazano je kod sektora: saobraćaj, skladištenje i veze (15,7%), finansijsko posredovanje (53,0%). Povećanje dugoročnih obaveza zabilježeno je kod sektora: poslovi s nekretninama (7,4%), trgovina na veliko i malo (4,4%), prerađivačka industrija (78,2%), građevinarstvo (4,7%), proizvodnja električne energije, gasa i vode (25,4%), itd.

Kratkoročne obaveze iz poslovanja (prema dobavljačima, po osnovu zarada, naknada i drugih ličnih prima-nja, prema članovima odbora direktora, za avanse, članarine i proviziju i dr.) iznosile su 2.440,55 miliona eura, što je za 5,7% više u odnosu na prethodnu godinu i činile su 16,5% ukupnih obaveza privrednih društa-


va. Takvo kretanje, u značajnoj mjeri, uslovljeno je povećanjem ovih obaveza u sektorima: trgovina na veliko i malo (8,5%), poslovi s nekretninama (4,8%) i građevinarstvo (8,5%), koji čine (68,5%) ukupnih kratkoročnih obaveza iz poslovanja.

Kratkoročne finansijske obaveze (po osnovu primljenih kredita, kamata, dividendi, izdatih hartija od vrijed-nosti i ostalih finansijskih obaveza, sa rokom dospjeća do 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja) iskazane su u iznosu od 940,50 miliona eura, što je 3,3% više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio (89,3%) ovih oba-veza iskazan je u sektorima: poslovi s nekretninama (280,56 miliona eura), trgovina na veliko i malo (235,99 miliona eura), građevinarstvo (198,03 miliona eura), hoteli i restorani (77,03 miliona eura) i prerađivačka industrija (48,47 miliona eura).

Privredna društva su, na dan 31.12.2010. godine, iskazala obaveze za poreze u iznosu od 327,82 miliona eura, što je za 66,7% više nego u prethodnoj godini. Oko 78% ovih obaveza iskazano je u sektorima: finansijsko posredovanje (112,46 miliona eura), prerađivačka industrija (57,55 miliona eura), trgovina na veliko i malo (46,04 miliona eura), poslovi s nekretninama (25,38 miliona eura), vađenje ruda i kamena (21,63 miliona eura), saobraćaj, skladištenje i veze (16,50 miliona eura) i građevinarstvo (16,03 miliona eura). Obaveze za dividende iznosile su 15,29 miliona eura (u prethodnoj godini 12,64 miliona eura).

1.5.3. Bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore za 2010. godinu

Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava, za period od 01.01. 2010. do 31.12.2010. godine, urađen je po metodi prirode troška (Prilog A, tabela br. 11).

Prema dobijenim makroagregatima, crnogorska privreda8, u 2010. godini, ostvarila je pozitivan rezultat – neto profit u iznosu od 29,45 miliona eura. Ovakav rezultat ostvaren je zbog većeg rasta ukupnih prihoda pri-vrednih društava (7,5%) u odnosu na ukupne rashode (5,2%). U posmatranom periodu došlo je do povećanja poslovne aktivnosti privrednih društava i zaustavljen je negativan trend, uzrokovan globalnom finansijskom krizom, koja je, naročito, imala uticaja na poslovanje privrednih društava u 2009. godini. Privredna društva su ostvarila ukupne prihode u iznosu od 6.465,69 miliona eura, što je za 7,5% više nego u prethodnoj godini (6.013,79 miliona eura). Kretanje ukupnih prihoda, u 2010. godini, bilo je obilježeno njihovim povećanjem u sektorima: trgovina na veliko i malo (6,0%), poslovi s nekretninama (21,5%), prerađivačka industrija (19,7%), saobraćaj, skladištenje i veze (13,0%) i proizvodnja električne energije, gasa i vode (2,3%), u kojima je ostva-reno 81,2% ukupnih prihoda. Najveći dio (92,8%) ostvarenih prihoda odnosi se na prihode od realizovanih proizvoda i usluga na domaćem i inostranom tržištu, koji su iskazani u iznosu od 6.000,84 miliona eura, odnosno 5,8% više nego u prethodnoj godini.

Ukupni rashodi su iskazani u iznosu od 6.436,24 miliona eura i povećani su za 5,2% u odnosu na prethodnu godinu (6.115,28 miliona eura). Na poslovne rashode odnosi se 6.238,68 miliona eura. Najveći dio (62,2%) poslovnih rashoda čine utrošene sirovine u toku perioda, koje su iskazane u iznosu od 3.880,41 miliona eura, odnosno 7,4% više nego u prethodnoj godini. Na trgovinu na veliko i malo (kupljena roba i potrošni materi-jal) odnosi se 59,8%, a na prerađivačku industriju 11,1% ukupnih utrošenih sirovina. Troškovi zaposlenih su iznosili 810,93 miliona eura ili 13,0%, a amortizacija 348,02 miliona eura ili 5,6% ukupnih poslovnih rasho-da. Navedeni troškovi, u posmatranom periodu, bilježe rast za 3,5 miliona eura, odnosno 9,7%.

8 Privredna društva.

51Realni sektor

Ostali poslovni rashodi (nastali po osnovu otpisa dugoročnih plasmana, gubitka po osnovu prodaje osnovnih sredstava, manjkova, troškova za sumnjiva i sporna potraživanja) su, i dalje, visoki i iznose 1.162,41 milion eura. U odnosu na prethodnu godinu, povećani su za 0,3%, a čine 18,6% ukupnih poslovnih rashoda.

Privredna društva Crne Gore su, kao i u prethodnoj godini, iskazala negativan finansijski rezultat prevas-hodno kod neto finansijskog poslovanja (160,72 milionma eura). Ovi finansijski rashodi se, gotovo u cjelini (98,8%), odnose na neto finansijski trošak (160,72 miliona eura ili 81,4%) i tekuće i odložene poreze na dobit (34,43 miliona eura ili 17,4%).

1.5.4. Sektorska analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2010. godinu

Prema podacima iz agregatnog bilansa uspjeha u 2010. godini, crnogorska privreda je ostvarila bruto profit od poslovnih aktivnosti u iznosu od 227,01 miliona eura, što je preko tri puta više u odnosu na prethodnu go-dinu, dok je neto profit za obračunski period ostvaren u iznosu od 29,45 miliona eura (Prilog A, tabela br. 12).

Navedeni podaci ukazuju da su najveći dio neto profita, u 2010. godini, ostvarila privredna društva iz sektora: saobraćaj, skladištenje i veze (43,42 miliona eura), proizvodnja električne energije, gasa i vode (18,00 miliona eura) i trgovina na veliko i malo (17,19 miliona eura). Niži neto profit, ali i dalje pozitivan rezultat bilježe i sek-tori: finansijsko posredovanje (87,2%), poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda (4,5%) i obrazovanje (12,7%). Pozitivan trend zabilježen je gotovo kod svih sektora sa posebnim akcentom na građevinarstvo, proizvodnju električne energije, gasa i vode, vađenje ruda i kamena, prerađivačka insutrija, itd.

Sektorska analiza pokazuje da je neto gubitak crnogorskih privrednih društava smanjen za 70,0% u odnosu na prethodnu godinu, što je rezultat smanjenja gubitaka kod prerađivačke industrije (82,6%), vađenja ruda i kamena (76,9%), hotela i restorana (50,5%), poslova s nekretninama (69,0%) i ribarstvo (47,5%).

1.5.5. Analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2010. godinu – Opštinski nivo

Ukoliko poslovanje posmatramo kroz prizmu opštinske strukture finansijkog rezultata možemo primetiti da su nekada najveći profitni centri postali najveći gubitaši tokom 2009. godine, dok je primjetan njihov po-stepeni oporavak tokom 2010. godine. Prema iskazanim rezultatima poslovanja, u posmatranom periodu, pozitivan rezultat ostvaren je u opštinama Podgorica, Pljevlja, Kotor, Tivat i Danilovgrad. Kod opštine Pod-gorica zabilježeno je povećanje profita preko 14 puta, što je u značajnoj mjeri uticalo na ostvarivanje ukupnog rezultata.

Negativan finansiski rezultat - neto gubitak, najvećim dijelom, ostvaren je u opšinama: Nikšić (23,89 mili-ona eura), H.Novi (18,06 miliona eura), Budva (16,68 miliona eura ), Bar (15,66 miliona eura) i Ulcinj (6,10 miliona eura ). Ovako značajni gubici reflektuju prije svega ostvarene neto gubitke, kompanija koje su bile najnejuspješnije tako da gubitak ostvaren u Nišiću reflektuje ostvareni gubitak Željezare i Rudnika Boksita, ostvareni gubitak u Herceg Novom reflektuje finansijki rezultata Panto marketa, dok gubici ostvareni u Baru i Budvi reflektuju kumulativne gubitke nekoliko turističkih objekata, odnosno Luke Bar.


1.5.6. Pokazatelji profitabilnosti i likvidnosti privrednih društava u Crnoj Gori 2006-2010. godina

S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose za period 2006-2010. godina, to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslo-vanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivnosti po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njihove likvidnosti. Naime, imajući u vidu finansijsku krizu koja se prenijela i na realne tokove, odražavajući se na ukupnu nelikvidnost u privredi najrazvijenijih eko-nomija, od opšteg je interesa da se utvrdi koliko crnogorska privreda efikasno raspolaže svojim sredstvima i da li ima značajnih problema sa likvidnošću. S tim u vezi, indikatori za 2010. godinu daju prikaz koliko se korporativni sektor uspio izboriti sa smanjenom tražnjom i kako se isti odrazio na likvidnost odnosno solven-tnost preduzeća. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koeficijent opšte likvidnosti i koeficijenat likvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test).

Tabela 1.7 Neto profitna margina crnogorske privrede

Stopa neto profita 2010. 2009. 2008. 2007. 2006.

1. Neto profit/gubitak 29.450 -101.494 7.252 203.560 60.662

2. Ukupan prihod 6.465.692 6.013.786 7.653.455 6.008.241 4.637.608

Indikator (1:2)x100 0,45 -1,68 0 3,38 1,31

Stopa neto prifita/gubitka crnogorske privrede, kao odnos profit/gubitak poslije oporezivanja i ukupnog pri-hoda ima vrijednost 0,45 u 2010. godini. Indikator ima pozitivan trend u odnosu na prethodnu godinu.

Tabela 1.8 Stopa prinosa na ukupnu aktivu crnogorske privrede

Stopa prinosa na ukupnu aktivu 2010. 2009. 2008. 2007. 2006.

1. Neto profit/gubitak 29.450 -101.494 7.252 203.560 60.662

2. Ukupna aktiva 14.795.214 13.671.042 13.548.696 10.727.145 7.348.143

Indikator (1:2)x100 0,19 -0,74 0,05 1,90 0,83

Stopa prinosa na ukupnu aktivu, kao pokazatelj efektivnosti ukupne imovine Crnogorske privrede iznosila je 0,19 u 2010. godini. Indikator ima pozitivan trend u odnosu na prethodnu godinu.

Tabela 1.9 Koeficijenat likvidnosti I nivoa (koeficijenat opšte likvidnosti)

Koeficijenat likvidnost I nivoa 2010. 2009. 2008. 2007. 2006.

1. Gotov. i gotov. ekvival. 408.795 364.139 506.862 496.609 286.638

2. Kratkoročne obaveze 4.187.708 3.890.560 3.910.827 2.948.710 2.065.985

Indikator (1:2) 0,10 0,09 0,13 0,17 0,14

53Realni sektor

Koeficijenat likvidnosti prvog nivoa (racio likvidnosti ili rigorozni racio likvidnosti) je pokazatelj pokrića kratkoročnih obaveza sa gotovinom i gotovinskim ekvivalentima na dan 31.12.2010. godine. Ovaj indikator tekuće likvidnosti pokazuje sposobnost (stepen) izmirenja dospjelih, kratkoročnih obaveza. Indikator tokom 2010. godine stagnira, što ukazuje na činjenicu da se crnogorski koroprativni sektor već drugu godinu zare-dom suočava sa niskim nivoom likvidnosti, koji onemogućava kvalitetan protok gotovine (cash flow).

Tabela 1.10 Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnih obaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima)

Koeficijenat likvidnosti II nivoa 2010. 2009. 2008. 2007. 2006.

1. Obrtna imovina 4.513.139 4.066.228 4.120.616 3.226.908 2.183.076

2. Zalihe 1.417.705 1.263.506 1.233.818 920.147 647.563


Indikator (1-2):3 0,74 0,72 0,74 0,78 0,74

Pokriće kratkoročnih obaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima (uz pretpostavku da su potraživanja naplativa) je povoljniji od koeficijenta likvidnosti prvog nivoa. Indikator ima stagnirajući trend u 2010. godi-ni. Vrijednost ovog indikatora iznad ili ispod „nulte tačke“ ukazuje na to da crnogorska privreda pokriva ili nepokriva svoje kratkoročne obaveze likvidnim sredstvima i naplativim potraživanjima. Prema ostvarenim pokazetaljima crnogorska privreda nije u mogućnosti da iz likvidnih sredstava, kao i iz potraživanja izmiri kratkoročne obaveze.

Tabela 1.11 Kapital prema ukupnim obavezama (racio zaduženosti, u eurima)

Kapital prema ukupnim obavezama 2010. 2009. 2008. 2007. 2006.

1. Kapital i rezerve 7.090.591 6.489.343 5.979.350 5.251.455 3.904.420

2. Dugoročne obaveze 3.516.916 3.291.138 3.658.520 2.526.980 1.377.738


Indikat:1:(2 +3) 0,92 0,90 0,79 0,96 1,13

Racio zaduženosti crnogorske privrede (računovodstveni pristup) pokazuje strukturu izvora finansiranja po-dijeljenu na sopstvene i tuđe izvore. Generalno govoreći, veća vrijednost ovog indikatora ukazuje da crnogor-ska privreda „finansira“ svoju imovinu sa većim iznosom sopstvenih sredstava i obratno.

Osnovni zaključak je da crnogorska ekonomija ima uravnotežen odnos sopstvenih sredstava i zaduženja. Ono što u perspektivi može zabrinjavati je visoko učešće kratakoročnog zaduživanja, koje uz nisku likvidnost i visok iznos rashoda finansiranja, kao i neplaćenih poreza može izazvati dodatni pritisak na likvidnost kor-porativnog sektora. Od 2006. godine je primijetna tenedencija oslanjanja korporativnog sektora na bankraski sektor kao izvora finansiranja, dok primarno tržište za emisiju dodatnioh akcija, kao alternativnog načina finansiranja akcionarskih društava, gotovo i da ne postoji.

Teško je donijeti zaključak o „idealnoj“ strukturi pasive crnogorske privrede, odnosno koji je optimalan od-nos izmađu kapitala i obaveza. Taj odnos zavisi od mnogih internih i eksternih faktora kao što su: raspoloži-


vost različitih izvora finansiranja na tržištu (domaćih i stranih), njihovih cijena, kreditne aktivnosti bankar-skog sistema, poreske politike, itd.

Analizom agregatnih finansijskih izvještaja –bilansa stanja i bilansa uspjeha primjetno je da je tokom 2010. godine došlo do opravka privredene aktivnosti, koja je rezultirala ostvarenim neto profitom koji je procijenjen na 29,5 miliona eura. Stim u vezu prisutan je rast aktive kompanija, kao i rast kapitala, dok je rast dugoročnog i kratkoročnog finansiranja limitiran prije svega uslijed usporenije kreditne aktivnosti bankarskog sektora, što se pozitivno odrazilo na odnos vlasničkog kapitala i eksternog finansiranja. Sa druge strane „pritisak“ predstavlja primjetan nizak nivo gotovine i gotovinskih ekvivalenata, uz rast obaveza za poreze i kratkoročne finansijske obaveze, koji u narednom periodu mogu stvoriti dodatni pritisak na likvidnost preduzeća, a koji bi se mogao negativno odraziti na operativne i investicione aktivnosti.

2 MONETARNA KRETANJA

57Monetarna kretanja

Značajan uticaj na bankarski sektor i u 2011. godini imali su negativni trendovi u privredi: usporena privred-na aktivnost, pogoršanje boniteta pravnih lica i porast broja nelikvidnih preduzeća. Uticaj kretanja u privredi posebno je bio izražen u prvoj polovini godine, a ogledao se u porastu učešća nekvalitetnih kredita i kredita koji kasne sa naplatom u ukupnim kreditima, ali i u rastu otpisanih kredita. U drugoj polovini godine po-jedine banke su izvršile „čišćenje“ bilansa (prodaja ili izmještanje dijela kreditnog portfolija faktoring kom-panijama ili majkama bankama), tako da je godina završena sa značajno poboljšanim kvalitetom kreditnog portfolija banaka, odnosno smanjenim nivoom nekvalitetne aktive. Ovo je, dalje, dovelo do povećanja koefi-cijenta solventnosti. Pored toga, poslovanje banaka u 2011. godini karakterisala je zadovoljavajuća likvidnost i nastavak vođenja restriktivne kreditne politike, a i dalje je izražena ročna neusklađenost izvora sredstava i plasmana. Takođe, u 2011. godini izvšena je dokapitalizacija banaka u ukupnom iznosu od 20 miliona eura.

Aktivne kamatne stope su i u 2011. godini ostale na visokom nivou i nijesu predstavljale stimulativni faktor za poslovanje privrede i razvoj preduzetništva. Kamatne stope na kraju godine na nove kredite (9,64%) ne razlikuju se značajnije od onih na ukupne kredite (9,73%).

Tokom prve polovine 2011. godine Centralna banka Crne Gore je donijela set novih odluka kojima se reguliše korišćenje instrumenata monetarne politike u domenu operacija na otvorenom tržištu, kreditnih poslova i kreditora u krajnjoj instanci9. U drugoj polovini godine izmijenjena je politika obavezne rezerve10. Pored toga, izvršene su izmjene regulative koja se odnosi na adekvatnost kapitala11.

U 2012. godini se ne očekuju promjene koje bi značajnije uticale na promjenu pozicije i poslovanje banaka, prije svega jer se ne učekuje porast likvidnosti privrede, zaposlenosti, značajniji priliva kapitala. Takođe, ne očekuje se značajnija podrška matičnih banaka, a Centralna banka očekuje dodatnu kapitalizaciju pojedinih banaka

2.1. Likvidnost banaka

Restriktivna kreditna politika koju su vodile banke i tokom 2011. godine uslovila je porast njihovih likvidnih sredstava. To je, dalje, obezbijedilo da banke uredno izmiruju svoje tekuće obaveze i održavaju likvidnost iznad propisanog minimuma12.

Tokom 2011. godine koeficijent likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi za bankarski sistem u cjelini, kao i za svaku banku pojedinačno, bio je iznad propisanog minimuma (tabela br. 2.1, grafik br. 2.1).

9 Odluka o operacijama na otvorenom tržištu („Sl. list CG“, br.15/11), Odluka o bližim uslovima za davanje kredita bankama za održavanje likvidnosti („Sl. list CG“, br. 15/11), Odluka o odobravanju finansijske pomoći u krajnjoj instanci („Sl. list CG“, br. 15/11).

10 Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG“, br. 35/11).11 Odluka o adekvatnosti kapitala banaka („Sl. list CG“, br. 38/11).12 Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore“ br. 60/08) je propi-

sana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9%) i dekadnoj osnovi (1,0%).


Tabela 2.1Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti, kraj mjeseca

Opis/Period2011.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILikvidna sredstva banaka/Dospjele obaveze 2,36 2,38 1,67 1,59 1,53 1,65 1,70 1,76 1,71 1,69 1,70 1,49

Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Struktura likvidnih sredstava bana-ka na kraju 2011. godine pokazuje znatno veće učešće likvidnih sredsta-va u zemlji (67,9%) od likvidnih sred-stva u inostranstvu (32,1%) (grafik br. 2.2).

Likvidna aktiva banaka13 na kraju de-cembra 2011. godine iznosila je 559,9 miliona eura i u odnosu na kraj 2010. godine smanjena je za 0,5%. Najviši nivo likvidne aktive je zabilježen u trećem kvartalu, pod uticajem ljetnje turističke sezone (grafik br. 2.3).

13 Likvidnu aktivu čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija, umanjena za 50% izdvojene obavezne rezerve.

Grafik 2.1Agregatni dekadni pokazatelji likvidnosti*

Grafik 2.2Struktura likvidnih sredstava banaka u 2011. godini, %

* U trećoj dekadi marta 2011. došlo je do znatnog pada dekadnog pokazatelja likvidnosti, kao rezultat ispravke obračuna likvidnih sredstava kod jedne banke.

Izvor: Dekadni izvještaji banaka


Grafik 2.3Likvidna aktiva banaka, kraj mjeseca

Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju 2011. godine iznosilo je 19,9%, što je neznatno više u odnosu na kraj 2010. godine (19,1%). Odnos kredita i depozita (1,08) znatno je poboljšan u odnosu na kraj 2010. godine (tabela br. 2.2).

Tabela 2.2Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka

31.12.2010. 31.12.2011.

Likvidna aktiva / Ukupna aktiva 19,11% 19,93%

Likvidna aktiva / Kratkoročne obaveze 32,87% 32,78%

Kratkoročni krediti/ Kratkoročne obaveze 48,44% 40,58%

Likvidna aktiva / Ukupne obaveze 21,37% 22,36%

Krediti/Depoziti 1,23 1,08

Tokom 2011. godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.

Pored mogućnosti korišćenja obavezne rezerve za likvidnost, redovne potrebe za likvidnošću banaka Cen-tralna banka je definisala i Odlukom o bližim uslovima za davanje kredita bankama za održavanje likvidno-sti14. Shodno ovoj odluci, CBCG može davati kredite bankama kao:

• Dnevni kredit za likvidnost;• Noćni kredit za likvidnost;• Kratkoročni kredit za likvidnost.

Ovom odlukom Centralna banka daje bankama mogućnost premošćavanja kratkoročne potrebe za likvidno-šću nastale u redovnom poslovanju i na taj načim djeluje na stabilnost bankarskog, a samim tim i finansijskog sistema. U 2011. godini nije bilo korišćenja sredstava po ovom osnovu.

14 „Sl. list Crne Gore“ br. 15/11.


2.2. Agregatni bilans stanja banaka

Ukupna aktiva banaka je iznosila 2.809,7 miliona eura na kraju 2011. godine i smanjena je za 4,6% u odnosu na kraj 2010. godine (tabela br. 2.3). Posmatrano po bankama, na kraju 2011. godine, sedam banaka bilježi porast aktive koji se kretao u rasponu od 0,4% do 31,6%, dok četiri banke bilježe smanjenje u rasponu od 0,5% do 39,3%.

Na smanjenje ukupne aktive banaka najviše je uticao pad ukupnih kredita. Pored restriktivne kreditne poli-tike, na pad kredita uticala je i prodaja kreditnog portfolija tri sistemske banke, što je dovelo i do značajnog smanjenja rezervisanja za kreditne gubitke (29,7%). Pad kreditne aktivnosti, s druge strane, doprinio je padu pozajmica iz inostranstva. Tokom 2011. godine, povećani su plasmani u hartije od vrijednosti (82,8%)15. Iako je ostvaren negativan finansijski rezultat, na nivou sistema, on je poboljšan u odnosu na prethodnu godinu.

Tabela 2.3 Aktiva banaka, kraj godine

Stanje Promjena

2010. 2011. 2011-2010. 2011/2010.

AKTIVA mil. eura mil. eura %1. Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija 629,7 624,4 -5,3 -0,8

2. Krediti 2.200,0 1.955,8 -244,2 -11,1

2.1. Rezerve za kreditne gubitke 141,7 99,6 -42,1 -29,7

2.2. Neto krediti 2.058,3 1.856,1 -202,2 -9,8

3. Hartije od vrijednosti 75,5 138,0 62,5 82,8

4. Ostala aktiva 193,4 203,2 9,8 5,1

5. Rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive 13,2 12,1 -1,1 -8,3

6. UKUPNO AKTIVA 2.943,7 2.809,7 -134,0 -4,6

PASIVA

1. Depoziti 1.789,90 1.817,1 27,2 1,5

1.1 Depoziti po viđenju 732,8 708,6 -24,2 -3,3

1.2. Oročeni depoziti 1.057,10 1.108,4 51,3 4,9

2. Pozajmice 697,4 528,2 -169,2 -24,3

3. Ostale obaveze 145,5 159,2 13,7 9,4

4. Ukupan kapital 310,9 305,2 -5,7 -1,8

4.1. Kapital i rezerve 392,6 308,5 -84,1 -21,4

4.2. Dobitak / Gubitak (+.-) iz tekuće godine -81,7 -3,2 84,9 -103,9

5. UKUPNO PASIVA 2.943,7 2.809,7 -134,0 -4,6

Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, poboljšan je u odnosu na prethodnu godinu i na kraju 2011. godine iznosio je -0,1% (grafik br. 2.4), koliko je iznosio i koeficijent povraćaja na prosječnu prihodonosnu aktivu. Prihodonosna aktiva je činila 79,5% ukupne aktive (79,1% na kraju 2010. godine).

15 Najvećim dijelom plasmani u državne zapise Vlade Crne Gore u skladu sa Odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore.


Na kraju 2011. godine evidentno je povećanje učešća dobre i smanjenje učešća nekvalitetne aktive u ukupnoj aktivi. Tako je za godinu dana učešće dobre aktive povećano za 3,2 p.p., a učešće nekvalitetne aktive smanjeno za 5,5 p.p. (tabela br. 2.4).

Tabela 2.4 Kvalitet aktive, učešće u ukupnoj aktivi, agregatni nivo, %

2010. 2011.

Dobra aktiva (A) 50,6 53,8

Posmatrana aktiva (B) 21,07 20,17

Nekvalitetna aktiva (C+D+E) 17,3 11,8

Kritikovana aktiva (B+C+D+E) 38,37 31,97

Pored toga, nekvalitetna aktiva je činila 78,4% kapitala uvećanog za rezervisanja za gubitke na kraju 2011. godine (na kraju 2010. godine 107,7%).

2.2.1. Struktura bilansa stanja banaka

Na kraju 2011. godine struktura bilansa stanja banaka je izmijenjena u odnosu na kraj 2010. godine. Smanje-no je učešće rezervisanja za kreditne gubitke za 1,3 p.p., kao i učešće neto kredita za 3,9 p.p., dok je povećano učešće ostalih stavki aktive.

Na strani pasive smanjeno je učešće pozajmica za 4,9 procentnih poena, dok je povećano učešće depozita za 3,9 p.p, ostalih obaveza za 0,7 p.p. i ukupnog kapitala za 0,3 procentnih poena (tabela br. 2.5).

Grafik 2.4Povraćaj na prosječnu aktivu, agregatni nivo, %


Tabela 2.5 Struktura bilansa stanja banaka, %, kraj godine

AKTIVA 2010. 2011. Razlika, p.p.

1. Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija 21,4 22,2 0,8

2. Krediti 74,7 69,6 -5,1

2.1. Rezerve za kreditne gubitke 4,8 3,5 -1,3

2.2. Neto krediti 69,9 66,1 -3,9

3. Hartije od vrijednosti 2,6 4,9 2,3

4. Ostala aktiva 6,6 7,2 0,7

5. Rezervisanja 0,4 0,4 0,0

6. UKUPNO AKTIVA 100,0 100,0 0,0

PASIVA

1. Depoziti 60,8 64,7 3,9

2. Pozajmice 23,7 18,8 -4,9

3. Ostale obaveze 4,9 5,7 0,7

4. Ukupan kapital 10,6 10,9 0,3

5. UKUPNO PASIVA 100,0 100,0 0,0

2.2.2. Pokazatelji koncentracije

Koncentracija bankarskog sistema se u 2011. godini smanjila u odnosu na 2010. godinu i to posmatrano pre-ma aktivi, kreditima i depozitima, što je pozitivna tendencija. Hiršman-Herfindalov (HH) indeks pokazuje da je koncentrisanost tržišta umjerena prema aktivi (1430,9 poena) i kreditima (1355,9 poena). Depoziti, iako prate trend, i dalje su prema ovom indeksu visoko koncentrisani (1727,4).

Na smanjenje koncentracije navedenih kategorija je, pored veće konkurencije u bankarskom sistemu, uticala i ekonomska krize koja je značajno smanjila depozitni potencijal banka, urušila kvalitet i redukovala obim kreditnog portfolija banaka, a posebno onih koje su tokom kreditne ekspanzije u periodu 2006-2007. godine višestruko uvećale svoju aktivu.

Tabela 2.6 HH indeks koncentracije, kraj perioda

HH indeks 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. III2011.

VI2011.

IX2011.

XII2011.

Prema aktivi 2.296 2.042 1.918 1.911 1.636 1.467 1.445 1.439 1.441 1.431

Prema depozitima 2.898 2.350 2.298 2.465 1.943 1.831 1.794 1.767 1.746 1.727

Prema kreditima 2.336 2.126 1.917 1.959 1.699 1.479 1.401 1.385 1.369 1.356

Koncentracija tri, odnosno pet najvećih banaka prema aktivi, kreditima i depozitima se, takođe, smanjila na kraju 2011. godine (tabela br. 2.7). Na kraju 2011. godine, osam banaka u sistemu je imalo rast depozita, dok je smanjenje depozita zabilježeno kod tri banke. Slično depozitima, više je banaka u sistemu čiji su se kreditni portfoliji uvećali tokom 2011. godine nego onih kod kojih je bilo smanjenje.


Tabela 2.7 Indeksi koncentracije C3 i C5

C 3 C 5

XII 2011. XII 2010. XII 2011. XII 2010.

Prema aktivi 54,0% 57,4% 73,8% 76,9%

Prema kreditima 51,5% 58,3% 74,2% 78,3%

Prema depozitima 62,7% 66,8% 78,7% 81,5%

2.2.3. Kreditna aktivnost banaka

Tokom 2011. godine, banke su nastavile sa vođenjem restriktivne kreditne politike i konsolidacijom svojih bilansa. I pored činjenice da je sedam banaka u sistemu zabilježilo rast kreditne aktivnosti, na agregatnom nivou ostvaren je pad.

Ukupno odobreni krediti na kraju 2011. godine iznosili su 1.955,8 miliona eura i smanjeni su za 244,2 milio-na eura (11,1%) u odnosu na kraj 2010. godine. Međutim, treba imati u vidu da je realno smanjenje kreditne podrške iznosilo oko 2%, dok je ostatak smanjenja rezultat izmještanja kredita iz bilansa crnogorskih banaka u bilanse matičnih banaka ili faktoring kompanija.

Tokom 2011. godine, krediti su opadali prosječno mjesečno za 1,4%. Uzrok tome, prije svega, treba tražiti u već pomenutom izmiještanju značajnog dijela portfolija faktoring kompanijama ili matičnim bankama, viso-kom riziku poslovanja i široko rasprostranjenoj nelikvidnosti u realnom sektoru, kao i neadekvatnoj ročnoj usklađenosti izvora sredstava i plasmana.

Najznačajniji korisnici kredita su privreda i stanovništvo na koje se odnosilo 90,9% ukupnih kredita na kraju 2011. godine. Privredi je, međutim, u 2011. godini odobreno manje kredita za 21,8%, a stanovništvu za 3,5%. Rast kredita je ostvaren kod finansijskih institucija16 (15,7%) i Opšte Vlade17 (119,8%) (tabela br. 2.8).

Tabela 2.8 Rast kredita, %

2010/2009. 2011/2010.

Finansijske institucije 28,4 15,7

Privreda -11,1 -21,8

Stanovništvo -6,1 -3,5

Opšta Vlada (Vlada, opštine, fondovi) -20,4 119,8

Ostalo 35,5 -15,2

Ukupno -8,2 -11,1

16 Rast kredita društvima za osiguranje i investicionim fondovima.17 Od toga, krediti Centralnoj Vladi su uvećani skoro čeriti puta, na šta je, pored jednog novog zaduženja, uticalo aktiviranje ga-

rancija za kredite jedne banke preduzećima u državnom vlasništvu.


U ročnoj strukturi ukupnih kredita na kraju 2011. godine dominiraju dugoročni krediti sa 79,7%, čime je nastav-ljena pozitivna tendencija porasta učešća ovih kredita u odnosu na kraj prethodne godine (78,4%) (tabela br. 2.9).

Tabela 2.9 Ročna struktura ukupnih kredita, %

XII 2010. XII 2011.

Do tri mjeseca 7,5 4,1

Od tri mjeseca do jedne godine 14,1 16,2

Od jedne do tri godine 19,5 19,9

Preko tri godine 58,9 59,8

Ukupno 100,0 100,0

Posmatrano po djelatnostima, najveći korisnici kredita bili su: sektor stanovništva (42,5%), trgovina (20,7%), kategorija „ostalo“ (8,3%), građevinarstvo (6,7%), usluge, turizam i ugostiteljstvo (6,1%) i administraciju i druge javne usluge (4,6%) Ostatak odobrenih kredita (11,1%) odnosio se na: transport, skladištenje, PTT i komunikacije, finansije, trgovinu nekretninama, rudarstvo, poljoprivredu, lov i ribolov i energetiku.

Posmatrano po namjeni, najviše kredita odobreno je za: likvidnost (18,7%), stambene kredite (16,7%), katego-riju „ostalo“ (15,5%), kredite za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (13,5%), nabavku osnovnih sred-stava (13,5%) i gotovinske kredite (12,5%). Značajno manje sredstava banaka, tokom 2011. godine iskorišćeno je putem: potrošačkih kredita, „overdrafta“, refinansiranja obaveza prema drugim bankama, za pripremu turističke sezone, kupovinu automobila i kupovinu hartija od vrijednosti.

U valutnoj strukturi ukupnih kredita, na kredite u stranoj valuti18 odnosilo se 2,3%. Kako su depoziti u stra-noj valuti činili 3,5% ukupnih depozita, a pozajmice bankama u stranoj valuti 15,5% ukupnih pozajmica, devizni rizik crnogorskih banaka je zanemarljiv.

Kriza u realnom sektoru je uticala na urednost izmirivanja obaveza privrede i stanovništva prema banka-ma, što se odrazilo na porast učešća nekvalitetnih kredita, kredita koji kasne sa naplatom i restrukturiranih kredita u ukupnim kreditima tokom godine. Međutim, na kraju godine nekvalitetni krediti (C, D, E) su či-nili 15,5% ukupnih kredita, što je značajno niže u odnosu na kraj prethodne godine. Pored toga, smanjeno je učešće kredita koji kasne sa naplatom na 19,3%. Restrukturirani krediti su činili 14,2% ukupnih kredita. Izdvojene rezervacije za kreditne gubitke činile su 5,1% ukupnih kredita (tabela br. 2.10).

Tabela 2.10Osnovni pokazatelji kreditne aktivnosti banaka, %

Opis/Period 2010.XII

2011.XII

Nekvalitetni krediti (C, D, E)/Ukupni krediti 21,0 15,5

Krediti koji kasne sa naplatom/Ukupni krediti 23,7 19,3

Rezervisanja za kreditne gubitke/Ukupni krediti 6,4 5,1

Restrukturirani krediti/ Ukupni krediti 13,4 14,2

18 Sve valute osim eura.


2.2.4. Depoziti

Depoziti kod banaka su na kraju 2011. godine iznosili 1.817,1 milion eura. Tokom 2011. godine ukupni depo-ziti u bankama su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,1% (u 2010. godini depoziti su prosječno mjesečno opadali po stopi od 0,1%). Najveći mjesečni rast ostvaren je u avgustu (2,8%), što ima sezonski karakter, dok je najveći mjesečni pad zabilježen u novembru (2%). U odnosu na kraj 2010. godine, depoziti bilježe porast od 1,5% (grafik br. 2.5).

Sektorska struktura depozita poka-zuje da su depoziti dva najveća depo-nenta, stanovništva i privrede, zabi-lježili rast u odnosu na kraj prethod-ne godine, dok su depoziti svih osta-lih sektora smanjeni u posmatranom periodu. Depoziti stanovništva su bili viši za 81,6 miliona eura ili 8,6%, dok su depoziti privrede bili viši za 38,6 miliona eura ili 8,8% u odnosu na kraj prethodne godine. S druge stra-ne, najveći pad depozita zabilježili su depoziti Opšte vlade koji su za 41,5 miliona eura ili 33,7% niži nego na kraju 2010. godine19 (tabela 2.11).

Tabela 2.11 Promjena depozita po sektorima

2010/2009. 2011/2010.

% u 000 eura % u 000 eura

Finansijske institucije -38,6 -71.641 -25,2 -28.695

Privreda -13,9 -70.913 8,8 38.609

Stanovništvo 12,8 107.947 8,6 81.599

Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi) -22,2 -35.156 -33,7 -41.504

Ostalo 27,5 34.926 -14,1 -22.799

Ukupno -1,9 -34.837 1,5 27.210

Posmatrano po sektorima, u strukturi depozita banaka najveće učešće su ostvarili depoziti sektora stanov-ništva i privrede (83,2%). U poređenju sa krajem 2010. godine, učešće depozita ova dva sektora u ukupnim depozitima bilježi porast za 5,5 p.p., najvećim dijelom uslijed porasta učešća depozita stanovništva (grafik br. 2.6).

19 Najveće smanjenje odnosi se na depozite centralne Vlade (22,4 miliona eura ili 38,3%) i državnih fondova (8,4 miliona eura ili 35,2%). Preko 97% ukupnog smanjenja depozita državnih fondova odnosi se na depozite Investiciono-razvojnog fonda.

Grafik 2.5Depoziti, 000 eura


Struktura depozita po djelatnostima se nije značajnije promijenila u od-nosu na kraj 2010. godine. Depoziti stanovništva dominiraju sa 56,9%, zatim slijede depoziti iz djelatnosti finansija (6,9%), energetike (6,9%), transporta, skladištenja, PTT komu-nikacija (6,1%), trgovine (5,7%), dok se na depozite ostalih djelatnosti (po-ljoprivreda, lov, ribolov; rudarstvo, građevinarstvo, usluge, turizam, ugostiteljstvo, trgovina nekretnina-ma, administracija, druge javne us-luge i kategorija „ostalo“) odnosilo 17,8% (tabela 2.12).

Tabela 2.12Depoziti po djelatnostima u 000 eura, kraj godine

u 000 eura %

Poljoprivreda, lov, ribolov, itd. 1.458 0,1

Rudarstvo 1.236 0,1

Energetika 119.290 6,6

Građevinarstvo 33.607 1,8

Trgovina 104.353 5,7

Usluge, turizam, ugostiteljstvo 64.941 3,6

Transport, skladištenje, ptt komunikacije 110.062 6,1

Finansije 125.868 6,9

Trgovina nekretninama 29.663 1,6

Administracija, druge javne usluge 65.932 3,6

Stanovništvo 1.033.449 56,9

Ostalo 127.201 7,0

UKUPNO 1.817.060 100,0

Ročna struktura depozita je i dalje nezadovoljavajuća. Dominantan dio ukupnih depozita (85%) odnosio se na kratkoročne depozite, od čega su 39% činili depoziti po viđenju, a 46% depoziti ročnosti do jedne godine, dok se na depozite oročene preko jedne godine odnosilo 15% ukupnih depozita (grafik br. 2.7).

Grafik 2.6Depoziti stanovništva, privrede i ukupni depoziti, 000 eura


Grafik 2.7Ročna struktura depozita, 000 eura

Boks 2.1 – Ročna neusklađenost kredita i depozita

Bankarski sektor karakteriše ročna neusklađenost izvora i plasmana. U strukturi kredita dominiraju du-goročni krediti, dok na strani izvora sredstava dominiraju kratkoročni depoziti. Na kraju 2011. godine, banke su iz jednog eura depozita finansirale 1,08 eura kredita, odnosno iz 1 eura dugoročnih depozita 5,75 eura dugoročnih kredita. Ovaj problem ročne neusklađenosti depozita i kredita banke su prevazi-lazile zaduživanjem u inostranstvu, prije svega kod matičnih banaka.

Učešće dugoročnih kredita u ukupnim je konstatntno povećavano, sa 73,1% koliko je iznosilo na kraju 2008. godine, na 79,6% na kraju 2011. godine. Istovremeno, učešće dugoročnih depozita je smanjivano do 2010. godine, da bi na kraju 2011. godine bio zabilježen njihov porast.

Tabela 1 Ročna struktura depozita i kredita, 2008-2011. godine

000 eura %

Do 1 god Preko 1 god ukupno Do 1 god Preko 1 god

2011.

depoziti 1.546.237 271.820 1.817.057 85,0 15,0

krediti 397.023 1.558.744 1.955.767 20,3 79,7

2010.

depoziti 1.587.526 202.325 1.789.851 88,7 11,3

krediti 474.200 1.725.773 2.199.973 21,6 78,4

2009.

depoziti 1.599.443 225.244 1.824.687 87,7 12,3

krediti 605.118 1.792.637 2.397.755 25,2 74,8

2008.

depoziti 1.390.973 599.618 1.990.591 69,9 30,1

krediti 751.579 2.045.956 2.797.535 26,9 73,1


Najbolji pokazatelj ročne neusklađenosti kredita i depozita je koeficijent dugoročni krediti/dugoročni depoziti, Na kraju 2011. godine, ovaj koeficijent je iznosio 5,75, što znači da se od jednog eura dugoroč-nih depozita finansiralo 5,75 eura dugoročnih kredita.

Tabela 2 Koeficijent krediti/depoziti

Do 1 god Preko 1 god

2011. 0,26 5,75 1,08

2010. 0,30 8,53 1,23

2009. 0,38 7,96 1,31

2008. 0,54 3,41 1,41

Zbog izuzetno velike tražnje za kreditima, posebno 2008. godine, i nedovoljnih depozita za zadovolje-nje te tražnje, banke su bile prinuđene da se zadužuju u inostranstvu, prije svega kod matičnih banaka. Na taj način je prevazilažena ročna neusklađenost kredita i depozita. Samim tim, koeficijent krediti/(depoziti + pozajmice iz inostranstva) je povoljniji tj. manji je od 1.

Tabela 3Koeficijent krediti/(depoziti+pozajmice iz inostrasntva)

2008. 2009. 2010. 2011.

Pozajmice iz inostranstva 829.538 695.527 659.333 492.458

Depoziti 1.990.590 1.824.688 1.789.851 1.817.217

Krediti 2.797.533 2.397.756 2.119.973 1.955.692

Krediti / (depoziti + pozajmice) 0,99 0,95 0,86 0,85

Upravo zbog nedostajućih dugoročnih domaćih izvora za zadovoljenje tražnje za dugoročnim krediti-ma, pozajmice iz inostranstva su većim dijelom dugoročne.

Tabela 4Pozajmice iz inostranstva, struktura, %

2008. 2009. 2010. 2011.

Kratkorčne pozajmice 14,9 3,3 3,7 9,5

Dugoročne pozajmice 85,1 96,7 96,3 90,5

2.2.5. Strana aktiva i pasiva banaka

Povećana likvidnost banaka i pad kreditne aktivnosti odrazili su se i na strukturu strane aktive (rast novča-nih sredstava, pad kredita) i pasive banaka (pad pozajmica).


Strana aktiva banaka20 je na kraju 2011. godine iznosila 455,6 miliona eura i u odnosu na kraj 2010. godine viša je za 56,4 miliona eura ili 14,1% (tabela 2.13). U strukturi strane aktive banaka dominantno učešće bilje-že depoziti banaka (76,3%), zatim slijedi gotovina21 (13,8%) i krediti nerezidentima (9,9%). Godišnji rast stra-ne aktive najvećim dijelom je rezultat rasta depozita u stranim bankama (17,4%), ali i rasta gotovine (13,6%), dok su pad zabilježili krediti odobreni nerezidentima (5,5%).

Tabela 2.13 Strana aktiva, kraj perioda, u 000 eura

2010. 2011.

III VI IX XII III VI IX XII

Strana aktiva, ukupno 292.363 408.191 419.261 399.159 462.499 466.220 543.841 455.610

Gotovina (euro i dr. strane valute) 62.596 87.880 86.741 55.531 71.203 86.311 68.741 63.090

Depoziti 186.861 273.124 282.608 295.990 347.137 335.313 440.596 347.492

Hartije od vrijednosti, bez akcija 0 0 0 0 0 0 0 0

Krediti 42.906 47.187 49.912 47.638 44.159 44.596 34.504 45.028

Strana pasiva banaka je tokom 2011. godine pretežno imala trend opadanja. Na kraju 2011. godine strana pasiva je iznosila 803,6 miliona eura i bila je za 128 miliona eura ili 13,7% niža nego na kraju 2010. godine (tabela 2.14). U strukturi strane pasive banaka, većinsko učešće zabilježili su pozajmice banaka/finansijskih institucija iz inostranstva (61,3%), depoziti nerezidenata (36,7%), obaveze po emitovanim dužničkim harti-jama od vrijednosti (2%). Godišnji pad strane pasive uslovljen je padom pozajmica iz inostranstva (25,3%). S druge strane, rast bilježe depoziti (8,8%) i hartije od vrijednosti22 (11 puta više).

Tabela 2.14 Strana pasiva, kraj perioda, u 000 eura

2010. 2011.


Strana pasiva, ukupno 984.476 971.441 913.732 931.595 906.533 892.573 842.287 803.619

Depoziti 319.082 322.712 261.947 270.762 275.849 325.128 296.420 294.699

Hartije od vrijednosti, bez akcija 4.601 4.603 0 1.500 16.456 16.458 16.460 16.462

Pozajmice 660.793 644.126 651.785 659.333 614.228 550.987 529.407 492.458

Ostalo 0 0 0 0 0 0 0 0

Neto strana aktiva banaka je iznosila -348 miliona eura na kraju 2011. godine (na kraju prethodne godine iznosila je -532,4 miliona eura).

20 Potraživanje od nerezidenata.21 Gotovina u eurima i drugim stranim valutama.22 Rast je rezultat emisije dužničkih hartija od vrijednosti u ukupnom iznosu od 15 miliona eura od strane Erste banke AD Pod-

gorica u martu 2011. godine, a kupac emitovanih hartija bila je nerezidentna banka. Pored toga, obavezu prema nerezidentnim bankama po ovom osnovu ima i NLB Montenegrobanka AD Podgorica.


Grafik 2.8Strana aktiva/pasiva i neto strana aktiva banaka, u 000.000 eura

Grafik 2.9Pozajmice iz inostranstva, u 000 eura

Grafik 2.10Učešće strane aktive i pasive u ukupnoj aktivi banaka, %

Pozajmice iz inostranstva su tokom 2011. godine pretežno imale trend opadanja. Na kraju 2011. godine iznosile su 492,5 miliona eura i bile su za 166,9 miliona eura ili 25,3% niže nego na kraju 2010. godine (gra-fik br. 2.9).

Pozajmice iz inostranstva su tokom 2011. godine koristile sve banke, pri čemu se najveći iznos odnosio na po-zajmice uzete od Hypo Alpe Adria Bank AG (21,6%), Societe Generale Group (20,2%), EIB (14,4%), KFW (9,6%) i EFSE (7,6%).

U ročnoj strukturi pozajmica iz ino-stranstva dominirale su dugoroč-ne pozajmice (90,5%), dok valutna struktura pozajmica iz inostranstva pokazuje da se banke najvećim dije-lom zaduživale u eurima (91%).

Odnos strane pasive i ukupne aktive banaka na kraju 2011. godine poka-zuje da nerezidenti finansiraju 28,6% aktive banaka. S druge strane, 16,2% aktive banaka odnosi se na potraživa-nja prema nerezidentima. Jaz između strane aktive i pasive banaka smanjen je i na kraju 2011. godine iznosio je 12,1 procentni poen (grafik br. 2.10).

Bankarski sistemi većine zemalja iz okruženja (izuzev Makedonije i Al-banije) su neto dužnici prema nere-zidentima. Međutim, evidentno je da tokom prethodne tri godine crno-gorski bankarski sistem bilježi sma-njenje neto duga prema inostranstvu. Na kraju 2011. godine najveći neto dug prema inostranstvu od zemalja iz regiona je ostvarila Srbija, a evi-dentan je i rast neto duga Hrvatske (tabela 2.15).


Tabela 2.15 Neto strana aktiva kao procenat od ukupne aktive, kraj perioda

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Hrvatska -5.6 -6.9 -8.3 -8.9 -12.4

Makedonija 5.8 0.01 0.5 -0.2 0.6

Bosna i Hercegovina -8.2 -15.2 -12.2 -9.3 -6.6

Srbija -11.2 -12.0 -14.5 -14.1 -14.5

Albanija 8.2 0.7 3.3 8.6 11.6

Crna Gora -15.4 -30.4 -23.5 -18.1 -12.4

2.2.6. Sektor stanovništva

Krediti sektoru stanovništva bilježili su konstantan pad tokom 2011. godine (sa izuzetkom maja i juna), i to prosječno mjesečno za 0,3%. Na godišnjem nivou, krediti stanovništvu su bili niži za 29,9 miliona eura ili 3,5% i na kraju 2011. godine iznosili su 833,7 miliona eura.

Kako se radi o ranije odobrenim, najvećim dijelom dugoročnim kreditima (76,8%, u kojima dominiraju kre-diti ročnosti preko tri godine), najveće učešće imaju namjenski krediti (49,1%) i to stambeni i krediti za adap-taciju stambenog ili poslovnog prostora (58,6% namjenskih kredita). Hipotekarni krediti su, takođe, imali značajno učešće od 18,8% u ukupnim kreditima.

Na kraju godine, kreditno zaduženih fizičkih lica kod domaćih banaka bilo je 104.158 (3,5 hiljada klijena-ta manje nego u 2010. godini). Prosječna zaduženost stanovništva, mjerena odnosom duga ovog sektora na kraju godine i broja kreditno zaduženih građana (klijenata banaka), iznosila je 8.004,5 eura, dok je dug per capita iznosio 1.345 eura23. Dug po klijentu se smanjio u odnosu na prethodnu godinu kada je iznosio 8.040 eura, dok je u isto vrijeme, dug per capita niži za 19 eura.

Iako je neto dug stanovništva smanjen u 2011. godini, 34,6% ukupnih kredita koji kasne s naplatom odnosi se na kredite fizičkih lica i kredite po osnovu zaduženja na tekućem računu i kreditnim karticama. U odsustvu tradicionalnog kreditiranja, kreditiranje putem platnih kartica stanovništva je posebno dobilo na značaju, iako ovo predstavlja najskuplji vid zaduživanja.

Učešće kredita koji kasne stanovništva u ukupnim kreditima koji kasne iznosilo je 34,6% na kraju 2011. godine, i povećano je u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosilo 26,9% ukupnih kredita koji kasne.

Depoziti sektora stanovništva su tokom 2011. godine bili u konstantnom porastu, što je naročito značajno sa aspekta vraćanja povjerenja u bankarski sistem. Na kraju 2011. godine, depoziti stanovništa su iznosili 1.033,5 miliona eura i bili su viši za 8,6% u odnosu na kraj 2010. godine (grafik br. 2.11).

23 Broj stanovnika u Crnoj Gori, prema procjeni Monstata, u 2011. godini iznosio je 620.029.


Boks 2.2 - Trend kretanja depozita stanovništva od 2008 – 2011. godine

Depoziti sektora stanovništva su konstantno rasli do pojave globalne finansijske krize i to prosječno mjesečno 7% u 2005. godini, 9,2% u 2006. i 6,2% u 2007. godini, dok je godišnji porast iznosio 121,6% u 2005. godini, 184,2% u 2006. i 104,1% u 2007. godini.

Globalna kriza započeta sre-dinom 2007. godine počela se u velikoj mjeri osjećati u Crnoj Gori u posljednjem kvartalu 2008. godine kroz pogoršanje mnogih indikatora, a jedan od njih predstavljao je povlačenje depozita stanovništva iz bana-ka.

Depoziti sektora stanovništva su u godini nakon izbijanja velike finansijske krize oscili-rali. Usljed smanjenja prihoda stanovništva od prodaje ne-kretnina i rasta troškova života, tokom 2008. godine sektor sta-novništva je kod banaka depo-novao niži nivo sredstava. Naj-veći odliv depozita zabilježen

je u oktobru 2008. godine kada je povučeno 131,9 miliona eura, tako da su depoziti na kraju mjeseca bili za 11,8% niži u odnosu na septembar iste godine. Povlačenje depozita ovog sektora trajalo je do maja 2009. godine.

Garantovanje svih depozita u bankama od strane države je značajno usporilo odliv depozita. Međutim, analiza Centralne banke iz 2009. godine je pokazala da je najveće smanjenje depozita zapravo rezultat izmirenja kreditnih obaveza usljed činjenice da su banke, zbog neplaćanja kredita od strane klijenata, koristile depozite kao keš kolaterale da bi namirile svoja potraživanja.

Od juna 2009. godine do decembra 2011. godine depoziti stanovništva su u konstantnom porastu (sa izuzetkom januara 2010. i 2011. godine). U 2010. godini depoziti stanovništva su rasli prosječno mje-sečno po stopi od 1,0%, nastavljajući tendenciju rasta i tokom 2011. godine, kada su rasli prosječno mjesečno po stopi od 0,7%. Na godišnjem nivou depoziti stanovništva su rasli 12,8% u 2010. godini i 8,6% u 2011. godini.

Na rast depozita stanovništva u posljednje dvije godine uticao je i porast pasivnih kamatnih stopa. Na kraju 2011. godine, prosječna ponderisana kamatna stopa na depozite stanovništva iznosila je 3,45% na nivou bankarskog sektora, dok se, posmatrano po bankama, kretala i do 6,33%.

Pored rasta depozita stanovištva bitna je promjena ročne strukture u korist oročenih depozita. Naime, 2008. godine depoziti po viđenju su činili 35,3%, a oročeni depoziti 64,7% ukupnih depozita stanovniš-tva, dok su na kraju decembra 2011. godine depoziti po viđenju činili 32,6%, a oročeni depoziti 67,4% ukupnih depozita stanovništva.

Grafik 1Depoziti stanovništva u periodu 2008 – 2011. godine


Ročna struktura depozita stanovniš-tva na kraju godine nije baš najpo-voljnija i pored veoma stimulativnih kamata na štednju. Na kratkoročne depozite (do jedne godine) odnosi se 82,6% ukupnih depozita stanovniš-tva, dok preostali dio (17,4%) pred-stavljaju dugoročni depoziti, u kojima dominiraju depoziti ročnosti od jed-ne do tri godine.

Koeficijent krediti/depoziti za sektor stanovništva iznosio je 0,81 na kraju godine što je povoljniji odnos nego na kraju 2010. godine kada je iznosio 0,91. Ovakvo kretanje se odrazilo na to da je sektor stanovništva i u 2011. godini ostao neto štediša (grafik br. 2.12).

2.2.7. Sektor privrede

Sektor privrede je drugi po značaju deponent u crnogorskom bankar-skom sistemu. Na kraju 2011. godine, u crnogorskim bankama je depo-novano 26,3% ukupnih depozita od strane ovog sektora. Ukupni depozi-ti privrede iznosili su 477,8 miliona eura na kraju 2011. godine, što je za 38,6 miliona eura ili 8,8% više nego na kraju 2010. godine.

Ovaj sektor je, s druge strane, najznačajniji korisnik kredita, o čemu svjedoči podatak da se na kraju 2011. godine 944,7 miliona eura ili 48,3% ukupno odobrenih kredita odnosilo na kredite privredi. Oprezna politi-ka kreditiranja od strane banaka je nastavljena i u 2011. godini, pri čemu je najveći oprez izražen upravo kod kreditiranja preduzeća. Stoga je u 2011. godini zabilježen značajan pad kredita privredi i to za 21,8% u odnosu na kraj 2010. godine. Tokom 2011. godine, krediti odobreni ovom sektoru su prosječno mjesečno opadali po stopi od 2%, što predstavlja ubrzanje stope pada u odnosu na prethodnu godinu, kada je iznosila 1%.

Najveći dio kredita koji kasne (oko 60%) se na kraju 2011. godine odnosilo upravo na sektor privrede. Krediti koji kasne ovog sektora su smanjili učešće u ukupnim kreditima koji kasne u odnosu na prethodnu godinu, kada su učestvovali sa blizu 70%.

Grafik 2.11Depoziti stanovništva, milioni eura (lijeva skala) i mjesečni rast/pad, % (desna skala)

Grafik 2.12Depoziti, krediti i neto dug stanovništva, u 000 eura


Ročna struktura depozita sektora privrede pokazuje dominantno učešće depozita po viđenju (približno 55%). S druge strane, ročna struktura duga ovog sektora pokazuje dominantno učešće dugoročnih kredita i to pre-težno kredita ročnosti preko tri godine (blizu 50% ).

Pad kredita odobrenih privredi uz istovremeni porast depozita ovog sek-tora rezultirao je značajnim smanje-njem neto duga ovog sektora u 2011. godini. Tako je na kraju 2011. godine, neto dug privrede iznosio 466,9 mili-ona eura, što je za 301,2 miliona eura ili 39,2% niže nego na kraju 2010. go-dine. Iako je smanjen neto dug ovog sektora, on je i dalje najznačajniji neto dužnik u crnogorskom bankarskom sistemu. Koeficijent krediti/depoziti za ovaj sektor je na kraju 2011. godi-ne iznosio 1,98 i znatno je poboljšan u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosio 2,75.

Boks 2.3 - Prinudna naplata

U Centralnom registru računa na kraju 2011. godine evidentirano je 57.464 pravnih i fizičkih lica koja obavljaju djelatnost. Od ukupnog broja evidentiranih računa, 15.186 ili 26,4% računa bilo je u blokadi. Broj računa u blokadi viši je za 1.073 ili 7,6% u odnosu na kraj 2010. godine.

Grafik 2.13Neto dug privrede, u 000.000 eura

Grafik 1Ukupan broj pravnih i fizičkih lica u blokadi


Vrijednost duga po osnovu kojega je izvršena blokada računa na kraju 2011. godine iznosila je 377,6 miliona eura, što predstavlja rast od 123,7 miliona eura ili 48,7% u dono-su na kraj 2010. godine.

Koncentracija duga je bila re-lativno velika, s obzirom na to da je 10 najvećih dužnika (0,07% od ukupno evidenti-ranih dužnika) učestvovalo sa čak 22,15% u ukupnom iznosu blokade.

2.2.8. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka na kraju 2011. godine iznosio je 305,2 miliona eura i u odnosu na kraj 2010. godine manji je za 1,8%, na šta je, prije sve-ga, uticao gubitak pojedinih banaka. Šest banaka je zabilježilo godišnji rast kapitala, dok se kod pet banaka kapital smanjio.

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10% i iznosio je 16,51%.

I pored toga što je koeficijent solventnosti iznad zakonom propisanog nivoa, najniži je u poređe-nju sa zemljama regiona (tabela br. 2.16).

Tabela 2.16Koeficijent solventnosti, kraj 2011. god.

Zemlja Koeficijent solventnosti

Hrvatska (II kvartal 2011) 18,9

Srbija (III kvartal 2011) 19,7

Makedonija 16,8

Crna Gora 16,5

Grafik 2Vrijednosni iznos duga po osnovu blokade, u 000 eura

Grafik 2.14Koeficijent solventnosti na agregatnom nivou, %, kraj perioda


Povraćaj na prosječni kapital bankarskog siste-ma (ROE) je i na kraju 2011. godine bio negati-van (-1,1%), ali znatno povoljniji u odnosu na kraj 2010. godine. Međutim, ovaj pokazatelj je kod ve-ćine banaka u sistemu bio pozitivan.

Većina banaka je sprovela značajne dokapitali-zacije tokom 2010. i 2011. godine. U 2011. godini tri banke su izvršile dokapitalizaciju u ukupnom iznosu od 20 miliona eura. I pored toga, crnogor-ske banke imaju niži nivo kapitalizovanosti, nego banke u regionu. Indeks kapitalizacije i u odnosu na aktivu i u odnosu na kredite je najniži u regio-nu (tabela br. 2.17 i 2.18).

Tabela 2.17 Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u %

Zemlja/Period XII 2009. XII 2010. XII 2011.

Crna Gora 11,0 10,6 10,9

Srbija 20,7 19,7 21,1*

Hrvatska 13,9 13,9 13,7

Makedonija 17,2 16,1 16,7

BiH 11,1 11,9 14,2

* Podatak na kraju trećeg kvartala 2011. godine.

Tabela 2.18Odnos ukupnog kapitala i kredita, u %

Zemlja/Period XII 2009. XII 2010. XII 2011.

Crna Gora 13,8 14,1 15,6

Srbija 35,0 29,6 30,8*

Hrvatska 20,8 20,3 19,9

Makedonija 28,7 28,5 29,4

BiH 16,6 17,3 20,2

* Podatak na kraju trećeg kvartala 2011. godine.

U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju 2011. godine država je imala učešće od svega 2,69%, domaći privatni kapital 14,44%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 82,87%.

Osam banaka je završilo 2011. godinu sa dobitkom. Međutim, tri banke su ostvarile visok gubitak, što je uti-calo na to da finansijski rezultat na agregatnom nivou bude negativan. Gubitak je iznosio 3,2 miliona eura što je najniži nivo gubitka od 2008. godine (grafik br. 2.16.).

Grafik 2.15Kretanje ROE na agregatnom nivou, %


Grafik 2.16Finansijski rezultat na agregatnom nivou, u 000 eura

Grafik 2.17Aktivne kamatne stope na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.18APPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

2.3. Aktivne kamatne stope

Aktivne kamatne stope su tokom 2011. godine rasle u odnosu na nivo s kraja 2010. godine. Na rast premije rizika uticali su mnogi faktori. Odre-đene banke su i u 2011. godini ostvarile gubitke zbog rasta kašnjenja izmirivanja obaveza klijena-ta usljed i dalje prisutne nelikvidnosti u ekonomi-ji tokom 2011. godine, pa je bilo za očekivati da se percepcija tržišta promijenila što se ispoljavalo rastom kamatnih stopa. Na rast je uticala i veća tražnja od ponude, neadekvatna likvidnost real-nog sektora i dr. Na rast nijesu samo uticali unu-trašnji faktori, već i pogoršanje stanja u pojedinim državama Evropske unije koje imaju problema u izmirivanju svojih obaveza. Ipak, nivo kamatnih stopa u Crnoj Gori je na približno istom nivou kao u državama sličnog kreditnog rejtinga.

Na kraju 2011. godine, aktivne prosječne ponde-risane kamatne stope su ostvarile godišnji rast od 0,10 p.p. i iznosile su 9,73% (grafik br. 2.17).

Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.18), kratko-ročne kamatne stope su zabilježile pad u odnosu na 2010. godinu. Na kraju godine, kamatne stope na kratkoročne kredite su bile znatno ispod ni-voa na kraju 2010. godine za 1,00 p.p. i iznosile su 10,27%. Kamatne stope na dugoročne kredite


su, međutim, rasle. Na kraju 2011. godine dugoročne kamatne stope su iznosile 9,69%, što je za 0,18 p.p više u odnosu na kraj 2010. godine.

2.4. Pasivne kamatne stope

Tokom 2011. godine, pasivne kamatne stope su pretežno imale opadajući trend. Na kraju godine PPPEKS iznosila je 3,02%, što je ujedno i najniži dostignuti nivo pasivnih kamatnih stopa od januara 2009. godine (grafik br. 2.19).

Posmatrano po ročnosti, na kraju 2011. godine PPPEKS je iznosila 0,30% na depozite po viđenju, 4,12% na depozite ročnosti do tri mjeseca; 4,88% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne go-dine; 5,42% na depozite ročnosti od jedne godi-ne do tri godine; 3,96% na depozite ročnosti do pet godina; 3,44% na depozite ročnosti preko pet godina. U odnosu na kraj prethodne godine PPPEKS na ukupne depozite je smanjena za 0,24 p.p. Najveći pad na godišnjem nivou zabilježen je kod depozita ročnosti do pet godina (0,81 p.p.), zatim kod depozita ročnosti od tri mjeseca do go-dine (0,59 p.p.), depozita po viđenju (0,24 p.p.) i depozita do tri mjeseca (0,13 p.p.). Depoziti roč-nosti preko pet godina bilježe rast od 0,35 p.p. u odnosu na kraj 2010. godine, kao i depoziti roč-nosti od jedne do tri godine (0,08 p.p.).

PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 3,38%, a PPPEKS na depozite pravnih lica 2,56% i obje bilježe pad na godišnjem nivou (0,31 p.p. i 0,22 p.p. respektivno). Spred kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosio je 6,80 p.p. (6,74 p.p. na kraju 2010. godine), dok je na kredite odobrene pravnim licima iznosio 6,77 p.p. (6,34 p.p. na kraju 2010. godine).

Na kraju 2011. godine, razlika između aktiv-nih i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) na ukupne kredite iznosila je 6,71 p.p., dok je na kraju prethodne godine iznosila 6,37 p.p. Posma-trano po zemljama iz okruženja, kamatni spred Crne Gore niži je od kamatnog spreda banaka Sr-

24 Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, na ukupne kredite i depozite sistema. Posljednji raspoloživi podaci.

Grafik 2.19PPEKS, kraj mjeseca, %

Grafik 2.20Kamatni spred 24 zemlje regiona, kraj mjeseca, %


bije25. Do prve polovine 2011. godine kamatni spred banaka Crne Gore bio je niži od kamatnog spreda banaka Hrvatske, dok je u drugoj polovini 2011. godine kamatni spred u Crnoj Gori porastao usljed rasta aktivnih i pada pasivnih kamatnih stopa. Kamatni spred banaka u Makedoniji je najniži u grupi posmatranih zemalja26 (grafik br. 2.20).

2.5. Obavezna rezerva banaka

U julu 2011. godine Centralna banka je donijela novu odluku o izmjeni politike obavezne rezerve27, kojom je predviđena niža stopa obavezne rezerve za depozite sa ročnošću dužom od godinu dana. Novom politikom obavezne rezerve Centralna banka nastoji da poboljša ročnu strukturu depozita u korist oročenih depozita, na duži period, kako bi se bankama smanjile potencijalne ranjivosti u poslovanju.

Na kraju decembra 2011. godine izdvojena obavezna rezerva iznosila je 170,8 miliona eura i povećana je za 6,2 miliona eura ili 3,8% u odnosu na kraj 2010. godine (tabela br. 2.19).

Tabela 2.19Izdvojena obavezna rezerva, depoziti, pozajmice, u 000.000 eura

2010. 2011.


Izdvojena obavezna rezerva 165,8 162,9 164,6 164,6 164,0 162,6 161,3 170,8

Ukupni depoziti 1.767,8 1.808,3 1.782,9 1.789,9 1.783,6 1.837,3 1.877,8 1.817,1

Ukupne pozajmice 698,8 680,9 689,1 697,4 650,7 590,7 566,4 528,2

Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima banaka je povećano sa 9,2%, koliko je iznosilo na kraju 2010. godine, na 9,4% na kraju 2011. godine (tabela br. 2.20).

Tabela 2.20 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%

Opis/Period2010. 2011.


Obavezna rezerva/ukupni depoziti 9,4 9,0 9,2 9,2 9,2 8,8 8,6 9,4

Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 6,7 6,5 6,7 6,6 6,7 6,7 6,6 7,3

Tabela br. 2.21 pokazuje da je odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim u regionu, ali znatno iznad nivoa koji propisuje Evropska centralna banka.

25 Podaci raspoloživi do juna 2011. godine.26 Kamatni spred banaka u Makedoniji je računat kao razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa na postojeća stanja

ukupnih kredita i depozita. 27 Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore ("Sl. list Crne Gore" br. 35/11).


Tabela 2.21Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka na kraju 2011. godine, %

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/Aktiva

Bosna i Hercegovina 22,0% 13,0%

Crna Gora 9,4% 6,1%

Hrvatska 11,1% 7,7%

Makedonija 13,2% 8,0%

Struktura izdvojene obavezne rezerve je izmijenjena u odnosu na 2010. godinu. Na kraju 2011. godine sve banke su koristile mogućnost da dio obavezne rezerve izdvoje u obliku državnih zapisa i na kraju 2011. go-dine su izdvojile 41,7 miliona eura (24,4% ukupno izdvojene obavezne rezerve). Na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno je 65,0%, a na računu Centralne banke u inostranstvu 10,6% obračunate obavezne rezerve.

U 2011. godini nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, i na kraju godine sve banke su imale izdvojen propisani nivo obavezne rezerve.

2.6. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2011. godine iznosila 44,4 miliona eura i smanjena je za 14,4 miliona eura ili 24,5% u odnosu na kraj 2010. godine (tabela br. 2.22).

Tabela 2.22Bilansna suma MFI, 000 eura



Aktiva MFI 71.305 66.058 62.290 58.732 51.092 47.536 44.309 44.371

Koncentracija u sektoru MFI je jako izražena. Tako se na jednu MFI odnosi 53,1% ukupne aktive, 46,2% uku-pnih kredita i 61,8% ukupnih pozajmica MFI.

U aktivi MFI na kraju 2011. godine dominiraju bruto krediti (75,5%), a na strani pasive pozajmice (49,8%).

Ukupni krediti su na kraju 2011. godine iznosili 33,5 miliona eura ili 9,98 miliona (23,0%) manje nego na kraju 2010. godine (tabela br. 2.23). Rezervisanja za kreditne gubitke činila su 7,6% ukupnih kredita.

Tabela 2.23Ukupni krediti MFI, tromjesečje, 000 eura



Krediti MFI 60.137 54.342 47.918 43.485 39.513 36.813 34.329 33.501


Fizičkim licima je izdato 97,7% kredita. U struk-turi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima i dalje su dominirali krediti poljoprivredi (39,1%), a zajedno sa kreditima sektoru usluga, ugostitelj-stva i turizma činili su 70,6% ukupnih kredita (grafik br. 2.21).

U ročnoj strukturi kredita, najviše je bilo dugo-ročnih kredita (88,4%). Krediti koji kasne s na-platom su predstavljali 8,7% ukupnih kredita na kraju 2011. godine, što je niže nego na nivou ban-karskog sistema.

Na ukupne obaveze28MFI odnosilo se 54,4% pasi-ve. Najveći izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica, od čega je 88,1% sredstava uzeto od nerezidenata.

Kapital MFI je na kraju 2011. godine iznosio 20,2 miliona eura, odnosno 45,6% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 69,7% se odnosilo na kapital iz donacija, a 22,8% na neraspoređenu dobit, a 7,4% na emito-vani kapital. Na agregatnom nivou, na kraju 2011. godine, MFI su godinu završile sa gubitkom od 2,0 miliona eura.

Kamatne stope MFI

Na kraju 2011. godine, prosječna ponderisana no-minalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kre-dite MFI je iznosila 19,21%, a prosječna ponderi-sana efektivna kamatna stopa (PPEKS) 28,54%. PPNKS je, u odnosu na kraj 2010. godine, bila viša za 0,02 p.p., a PPEKS za 0,58 p.p. (grafik br. 2.22).

Na kraju 2011. godine, PPEKS je na ukupne krat-koročne kredite iznosila 32,72%, dok je na dugo-ročne kredite iznosila 28,07% (tabela br. 2.23).

Na kredite odobrene pravnim licima, PPNKS je iznosila 18,41%, a PPEKS 28,33%. PPEKS na kratkoročne kredite pravnim licima je iznosila 28,98%, a na dugoročne 26,41%.

Na kredite odobrene fizičkim licima PPNKS je iznosila 19,23%, a PPEKS 28,55%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 33,53%, a na dugoročne 28,08%.

28 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.

Grafik 2.21Krediti MFI po djelatnostima, kraj 2011. godine, %

Grafik 2.22PPNKS i PPEKS na ukupne kredite MFI, %


Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, prosječna ponde-risana nominalna kamatna stopa kod banaka je iznosila 9,06%, a efektivna 9,73%, dok su iste stope kod MFI iznosile 19,21%, odnosno 28,54%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 10,27%, a MFI 32,72%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,69%, a kod MFI 28,07% (tabela br. 2.24 i grafik br. 2.23).

Tabela 2.24

Kamatne stope banaka i MFI na kraju 2011. godine

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 9,39 21,32 9,59 19,03 9,58 19,23

PPEKS 11,15 33,53 10,30 28,08 10,31 28,55

Pravna licaPPNKS 8,86 18,65 8,64 17,71 8,67 18,41

PPEKS 10,19 28,98 9,18 26,41 9,30 28,33

Ukupni kreditiPPNKS 8,90 20,85 9,08 19,02 9,06 19,21

PPEKS 10,27 32,72 9,69 28,07 9,73 28,54

Boks 2.4 – Kamatne stope na novoodobrene kredite banaka i mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI)

Shodno Odluci o kreditnom registru29 iz 2011. godine, kreditno–garantne institucije dužne su da do-stavljaju Centralnoj banci podatke i informacije o vrstama kreditnih zaduženja pojedinih lica (krediti-ma, lizingu, kreditnim karticama, minusnim saldima na tekućim računima, garancijama, akreditivima

29 „Sl. list Crne Gore“, br. 27/11

Grafik 2.23Kamatne stope banaka i MFI, %


i ostalim potraživanjima po kojima postoji izloženost riziku) i to stanje ukupnih zaduženja i novoodo-brena kreditna zaduženja.

Podaci i informacije o novoodobrenim kreditnim zaduženjima dostavljaju se Centralnoj banci najka-snije narednog dana od dana zaključenja ugovora o novoodobrenom kreditnom zaduženju, počev od 1. novembra 2011. godine.

Prosječno ponderisana kamatna stopa na ukupna zaduženja banaka iznosila je 9,73% na kraju 2011. godine.

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na novoodobrene kredite banaka na kra-ju decembra 2011. godine iznosila je 8,55%, dok je prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) iznosila 9,64%. Pri tome, na kredite odobrene fizičkim licima PPEKS iznosila je 11,76%, a na kre-dite odobrene pravnim licima 9,20%. Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobrene kratkoročne kredite iznosila je 9,22%, a na novoodobrene dugoročne kredite 9,86% (tabela br. 1).

Tabela 1 Kamatne stope banaka na novoodobrene kredite na kraju 2011. godine

kratkoročni dugoročni ukupni

Fizička licaPPNKS 8,49 11,06 10,62

PPEKS 11,08 11,89 11,76

Pravna licaPPNKS 7,29 8,60 8,11

PPEKS 9,04 9,29 9,20

Ukupni kreditiPPNKS 7,40 9,13 8,55

PPEKS 9,22 9,86 9,64

Na kraju 2011. godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa na novoodobrene kredite MFI je iznosila 18,51%, a prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa 29,38%. Pri tome, na kredite roč-nosti do jedne godine PPNKS je iznosila 20,53%, a PPEKS 33,35%, a na kredite odobrene sa ročnošću preko jedne godine PPNKS je iznosila 18,51%, a PPEKS 29,38%.

3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

87Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

Tokom 2011. godine održano je sedam aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća 182 dana i jedna sa rokom dospijeća od 91 dan. Ukupna vri-jednost emitovanih državnih zapisa iznosi 130,2 miliona eura.

Svi emitovani državni zapisi u 2011. godini su prodati. Ukupna tražnja iznosila je 154,5 miliona eura i bila je veća od ponuđene vrijednosti zapisa za 18,7%. Kupci na svim aukcijama državnih za-pisa bile su crnogorske banke30 i Fond za zaštitu depozita. Prosječna ponderisana kamatna stopa na državne zapise sa rokom dospijeća 182 dana iznosila je 2,74%, a na državne zapise sa rokom dospijeća od 91 dan 2,27% (grafik br. 3.1).

Državni dug po osnovu državnih zapisa, na dan 31.12.2011. godine, iznosio je 64,6 miliona eura.

3.2. Tržište kapitala

Od 10. januara 2011. godine u Crnoj Gori posluje jedinstvena berza, nakon što je Nex Montenegro berza pripojena Montenegroberzi na kraju 2010. godine. Spajanje crnogorskih berzi predstavlja pozitivan signal i omogućava investitorima mnogo jednostavnije praćenje kretanja na tržištu i veću mogućnost za efikasnije tehničke analize. Sa druge strane, jedinstvena berza omogućava bolju kontrolu od strane regulatora i dopri-nosi povećanju povjerenja investitora. Na jedinstvenoj berzi koriste se dva indeksa, MONEX20 i MONEXPIF, koji su „nasljednici“ svih indeksa na crnogorskim berzama.

Tokom 2011. godine na Montenegroberzi je ostvareno 58,97 miliona eura prometa, kroz 13,5 hiljada tran-sakcija. U poređenju sa 2010. godinom promet je porastao za 7,6%, dok je broj transakcija opao za 32,1%. Prosječan mjesečni promet iznosio je 4,9 miliona eura i neznatno je viši nego u 2010. godini kada je iznosio 4,6 miliona eura. Najveći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, dok je kroz primarnu trgovinu ostvareno 10,7% prometa.

30 U skladu sa Odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG, br 35/11), banka može do 25% obavezne rezerve držati u obliku državnih zapisa. Ovu mogućnost su koristile sve banke u 2011. godini.

Grafik 3.1Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, 2011. godina

Izvor: CBCG


Tabela. 3.1 Promet i broj transakcijama na Montenegroberzi, 2001-2011.

Godina Promet u milionima € Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377 114.073

2007. 727 224.637

2008. 160,3 83.348

2009. 405,8 58.778

2010. 54,8 19.827

2011. 58,97 13.466

Izvor: Montenegroberza

I pored blagog porasta prometa u 2011. u odnosu na prethodu godinu, na tržištu kapitala u Crnoj Gori kri-za je i dalje prisutna. Ostvarene vri-jednosti prometa, broja transkacija i berzanskih indeksa i dalje su zna-čajno ispod vrijednosti ostvarenih u periodu 2005-2009. godina.

Grafik 3.2Promet u odnosu na BDP (lijeva skala) i promet u 000.000 eura (desna skala)

Izvor: CBCG, Izvještaj o stabilnosti finansijskog sistema u 2011. godini


Struktura prometa

U strukturi prometa ostvarenog u 2011. godini najveće je učešće prome-ta akcijama kompanija - 88,5%, što je za 27,1 procentna poena više nego u prethodnoj godini (tabela br. 3.2).

Na rast prometa akcijama kompani-ja uticala je, pored ostalog, i trgovina akcijama banaka, na koju se odnosilo 31,2% ukupnog prometa. Istovreme-no, značajno je smanjeno učešće pro-meta raznih vrsta obveznica (za 21,2 procentna poena).

Tabela 3.2 Ukupan promet i struktura prometa, 2008 - 2011. godina

Struktura prometa

I-XII 2008. I-XII 2009. I-XII 2010. I-XII 2011.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije kompanija 112.550.662 70,2% 379.985.549 93,6% 33.627.138 61,4% 52.206.113 88,5%

Akcije fondova zajedničkog ulaganja

27.685.489 17,3% 9.534.229 2,3% 7.378.285 13,5% 4.399.756 7,5%

Obveznice 20.097.889 12,5% 16.290.406 4,0% 13.790.991 25,2% 2.367.768 4,0%

Ukupno 160.334.040 100,0% 405.810.184 100,0% 54.796.414 100,0% 58.973.636 100,0%


Grafik 3.3Ukupan promet (u 000 eura) i broj transakcija na Montenegroberzi, 2010. i 2011. godina

Grafik 3.4Struktura prometa na Montenegroberzi, 2011. godina




Ukupan promet akcijama crnogor-skih kompanija (52,2 miliona eura) ostvaren je kroz 8,9 hiljada transakci-ja (66,5% ukupno realizovanih tran-sakcija). Ostvareni promet akcijama kompanija bio je za 55,2% veći nego u prethodnoj godini, a broj realizova-nih transakcija je bio manji za 29,6% (grafik br. 3.5).

Promet akcijama fondova zajednič-kog ulaganja (4,4 miliona eura) bio je za 40,4% manji nego u 2010. godini (grafik br. 3.6).

Promet obveznicama je iznosio svega 2,4 miliona eura, a najveći dio pro-meta odnosio se na obveznice stare devizne štednje (70,6%), zatim obve-znice restitucije (27,4%) i obveznice korisnika penzijsko–invalidskog osi-guranja (2,0%). Prometa obveznica-ma za sanaciju puteva i opštinskim obveznicama u 2011. godini nije bilo.

Grafik 3.5Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama kompanija. 2010. i 2011. godini

Grafik 3.6Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama FZU, 2011. godina




Grafik 3.7Promet (u 000 eura) i broj transakcija obveznicama, 2011. godina

Grafik 3.8Struktura prometa obveznicama, 2011. godina



Berzanski indeksi

Oba indeksa na Montenegroberzi bilježili su pad tokom 2011. godine, da bi u decembru zabilježili nešto zna-čajniji mjesečni rast. Na godišnjem nivou, Monex 20 je na kraju decembra 2011. godine zabilježio pad od 35,8%, a Monex PIF pad od 37,1%.

U odnosu na njihove istorijski maksimalne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju de-cembra 2011. bili niži, Monex PIF za 91,6% i Monex 20 za 80,8%.


Grafik 3.9Indeksi Montenegroberze


Tabela 3.3 Opšti podaci o indeksima

MONEX 20 MONEX PIF

Vrijednost na 31. decembar 2011. 9.324,90 4.265,29

Apsolutna promjena indeksa u 2011. godini -5.197,63 -2.512,47

Početna vrijednost indeksa 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2011. godine 15.723,86 24.01.2011. 6.673,19 15.02.2011.

Maksimalna istorijska vrijednost 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) u 2011. godinI -35,8 -37,1


Blok trgovine

Tokom 2011. godine na Montenegroberzi realizovano je svega osam blok trgovina ukupne vrijednosti 9,1 mi-liona eura, što predstavlja 15,4% ukupnog prometa. Najveći promet odrađen blok transakcijama ostvaren je akcijama Invest banke Montenegro (59,7%).

Kapitalizacija

Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegroberzi na kraju decembra 2011. godine iznosila je 2,7 milijarde eura.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava na Montenegroberzi je u decembru 2011. godine iznosila 0,002629.


Grafik 3.10Kapitalizacija (u 000.000 eura)31

Izvor: Montenegroberza i KHOV

Zaključna razmatranja

Proteklu godinu karakteriše značajan pad indeksa na Montenegroberzi, kao i blagi rast prometa.

Najznačajniji događaj koji je obilježio proteklu godinu na tržištu kapitala je početak rada jedinstvene berze, što će doprinijeti efikasnijem i jednostavnijem poslovanju na tržištu kapitala i povećanju njegove likvidnosti. Svakako, oporavak tržišta kapitala će zavisiti prije svega od ekonomskog oporavka privrede, priliva sredstava od velikih inostranih fondova, individualnih portfolio ulagača, kao i priliva sa tržišta nekretnina.

U narednom periodu u planu je izrada novog indeksa u saradnji sa Bečkom berzom, kao i realizacija projekta novog informacionog sistema Montenegroberze.

Boks 3.1 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

Promet na svim berzama u regionu, osim Zagrebačke i Ljubljanske berze, je rastao u 2011. godini u odnosu na 2010. godinu (tabela br. 1). Najveći rast prometa zabilježile su Makedonska berza (133,7%) i Sarajevska berza (125,5%).

31 Podatke za kapitalizaciju do decembra 2010. godine je dostavljala Komisija za hartije od vrijednosti, a kapitalizacija je pred-stavljala mjesečni prosjek kapitalizacije na obje crnogorske berze (Montenegroberza i Nex Montenegro berza).


Tabela 1Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze PrometI-XII 2011/I-XII 2010.

Broj transakcijaI-XII 2011/I-XII 2010.

Beogradska berza 24,2 298,0

Zagrebačka berza -54,1 22,6

Sarajevska berza 125,5 -12,8

Makedonska berza 133,7 -9,0

Ljubljanska berza -4,6 -20,7

Montenegroberza 7,6 -32,1

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Istovremeno, berzanski indeksi svih regionalnih berzi zabilježili su pad (tabela br. 2).

Tabela 2 Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

XII 2011/II 2010.31.XII 2011. 31. XII 2010.

Beogradska berza BELEX15 499,05 651,78 -23,4

Zagrebačka berza CROBEX 1.740,21 2.110,93 -17,6

Sarajevska berza SASX-10 791,30 944,07 -16,2

Makedonska berza MBI10 1.974,86 2.278,92 -13,3

Ljubljanska berza SBItop 589,58 850,35 -30,7

Montenegroberza Monex 20 9.324,90 14.522,53 -35,8


U odnosu na kraj 2010. godine, u 2011. godini je zabilježen pad tržišne kapitalizacije na svim berzama u regionu, pri čemu je najveći pad (39,4%) zabilježen na Sarajevskoj berzi (tabela br. 3).

Tabela 3 Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze Tržišna kapitalizacija (% promjena)31. XII 2011/31. XII 2010.

Beogradska berza -12,4

Zagrebačka berza -4,6

Sarajevska berza -39,4

Makedonska berza -2,9

Ljubljanska berza -5,5


4 FISKALNI SEKTOR

97Fiskalni sektor

Rizici sa kojima se crnogorska ekonomija suočavala u prethodnom periodu, a koji su značajno uvećani u 2011. godini, uticali su na to da se budžetske projekcije ne ostvaruju u planiranom obimu i dinamici. Prije svega, na otežano vođenje fiskalne politike uticala su negativna kretanja u realnom sektoru, vođena nelikvidnošću privrede, što je uticalo na aktiviranje određenih Vladinih garancija. Pored toga, na fiskalnu politiku u 2011. godini odrazili su se i rizici u širem evropskom okruženju i smanjene stope rasta velikih ekonomija.

Značajna konsolidacija javnih finansija, kako na centralnom, tako i na lokalnom nivou, stagnacija javnih pri-hoda, kao i rast javnog duga i deficita karakterisali su 2011. godinu, kada je i ostvaren veći budžetski deficit od planiranog (tabela br. 4.1).

Uprkos krizi, tokom 2011. godine Vlada je instrumentima fiskalne politike nastojala da stvori uslove za što povoljniji poslovni ambijent za razvoj preduzetništva, privlačenje investicija i generisanje neophodnih priho-da za finansiranje javnih funkcija.

Tabela 4.1 Kretanje budžetskog suficita/deficita32

Opis/Period 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. procjena

Deficit/Suficit javnog sektora (u mil. eura) 63,2 178,2 -12,1 -168,5 -151,2 -129,8

% učešća u BDP 2,9 6,7 -0,4 -5,6 -4,9 -4,0

Deficit/Suficit budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 73,2 176,1 15,1 -132,1 -112,2 -136,9

% učešća u BDP 3,4 6,6 0,5 -4,4 -3,6 -4,2

Izvor: Ministarstvo finansija

4.1. Javne finansije Crne Gore33

Prema procjeni Ministarstva finansija, izvorni javni prihodi u 2011. godini iznosili su 1.274,1 milion eura, odnosno 38,9% procijenjenog BDP-a34. U poređenju sa 2010. godinom, javni prihodi bili su niži za 0,5%, a u odnosu na plan za 4,3%.

32 Prema procjeni MMF-a budžetski deficit u 2011. godini je iznosio oko 6% BDP-a.33 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini Budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i invalidskog osigura-

nja, Fond zdravstvenog osiguranja, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje i Fond rada), i budžeti lokalne samouprave (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 19 opština).

34 Procijenjeni BDP za 2011. godinu iznosi 3.273 miliona eura.


U strukturi javnih prihoda i dalje su dominantni prihodi od poreza (62%) i prihodi od doprinosa (27,4%), dok se na sve ostale prihode odnosilo 10,6%. Porez na dobit pravnih lica, lokalni porezi i ostali republički porezi ostvareni su iznad plana, dok su svi ostali prihodi imali nižu stopu ostvarenja u odnosu na godišnji plan.

Procijenjena javna potrošnja u 2011. godini je iznosila 1.403,9 miliona eura, odnosno 42,9% BDP-a. U pore-đenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja ostvarena je na nižem nivou za 1,9%, dok je u odnosu na plan zabilježila pad za 0,3%.

Tekuća javna potrošnja35 iznosila je 1.285,1 milion eura ili 39,3% BDP-a i veća je u odnosu na planiranu za 1,6%, dok je kapitalni budžet iznosio 118,8 miliona eura ili 3,6% BDP-a.

Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji, pojedinačno najveće stavke izdataka bile su bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca (404,9 miliona eura) i izdaci za penzije (356,9 miliona eura), koji su zajedno činili preko polovine ukupnih izdataka, dok su zarade i ukupni socijalni transferi činili skoro dvije trećine ukupnih iz-dataka.

U 2011. godini ostvaren je niži nivo javnih prihoda od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 129,8 miliona eura ili 4% BDP-a. Otplata duga iznosila je 224,1 milion eura, što čini 6,8% BDP-a. Ono što je dodatno neplanirano opteretilo ovu rashodnu poziciju je aktiviranje bankarskih garancija u iznosu od 27 miliona eura (Prilog D).

Tabela 4.2 Konsolidovana javna potrošnja, % BDP-a

Opis2007.

% BDP

2008.%

BDP

2009.%

BDP

2010.%

BDP

2011.procjena %

BDP

2012.plan %

BDPmil. eura

mil.eura

mil.eura

mil.eura mil.eura mil.

eura

Tekući javni prihodi 1.340,0 49,9 1.544,4 50,1 1.353,0 45,4 1.280,2 41,2 1.274,1 38,9 1.299,1 38,2

Konsolidovani izdaci 1.161,8 43,3 1.556,5 50,4 1.524,0 51,1 1.431,5 46,1 1.403,9 42,9 1.334,7 39,2

Kapitalni izdaci 187,3 7,0 310,9 10,1 251,2 8,4 146,4 4,7 118,9 3,6 107,2 3,1

Tekuća javna potrošnja 974,5 36,4 1.245,6 40,4 1.272,8 42,7 1.285,1 41,4 1.285,1 39,3 1.227,5 36,1

Suficit/Deficit 178,2 6,7 -12,1 -0,4 -168,5 -5,6 -151,2 -4,9 -129,8 -4,0 -35,7 -1,0


Deficit javnog sektora u Crnoj Gori, ostvaren u 2011. godini, niži je samo od deficita ostavrenog u Srbiji, dok je iznad nivoa ostvarenog u ostalim zemljama iz okruženja (tabela br. 4.3).

35 Konsolidovani javni izdaci umanjeni za ukupne kapitalne izdatke.

99Fiskalni sektor

Tabela 4.3 Deficit javne potrošnje u zemljama regiona, 2011. godini

Zemlja % BDP-a

Crna Gora -4,0

Makedonija -2,5

Hrvatska -5,5

Srbija -4,7

Albanija -3,5

BIH -1,3

Kosovo -1,8

Boks 4.1 - Izmjene seta poreskih zakona

Vlada Crne Gore je u decembru 2011. godine utvrdila izmjene seta poreskih zakona u cilju daljeg una-pređenja poreskog sistema.

Predlogom zakona o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dobit pravnih lica usklađuju se poreske olakšice koje se odnose na nedovoljno razvijene opštine sa pravilima državne pomoći u EU. Predloženo zakonsko rješenje omogućiće poreskim obveznicima u nedovoljno razvijenim opštinama dodatnih pet godina oslobađanja od plaćanja poreza na dobit (50%), što će stimulativno djelovati na rast proizvod-nje u tim opštinama.

Izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dohodak fizičkih lica uvode se poreske olakšice za predu-zetnike koji otpočinju proizvodnu djelatnost u privredno nedovoljno razvijenim opštinama, čime se izjednačavaju preduzetnici i pravna lica, što će predstavljati dodatni podsticaj razvoju preduzetništva.

Predlogom zakona o izmjenama i dopunama Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje predviđeno je uvođenje najviše godišnje osnovice za plaćanje svih doprinosa za obavezno socijalno osiguranje, odnosno ograničavanje iznosa na koji se obračunavaju i plaćaju doprinosi na teret zaposle-nog i na teret poslodavca.

4.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici budžeta sa državnim fondovima u 2011. godini iznosili su 1.342,7 miliona eura ili 41% BDP-a.

Izvorni prihodi u 2011. godini iznosili su 1.118,5 miliona eura ili 34,2% BDP-a. U odnosu na plan, manji su za 4,5% kao rezultat nižeg ostvarenja prihoda od poreza, doprinosa, taksi i ostalih prihoda. U odnosu na 2010. godinu, izvorni prihodi bili su niži za 1,9%.

U strukturi tekućih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (62,5%), zatim doprinosi (31,2%), ostali prihodi (2,2%), naknade (2,3%), takse (1,4%) i primici od otplate odobrenih kredita (0,4%). Prihodi od poreza iznosili su 699,1 milion eura i bili su niži u odnosu na plan za 4,1%. Posmatrano pojedinačno po vrsta-


ma prihoda, samo su porez na dobit pravnih lica, ostali republički porezi i naknade ostvareni iznad plana, dok je kod svih ostalih poreskih prihoda ostvarenje niže u odnosu na plan za 2011. godinu. Tako su porez na doda-tu vrijednost i doprinosi, najvažniji izvorni prihodi, ostvareni sa manje od 3% odstupanja u odnosu na plan.

Tabela 4.4 Ostvarenje prihoda budžeta CG i državnih fondova u 2011. godini

Vrsta primitka

Plan 2011.u mil.eura

Procjena 2011.

u mil.eura

Učešće u prihodima

u 2011.%

Učešće u BDP

%

Ostvareno u odnosu na plan

%

Ostvareno 2010.

u mil.eura

Ostvareno u odnosu na

2010.%

POREZI 728,71 699,09 62,50 21,36 95,94 675,80 103,45

Porez na dohodak fizičkih lica 88,59 80,76 7,22 2,47 91,16 89,75 89,98

Porez na dobit pravnih lica 32,9 35,93 3,21 1,10 109,21 20,27 177,26

Porez na promet nepokretnosti 1,79 1,23 0,11 0,04 68,72 4,94 24,90

Porez na dodatu vrijednost 401,26 390,21 34,89 11,92 97,25 364,18 107,15

Akcize 147,48 141,72 12,67 4,33 96,09 134,26 105,56

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 53,53 45,1 4,03 1,38 84,25 50,81 88,76

Ostali republički porezi 3,16 4,14 0,37 0,13 131,01 11,59 35,72

Doprinosi 359,61 349,60 31,25 10,68 97,22 379,77 92,06

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 218,35 210,83 18,85 6,44 96,56 233,50 90,29

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 126,86 119,70 10,70 3,66 94,36 129,90 92,15

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 10,90 10,67 0,95 0,33 97,89 10,15 105,12

Ostali doprinosi 3,50 8,40 0,75 0,26 240,00 6,22 135,05

TAKSE 23,21 15,92 1,42 0,49 68,59 20,54 77,51

NAKANDE 24,46 25,65 2,29 0,78 104,87 27,43 93,51

OSTALI PRIHODI 30,41 24,28 2,17 0,74 79,84 31,86 76,21

Primici od otplate kredita 4,34 4,01 0,36 0,12 92,40 4,97 80,68

TEKUĆI PRIHODI 1.170,74 1.118,55 100,00 34,18 95,54 1.140,37 98,09

Prihodi od privatizacije 15,00 3,29 0,25 0,10 21,93 5,13 64,13

Donacije 0,00 3,86 0,29 0,12 0,00 2,78 138,85

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 150,00 187,32 13,95 5,72 124,88 205,37 91,21

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 0,00 29,71 2,21 0,91 0,00 20,07 148,03

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1.335,74 1.342,73 100,00 41,02 100,52 1.373,72 97,74


Ukupni izdaci budžeta36 u 2011. godini iznosili su 1.429,8 miliona eura ili 43,7% BDP-a. U poređenju sa 2010. godinom, budžetska potrošnja bila je niža za 0,6%, a u odnosu na planiranu zabilježila je porast od 2,1%.

Konsolidovani izdaci budžeta u 2011. godini iznosili su 1.255,4 miliona eura, što čini 38,4% BDP-a. Ostvareni izdaci u odnosu na 2010. godinu zabilježili su rast od 0,2%, a u odnosu na planirane bili su veći za 0,1%.

36 Ukupne izdatke budžeta čine konsolidovani izdaci, otplata dugova iz prethodnog perioda, otplata dugova rezidentima i nerezi-dentima i otplata garancija.

101Fiskalni sektor

Najveće odstupanje izdataka od plana zabilježeno je kod izdataka za bruto zarade, prava iz oblasti socijalne zaštite, prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja i kod subvencija, dok je kod kapitalnog budžeta došlo do nižeg izvršenja.

Izdaci za bruto zarade i doprinose na račun poslodavca u 2011. godini iznosili su 371,3 miliona eura i bili su 1% iznad plana, zbog primjene novog Opšteg kolektivnog ugovora. Takođe, došlo je do rasta izdataka za transfere za socijalnu zaštitu za 3,6% u odnosu na plan. Na to je najviše uticalo povećanje izdataka na poziciji Ostala prava iz oblasti zdravstvenog osiguranja (12,8%), zatim Prava iz oblasti socijalne zaštite (9,8%), kao i Prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja, (4%) koje je nastalo usljed usklađivanja vojnih penzija, povećanja broja penzionera u odnosu na plan i promjene zakonske regulative. Osim navedenih rashoda, došlo je do rasta izdataka vezanih za davanje subvencija.

Kapitalni budžet Crne Gore iznosio je 67,1 milion eura ili 2,1% BDP-a.

Tabela 4.5 Izdaci budžeta CG i državnih fondova u 2011. godini

O P I S Plan 2011.u mil.eura

Procjena 2011.

u mil.eura

Učešće u izdacima

%

Učešće u BDP

%

Ostvarenje u odnosu na plan

%

Ostvarenje 2010.

u mil.eura

Ostvarenja u odnosu na

2010.%

Tekući izdaci 638,54 631,75 50,32 19,30 98,94 545,11 115,89

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 367,71 371,26 29,57 11,34 100,97 283,66 130,88

Ostala lična primanja 25,07 12,83 1,02 0,39 51,18 18,84 68,10

Rashodi za materijal i usluge 103,22 104,13 8,29 3,18 100,88 112,68 92,41

Tekuće održavanje 23,88 23,57 1,88 0,72 98,70 28,01 84,15

Kamate 46,78 45,43 3,62 1,39 97,11 30,26 150,13

Renta 8,45 7,46 0,59 0,23 88,28 8,02 93,02

Subvencije 39,75 45,40 3,62 1,39 114,21 39,04 116,29

Ostali izdaci 6,58 5,52 0,44 0,17 83,89 5,23 105,54

Kap. izdaci tekuceg budžeta i državnih fondova 17,1 16,15 1,29 0,49 94,44 19,37 83,38

Transferi za socijalnu zaštitu 438,84 454,76 36,22 13,89 103,63 423,15 107,47

Transferi inst. pojedincima NVO i jav. sektoru 84,98 87,91 7,00 2,69 103,45 174,64 50,34

Kapitalni budžet CG 81,21 67,12 5,35 2,05 82,65 63,25 106,12

Pozajmice i krediti 2,20 2,09 0,17 0,06 95,00 4,07 51,35

Rezerve 8,00 11,79 0,94 0,36 147,38 12,59 93,65

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.253,77 1.255,42 100,00 38,36 100,13 1.252,61 100,22

Otplata dugova rezidentima 38,51 31,95 2,23 0,98 82,97 56,81 56,24

Otplata dugova iz prethodnog perioda 55,59 55,91 3,91 1,71 100,58 83,86 66,67

Otplata dugova nerezidentima 52,74 59,51 4,16 1,82 112,84 45,34 131,25

Otplata garancija 0,00 26,98 1,89 0,82 0,00

UKUPNI IZDACI 1.400,61 1.429,77 100,00 43,68 102,08 1.438,62 99,38



Deficit37 budžeta Crne Gore u 2011. godini iznosio je 136,9 miliona eura ili 4,2% BDP-a.

Otplata duga u 2011. godini iznosila je 174,3 miliona eura ili 5,3% BDP-a. Otplata glavnice rezidentima iznosi-la je 31,9 miliona eura, nerezidentima 59,5 miliona eura, dok je otplata obaveza iz prethodnog perioda iznosila 55,9 miliona eura. Takođe, otplaćeno je 27 miliona eura za aktiviranje garancije (Credit Suisse-u).

Veći nivo deficita i otplate duga uticao je na povećanje nedostajućih sredstava i potrebu za finansiranjem od 311,2 miliona eura ili 9,5% BDP-a. Finansiranje je obezbijeđeno kroz pozajmice i kredite iz domaćih izvora (29,7 miliona eura), pozajmice i kredite iz inostranih izvora (187,3 miliona eura, od čega se 180 miliona eura odnosi na emisiju Euroobveznica), korišćenje depozita u iznosu od 87 miliona eura, dok su donacije iznosile 3,9 miliona eura, a prihodi od privatizacije 3,3 miliona eura.

Boks 4.2 - Sporazum o politici zarada zaposlenih koji se finansiraju iz budžeta Crne Gore

Sporazum o politici zarada zaposlenih koji se finansiraju iz budžeta Crne Gore odnosi se na period od 2012. do kraja 2015. godine. Potpisali su ga Vlada i reprezentativni sindikati zaposlenih u državnim or-ganima i javnim ustanovama, a članovi su Saveza sindikata Crne Gore i Unije slobodnih sindikata Crne Gore. Ovim sporazumom data je veoma značajna uloga Socijalnom savjetu Crne Gore.

Sporazum predviđa povezivanje rasta zarada sa rastom bruto domaćeg proizvoda (BDP) i finansijskim mogućnostima budžeta Crne Gore. Potpisnici Sporazma obavezali su se na pregovore o promjenama iznosa zarada u sljedećim situacijama:

• Ukoliko realni rast BDP-a bude ispod 2% ili se deficit budžeta ostvari u iznosu od 2% BDP-a ili više, potpisnici se obavezuju na pregovore o iznosu i načinu smanjenja zarada u javnom sektoru;

• Ukoliko realni rast BDP-a pređe 3,5%, potpisnici Sporazuma obavezuju se na pregovore o iznosu i načinu povećanja zarada u javnom sektoru;

• Ukoliko budžet bude u ravnoteži, a inflacija pređe 2%, potpisnici se obavezuju na pregovore o iznosu i načinu povećanja zarada u javnom sektoru;

• Ukoliko dođe do značajne promjene finansijske situacije, potpisnici se obavezuju na pregovore o zaradama.

Ovim sporazumom produžava se politika zarada iz važećeg Opšteg kolektivnog ugovora. Potpisnici sporazuma obavezali su se na pregovore ukoliko u periodu njegovog važenja dođe do značajne pro-mjene finansijske situacije. Saglasni su da se do 2015. godine učešće zarada koje se finansiraju iz budže-ta Crne Gore u BDP-u smanji na 11%. Ukoliko bude odstupanja od ovog učešća naviše, pregovaraće se o smanjenju zarada, a ukoliko bude odstupanja naniže potpisnici se obavezuju na pregovore o pove-ćanju zarada.

4.3. Lokalna samouprava

Prema procjeni Ministarstva finansija, u 2011. godini izvorni prihodi lokalne samouprave iznosili su 155,6 miliona eura ili 4,7% BDP-a. U poređenju sa 2010. godinom bili su niži za 10,6%, a u odnosu na plan zabilježili su pad od 3,5%.

37 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 53//09.

103Fiskalni sektor

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (58,1%) i naknada (30%), dok se na takse i ostale prihode odnosilo 11,9%. Značajan pad prihoda u odnosu na plan zabilježen je kod naknada za komunalno opremanje građevinskog zemljišta, što je posljedica pada investicionih aktivno-sti, kao i slabih mogućnosti naplate ovih naknada po potpisanim ugovorima u prethodnom periodu.

Konsolidovani izdaci lokalne samouprave iznosili su 149,3 miliona eura ili 4,6% BDP-a. U odnosu na 2010. godinu, zabilježili su pad za 30,1%, a u odnosu na plan bili su niži za 4,2%. Najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave čine tekući izdaci sa učešćem od 44,4% i kapitalni izdaci koji su učesto-vali sa 34,7%, dok se preostalih 20,9% odnosilo na ostale izdatke na lokalnom nivou.

Najznačajniji pad u odnosu na prethodnu godinu zabilježen je kod kapitalnih izdataka.

U 2011. godini, lokalna samouprava zabilježila je suficit od 7,1 milion eura (tabela br. 4.6).

Tabela 4.6Tekući prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave

Vrsta primitka Plan 2011.u mil.eura

Procjena 2011.

u mil.eura

Učešće u BDP

%

Ostvarenje u odnosu na plan, %

Ostvareno 2010.

u mil.eura

Ostvareno u odnosu na

2010, %

TEKUĆI PRIHODI 161,16 155,60 4,75 96,55 173,97 89,44

Porezi 82,43 90,32 2,76 109,57 81,43 110,92

Takse 6,81 5,97 0,18 87,67 5,74 104,01

Naknade 58,38 46,72 1,43 80,04 74,57 62,65

Ostali prihodi 13,54 12,59 0,38 92,98 12,23 102,94

KONSOLIDOVANI IZDACI 155,78 149,26 4,56 95,81 213,71 69,84

TEKUĆA POTROŠNJA 92,78 97,50 2,98 105,08 130,56 74,67

Tekući izdaci 61,16 66,27 2,02 108,34 64,61 102,57

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 34,18 33,64 1,03 98,42 32,76 102,69

Ostala lična primanja 4,99 7,27 0,22 145,69 5,72 127,10

Rashodi za materijal i usluge 14,71 15,81 0,48 107,48 17,84 88,62

Tekuće održavanje 3,73 4,51 0,14 120,91 4,84 93,18

Kamate 1,77 2,53 0,08 142,94 1,15 220,00

Renta 0,58 0,33 0,01 56,90 0,57 57,89

Subvencije 0,32 0,95 0,03 296,88 0,75 126,67

Ostali izdaci 0,88 1,23 0,04 139,77 0,98 125,51

Transferi za socijalnu zaštitu 0,70 0,76 0,02 108,57 0,44 172,73

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 25,70 26,00 0,79 101,17 29,33 88,65

Kapitalni izdaci 63,00 51,76 1,58 82,16 83,15 62,25

Pozajmice i krediti 1,61 2,14 0,07 132,92 0,97 220,62

Rezerve 3,61 2,33 0,07 64,54 3,25 71,69

DEFICIT/SUFICIT 6,28 7,09 0,22 112,90 -38,99

Transferi iz budžeta CG 0,90 0,75 0,02 83,33 0,75 100,00

Prihodi od privatizacije 7,00 11,63 0,36 166,14 22,29 52,18

Donacije 1,92 3,90 0,12 203,13 3,08 126,62

Pozajmice krediti iz inostranih izvora 1,00 2,07 0,06 207,00 0,00

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 5,00 19,37 0,59 387,40 22,05 87,85

Otplata dugova 27,60 49,77 1,52 180,33 10,84 459,13



U 2011. godini došlo je do dodatnog fiskalnog prilagođavanja na lokalnom nivou, kako na prihodnoj, tako i na rashodnoj strani. Značajan napredak postignut je u dijelu unapređenja poslovnog ambijenta, kroz skraćivanje pojedinih procedura (naplata poreza i doprinosa, zapošljavanje stranaca, izdavanje građevinskih dozvola, re-gistracija imovine itd.), kao i kroz smanjivanje transakcionih troškova (administrativne takse).

4.4. Državni fondovi

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja

Prema preliminarnim podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore, u 2011. godini Fond je ostvario ukupne primitke u iznosu od 361,1 milion eura, što je za 7,4% više nego u 2010. godini. Tekući priho-di Fonda iznosili su 59,7% primitaka i bili su za 8,7% manji u odnosu na prethodnu godinu. Učešće doprinosa (osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO) u ukupnim prihodima iznosi 59,1%. Ova kategorija prihoda bila je za 8,8% manja u odnosu na prethodnu godinu. Istovremeno, transferi iz budžeta, koji čine 40,3% ukupnih primitaka, povećani su za 45,6% u odnosu na 2010. godinu.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2011. godini iznosili su 361,1 milion eura, što je za 7,5% više nego u 2010. godini, a neznatno niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 98,8% ukupnih izdataka, dok se 1,2% izdataka odnosilo na administrativne troškove. Izdaci po osnovu penzija su povećani za 7,8% u odnosu na 2010. godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

Boks 4.3 – Radno sposobno stanovništvo i penzioneri

Prema posljednjem popisu 2011. godine radno sposobno stanovništvo38 čini 68% uku-pnog stanovništva Crne Gore. Njihov broj je povećan za 1,4% u odnosu na podatke popisa iz 2003. godine. U odnosu na popis 2003. godine, značajno je povećan broj stanovnika starosti preko 60 godina. Broj stanovnika starosti od 60-64 godine se povećao za oko 17%, a preko 65 i više godina za oko 7%.

38 Radi se o stanovništvu starosti od 15-64 godine.

Grafik 1Struktura izdataka za bruto penzije, 2011. godina

Izvor: Fond PIO

105Fiskalni sektor

U izvršenju izdataka za bruto penzije (356,9 miliona eura u 2011. godini) najveće učešće odnosi se na starosnu penziju (53,2%), zatim na porodičnu penziju (20,8%), invalidsku penziju (19,8%), naknade39 (2,9%), ostala prava40 (2,4%) i na dodatke41 (0,7%), kako je prikazano u grafiku br. 1.

U periodu 2010 - 2011. godina značajno je povećan broj pen-zionera. U decembru 2010. go-dine bilo je 99.196 penzionera, a u decembru 2011. godine 103.439, što predstavlja rast za 4,3% (grafik br. 2).

Broj zaposlenih je u periodu 2010 – 2011. godine rastao sporije od rasta broja penzio-nera. Odnos broja zaposlenih i broja penzionera na kraju 2010. i 2011. godine iznosio je 1,6, s tim da je taj odnos bio nešto povoljniji u periodu jun-avgust 2011. godine, kada je iznosio 1,7 (grafik br. 3).

Republički fond za zdravstveno osiguranje, u 2011. godini, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 162,3 mi-liona eura ili 3,7% manje u odnosu na 2010. godinu.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva, u 2011. godini, iznosili su 162,3 miliona eura. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti, (transferi institucijama, pojedincima, nevla-

39 Odnose se na pogrebne troškove, tjelesno oštećenje, privremene naknade nezaposlenim invalidima rada II i III kategorije.40 Prava u stranim zemljama.41 Odnose se na dodatak za spomenicu i dodatak za tuđu njegu i pomoć.

Grafik 2Broj penzionera

Grafik 3Odnos broja zaposlenih i penzionera

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO i Monstat


dinom i javnom sektoru u iznosu od 137 miliona eura i transferi za socijalnu zaštitu, 21 milion eura), dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2011. godini, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova instituicija je u 2011. godini ostvarila ukupne pri-mitke u iznosu od 37,3 miliona eura, što je u odnosu na plan više za 39,7%. U odnosu na 2010. godinu ukupni primici su bili veći za 6,2%.

Izdaci Zavoda u 2011. godini iznosili su 26,7 miliona eura i bili su manji za 16,3% u odnosu na 2010. godinu, a 0,1% manji od plana. U ukupnim izdacima 18,5% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 52,3%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 25,1%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite 4,1%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2011. godini, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 10,6 miliona eura. Neizmirene obaveze Zavoda na kraju 2011. godine iznosile su 2,1 milion eura.

Investiciono-razvojni fond Crne Gore (IRF), kao pravni naslednik Fonda za razvoj, osnovan je u cilju podsti-canja i ubrzavanja privrednog razvoja Crne Gore. Fond se bavi odobravanjem kredita i izdavanjem garancija, obavljanjem poslova vezanih za prodaju kapitala u portfelju Fonda, kao i vršenjem ostalih poslova kojima se obezbjeđuje podrška privrednom razvoju.

Prema podacima IRF Crne Gore, ova institucija je u 2011. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 4,4 miliona eura, što je u odnosu na isti period 2010. godine manje za 14,7%. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 3,7 miliona eura i bili su viši u odnosu na isti period prethodne godine skoro tri puta.

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2011. godine iznosile su 0,5 miliona eura.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2011. godini, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od 0,7 miliona eura.

Fond rada, kao klasični budžetski korisnik koji se finansira iz opštih i namjenskih prihoda, u 2011. godini ostvario je prihode u iznosu od 2,6 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je neznatno manje u odnosu na plan. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci koji se odnose na transfere za socijalnu zaštitu, to jest sredstva za tehnološke viškove (2,4 miliona eura).

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2011. godine iznosile su 3,4 miliona eura.

Fond za obeštećenje u 2011. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 1,8 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je bilo za 12,5% manje u odnosu na 2010. godinu, a 32,9% manje u odnosu na plan.

107Fiskalni sektor

Boks 4.4 – „Paket šest“ ekonomskog upravljanja u Evropskoj uniji

Pojačani Pakt za stabilnost i rast (SGP) stupio je na snagu 13. decembra 2011. godine sa novim setom pravila za ekonomski i fiskalni nadzor. Ove mjere, nazvane „paket-šest“, koje čine pet propisa i jedna direktiva, predložila je Evropska komisija, a odobrile svih 27 zemalja članica i Evropski parlament u oktobru 2011. godine.

Ekonomska i finansijska kriza povećala je pritisak na javne finansije država članica EU. Danas, 23 od 27 država članica su u takozvanoj „proceduri prekomjernog deficita“. Te države su upućene da koriguju previsoke deficite. Od 13. decembra 2011. godine, primjenjuju se finansijske sankcije na države koje ne preduzmu odgovarajuće ativnosti. U slučaju da država članica Eurozone ne poštuje svoje obaveze, finansijska sankcija se može nametnuti od strane Savjeta na osnovu preporuka Komisije, osim ukoliko kvalifikovana većina zemalja članica ne glasa protiv, što čini izvršenje pravila strožijim i više automat-skim. Pored toga, nova pravila izmijenjenog Pakta za stabilnost i rast potpuno operacionalizuju krite-rijum javnog duga. Naime, definisan je novi numerički reper za dug: ako se ne ispoštuje kriterijum za učešće javnog duga u BDP-u od 60%, država članica će biti uključena u proceduru prekomjernog deficita (čak i ako je njen deficit ispod 3% BDP-a), nakon što se uzmu u obzir svi relevantni faktori i uticaj eko-nomskog ciklusa i ukoliko se jaz između nivoa njenog duga i kriterijuma od 60% BDP-a ne smanjuje za 1/20 godišnje (u prosjeku, tokom tri godine).

Mjerilo potrošnje u okviru preventivnog instrumenta Pakta

Preventivni instrument Pakta za stabilnost i rast usmjerava države članice ka srednjeročnom budžet-skom cilju specifičnom za određenu zemlju, koji se definše da bi se osigurala održivost javnih finansija. Ovaj novi instrument će poboljšati budžetsko planiranje i rezultate zemalja članica tako što će se osi-gurati da planovi potrošnje odgovaraju realnim prihodima budžeta. Ovim se ne ograničava nivo javne potrošnje, sve dok se efikasno finansira. U cilju primjene ovog pravila, definisana su odstupanja i na taj način se može uvesti finansijska sankcija (kamatonosni depozit od 0,2% BDP-a) u slučaju dugoročnog odstupanja (odsustva korekcija). Pored toga, ukoliko budžetski planovi nisu u skladu sa odredbama preventivnog instrumenta, države članice mogu zahtijevati postavljanje novih planova kojih će se pri-državati. Države članice koje trenutno nisu u proceduri prekomjernog budžetskog deficita moraće da pokažu usaglašenost sa odredbama preventivnog instrumenta u sljedećim programima stabilnosti ili konvergencije od proljeća 2012. godine. Država članica koja je sada u proceduri prekomjernog deficita, treba da pokaže usklađenost nakon korekcije prekomjernog deficita.

Smanjenje makroekonomskih neravnoteža

Tokom protekle decenije, u Evropskoj uniji su registrovani ozbiljni nedostaci u konkurentnosti, kao i makroekonomske neravnoteže. Kako bi se što ranije identifikovali i ispravili ovi nedostaci, uveden je novi mehanizam nadzora i sprovođenja - Procedura pretjeranih disbalansa (EIP). Ova procedura će se oslanjati na sljedeće glavne elemente:

• Preventivne i korektivne akcije – omogućuju da Komisija usvaja preventivne preporuke u ranoj fazi, prije nego što neravnoteža postane velika. U ozbiljnijim slučajevima, zemlja članica kod koje je uveden postupak prekomjernih neravnoteža mora da da korektivni akcioni plan sa jasnim pu-tokazom i rokovima za sprovođenje korektivnih mjera. Nadzor će vršiti Komisija;

• Rigorozno sprovođenje – Novi režim sprovođenja je ustanovljen za zemlje Eurozone, koji se sastoji od pristupa u dva koraka, gdje će se kamatonosni depozit uvoditi nakon jednog neuspjeha u is-punjavanju preporučenih korektivnih aktivnosti. Nakon drugog neuspjeha, kamatonosni depozit se može pretvoriti u kaznu (do 0,1% BDP-a)


• Sistem ranog upozoravanja – sistem koji je baziran na praćenju seta od deset indikatora koji po-krivaju glavne izvore makroekonomskih neravnoteža. Cilj je da se utvrdi da li su identifikovane potencijalne neravnoteže male ili problematične.

10 indikatora:

1. Tri godine unazad pokretni prosjeci tekućeg računa platnog bilansa u procentima BDP-a (prag: +6% BDP-a i -4% BDP-a);

2. Neto međunarodna investiciona pozicija kao procenat BDP-a (prag: -35% BDP-a);3. Petogodišnja procentna promjena izvoznog tržišnog učešća, vrijednosno iskazana (prag: od

-6%);4. Trogodišnja procentna promjena u nominalnom jediničnom trošku rada (prag od +9% za Euro-

zonu i +12% za ne-eurozonu).5. Trogodišnja procentna promjena realnog efektivnog kursa na osnovu HICP/CPI deflatora, u od-

nosu na 35 ostalih industrijskih zemalja (prag od - /+ 5% za Eurozonu i - / +11% za ne-eurozonu);6. Dug privatnog sektora, u procentima BDP-a (prag od 160%);7. Krediti privatnom sektoru, u procentima BDP-a (prag od 15%);8. Godišnja promjena cijena nekretnina u odnosu na Eurostatov deflator potrošnje (prag od 6%);9. Državni dug u procentima BDP-a (prag od 60%);10. Tri godine unazad pokretni prosjek stope nezaposlenosti (prag od 10%).

5 DRŽAVNI DUG

111Državni dug

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju 2011. godine iznosio je 1.483,5 miliona eura ili 45,3% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu. U odnosu na kraj 2010. godine državni dug je uvećan za 16,7%, što je tendencija koja unosi priličnu dozu zabrinutosti.

Tabela 5.1 Struktura javnog duga, u 000.000 eura

Ukupan državni dug1.483,5

45,3% BDP

Unutrašnji dug419,8

12,8% BDP

Spoljni dug1.063,7

32,5% BDP


Garancije Crne Gore iznose oko 380,8 miliona eura ili 11,6% BDP-a, odnosno 25,7% državnog duga. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore je iznosio 57% BDP-a, što je veoma blizu Mastrihtskom kriteriju za državni dug i jasno su-geriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zaustaviti.

Državni dug je iznosio 132,6% ukupno realizova-nih budžetskih prihoda42 u 2011. godini.

Valutna struktura državnog duga je povoljna. Cjelokupan unutrašnji dug je u eurima, dok je od ukupnog spoljnjeg duga oko 88,5% u eurima, a dio obaveza prema Pariskom klubu povjerilaca, obaveze po osnovu IDA kredita i dug prema EU-ROFIMA u drugim valutama.

42 Bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija.

Grafik 5.1Državni dug, % BDP-a

Grafik 5.2Valutna struktura spoljnjeg duga, na dan 31.12.2011. godine

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore


Depoziti Ministarstva finansija na dan 31.12.2011. godine iznosili su 67,0 miliona eura uključujući i 38.477 unci zlata, tako da je neto iznos državnog duga iznosio 43,3% BDP-a.

5.1. Unutrašnji dug

Unutrašnji dug je u posljednja tri kvartala 2011. godine konstantno bilježio rast, te je na kraju go-dine bio veći za 61,5 miliona eura (17,2%) u od-nosu na kraj 2010. godine. Rast unutrašnjeg duga uzrokovan je rastom duga lokalnih samouprava za 37,6 miliona eura, zatim duga po osnovu ko-mercijalnih kredita za 36,8 miliona eura (od čega 20 miliona eura po osnovu preuzimanje duga, odnosno aktiviranja datih garancija) i po osno-vu državnih zapisa za 15 miliona eura. S druge

strane, smanjene su obaveze po osnovu zaostalih penzija za 15,4 miliona eura, stare devizne štednje za 10,2 miliona eura, restitucije za 1,2 miliona eura i po osnovu kredita nefinansijskih institucija za 1,1 miliona eura.

U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bilježi dug po osnovu stare devizne štednje - 21,2%, zatim dug lokalnih samouprava - 20,0%, obaveze po osnovu obeštećenja - 18,4% i dug po osnovu državnih zapisa - 15,4% (tabela br. 5.2, grafik br. 5.4).

Tabela 5.2Struktura unutrašnjeg duga, 31. decembar 2011. godine

Kreditor Stanje dugamilioni eura

Učešće uprocijenjenom BDP-u

Učešće u unutrašnjem

dugu

Učešće u javnom

duguStara devizna štednja 89,0 2,7% 21,2% 6,1%

Dug lokalnih samouprava 83,8 2,6% 20,0% 5,7%

Obaveze po osnovu obeštećenja 77,3 2,4% 18,4% 5,3%

Krediti kod poslovnih banaka 54,4 1,7% 13,0% 3,7%

Krediti nefinansijskih institucija 48,9 1,5% 11,6% 3,3%

Zaostale penzije* 1,8 0,1% 0,4% 0,1%

Državni zapisi 64,6 2,0% 15,4% 4,4%

UKUPNO 419,8 12,8% 100,0% 28,8%

* Emisija obveznica stečenih po osnovu Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja izvršena je 15.09.2008. godine u ukupnom iznosu od 105,0 miliona eura.


Ukupna obaveza po osnovu restitucije iznosi oko 77,3 miliona eura, što je za 1,2 miliona eura manje nego na kraju 2010. godine (redovna otplata rate).

Grafik 5.3Bruto i neto državni dug Crne Gore, % BDP-a


113Državni dug

Grafik 5.4Struktura unutrašnjeg duga, u 000.000 eura

Konsolidovani dug opština iznosi 109,8 miliona eura i obuhvata:

• Spoljni dug po ugovorima koje je potpisala Vlada Crne Gore sa stranim kreditorima, a sa opštinama potkreditne sporazume, u iznosu od 26,0 miliona eura (iznos povuče-nih sredstava),

• Domaći dug lokalnih samouprava prema bankama u iznosu od 83,8 miliona eura.

Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 64,6 mi-liona eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku 2011. godine godine realizovanih kroz osam aukcija.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je iznosio 1.063,7 miliona eura ili 32,5% BDP-a. U odnosu na kraj 2010. godine veći je za 151,3 miliona eura ili 16,6%, dok je u odnosu na kraj 2009. godine veći za 52%, što je tendencija koja unosi značajnu dozu zabrinutosti.

Rast spoljneg duga u odnosu na kraj 2010. godine rezultat je:

• Emisije Euroobveznica - 180 miliona eura,• Kredita IBRD u ukupnom iznosu od 3,9 miliona eura, • Kredita Banke za razvoj Savjeta Evrope za projekat „1000+ stanova“ - 10 miliona eura, • Kredita EIB u ukupnom iznosu od 6,0 miliona eura za unaprijeđenje infrastrukture, • i ostalih kredita uzetih od EBRD, IDA, KfW, Vlade Španije i Exim banke u ukupnom iznosu od 13,3

miliona eura

Pored toga, na uvećanje ino duga uticao je i porast vrijednosti dolara i švajcarskog franka u odnosu na euro, što je uslovilo porast eurske vrijednosti dolarskih i kredita u švajcarskim francima.

Tokom 2011. godine postali su aktivni i potpisani novi kreditni aranžmani u ukupnom iznosu od 101,7 mi-liona eura. Potpisani su novi zajmovi od Međunarodne banke za obnovu i razvoj za projekat „Hot-Spot“ (0,9 miliona USD) i „Prvi programski zajam za razvojnu politiku - DPL I“ (59,1 milion eura).

U iznos spoljnjeg duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvaj-tu, Češkoj i Slovačkoj i UBS banci po osnovu obveznica izdatih u okviru Londonskog kluba (API obveznice). Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga, a rješava se na osnovu Sporazuma o pitanjima sukcesije43. Što se tiče API obveznica, dana 29.08.2011. godine potpisan

43 U pitanju je raspodjela nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru). Shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.


je Sporazum između Vlade Crne Gore i UBS banke kojim su definisani iznos duga, kao i modaliteti otplate, čime je riješeno jedno od preostalih dužničkih pitanja. Obaveza prema UBS banci se izmiruje u dvije tranše od kojih je prva uplaćena, dok će se preostali dio duga uplatiti u prvom kvartalu 2012. godine.

Tabela 5.3 Struktura spoljnjeg duga, 31.12.2011. godine

Kreditor Stanje dugamilioni eura

Spoljni dug/ BDP

Učešće u spoljnjem

dugu

Učešće u državnom

dugu%

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 172,4 5,3 16,2 11,6

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 4,2 0,1 0,4 0,3

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 109,5 3,3 10,3 7,4

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 64,4 2,0 6,1 4,3

Evropska investiciona banka (EIB)1 75,5 2,3 7,1 5,1

EBRD 22,9 0,7 2,2 1,5

Razvojna banka Savjeta Evrope 10,0 0,3 0,9 0,7

Evropska Zajednica 5,5 0,2 0,5 0,4

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)2 11,2 0,3 1,1 0,8

Mađarski kredit 13,1 0,4 1,2 0,9

Poljski kredit 10,4 0,3 1,0 0,7

Societe General - Education IT 0,5 0,0 0,0 0,0

Francuski kredit - Natixis3 8,5 0,3 0,8 0,6

EUROFIMA - dug „Željeznice“ 27,1 0,8 2,6 1,8

Češki EXIM - dug „Željeznice“ 30,0 0,9 2,8 2,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG4 20,9 0,6 2,0 1,4

Erste Bank 18,8 0,6 1,8 1,3

Credit Suisse Bank 60,0 1,8 5,6 4,0

Exim Bank Mađarska 3,9 0,1 0,4 0,3

Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,2 0,5 0,3

Austrijski kredit 10,1 0,3 1,0 0,7

EUROBOND 380,0 11,6 35,7 25,6

UKUPNO 1.063,7 32,50 100,0 71,7

1 Krediti EIB-a u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća („Monteput“, „Aerodromi CG“ i „Elektroprivreda CG“) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.

2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga.3 Robni kredit - EPCG4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.


115Državni dug

Dosadašnja analiza spoljnog duga se odnosila na iznose povučenih sred-stava po pojedinim kreditnim lini-jama. Treba imati u vidu da po po-jedinim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nisu po-vučena. Ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava iznosi 221,7 miliona eura (tabela br. 5.4).

Tabela 5.4 Spoljnji dug i iznos nepovučenih sredstava kredita, milioni eura

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 172,4 88,8

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 4,2

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 109,5

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 64,4 4,1

Evropska investiciona banka (EIB) 75,5 45,5

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 22,9 9,8

Razvojna banka Savjeta Evrope 10,0 15,0Evropska Zajednica 5,5

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 11,2 58,5

Mađarski kredit 13,1

Poljski kredit 10,4

Societe General - Education IT 0,5

Francuski kredit - Natixis 8,5

EUROFIMA - dug „Željeznice“ 27,1

Češki EXIM - dug „Željeznice“ 30,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 20,9

Erste Bank 18,8

Credit Suisse Bank 59,9

Exim Bank Mađarska 3,9

Španski kredit za izgradnju deponije 4,9

Austrijski kredit 10,1

EUROBOND 380,0

UKUPNO 1.063,7 221,7


Grafik 5.5Spoljnji dug, 2007 – 2011, milioni eura


5.3. Državni dug i izdate garancije

Garancije Crne Gore na dan 31.12.2011. godine iznosile su 380,8 miliona eura ili 11,6% procijenjenog BDP-a, odnosno 25,7% državnog duga.

Strane garancije Crne Gore iznosile su 350,7 mili-ona eura ili 10,7% BDP-a, odnosno 23,6% držav-nog duga na kraju 2011. godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnjeg duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 43,2% BDP-a. U pi-tanju je i dalje prihvatljiv iznos, ali zabrinjava ten-dencija njegovog rasta posljednjih nekoliko godi-na. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih garancija odnosi na povučena kreditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli potpisani iznos, stra-ne garancije dostižu iznos od 514,3 miliona eura.

Tokom drugog kvartala 2011. godine došlo do aktiviranja garancije za ugovor zaključen između „Željezare Nikšić“ i Credit Suisse banke iz Londo-na, u visini od 26,3 miliona eura. Aktiviranjem garancije, Vlada Crne Gore je platita iznos od 32,9 miliona eura, od čega 26,3 miliona glavni-ce i 6,6 miliona eura prispjelih kamata i drugih obaveza.

Ukupan iznos domaćih garancija na kraju 2011. godine je iznosio 30,1 miliona eura. Domaći dug sa garancijama iznosi 13,7% BDP-a.

U narednom periodu treba biti vrlo restriktivan prilikom izdavanja garancija, jer one predstavlja-ju potencijalni javni dug, na šta je CBCG do sada više puta ukazivala u svojim izvještajima (i prije aktiviranja pojedinih garancija).

Grafik 5.6Državni dug Crne Gore sa i bez garancija, u % BDP-a

Grafik 5.7Izdate strane garancije, u 000.000 eura

Izvor: Kalkulacije CBCG


117Državni dug

5.4. Otplata duga

Prema podacima Ministarstva finansija, u 2011. godini otplata duga iznosila je 272,1 milion eura. Otplata ka-mata, koje spadaju u tekuće izdatke (odakle se i finansiraju), iznosila je 48,0 miliona eura ili 6,9% ostvarenih tekućih izdataka44 u 2011. godine. Preostalih 224,1 milion eura odnosi se na otplatu glavnice rezidentima, nerezidentima (59,5 miliona eura) i obaveza iz prethodnog perioda koje se finansiraju iz inostranih i domaćih pozajmica, donacija, prihoda od privatizacije i korišćenjem državnih depozita.

Tabela 5.5 Otplata duga45, u 000.000 eura

Otplata duga 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. procjena

Otplata dugova rezidentima 29,7 52,8 76,7 62,1 37,3

Otplata dugova nerezidentima 84,2 19,9 25,4 45,3 62,5

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 59,0 72,9 29,1 89,4 97,3

Otplata garancija 0,1 0,1 1,8 0,0 27,0

Kamate 27,9 23,8 25,5 31,4 48,0

Ukupno 201,0 169,5 158,5 228,3 272,1

Iznos otplate duga je u porastu u proteklih par godina, što je i očekivano s obzirom na česta zaduženja u bli-skoj prošlosti, prije svega preko dvije emisije euroobveznica, kao i zaduživanja kod inostranih finansijskih institucija. Takođe, i u narednom periodu očekuje se rastući trend otplate duga.

44 Tekući izdaci budžeta, fondova i lokalnih samouprava.45 Otplata duga uključuje otplatu duga države, fondova i opština.

Grafik 5.8Izdate domaće garancije, u 000.000 eura



5.5. Projekcija i održivost državnog duga

U skladu sa projektovanim kretanjem BDP-a u narednom periodu, predviđen je blagi rast ukupnog državnog duga, prije svega usljed rasta spoljnog duga.

Tabela 5.6 Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2012-2014. god.

2012. 2013. 2014.

BDP u mil. € 3405 3595 3814

Inostrani dug u mil. € 1.259,12 1.324,82 1.360,49

Inostrani dug u % BDP-a 39,68 36,85 35,67

Domaći dug u mil. € 339 306,2 276,9

Domaći dug u % BDP-a 9,96 8,52 7,26

Državni dug u mil. € 1.598,12 1.631,02 1.637,39

Državni dug u % BDP-a 46,93 45,37 42,93

Izvor: Ministarstvo finansija, „Pretpristupni ekonomski program za Crnu Goru 2011-2014.“

Analiza održivosti duga ukazuje da je postojeći državni dug Crne Gore održiv, a da bi se teškoće mogle javiti u slučaju negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dužem roku, kao i u slučaju nastavka tendencije daljeg rasta javnog duga. Ipak, iako je javni dug i dalje u granicama propisanim Mastrihtskim kriterijumima, određenu dozu zabrinutosti daje tendencija njegovog prebrzog rasta (grafik br. 5.10). Stoga se u narednom periodu ne bi smjelo dozvoliti odstupanje od projekcija kretanja javnog duga. Pozitivna karakteristika je da je do sada javni dug uredno servisiran, dok izvjesnu dozu zabrinutosti daje sve veća vjerovatnoća aktiviranja pojedinih garancija.

Grafik 5.9Otplata duga u periodu 2007-2011, u 000.000 eura


119Državni dug

Boks 5.1 – Komparacija pokazatelja zaduženosti

U odnosu na bruto domaći proizvod procijenjen za 2011. godinu javni dug Crne Gore, na kraju 2011. go-dine, iznosi 45,3%. Ovo je značajno niže od definisanog fiskalnog kriterijuma, maksimalno dozvoljenog javnog duga Evropske unije, čime Crna Gora ispunjava jedan od Mastrihtskih kriterijuma (ukupan dug ne smije preći 60% BDP-a). Ovaj indikator se smatra najvažnijim indikatorom održivosti duga.

Na osnovu metodologije Svje-tske banke46 zaključuje se da Crna Gora, na osnovu podata-ka na dana 31.12.2011. godine, spada u grupu srednje zaduže-nih zemalja (tabela br. 1):

• odnos spoljnjeg duga i BDP-a iznosi 32,5%,

• odnos javnog duga i BDP-a iznosi 57,0% (po metodolo-giji SB u javni dug se uklju-čuju i izdate garancije),

• odnos javnog duga i izvoza roba i usluga iznosi 140,8%

• odnos spoljnjeg duga i izvoza roba i usluga iznosi 80,4%.

U poređenju sa zemljama regi-ona (grafik br. 1), Crna Gora je imala niže učešće javnog duga u BDP-u jedino od Albanije i Hrvatske.

46 Debt Reporting System.

Grafik 5.10Državni dug, 2006 – 2011. godina, u 000.000 eura

Grafik 1Javni dug zemalja regiona*, % BDP-a

* Procjena za 2011. godinu, osim za Crnu Goru

Izvor: IMF, World Economic Outlook Database, September 2011


Tabela 1Kriterijum zaduženosti i pozicija Crne Gore

Pokazatelj Visoko zadužene Srednje zadužene Nisko zadužene Crna Gora

2011.Javni dug*/BDP Racio>80% 48%<Racio≤80% 48%≥Racio 57,0%

Spoljni dug/BDP Racio>50% 30%<Racio≤50% 30%≥Racio 32,5%

Javni dug*/Izvoz** Racio>220% 132%<Racio≤220% 132%≥Racio 140,8%

Spoljni dug/Izvoz** Racio>275% 165%<Racio≤275% 165%≥Racio 80,4%

* Po metodologiji Svjetske banke. **Izvoz roba i usluga.

Grafik 2Javni dug izabranih zemalja članica eurozone i Crne Gore*, % BDP

* Procjena za 2011. godinu, osim za Crnu Goru

Izvor: IMF, World Economic Outlook Database, September 2011

6 EKSTERNI SEKTOR

123Eksterni sektor

U 2011. godini je nastavljen trend smanjenja deficita tekućeg računa platnog bilansa. Djelimičan oporavak domaće tražnje i snažnije povećanje eksterne tražnje, rast cijena pojedinih roba, posebno metala i energena-ta, su faktori koji su u značajnoj mjeri uticali na kretanja na tekućem računu. Deficit tekućeg računa platnog bilansa je smanjen za 17% u poređenju sa 2010. godinom i iznosio je 634,5 miliona eura ili 19,4% BDP-a. Me-đutim, iako je zabilježeno smanjenje, deficit tekućeg računa je i dalje na visokom nivou ako ga interpretiramo sa aspekta ekonomske teorije. Na primjeru naše zemlje deficit zavisi od cikličnih fluktuacija u privredi, visoko je korelisan sa prilivom kapitala iz inostranstva i ima samoregulirajuću komponentu. Deficit tekućeg računa je u 2011. godini u većoj mjeri bio finansiran neto prilivom SDI 61,3%, dok je preostalih 38,7% finansirano iz portfolio investicija i kredita.

Visok spoljnotrgovinski deficit i dalje predstavlja izazov za eksternu ravnotežu. I pored značajnog povećanja izvoza roba u 2011. godini za 33,6%, spoljnotrgovinski deficit je bio visok i iznosio je 39,9% BDP-a.47 Na pove-ćanje izvoza uticaj je imalo povećanje izvoza aluminijuma i proizvoda od aluminijuma i energenata, pri čemu treba imati u vidu da je rast cijena na svjetskom tržištu značajno doprinio povećanju ukupnog izvoza i uvoza roba. U cilju smanjenja spoljnotrgovinske neravnoteže u narednom periodu potrebno je nastaviti sa daljim podsticajem diverzifikacije izvoza, supstitucije uvoza i osavremenjivanja postojeće proizvodnje kako bi se po-većala konkurentnost i izvozili proizvodi višeg nivoa obrade.

Suficit na računu usluga u 2011. godini je povećan za 28,7% i iznosio je 528,2 miliona eura, što je većim dije-lom rezutat povećanja prihoda od turizma za 12,1%. Na povećanje prihoda uticali su dobri fizički pokazatelji u turističkoj sezoni, odnosno rast dolazaka stranih turista za 10,4% i noćenja za 12% godišnje. Na računima dohodaka i tekućih transfera ostvaren je suficit u iznosu od 26,3 miliona eura odnosno 117,3 miliona eura, što je rezultat rasta priliva doznaka u korist fizičkih lica iz inostranstva.

Usljed produbljivanja krize i manjeg interesovanja stranih investitora, u 2011. godini zabilježeno je smanjenje neto priliva stranih direktnih investicija za 29,5% u poređenju sa prethodnom godinom. Neto priliv SDI je iznosio 389,1 miliona eura ili 11,9% BDP-a. Na računu portfolio investicija ostvaren je neto priliv u iznosu od 163,6 miliona eura, dominantno pod uticajem emisije euroobveznica. U 2011. godini zabilježen je neto odliv na računu ostalih investicija u iznosu od 382,6 miliona eura. Primjetan je rast zaduživanja sektora privrede po osnovu dugoročnih kredita, posebno nebankarskih finansijskih institucija, dok su banke smanjile svoje obaveze prema ino kreditorima.

47 Podaci Monstat-a sa prilagođavanjima koja CBCG vrši za potrebe izrade platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).


Tabela 6.1 Platni bilans Crne Gore, u 000 eura

2010. 2011. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -764.235 -634.486 -17,0 -19,4

ROBE -1.267.165 -1.306.246 3,1 -39,9

1. Izvoz f.o.b. 356.626 476.547 33,6 14,6

2. Uvoz f.o.b. 1.623.791 1.782.793 9,8 54,5

USLUGE 410.260 528.157 28,7 16,1

1. Prihodi 747.024 844.945 13,1 25,8

2. Rashodi 336.763 316.788 -5,9 9,7

DOHOCI -21.738 26.269 0,8

1. Prihodi 165.802 192.822 16,3 5,9

2. Rashodi 187.540 166.553 -11,2 5,1

TEKUĆI TRANSFERI 114.408 117.334 2,6 3,6

1. Transferi u Crnu Goru 146.316 155.840 6,5 4,8

2. Transferi iz Crne Gore 31.908 38.506 20,7 1,2

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 370.945 281.391 -24,1 8,6

1. RAČUN KAPITALA -495 -2.995 504,9 -0,1

2. FINANSIJSKI RAČUN 371.440 284.386 -23,4 8,7

1. Direktne investicije-neto 552.107 389.104 -29,5 11,9

1.1. U inostranstvo -22.060 -12.334 -44,1 -0,4

1.2. U Crnu Goru 574.167 401.438 -30,1 12,3

2. Portfolio investicije-neto 188.208 163.597 -13,1 5,0

2.1. Sredstva -3.087 -14.245 361,5 -0,4

2.2. Obaveze 191.295 177.842 -7,0 5,4

3. Ostale investicije-neto -352.291 -382.639 8,6 -11,7

3.1. Sredstva -336.802 -339.454 0,8 -10,4

3.2. Obaveze -15.489 -43.185 178,8 -1,3

4. Promjena rezervi CBCG -16.585 114.323

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 393.290 353.095

Izvor: CBCG

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Smanjenje deficita tekućeg računa, započeto u 2009. godini, nastavljeno je i u 2011. godini. Ovakva kretanja posljedica su ekonomske krize koja je uticala na pad privredne aktivnosti i spoljnotrgovinske razmjene. Iako je u posljednje dvije godine zabilježen rast obima robne razmjene, još uvijek nije dostignut nivo iz 2007. i 2008. godine. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima teku-ćeg računa iznosila je 51,4% i za 11,7 procentnih poena je veća nego u 2010. godini.

125Eksterni sektor

Tabela 6.2

Tekući račun platnog bilansa, u 000 eura

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.Promjena

u % 2011/2010.

% BDP

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -1.058.699 -1.560.692 -881.293 -764.235 -634.486 -17,0 -19,4

1. ROBE -1.544.359 -2.025.272 -1.321.578 -1.267.165 -1.306.246 3,1 -39,9

1.1. Izvoz f.o.b. 483.435 450.391 296.313 356.626 476.547 33,6 14,6

1.2. Uvoz f.o.b. 2.027.794 2.475.663 1.617.891 1.623.791 1.782.793 9,8 54,5

2. USLUGE 395.022 345.725 349.533 410.260 528.157 28,7 16,1

2.1. Prihodi 672.971 750.591 680.487 747.024 844.945 13,1 25,8

2.2. Rashodi 277.949 404.866 330.954 336.763 316.788 -5,9 9,7

3. DOHOCI 31.258 45.795 5.375 -21.738 26.269 0,8

3.1. Prihodi 105.335 168.824 162.770 165.802 192.822 16,3 5,9

3.2. Rashodi 74.076 123.029 157.395 187.540 166.553 -11,2 5,1

4. TEKUĆI TRANSFERI 59.379 73.060 85.377 114.408 117.334 2,6 3,6

4.1. Transferi u Crnu Goru 100.761 109.308 117.681 146.316 155.840 6,5 4,8

4.2. Transferi iz Crne Gore 41.381 36.248 32.304 31.908 38.506 20,7 1,2

Izvor: CBCG

U periodu 2008.-2011. godina, Crna Gora je ostvarivala veće prihode od putovanja-turizma od prihoda od izvoza roba. Ostvareni pozitivni re-zultati u oblasti turizma u velikoj mjeri doprinose ublažavanju nerav-noteže na tekućem računu. Pokri-venost spoljnotrgovinskog deficita prihodima od putovanja-turizma u 2011. godini je iznosila 42,7%, što je najveća pokrivenost u poslednjih deset godina. Suficiti na računima dohodaka i tekućih transfera u 2011. godini, na kojima ključnu ulogu ima-ju doznake iz inostranstva u korist fi-zičkih lica, takođe su značajno dopri-nijeli ublažavanju spoljnotrgovinskog deficita.

Grafik 6.1Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Izvor: CBCG


6.1.1. Robna razmjena48

Kretanje robne razmjene u velikoj mjeri je zavisilo od eksterne tražnje i kretanja cijena pojedinih roba na svjetskom tržištu, posebno cijena metala i energenata. Ukupna robna razmjena u 2011. godini, prema poda-cima Monstat-a, iznosila je 2,3 milijarde eura, što je za 14,6% više nego u prethodnoj godini. Zabilježen je rast

izvoza i uvoza roba, što je rezultiralo povećanjem spoljnotrgovinskog deficita. Spoljnotrgovinski deficit je, prema podacima Monstat-a, iznosio 1,4 milijarde eura i veći je za 3,2% u poređenju 2010. godinom. Iako je izvoz zabilježio procentualno veći rast od uvoza, povećanje deficita posljedica je većeg nominalnog rasta uvoza roba. U izvozu do-minira izvoz proizvoda metalske industrije, dok u uvozu najveće učešće ima roba široke potrošnje.

U posljednje tri godine bilježi se povećanje racia izvoz/uvoz. U 2011. godini pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 24,9%, što je za 5 procentnih poena veća pokrivenost nego u 2010. godini i za 8,5 p.p. veća nego u 2008. godini. Takođe, udio izvoza roba u BDP-u je povećan sa 10,6% u 2010. godini na 13,9% u 2011. godini.

Trend rasta crnogorskog izvoza u 2010. i 2011. godini pozitivno djeluje na platnobilansna kreta-nja. Na povećanje izvoza roba uticalo je povećanje obima proizvodnje vodećih domaćih izvoznika, kao i porast izvoznih cijena čiji je prosječni rast u 2011. godini iznosio 7,6%49. Otvorenost crnogor-ske ekonomije i zavisnost od uvoza ostavljaju veli-ku mogućnost uticaja spoljnih faktora na domaću privredu. U prvom planu značajan uticaj imaju cijene energenata ili određenih metala, naročito aluminijuma koji je naš najvažniji izvozni proi-zvod. Cijene aluminijuma na svjetskom tržištu su, iako u padu u odnosu na početak godine, i da-lje iznad prošlogodišnjih vrijednosti. Evidentan je i trend rasta cijene sirove nafte, koja se približava rekordnim vrijednostima iz pretkriznog perioda.

48 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovi-ne. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe izrade platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).

49 Izvor: Indeksi cijena proizvođača industrijskih proizvoda za izvoz u Crnoj Gori, decembar 2011, Monstat

Grafik 6.2Kretanja na računu roba u periodu 2007 – 2011. godina, u 000 eura

Grafik 6.3Pokrivenost uvoza izvozom u periodu 2005 – 2011. godina, u %

Izvor: CBCG i Monstat

Izvor: Monstat

127Eksterni sektor

Grafik 6.4Kretanje cijena aluminijuma i sirove nafte na svjetskom tržištu u periodu 2008-2011. godina

Izvor: Bloomberg

Ukupan izvoz roba u 2011. godini, prema podaci-ma Monstat-a, iznosio je 454,4 miliona eura, što je za 37,5% ili 124 miliona eura više nego u 2010. godini. Značajno je napomenuti da se izvoz vratio na svoj pretkrizni nivo, jer je u poređenju sa 2008. godinom veći za 9,2% i neznatno je manji od re-kordne vrijednosti iz 2007. godine. Trend rasta izvoza roba koji je vidljiv u posljednje dvije godine jeste ohrabrujući, ali uzimajući u obzir njegov re-lativno nizak udio u uvozu i BDP-u neophodan je strateški pristup u rješavanju ovog pitanja i poja-čana inicijativa svih subjekata (privrede i države) u cilju povećanja izvoznog potencijala. Potrebno je nastaviti sa snažnijim podsticanjem izvoza i privlačenjem stranih investicija u izvozno orijen-tisanu proizvodnju. Otežavajuću okolnost trenut-no predstavljaju i aktuelni problemi u pojedinim zemljama Evropske unije koji mogu uticati na pad eksterne tražnje, što bi se moglo nepovoljno odraziti na izvozne rezultate u budućnosti s obzirom na veo-ma nisku diferenciranost crnogorskog izvoza.

U strukturi izvoza u 2011. godini prema SMTK50 najviše su zastupljeni proizvodi svrstani prema materijalu u iznosu od 219,4 miliona eura ili 48,3% ukupnog izvoza, što je značajno više nego u 2010. godini (157,1 milion eura). U okviru ovog sektora najviše je izvezeno aluminijuma i gvožđa i čelika. Vrijednost izvoza aluminiju-ma u posmatranom periodu iznosila je 182,2 miliona eura, što je za 39,9% više nego u 2010. godini. Najveći dio aluminijuma se plasira na tržište Evropske unije. Izvoz gvožđa i čelika iznosio je 27,4 miliona eura, što je za 41,2% više nego u 2010. godini. Izvoz aluminijuma i gvožđa i čelika čini približno polovinu ukupnog izvoza Crne Gore, što samo po sebi govori o niskoj diferenciranosti izvoza. Na kretanje izvoza navedene dvi-je kategorije proizvoda utiču eksterni faktori, kao što su kretanje njihovih cijena na svjetskom tržištu, kao i ekonomska kretanja u zemljama EU, koje su primarno tržište za izvoz ovih proizvoda. Crnogorski izvoz generalno karakteriše nepovoljna struktura, jer su najviše zastupljeni radno i resursno intenzivni proizvodi, dok nedostaju finalni i proizvodi viših nivoa obrade.

Izvoz sirovih materija osim goriva (sektor 2) iznosio je 64,2 miliona eura, što je značajno više nego u 2010. godini, kada je izvoz ovog sektora iznosio 44,7 miliona eura. Mineralnih goriva i maziva izvezeno je u vrijed-nosti od 63 miliona eura, što je za 89,1% više nego u 2010. godini. U okviru ove grupe najviše je izvezeno elek-trične energije u iznosu od 49,1 milion eura (skoro 3 puta više nego prethodne godine), kao i nafte i naftnih derivata u iznosu od 11,3 miliona eura.

U strukturi izvoza, najveći nominalni rast zabilježen je kod izvoza proizvoda svrstanih po materijalu (sektor 6) u iznosu od 62,3 miliona eura. U okviru ovog sektora najviše je povećan izvoz aluminijuma u vrijednosti od 52 miliona eura. Izvoz sektora mineralna goriva i maziva povećan je za 29,7 miliona eura, dok je kod izvo-za sirovih materija osim goriva zabilježen rast od 19,5 miliona eura.

50 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija


Tabela 6.3Struktura izvoza roba u 2010. i 2011. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2010. 2011. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 23.929,6 27.583,1 15,3 6,1

1 Piće i duvan 21.109,1 23.079,3 9,3 5,1

2 Sirove materije, osim goriva 44.712,5 64.191,9 43,6 14,1

3 Mineralna goriva i maziva 33.286,2 62.956,9 89,1 13,9

4 Životinjska i biljna ulja i masti 1.287,7 1.434,3 11,4 0,3

5 Hemijski proizvodi 12.916,3 12.082,8 -6,5 2,7

6 Proizvodi svrstani po materijalu 157.109,5 219.443,1 39,7 48,3

7 Mašine i transportni uređaji 27.046,7 23.899,4 -11,6 5,3

8 Razni gotovi proizvodi 8.969,0 16.910,2 88,5 3,7

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 0,0 2.800,0 0,6

UKUPNO: 330.366,6 454.380,9 37,5 100,0

Izvor: Monstat

Boks 6.1 - Analiza robne razmjene Crne Gore sa zemljama potpisnicama CEFTA-e

Robna razmjena Crne Gore sa zemljama potpisnicama CEFTA sporazuma povećava se iz godine u godi-nu. Zemlje CEFTA regiona su ujedno i glavni spoljnotrgovinski partneri naše zemlje. Ukupna robna raz-mjena Crne Gore sa CEFTA regionom u 2011. godini iznosila je milijardu eura ili 44% ukupne razmjene, što je za 25,2% više nego u prethodnoj godini odnosno za 2,7% manje od rekordnog nivoa ostvarenog u 2008. godini. U 2011. godini izvezeno je robe u vrijednosti od 183,6 miliona eura ili 40,7% više nego

Grafik 6.5Proizvodi sa najznačajnijim uticajem na rast izvoza roba u periodu 2010/2011. godina, u 000 eura

Izvor: Monstat

129Eksterni sektor

u prethodnoj godini, dok je sa ovog tržišta uvezeno robe u vrijednosti od 818,9 miliona eura ili 22,2% više. Sa učešćem od 44,9% u ukupnom uvozu, CEFTA region predstavlja glavno uvozno područje. U periodu 2007-2011. godina pokrivenost uvoza izvozom iznosila je u prosjeku 19,4%, što predstavlja izu-zetno nisku pokrivenost. Najveća pokrivenost je zabilježena u 2005. godini u iznosu od 43%. U robnoj razmjeni sa CEFTA regionom najviše su zastupljene sljedeće grupe proizvoda: mineralna goriva i ulja, neorganski hemijski proizvodi, pića i alkoholi i aluminijum i proizvodi od aluminijuma.

Tabela 1Robna razmjena sa zemljama potpisnicama CEFTA, u 000 eura

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Izvoz 158.513 141.114 131.590 147.432 127.946 130.521 183.590

Uvoz 368.306 502.418 696.291 883.076 648.702 670.000 818.948

Saldo -209.793 -361.304 -564.701 -735.643 -520.756 -539.479 -635.358

Obim razmjene 526.818 643.532 827.881 1.030.508 776.648 800.521 1.002.538

Izvor: Monstat

Izvoz robe u zemlje potpisnice CEFTA-e u prosjeku učestvuje sa oko 38% u ukupnom izvozu Crne Gore. U 2011. godini Crna Gora je najviše izvezla robe u Srbiju u iznosu od 79,8 miliona eura ili 43,5 % ukupnog izvoza u CEFTA-e, što ovu zemlju svrstava u najvećeg trgovinskog partnera naše zemlje. U poređenju sa prethodnom godinom izvoz u Srbiju je povećan za 6,5%. Izvoz u Hrvatsku je iznosio 45,9 miliona eura, što je značajno više nego u 2010. godini (4 miliona eura). Srbija i Hrvatska zajedno učestvuju sa 68,5% u ukupnom izvozu Crne Gore u zemlje potpisnice CEFTA-e.

Tabela 2Izvoz Crne Gore u zemlje potpisnice CEFTA-e u 000 eura

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Albanija 2.440 4.145 6.429 5.666 6.085 8.243 10.360

BiH 16.987 18.410 16.473 19.841 17.816 24.109 22.412

Makedonija 655 1.190 747 878 1.364 1.086 1.417

Hrvatska 5.904 7.488 5.815 4.911 9.124 4.044 45.892

Srbija 132.527 109.881 98.270 101.454 77.295 74.927 79.820

UMNIK Kosovo 0 0 3.856 14.681 16.262 18.111 23.688

UKUPNO CEFTA 158.513 141.114 131.590 147.432 127.946 130.521 183.590

UKUPNO SVIJET 369.321 441.133 454.739 416.165 277.011 330.367 454.381

Učešće CEFTA, u % 42,9 32,0 28,9 35,4 46,2 39,5 40,4

Izvor: Monstat

U 2011. godini je povećan uvoz robe iz zemalja potpisnica CEFTA-e. Najveći uvoz ostvaren je iz Srbije u vrijednosti od 541,5 miliona eura, što čini 66,1% ukupnog uvoza iz CEFTA-e, i za 25,2% je više nego u 2010. godini. Uvoz iz BiH je iznosio 142,5 miliona eura ili 17,4% uvoza iz CEFTA-e, što je za 15,4% više nego u 2010. godini. Srbija i BiH zajedno učestvuju sa 83,5% u ukupnom uvozu iz zemalja potpisnica CEFTA-e u 2011. godini, što čini više od dvije trećine ukupnog uvoza Crne Gore. Za razliku od izvoza, uvoz roba iz CEFTA regiona je više diverzifikovan.


Tabela 3 Uvoz Crne Gore iz zemalja potpisnica CEFTA-e u 000 eura

Uvoz 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Albanija 2.007 3.957 10.701 17.947 8.802 9.008 12.721

BiH 26.140 42.823 76.960 114.558 91.123 123.523 142.507

Makedonija 12.156 16.704 22.949 29.279 20.439 23.230 27.158

Moldavija 78 105 38 141 115 126 146

Hrvatska 36.521 64.013 83.984 109.826 80.916 80.152 92.777

Srbija 291.403 374.816 500.699 609.149 446.088 432.631 541.456

UMNIK Kosovo 0 0 961 2.175 1.219 1.330 2.182

TOTAL CEFTA 368.306 502.418 696.291 883.076 648.702 670.000 818.948

SVIJET 1.042.828 1.457.361 2.073.093 2.529.741 1.654.170 1.657.329 1.823.337

Učešće CEFTA, u % 35,3 34,5 33,6 34,9 39,2 40,4 44,9

Izvor: Monstat

U robnoj razmjeni sa CEFTA regionom naša zemlja ostvaruje deficit, koji je u 2011. godini iznosio 635,4 miliona eura ili 17,8% više nego u prethodnoj godini. U 2011. godini najveći deficit Crna Gora je ostvarila u robnoj razmjeni sa Srbijom 461,6 miliona eura i BiH 120 miliona eura. Od zemalja potpisnica CEFTA-e, naša zemlja ostvaruje suficit jedino u robnoj razmjeni sa Kosovom. Možemo zaključiti da je izvoz u CEFTA region značajno manji od uvoza roba i da je fokusiran na samo nekoliko proizvoda, što ga čini veoma ranjivim u odnosu na interne i eksterne faktore. Iz tog razloga je potrebno napraviti jasnu stra-tegiju razvoja crnogorskog izvoza i iskoristiti prirodne potencijale za diverzifikaciju izvoza i supstituciju uvoza onih proizvoda za koje Crna Gora ima komparativne prednosti.

Prema podacima Monstata, uvoz roba u 2011. godini iznosio je 1.823,3 miliona eura, što je za 10% više nego u 2010. godini. Najveće povećanje je zabilježeno kod uvoza nafte i naftnih derivata i električne energije, što je dovelo do blagog povećanja spoljnotrgovinskog deficita. U 2011. godini rast cijena uvoznih proizvoda je izno-sio 6,6%51, što je značajno doprinijelo povećanju ukupne vrijednosti uvoza.

Prema SMTK-a, Crna Gora najviše uvozi proizvode iz sektora hrana i žive životinje u iznosu od 351,9 miliona eura (19,3% ukupnog uvoza), što predstavlja rast od 8,5% u odnosu na 2010. godinu. U okviru ovog sektora najviše je uvezeno mesa i prerađevina od mesa u iznosu od 74 miliona eura, što je za 2,6% manje nego u 2010. godini. Uvoz žitarica i proizvoda od žitarica iznosio je 57,1 milion eura, što predstavlja povećanje od 22,6%. Visok uvoz hrane ukazuje na potrebu za većim podsticajima i ulaganjima u poljoprivrednu proizvodnju i iskorišćavanje prirodnih potencijala, sa ciljem supstitucije uvoza i povećanje izvoza.

Uvoz sektora mineralna goriva i maziva iznosio je 330,6 miliona eura, što je za 121 milion eura ili 57,7% više nego u 2010. godini. U okviru ovog sektora najviše je uvezeno nafte i naftnih derivata u vrijednosti od 207,2 miliona eura, što predstavlja povećanje od 41,1 milion eura ili 24,7%, koje je većim dijelom rezultat rasta ci-jena na svjetskom tržištu. Međutim, kao što je pomenuto u dijelu koji govori o izvozu roba, povećan je i izvoz

51 Izvor: Indeksi cijena industrijskih proizvoda iz uvoza, decemabar 2011, Monstat

131Eksterni sektor

ovih proizvoda što dovodi do zaključka da je dio uvoza nafte i naftnih derivata reeksportovan. Uvoz električne energije iznosio je 109 miliona eura, što je značajno više u poređenju sa prethodnom godinom (30,3 miliona eura).

U posmatranom periodu vrijednost uvoza mašina i transportnih uređaja iznosila je 315,9 miliona eura, što je za 7,3% manje nego u 2010. godini. U okviru ovog sektora najviše je uvezeno drumskih vozila u vrijednosti od 95,5 miliona eura i električnih mašina i aparata 66,8 miliona eura.

Tabela 6.4 Struktura uvoza roba u 2011. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2010. 2011. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 324.208,6 351.856,7 8,5 19,3

1 Piće i duvan 63.930,0 65.849,6 3,0 3,6

2 Sirove materije, osim goriva 70.242,9 84.419,6 20,2 4,6

3 Mineralna goriva i maziva 209.660,2 330.589,9 57,7 18,1

4 Životinjska i biljna ulja i masti 12.567,9 14.843,7 18,1 0,8

5 Hemijski proizvodi 162.955,8 169.589,4 4,1 9,3

6 Proizvodi svrstani po materijalu 265.841,4 264.771,3 -0,4 14,5

7 Mašine i transportni uređaji 340.607,0 315.904,9 -7,3 17,3

8 Razni gotovi proizvodi 207.315,5 224.777,2 8,4 12,3

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 0,0 734,3 0,0

UKUPNO: 1.657.329,3 1.823.336,7 10,0 100,0

Izvor: Monstat

Najznačajniji partneri Crne Gore u robnoj raz-mjeni sa inostranstvom su zemlje EU i CEFTA-e. U 2011. godini najviše smo izvezli robe u zemlje Evropske unije u iznosu od 50,1% ukupnog izvo-za (227,5 miliona eura), gdje se plasira najveći dio proizvoda metalske industrije. Izvoz u susjedne zemlje u okviru CEFTA-e iznosio je 183,6 mili-ona eura (40,4% izvoza). U posmatranom perio-du najviše je robe pojedinačno izvezeno u Srbiju (79,8 miliona eura), Mađarsku (76,9 miliona eura) i Hrvatsku (45,9 miliona eura).

U 2011. godini najviše je uvezeno robe iz zemalja CEFTA-e u iznosu od 818,9 miliona eura (44,9% ukupnog uvoza ). Iz zemalja EU uvezeno je robe u vrijednosti od 714,4 miliona eura, što čini 39,2% ukupnog uvoza. Posmatrano pojedinačno po zemljama, najviše roba uvozimo iz Srbije (541,5 miliona eura), Grčke (144,7 miliona eura) i Bosne i Hercegovine (142,5 miliona eura).

Grafik 6.6Struktura izvoza Crne Gore u 2011. godini po zemljama

Izvor: Monstat


Tabela 6.5Struktura izvoza i uvoza roba po zemljama u periodu 2010/2011. godina, u 000 eura

Izvoz Uvoz Saldo

2010. 2011. 2010. 2011. 2010. 2011.

EU (27) 184.817 227.459 625.207 714.369 -440.390 -486.910

Grčka 56.393 39.285 115.322 144.704 -58.930 -105.418

Italija 48.828 31.064 99.120 117.519 -50.293 -86.455

Njemačka 3.124 20.508 117.118 110.813 -113.994 -90.305

Slovenija 20.568 30.293 60.242 81.085 -39.674 -50.791

Mađarska 28.962 76.859 12.881 17.139 16.081 59.720

Austrija 2.824 5.211 49.525 41.413 -46.701 -36.202

Francuska 1.822 1.753 26.899 31.622 -25.077 -29.869

CEFTA 130.521 183.590 670.000 818.948 -539.479 -635.358

Albanija 8.243 10.360 9.008 12.721 -764 -2.360

BiH 24.109 22.412 123.523 142.507 -99.414 -120.095

Hrvatska 4.044 45.892 80.152 92.777 -76.108 -46.885

Moldavija 0 0 126 146 -126 -146

Srbija 74.927 79.820 432.631 541.456 -357.704 -461.636

Makedonija 1.086 1.417 23.230 27.158 -22.144 -25.741

Kosovo 18.111 23.688 1.330 2.182 16.781 21.505

EFTA 2.336 14.643 19.455 20.470 -17.119 -5.828

Ostale zemlje 12.692 28.689 342.667 269.549 -329.975 -240.860

Brazil 31 1 30.205 25.130 -30.174 -25.129

Kina 149 748 88.864 103.080 -88.715 -102.332

Japan 544 1.132 19.822 19.650 -19.278 -18.519

Rusija 1.724 2.754 19.224 9.227 -17.500 -6.472

SAD 461 610 15.367 13.959 -14.906 -13.350

UKUPNO: 330.367 454.381 1.657.329 1.823.337 -1.326.963 -1.368.956

Izvor: Monstat

U posmatranom periodu najviše je zabilježen procentualni rast robne razmjene sa EFTA grupacijom (za 61,1%), dok su na drugom mjestu zemlje članice CEFTA sa zabilježenim rastom od 25,2%. Sa zemljama Evropske unije robna razmjena je povećana za 16,3%, dok je sa ostalim zemljama smanjena za 16,1%. Najveći deficit imamo u robnoj razmjeni sa Srbijom, Bosnom i Hercegovinom, Grčkom, Kinom, Njemačkom i Itali-jom, dok istovremeno najveći suficit imamo u robnoj razmjeni sa Mađarskom i Kosovom.

Boks 6.2– Svjetska trgovinska organizacija i članstvo Crne Gore

Svjetska trgovinska organizacija (STO) je međunarodna organizacija koja predstavlja institucionalni i pravni okvir multilateralnog trgovinskog sistema u područjima carina i trgovine robama, uslugama i intelektualnim vlasništvom. Članstvo u STO predstavlja važan korak ka integraciji zemlje u međunarod-

133Eksterni sektor

ne tokove i jedan je od preduslova za pristupanje Evropskoj uniji. Proces pristupanja zemlje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji zavisi od brzine i efikasnosti sprovođenja reformi u skladu sa STO. Sporazumi među članicama STO sadrže nekoliko osnovnih načela (principa) kojima je cilj stvaranje multilateralnog liberalnog trgovinskog sistema, a to su:

• načelo nediskriminacije 1. princip najpovlašćenije nacije 2. princip nacionalnog tretmana

• načelo liberalizacije trgovine, povećanja konkurencije i dodatne pomoći.

Crna Gora je 17. decembra 2011. godine postala 156. članica Svjetske trgovinske organizacije. Članstvo Crne Gore u STO predstavlja značajan korak na planu integracija u međunarodne ekonomske tokove. Primjenom principa Svjetske trgovinske organizacije, prednost koju će Crna Gora steći ulaskom u član-stvo, vodeći se iskustvima zemalja iz regiona (Slovenija, Hrvatska, Makedonija), je dalja liberalizacija trgovine što dovodi do:

• jačanja konkurentnosti domaćih proizvođača;• ravnopravanog tretmana naših preduzeća u inostranstvu;• povećanja stranih direktnih investicija;• bržeg transfera tehnologija i znanja.

Možemo reći da su ulaskom Crne Gore u Svjetsku trgovinsku organizaciju stvoreni određeni preduslovi za povećanje konkurentnosti i izvoza, imajući u vidu da smo prije toga postali članica CEFTA-e i da su potpisani Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju EU i više sporazuma o slobodnoj trgovini. Međuna-rodna trgovina je veoma bitna za malu ekonomiju kakva je crnogorska, jer ona znači više inostrane konkurencije na domaćem tržištu, veći priliv inovacija i savremenih tehnologija, kvalitetnije proizvode i ujedno bolje uslove za domaće potrošače. Očekuje se da će potpisani sporazumi doprinijeti daljoj liberalizaciji u međunarodnoj trgovini i ukidanju barijera. Članstvo Crne Gore u STO takođe predstavlja jedan od izazova za crnogorske proizvođače i dodatni podsticaj za povećanje kvaliteta i konkurentno-sti domaćih proizvoda na međunarodnom tržištu.

6.1.2. Usluge

Kretanja na računu usluga su, kao i u prethodnim godinama, u velikoj mjeri zavisila od kretanja u oblasti turizma. Ohrabruje činjenica da turizam pokazuje visoku fleksibilnost u uslovima globalne krize i ostvaruje pozitivne rezultate svih ovih godina. Iako je robna razmjena značajno veća od razmjene usluga, izražena u apsolutnim iznosima, poseban naglasak u posljednjih nekoliko godina se stavlja na sektor usluga upravo zbog njegove stabilizirajuće uloge i doprinosa uravnoteženju spoljnotrgovinskog deficita sa kojima se suočava naša zemlja.

U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u 2011. godini ostvarila suficit u iznosu od 528,2 miliona eura, što je za 28,7% više nego u prethodnoj godini. Ukupan obim razmjene usluga u 2011. godini iznosio je 1.161,7 miliona eura i za 7,2% je veći u poređenju sa prethodnom godinom. Trend rasta obima razmjene uslu-ga karakterističan je od 2001. godine, sa izuzetkom 2009. godine kada je zabilježen pad od 12,5%. Najveće stope rasta obima razmjene usluga zabilježene su u periodu 2005-2007. godina kada su u prosjeku iznosile 39,4%. Povećanje obima razmjene rezultat je povećanja prihoda u oblasti turizma, zatim prihoda i rashoda po osnovu transportnih usluga, koje su rezultat povećanje potrebe za transportnim uslugama u funkciji po-


većanja turističkog prometa i robne razmjene sa inostranstvom, kao i povećanja razmjene ostalih usluga. Trgovina uslugama činila je 34% u uku-pnoj trgovini sa inostranstvom (izvoz+uvoz roba i usluga) u 2011. godini. U poređenju sa prethod-nom godinom prihodi od usluga su u 2011. godi-ni povećani za 13,1%, dok su istovremeno rashodi smanjeni za 5,9%.

Prihodi od usluga iznosili su 844,9 miliona eura. U 2011. godini smo, kao pretežno receptiv-na turistička zemlja, najveće prihode ostvarili po osnovu putovanja-turizma u iznosu od 558,4 mi-liona eura, koji čine 66% ukupnih prihoda, zatim slijede prihodi ostvareni po osnovu transporta 150,5 miliona eura, ostalih poslovnih usluga 48,7 miliona eura, građevinskih usluga 32,3 miliona eura i komunikacijskih usluga 30,6 miliona eura.

Rashodi od usluga su iznosili 316,8 miliona eura, što predstavlja smanjenje za 5,9%. U struk-turi rashoda najveće učešće imaju transportni rashodi koji su u 2011. godini iznosili 118,8 mi-liona eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 71,6 miliona eura, gdje su naj-značajniji rashodi po osnovu raznovrsnih poslov-nih usluga (54,3 miliona eura). U oblasti građe-vinarstva ostvareni su rashodi u iznosu od 21,5 miliona eura, dok su u oblasti putovanja iznosili 28,1 milion eura.

Kao rezultat povećane potrebe za transportnim uslugama, koje prate dinamiku robne razmjene i trendove u oblasti turizma, na računu transpor-tnih usluga ostvaren je rast suficita za 51,9% u poređenju sa 2010. godinom (31,6 miliona eura). Transportni prihodi su iznosili 150,5 miliona eura, što je za 15,6% više nego u prethodnoj godi-ni. U posmatranom periodu najveći rast prihoda je zabilježen u oblasti željezničkog, pomorskog i drumskog saobraćaja.

U oblasti pomorskog saobraćaja ostvareni su pri-hodi u iznosu od 56,6 miliona eura ili 36,5% više nego u prethodnoj godini, što je rezultat poveća-

Grafik 6.7Struktura prihoda od usluga u 2011. godini

Grafik 6.8Struktura rashoda po osnovu usluga u 2011. godini

Grafik 6.9Transportni prihodi u 2010. i 2011. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

135Eksterni sektor

nja prihoda po osnovu pružanja raznih vrsta usluga u lukama (pretovar tereta, skladištenje). Očekuje se da će revitalizacija domaće pomorske flote i razvoj nautičkog turizma pozitivno uticati na kretanja u pomorskom saobraćaju u narednom periodu. Prihodi u vazdušnom saobraćaju u 2011. godini su iznosili 46,8 miliona eura i za 1,8% su manji nego u 2010. godini (47,6 miliona eura). U oblasti drumskog saobraćaja ostvareni su prihodi od 16,8 miliona eura ili 15,4% više nego u 2010. godini, što je rezultat većeg obima prevoza roba do-maćih transportnih preduzeća u međunarodnom saobraćaju.

U posmatranom periodu transportni rashodi su iznosili 118,8 miliona eura i veći su za 8,7% u poređenju sa prethodnom godinom. Najveći ras-hodi ostvareni su u oblasti drumskog i vazduš-nog saobraćaja. U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 59,8 miliona eura ili 4,3% više nego u 2010. godini. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 33 miliona eura, što je za 1,3% više nego u 2010. go-dini.

U 2011. godini turizam je, kao i u prethodnim godinama, najviše doprinio rastu ukupnih pri-hoda od usluga. Suficit ostvaren u oblasti puto-vanja-turizma iznosio je 530,3 miliona eura, što je za 14,5% više nego u 2010. godini. Procijenjeni prihodi od putovanja-turizma u 2011. godini bili su za 12,1% veći nego u 2010. godini i iznosili su 558,4 miliona eura. Povećanju prihoda su u veli-koj mjeri doprinijeli politički i ekonomski proble-mi u Grčkoj, kao i u dijelu arapskih zemalja, koji su uticali na povećanje broja turista iz visoko ra-zvijenih zemalja na ekonomski stabilnije i konku-rentnije destinacije. U strukturi noćenja stranih turista najviše noćenja ostvarili su turisti iz: Srbi-je, Rusije, Bosne i Hercegovine, Kosova, Ukrajine, Poljske i Njemačke. Aktivnom politikom držav-nih organa iz prethodne godine u dijelu stvaranja stabilnog sistema vodosnadbjevanja i energetskog sistema, kao i većeg angažovanja domaće radne snage na sezonskim poslovima, stvorio se predu-slov za dalji rast prihoda od turizma i unapređe-nje turističko-ugostiteljske privrede u Crnoj Gori.

U oblasti komunikacijskih usluga prihodi su iznosili 30,6 miliona eura, što je za 13,6% više nego u 2010. godini. Rashodi u ovoj oblasti iznosili su 13,8 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem suficita u iznosu od 16,8 miliona eura. Na računu ostalih poslovnih usluga u posmatranom periodu ostvaren je deficit u iznosu od 22,9 miliona eura, što je za 26% manje nego u 2010. godini. Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga

Grafik 6.10 Transportni rashodi u 2010. i 2011. godini, u 000 eura

Grafik 6.11Struktura noćenja stranih turista po zemljama u 2011. godini

Izvor: CBCG

Izvor: Monstat


iznosili su 48,7 miliona eura, što je za 22,8% više nego u 2010. godini. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 29 miliona eura. U posmatranom periodu rashodi su iznosili 71,6 miliona eura. Za usluge iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga plaćeno je 23,5 miliona eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana iznosili su 16,1 milion eura. Odliv sredstava po osnovu plaćanja za arhi-tektonske, inženjerske i ostale tehničke usluge iznosio je 11,9 miliona eura, što je za 12% manje nego u 2010. godini.

Priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalacijama iznosio je 32,3 miliona eura, što je za 20,5% više nego u 2010. godini i rezultat je većeg angažovanja domaće građevinske operative od strane nerezidenata. Stoga je ostvaren suficit u oblasti građevinskih usluga u iznosu od 10,8 miliona eura, za razliku od 2010. godine kada je zabilježen deficit (17,1 milion eura). Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom periodu iznosili su 21,5 miliona eura i značajno su manji nego u 2010. godini (43,9 miliona eura). Smanjenje rashoda po osnovu angažovanja strane građevinske operative je rezul-tat manje investicione aktivnosti.

U 2011. godini rezidenti Crne Gore izdvojili su 12,9 miliona eura za međunarodne usluge osiguranja, dok su prihodi po ovom osnovu iznosili 3,9 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem deficita u iznosu od 9 miliona eura, što je na istom nivou kao i u 2010. godini

6.1.3. Dohodak

Kretanja na računu dohotka u 2011. godini karakterišu povećanje priliva po osnovu faktorskih dohodaka za 16,3% i istovremeno smanjenje odliva za 11,2% u poređenju sa 2010. godinom, što je rezultiralo ostvarenjem suficita u iznosu od 26,3 miliona eura. Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 192,8 miliona eura. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 179,5 miliona eura, što je rast za 13% u odnosu na 2010. godinu. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 13,3 miliona eura i značajno su veći u poređenju sa 2010 godinom (6,9 miliona eura).

U 2011. godini rashodi po osnovu faktorskih dohodaka su iznosili 166,6 miliona eura, što je za 11,2% manje nego u 2010. godini. Od ukupnih rashoda, 155,4 miliona eura odnosilo se na dohodak od međunarodnog ula-ganja (ulaganja u obliku kredita, stranih investicija i portfolio investicija), dok se 11,2 miliona eura odnosilo na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu ulaganja najviše se odnosilo na otplatu kamata 123,5 miliona eura, što je za 19,7% više u odnosu na prethodnu godinu. Ubrzano povećanje privatnog i javnog spoljnog duga u prethodnim godinama i rast kamatnih stopa utiču na povećanje rashoda po osnovu kamata. Od ukupnog odliva po osnovu kamata, 108,8 miliona eura odnosilo se na otplatu kamata po osnovu uzetih kredita, dok se 14,7 miliona eura odnosilo na kamate od ulaganja u obveznice. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 31,9 miliona eura, što je za 57,9% manje nego u 2010. godini.

6.1.4. Tekući transferi

Račun tekućih transfera u 2011. godini bilježi suficit u iznosu od 117,3 miliona eura, što je za 2,6% više nego u 2010. godini. Ukupan priliv transfera u Crnu Goru iznosio je 155,8 miliona eura, što je za 6,5% više u odnosu na priliv koji je ostvaren prethodne godine.

137Eksterni sektor

U strukturi prihoda, 141,8 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, dok je priliv sektora države iznosio 14 miliona eura. Od ukupnog prili-va transfera ostalih sektora, najveći priliv je ostvaren po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) i iznosio je 74,5 miliona eura, dok je priliv po osno-vu doznaka migranata zabilježen u iznosu od 67,3 miliona eura. Ukupan odliv transfera iz Crne Gore u 2011. godini iznosio je 38,5 miliona eura, što je za 20,7% više nego u 2010. godi-ni. U strukturi rashoda, najveći odliv je zabilježen kod ostalih sektora 30,3 miliona eura, dok je odliv sektora dr-žave iznosio 8,2 miliona eura.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u 2011. godini ostvaren je neto priliv u iznosu od 281,4 miliona eura, što je rezultat ostvarenog neto priliva po osnovu stranih direktnih investicija i portfolio investicija, dok je na ra-čunu ostalih investicija zabilježen neto odliv. U poslednje dvije godine evidentno je povećanje neto priliva po osnovu portfolio investicija, kao rezultat povećanog zaduživanja države emisijom euroobveznica na međuna-rodnom tržištu kapitala, dok je istovremeno prisutno smanjenje priliva stranih direktnih investicija.

Dužnička kriza u Eurozoni i njeno ši-renje negativno utiču na situaciju na finansijskom tržištu ne samo zemalja koje su direktno pogođene krizom, već i zemalja okruženja. Slabija eko-nomska aktivnost u zemljama Euro-zone, kao i veća opreznost budućih investitora uticala je na smanjenje priliva stranih direktnih investicija u našoj zemlji u 2011. godini. Neto priliv stranih direktnih investicija u 2011. godini iznosio je 389,1 milion eura ili 29,5% manje nego u 2010. go-dini. Iako su SDI smanjene u poređe-nju sa 2010. godinom, one su značaj-no učestvovale u finansiranju deficita tekućeg računa. Učešće neto priliva

Grafik 6.12Kretanja na računu tekućih transfera, u 000 eura

Grafik 6.13Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


SDI u BDP-u u 2011. godini je iznosi-lo 11,9%, što je za 5,9 procentnih poe-na manje učešće nego u 2010. godini i ispod je prosjeka priliva ostvarenog u periodu 2005 - 2009. godina.

U strukturi stranih direktnih investi-cija, najveći priliv je ostvaren po osno-vu investicija u nekretnine u iznosu od 184,3 miliona eura, što je za 1,3% manje nego u 2010. godini. Ulaganja u domaće kompanije i banke iznosila su 157,7 miliona eura. U formi inter-kompanijskog duga ostvaren je priliv od 132,6 miliona eura, što predstavlja smanjenje za 23,2%. Priliv po osnovu povlačenja novčanih sredstava koja su rezidenti investirali u inostranstvu iznosio je 20,1 milion eura.

Grafik 6.14Neto priliv stranih direktnih investicija i učešće u BDP-u

Grafik 6.15Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u 2011. godini

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

139Eksterni sektor

Boks 6.3 – Trend stranih direktnih investicija u svijetu i projekcije za 2012. godinu

Pored brojnih previranja na svjetskoj ekonomskoj i političkoj sceni, ukupan priliv stranih direktnih inve-sticija u svijetu u 2011. godini povećan je za 17% u poređenju sa prethodnom godinom. Prema prelimi-narnim procjenama UNCTAD-a, ukupan priliv SDI u 2011. godini iznosio je 1.509 milijardi dolara, čime je nadmašen prosječan priliv SDI iz pretkriznog perioda (2005-2007. godina) i nastavljen trend rasta od 2009. godine.

Povećanje priliva SDI zabilježe-no je u sve tri ekonomske gru-pacije – razvijene, zemlje u ra-zvoju i tranzicione ekonomije. Nakon tri godine uzastopnog pada, priliv SDI u razvijene zemlje povećan je za 18,5% u poređenju sa 2010. godinom, dostigavši 753,2 milijarde do-lara. Dok je priliv SDI u Evropu povećan za 22,8%, u SAD-u je smanjen za 7,7%, za razliku od 2010. godine kada su SAD zabi-lježile snažan oporavak SDI, a Evropa pad. Povećanje priliva SDI u razvijene zemlje u 2011. godini rezultat je većeg broja realizovanih prekograničnih merdžera i akvizicija.

Priliv SDI u tranzicione zemlje i zemlje u razvoju iznosio je više od polovine ukupnih SDI, iako je njihov udio u 2011. godini neznatno smanjen u odnosu na prethodnu godinu. Rast priliva SDI u zemlje u razvoju iznosio je 13,7% i dominantno je generisan rastom priliva regiona Latinske Amerike i Kariba (rast od 34,6). Tranzicione ekonomije Jugoistočne Evrope i Zajednice nezavisnih država su sa prilivom od 91,7 milijardi dolara zabilježile povećanje priliva za 30,6%. Najveći doprinos porastu priliva imala je Ruska Federacija sa ostvarenih 50,8 milijardi dolara priliva, gdje su ostvarena značajna ulaganja u energetski sektor.

Tokom 2011. godine mnoge zemlje su primijenile razne mjere u cilju liberalizacije i pospješivanja priliva SDI, ali je bilo i određenih mjera u pravcu veće kontrole stranih direktnih investicija. Prema procjenama UNCTAD-a, u 2012. godini se očekuje umjereni rast priliva SDI, za koji se pognozira da će dostići vrijed-nost od oko 1.600 milijardi dolara. Međutim, ranjivost svjetske ekonomije, dužnička kriza, neizvjesna budućnost eura i rastuća turbulentnost finansijskog tržišta ukazuju na rizike i nesigurnosti po pitanju SDI i faktori su koji će značajno uticati na kretanja stranih direktnih investicija u 2012. godini

Grafik 1Ukupan priliv SDI na globalnom nivou, u milijardama dolara

* Revidirani podaci za 2010. i preliminarne procjene za 2011. godinu

Izvor: UNCTAD - Global Investments Trends Monitor


Tabela 1 Ukupan priliv SDI po regionima i odabranim zemljama, u milijardama dolara

Region/zemljaUkupan priliv SDI

2010* 2011** Stopa rasta,%

Svijet 1.289,7 1.508,6 17,0

Razvijene zemlje 635,6 753,2 18,5

Evropa 346,8 425,7 22,8

Evropska Unija 314,1 414,4 31,9

Austrija 3,8 17,9 366,3

Belgija 72,0 41,1 -42,9

Irska 26,3 53,0 101,3

Luksemburg 20,3 27,2 33,8

Francuska 33,9 40,0 18,1

Njemačka 46,1 32,3 -30,0

Velika Britanija 51,8 77,1 49,0

SAD 228,2 210,7 -7,7

Japan -1,3 -1,3

Zemlje u razvoju 583,9 663,7 13,7

Afrika 54,7 54,4 -0,7

Latinska Amerika i Karibi 160,8 216,4 34,6

Brazil 48,4 65,5 35,3

Meksiko 19,6 17,9 -8,8

Azija i Okeanija 368,4 392,9 6,7

Zapadna Azija 58,2 50,4 -13,4

Turska 9,1 13,2 45,1

Južna, Istočna i Jugoistočna Azija 308,7 343,7 11,4

Kina 114,7 124,0 8,1

Indija 24,6 34,0 37,9

Malezija 9,1 11,6 27,6

Jugoistočna Evropa i ZND*** 70,2 91,7 30,6

Ruska Federacija 41,2 50,8 23,4

Izvor:UNCTAD-- Global Investments Trends Monitor, januar 2012

* Revidirani podaci; ** Preliminarne procjene UNCTAD-a, *** Zajednica nezaviskih država

Ukupan odliv stranih direktnih investicija iznosio je 105,6 miliona eura, što je za 4,9% više nego u 2010. go-dini. U strukturi odliva najviše se odnosilo na povlačenja sredstava nerezidenata investiranih u našu zemlju u iznosu od 73,2 miliona eura, gdje se veći dio odnosio na interkompanijski dug 46,2 miliona eura. Odliv po osnovu nekretnina iznosio je 17 miliona eura, dok je odliv po osnovu povlačenja sredstava investiranih u do-maće banke i preduzeća iznosio 10 miliona eura. Odliv po osnovu ulaganja rezidenata u inostranstvo iznosio 32,4 miliona eura.

141Eksterni sektor

Ukupan priliv portfolio investicija u 2011. godini iznosio je 221,2 miliona eura, što je na približno istom ni-vou kao i prethodne godine. Investicije u domaće hartije od vrijednosti iznosile su 219,3 miliona eura, dok je najveći priliv ostvaren po osnovu stranih ulaganja u dužničke hartije od vrijednosti, odnosno euroobveznice emitovane od strane države u iznosu od 180 miliona eura. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 57,6 miliona eura. Najveći dio odliva se odnosio na povlačenje sredstava investiranih u domaće vlasničke hartije od vrijednosti u iznosu od 41,4 miliona eura, dok se 16,2 miliona eura odnosilo na investiranje rezidenata u strane vlasničke hartije od vrijednosti. Povećanje priliva na računu portfolio investi-cija rezultiralo je ostvarenjem pozitivnog salda u iznosu od 163,6 miliona eura.

Boks 6.4 - Kreditni rejting Crne Gore i izgledi za 2012. godinu

Prema poslednjim podacima, objavljenim 13. decembra 2011. godine, međunarodna agencija za kre-ditni rejting „Standard & Poors“ potvrdila je Crnoj Gori dugoročni ‚BB’ suvereni rejting i kratkoročni ‚B’ suvereni rejting. Procjenjuje se da je u kratkoročnom periodu finansijska sposobnost dobra, ali da po-stoji rizik da u budućnosti dođe do pada sposobnosti ispunjavanja obaveza, zbog čega je perspektiva negativna. U poređenju sa prethodnom godinom kreditni rejting je nepromijenjen.

Tabela 1 Ocjena kreditnog rejtinga Crne Gore

Datum Dugoročni Perspektiva Kratkoročni

27. januar 2012. BB negativan B

31. mart 2010. BB negativan B

14. april 2008. BB+ negativan B

27. mart 2007. BB+ stabilan B

21. decembar 2005. BB pozitivan B

1. novembar 2005. BB stabilan B

20. decembar 2004. BB stabilan B

Izvor: Standard&Poors rating Services

U uslovima globalne krize i ograničenih i skupljih izvora finansiranja potencijalni rizik predstavlja spo-sobnost zemlje da servisira dugove i finansira deficit tekućeg računa. Međutim, visok deficit tekućeg računa ne mora uvijek da bude problem i razlog za snižavanje kreditnog rejtinga, ako finansijska tržišta vjeruju u održivost deficita i omogućavaju zemljama da se dalje zadužuju. Visok deficit tekućeg računa u Crnoj Gori u određenoj mjeri je strukturni fenomen i visoko je korelisan sa prilivom stranih investicija, za koje se očekuje da će povećati konkurentnost ekonomije. Održivost deficita se za sada ne dovodi u pitanje, jer je veći dio finansiran prilivom SDI. U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crna Gora ima bo-lji kreditni rejting od Bosne i Hercegovine i Albanije, dok isti rejting imaju Srbija i Makedonija. Hrvatska ima bolji kreditni rejting od naše zemlje.


Tabela 2

Kreditni rejting zemalja u okruženju za 2011. godinu

ZemljaStandard&Poors Moody’s

Dugoročni Prespektiva Kratkoročni Dugoročni Prespektiva

Srbija BB stabilan B - -

Hrvatska BBB- negativan A-3 Baa3 stabilan

Makedonija BB stabilan B - -

BiH B negativan B B2 negativan

Slovenija A+ posm. negativan A-1 Aa3 RUR-

Albanija B+ stabilan B B1 stabilan

Crna Gora BB negativan B Ba3 stabilan

Bugarska BBB stabilan A-3 Baa2 stabilan

Rumunija BB+ stabilan B Baa3 stabilan

Izvor: Standard&Poors, Moodys

U cilju povećanja kreditnog rejtinga i bolje eksterne pozicije zemlje u budućnosti potrebna je dalja diverzifikacija ekonomije, unapređenje kvaliteta i konkurentnosti domaćih proizvoda u izvoznim sek-torima i poboljšanje privrednog i investicionog ambijenta.

Na računu ostalih investicija u 2011. godini ostvaren je neto odliv u iznosu od 382,6 miliona eura. U po-smatranom periodu povećani su depoziti banaka u inostranstvu za 51,5 miliona eura, dok su istovremeno banke smanjile svoje obaveze po osnovu uzetih kredita za 166,9 miliona eura. Trend smanjenje duga banaka zabilježen je od početka krize, dok je u kriznoj 2008. godini i prethodnim godinama ostvaren značajan rast duga banaka, pretežno prema matičnim bankama u inostranstvu. U posmatranom periodu zabilježeno je povećanje zaduživanja privatnog sektora u inostranstvu, prije svega nebankarskih finansijskih institucija. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privatnog sektora iznosio je 410,9 miliona eura, što je značajno više nego u 2010. godini (270,2 miliona eura), dok je istovremeno zabilježeno i povećanje odliva po osnovu otplate glavnice koji je iznosio 254,7 milion eura (182,2 miliona eura u 2010. godini).

Na kraju 2011. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su manja za 114,3 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2010. godine.

7 ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA

145Analiza tržišta nekretnina

CBCG je sprovela u decembru svoju redovnu anketu o kretanju cijena nekretnina u Podgorici. Izračunavanje prosječne cijene za decembar 2011. godine bazirano je na uzorku koji je izveden na grupaciji od 72.917 sta-nova, koji odgovaraju lokacijama Podgorica 1, Podgorica 2 i Podgorica 3. Ove tri katastarske opštine prema podacima Uprave za nekretnine Podgorica, od 82 katastarske opštine predstavljaju najreprezentativniji dio Podgorice, s obzirom da obuhvataju uža gradska naselja. Na osnovu slučajnog uzorka od 2500 stambenih jedinica, broj uspješno popunjenih anketnih listića bio je 495, odnosno ukupna izlaznost je bila 19,8%.

Pitanja u upitniku su se odnosila na kvalitativne karakteristike stanova (način grijanja, posjedovanje inter-net priključka, broj soba, broj balkona, itd.) sa osnovnim ciljem da se utvdi relativni uticaj ovih kvalitativnih osobina na vrijednost stana. Subjektivna ocjena vrijednosti stana je postignuta putem postavljanja pitanja: „Ispod koje cijene vlasnici stana ne bi prodali stan u trenutku postavljanja pitanja?“.

Na osnovu dobijenih podataka, urađen je ekonometrijski model na osnovu koga se došlo do sljedećih rezul-tata: Prosječni kvadratni metar stambenog objekta52 u decembru mjesecu 2011. godine u Podgorici iznosi 1.151,2 eura što predstavlja pad od 1,9% u odnosu na septembar. Posmatrajući lančani indeks kretanja cijene nekretnina može se vidjeti da cijene stagniraju od septembra 2010. godine sa fluktuacijama do 2% naviše ili naniže, što ukazuje na „umrtvljenost“ ovog tržišta.

Tabela 7.1Lančani i bazni hedonički indeks nekretnina za period 2007-2011.

Period Cijena Eur Lančani indeks Bazni indeks

Septembar 2007 1697,6 100,0 100,0

Mart 2008 1738,3 102,4 102,4

Septembar 2008 1525,5 87,8 89,9

Mart 2009 1402,1 91,9 82,6

Septembar 2009 1223,1 87,2 72,1

Mart 2010 1128,3 92,2 66,5

Jun 2010 1191,5 105,6 70,2

Septembar 2010 1177,1 98,8 69,3

Decembar 2010 1185,2 100,7 69,8

Mart 2011 1171,2 98,8 69,0

Jun 2011 1163,0 99,3 68,5

Septembar 2011 1174,0 100,9 69,2

Decembar 2011 1151,2 98,1 67,8

Izvor: CBCG, 2011

52 Cijena stana prosječne starosti u Podgorici.


Tabela 7.2 Sumarna statistika prosječne vrijednosti, standardne devijacije,minimalne i maksimalne cijene pojedinih tipova stambenih objekata, u eurima

Varijable Br. Obs. Srednja Vrijednost St. Dev. Min.

CijenaMaks. Cijena

Prosječna cijena stambenog prostora 495 1153 306 720 2950

Prosječna cijena stambenog prostora – kuća 172 1132 311 750 2500

Prosječna cijena stambenog prostora – stan 323 1197 361 720 2950

Izvor: CBCG, 2011

Cijene stambenih objekata, na pojedinačnom ni-vou, kreću se u rasponu od 2950 eura na eksklu-zivnijim lokacijama do 720 eura na djelovima, koji su udaljeniji od centra grada, poput naselja Vrela ribnička, Stari aerodrom, Konik, Maline, Tološi i Zabjelo. Osnovni trend predstavlja diver-zifikacija cijena po zonama, što ukazuje da se tra-žnja za stanovima značajno izdiferencirala.

Tako cijena m2 za zonu Podgorica 1 u decembru 2011. godine je iznosila 1.301,1 eura i kretala se u rasponu od 750 do 2950 eura. Prosječna cijena u Podgorica II je iznosila 1.140 eura, dok je u Pod-gorici III iznosila 870,1 eura.

Iz grafika br. 7.1 i 7.2 se može utvditi da obije vremenske serije - cijene stambenih objekata i kvadrature imaju sličan raspored i da zbog njiho-ve limitiranosti sa gornje i donje strane (stanovi ne mogu biti manji od 10 m2 niti veći od recimo 1000 m2 kao i njihove cijene) u ekonometrijski model moramo uključiti logaritme umjesto ni-voa, Takođe, treba napomenuti da su ove distri-bucije u skladu sa očekivanim, a takođe ovi grafi-ci jako podsjećaju na krivu distribucije dohotka.

Opisna statistika, provjera održivosti mo-dela i rezultati ekonometrijskog modela hedoničkog indeksa Crne Gore

Testovi robustnosti pokazuju da je model dobro specificiran, da nema problema sa multikoline-arnošću (izuzetno niska vrijednost VIF-a), kao ni funkcionalnom formom (Ramsey Reset test).

Grafik 7.1Histogram distribucije cijena stambenih objekata decembar 2011. godine

Grafik 7.2Histogram distribucije varijable kvadratura decembar 2011. godine

147Analiza tržišta nekretnina

Tabela 7.3

Empirijski rezultati modela prosječne cijene stambenog prostora, jun 2010. godine

Varijable Koeficijent Standardna greška t-vrijednost P>t

lnmetar 0,21 0,02 2,3 0,04

podgorica1 0,08 0,05 1,4 0,16

podgorica2 0,03** 0,04 2,0 0,03

kuća 0,18*** 0,03 4,2 0,00

preko_65msqr 0,31*** 0,03 9,5 0,00

do6_spratova -0,04 0,03 -1,5 0,16

do5g_starosti 0,12** 0,03 2,11 0,03

5-10_godina 0,09* 0,01 1,9 0,08

balkon_1 -0,11*** 0,04 -3,5 0,00

balkon_0 -0,36*** 0,03 -5,66 0,00

soba_0 -0,05 0,05 -1,41 0,19

soba1 -0,15*** 0,04 -3,59 0,00

soba2 -0,11*** 0,04 -3,14 0,00

telefon 0,07 0,04 1,3 0,18

struja 0,39*** 0,04 7,4 0,00

internet_ima 0,007 0,04 0,2 0,79

garaza_ima 0,12*** 0,04 3,2 0,00

Konstantna 3,02*** 0,29 7,8 0,00

Dijagnostika:Broj observacija 495R_squared=0.62VIF=2,9Ramsey Reset testF(3, 280) = 1.27Prob > F = 0.19

Objašnjenje: * značajnost na 10%,**značajnost na 5%,***značajnost na 1%

Kao što se iz tabele 7.2 može zaključiti na cijenu stambenog prostora mjereno nivoom signifikantnosti, po-sebni značaj ima broj soba (one koje imaju više od jedne spavaće sobe imaju veću cijenu), takođe na cijenu pozitivno utiče i posjedovanje balkona, struja kao izvor za grijanje, kao i posjedovanje garaže.

Iz tabele 7.4 se može zaključiti da se kretanje cijena u Crnoj Gori, gdje je ostvaren godišnji pad od 2,28% (sa 1185,2 eura na 1151,2 eura) - tokom 2011. godine, može smatrati umjerenim u odnosu na godišnji pad zabi-lježen u Hrvatskoj (-5,24%) ili Bugarskoj (-5,58%), a treba imati u vidu i da je u velikom broju zemalja došlo do rasta cijena na ovom tržištu, što uz oporavak tržišta SAD-a i Velike Britanije može da ukazuje da slijedi blagi oporavak na globalnom nivou.


Tabela 7.4 Kretanje nominalnih cijena nekretnina u odabranim zemljama, decembar 2011.

DržavaGodišnji rast

Ocjena trendaGodišnji rast Q-O-Q (%)

Q4 2010/Q4 2009. Q4 2011/Q4 2010. Q4 2011/Q3 2011.

LETONIJA 10,31 - 4,81 -0,45

SINGAPUR 17,56 - 5.85 0,24

HONK KONG 22,13 - 11,36 -2,43

IZRAEL 17,04 - -1,21 -1,78

AUSTRALIJA-8 GRADOVA 4,64 - -4,84 -1,05

TAJVAN 10,91 - -7,44 -1,78

FINSKA 5,23 - 1,04 -1,41

NORVEŠKA 6,60 + 7,97 -0,39

JUŽNA AFRIKA 3,16 - 2,8 -1,14

VELIKA BRITANIJA 0,57 + 1,15 -1,12

KINA-ŠANGAJ 2,65 - 1,28 -0,28

JAPAN-TOKIO 5,82 - -3,98 -0,76

INDONEZIJA-14 GRADOVA 2,91 + 5,05 1,16

NJEMAČKA 3,06 + 3,89 2,58

ŠVAJCARSKA 1,12 + 4,42 1,73

NOVI ZELAND -0,74 - 1,84 3,00

ISLAND -1,49 - 7,18 2,06

PORTUGAL -2,21 - -4,15 -2,08

HOLANDIJA -1,00 - -3,38 -1,8

POLJSKA-6 GRADOVA 0,64 - -6,60 -0,93

SLOVAČKA -2,08 - -2,68 -0,96

GRČKA-ATINA -5,83 - -7,94 -4,12

ŠPANIJA -3,53 - -6,78 -1,59

HRVATSKA -5,24 - -0,92 -0,07

BUGARSKA -5,58 - -6,16 -1,53

LITVANIJA -4,01 + -0,36 -0,41

UKRAJINA-KIJEV -9,47 + 5,29 10,32

IRSKA -11,04 - -15,82 -5,23

CRNA GORA-PODGORICA -1,9 - -1,8 -2,87

Izvor: Global proprety Guide 2011 i istraživanje CBCG, 2011.

8 MEĐUNARODNA EKONOMIJA

151Međunarodna ekonomija

Globalna ekonomija, gotovo tri godine nakon krize, nastavlja da se suočava sa nestabilnostima. U 2011. godini globalna aktivnost je usporena, finansijska nestabilnost i averzija prema riziku investitora je naglo porasla, a makroekonomske neravnoteže po regionima su i dalje izražene. Neuravnotežena ekspanzija odražava nea-dekvatan prelaz od javne ka privatnoj tražnji u razvijenim ekonomijama i od rasta vođenim eksternom tra-žnjom ka rastu vođenim domaćom tražnjom u zemljama u razvoju.

Ekonomski rast je bio prilično neujednačen po pojednim regionima. U SAD-u, rast je oslabljen usporenim prelaskom sa javne na privatnu tražnju. Evropa je pritisnuta dužničkom krizom u pojedinim djelovima Eu-rozone. Japan se polako izvlači iz recesije, koja je došla kao posljedica zemljotresa i cunamija iz marta 2011. godine. U Aziji, ekonomske aktivnosti su i dalje snažne, uprkos lancu poremećaja izazvanog zemljotresom u Japanu. Južna Emerika pokazuje snažan rast, dok u regionu Centralne Amerike i Kariba rast je znatno manji. Na Bliskom Istoku i Sjevernoj Africi socijalni nemiri su negativno uticali na rast, ali su visoke cijene nafte povećale proizvodnju u regionima izvoznicima nafte. Strukturni problemi sa kojima se suočavaju krizom pogođene razvijene ekonomije, su veći nego što se očekivalo, a proces izrade i implementacije reformi još komplikovaniji. Perspektiva za ove ekonomije je nastavak, ali slabije i neuravnotežene, ekspanzije. Zemlje u razvoju nastavljaju da se šire, pri čemu neke od njih i po stopama rasta iznad predkriznog prosjeka. Međutim, realno je očekivati usporavanje globalnog rasta pod uticajem smanjenja eksterne tražnje iz glavnih razvijenih ekonomija.

Finansijski uslovi su se pogoršali, usporen je rast svjetske ekonomije, a rizici su naglo porasli tokom četvrtog kvartala 2011. godine, kada je kriza Euro zone ušla u novu fazu. Globalna ekonomija je u trećem i četvrtom kvartalu, ostvarila rast BDP-a od 3,5% odnosno 3,3%, dok za cijelu 2011. godišnja stopa rasta iznosi 3,8%. Projekcije globalnog rasta iznose 3,3%53 u 2012. i 3,9% u 2013. godini, što je za 0,7% odnosno 0,6% manje u odnosu na projekcije MMF-a iz septembra 2011. godine. Po poslednjim prognozama očekuje se blaga recesija u Eurozoni (-0,5% u 2012. godini), dok je smanjena i stopa rasta razvijenih zemalja zbog prelivanja krize iz Eurozone kroz trgovinske i finansijske kanale (na 1,2% u 2012. godini, u odnosu na projektovanih 1,9% iz septembra 2011. godine). Neki od izazova koji stoje pred razvijenim zemljama su: obnavljanje povjerenja, zaustavljanje krize u Eurozoni podržavajući rast, i obezbeđenje veće likvidnosti i monetarnih pogodnosti. U velikim razvijenim ekonomijama, ključni zahtjevi politika se odnose na srednjoročne fiskalne neravnoteže i reformu finansijskih sistema, a istovremeno i podršku oporavku ekonomskog rasta. Rast BDP-a zemalja u razvoju procijenjen je na 6,2% u 2011. godini, dok je prema projekcijama MMF-a za 2012. i 2013. godinu predviđen rast od 5,4% i 5,9%, respektivno.

53 IMF World Economic Outlook Update, January 2012


Tabela 8.1 Procjene MMF-a odabranih makroekonomskih indikatora

2010. 2011.

2012. 2013. 2012. 2013. 2011. 2012. 2013.

ProjekcijePromjena procjene

u odnosu na Septembar 2011

Q4 na Q4

Procjena Projekcija

BDP na svjetskom nivou 5,2 3,8 3,3 3,9 -0,7 -0,6 3,3 3,4 4,0

Razvijene ekonomije 3,2 1,6 1,2 1,9 -0,7 -0,5 1,3 1,3 2,1

SAD 3,0 1,8 1,8 2,2 0,0 -0,3 1,8 1,5 2,4

Eurozona 1,9 1,6 -0,5 0,8 -1,6 -0,7 0,8 -0,2 1,2

Njemačka 3,6 3,0 0,3 1,5 -1,0 0,0 1,8 0,7 1,6

Francuska 1,4 1,6 0,2 1,0 -1,2 -0,9 0,9 0,5 1,3

Italija 1,5 0,4 -2,2 -0,6 -2,5 -1,1 -0,1 -2,7 0,9

Španija -0,1 0,7 -1,7 -0,3 -2,8 -2,1 0,2 -2,1 0,6

Japan 4,4 -0,9 1,7 1,6 -0,6 -0,4 -0,9 1,9 1,5

Velika Britanija 2,1 0,9 0,6 2,0 -1,0 -0,4 0,8 1,0 2,4

Kanada 3,2 2,3 1,7 2,0 -0,2 -0,5 2,1 1,7 2,0

Ostale razvijene ekonomije 5,8 3,3 2,6 3,4 -1,1 -0,3 2,9 3,2 3,5

Novo-industrijalizovane zemlje Azije 8,4 4,2 3,3 4,1 -1,2 -0,3 3,8 4,3 3,8

Zemlje u razvoju 7,3 6,2 5,4 5,9 -0,7 -0,6 5,9 6,0 6,3

Centralna i Istočna Evropa 4,5 5,1 1,1 2,4 -1,6 -1,1 3,4 1,4 3,0

Zemlje Komonvelta 4,6 4,5 3,7 3,8 -0,7 -0,6 3,2 3,5 3,7

Rusija 4,0 4,1 3,3 3,5 -0,8 -0,5 3,5 2,8 4,0

Zemlje u razvoju u Aziji 9,5 7,9 7,3 7,8 -0,7 -0,6 7,4 7,9 7,6

Kina 10,4 9,2 8,2 8,8 -0,8 -0,7 8,7 8,5 8,4

Indija 9,9 7,4 7,0 7,3 -0,5 -0,8 6,7 6,9 7,2

Azijske zemlje 5* 6,9 4,8 5,2 5,6 -0,4 -0,2 3,7 7,4 5,0

Latinska Amerika i Karibi 6,1 4,6 3,6 3,9 -0,4 -0,2 3,9 3,3 5,0

Brazil 7,5 2,9 3,0 4,0 -0,6 -0,2 2,1 3,8 4,1

Meksiko 5,4 4,1 3,5 3,5 -0,1 -0,2 4,1 3,1 3,6

Bliski Istok i Sjeverna Afrika 4,3 3,1 3,2 3,6 ... ... ... ... ...

Podsaharaska Afrika 5,3 4,9 5,5 5,3 -0,3 -0,2 ... ... ...

Južna Afrika 2,9 3,1 2,5 -1,1 -0,6 2,4 3,0 3,7

EU 2,0 1,6 -0,1 1,2 -1,5 -0,7 0,8 0,3 1,7

Volumen svjetske trgovine 12,7 6,9 3,8 5,4 -2,0 -1,0 ... ... ...

Uvoz razvijenih ekonomija 11,5 4,8 2,0 3,9 -2,0 -0,8 ... ... ...

Uvoz ekonomija u razvoju 15,0 11,3 7,1 7,7 -1,0 -1,0 ... ... ...

Izvoz razvijenih ekonomija 12,2 5,5 2,4 4,7 -2,8 -0,8 ... ... ...

Izvoz ekonomija u razvoju 13,8 9,0 6,1 7,0 -1,7 -1,6 ... ... ...

* Uključuje: Indoneziju, Maleziju, Filipine, Tajland i Vijetnam.

Izvor: World Economic Outlook Update, IMF January 2012

U 2011. godini inflacija je u razvijenim zemljama iznosila 2,6%54, dok se za 2012. predviđa njen pad na 1,4%, zbog slabije tražnje i stabilizacije ili opadanja cijena roba. U zemljama u razvoju, očekuje se smanjenje infla-

54 IMF World Economic Outlook , September 2011


tornih pritisaka kao i usporavanje cijena hrane. Stoga je projektovan njen pad sa 7,5% u 2011. godini na 5,9% u 2012. godini55.

Globalno okruženje trenutno karakteriše osjetljiv finansijski sistem, visok deficit i javni dug, što može do-vesti do pesimizma i podsticanja širenja negativnih šokova, među kojima je najkritičnije pogoršanje krize u Eurozoni. U ovakvim uslovima MMF u svom Outlook-u ističe tri uslova za oporavak: održivo, ali postepeno prilagođavanje; obezbjeđenje likvidnosti i olakšavanje monetarne politike, najviše u razvijenim ekonomija-ma, i obnavljanje poverenja u uspješno djelovanje kreatora politika. Zemlje sa relativno jakom fiskalnom i eksternom pozicijom, ne bi trebale da se u istoj mjeri prilagode kao i zemlje sa fiskalnim teškoćama ili zemlje koje se suočavaju sa značajnim tržišnim pritiscima. Kroz skladnu međusobnu akciju, kreatori politike mogu da doprinesu ponovnom uspostavljanju povjerenja.

8.1. Konjukturna kretanja

8.1.1. Razvijene zemlje

Sjedinjenje Američke Države (SAD)

Tokom prve polovine 2011. godine, ostvaren je neznatan ekonomski rast u SAD od 0,8%. Značajan rast svet-skih cijena nafte koji je otpočeo krajem 2010. godine i uticaj zemljotresa u Japanu su, između ostalog, naj-značajniji uzroci ovog usporavanja. U četvrtom kvartalu ekonomska aktivnost postepeno dobija zamah, a ekspanzija je vođena potrošnjom i promjenama kod privatnih zaliha. Realni rast raspoloživog dohotka ojačao je u drugoj polovini 2011. godine, ali je ostao ispod realnog rasta privatne potrošnje. To je doprinijelo procjeni rasta BDP-a od 1,7%56 za cijelu 2011. godinu, dok se za 2012. i 2013. godinu prognozira rast od 1,5% i 2%, respektivno.

Što se tiče kretanja cijena, godišnji inflacija je dostigla vrhunac u septembru od 3,9%, dok je u decembru 2011. godine ipak smanjena na 3%. Tome je doprinijeo pad cijena hrane i energije. Za 2012. i 2013. godinu se prognozira smanjenje inflacije na 2,1% odnosno 1,9%. Očekuje se i smanjenje nezaposlenosti i poboljšanje i unapređenje uslova na tržištu rada.

Japan

U prvoj polovini 2011. godine, a nakon razornog zemljotresa u martu, ekonomija Japana je nazadovala za oko 3%. Iako je u trećem kvartalu zabilježen snažan oporavak, on je zaustavljen krajem godine. MMF je procije-nio da ukupni pad BDP-a za 2011.godinu iznosi 0,9%, dok se za 2012. i 2013. godinu projektuje rast od 1,7% odnosno 1,6%. Ipak, eventualno slabljenje tražnje u drugim velikim ekonomijama i otežano finansiranje re-konstrukcije nakon zemljotresa moglo bi da utiče na slabiji rast od projektovanog.

Situacija na tržištu rada je pogoršana negativnim uticajem zemljotresa i cunamija, ali se postepeno popravlja. Stopa nezaposlenosti je smanjena na oko 4% krajem 2011, na najniži nivo od rekordnih 5,6% u 2009. godini. Veće međunarodne cijena nafte i drugih primarnih proizvoda, kao i zemljotres uticali su na rast opšteg nivoa

55 Isto56 Izvor: „World Economic Situation and Prospects 2012“, January 2012


cijena u Japanu, nakon duge deflacije. Inflacija je porasla na 0,8% (dok je prethodne dvije godine zabilježena deflacija od oko 1%). Međutim, predviđa se mogućnost ponovnog pada cijena u 2012. i 2013. godini, na 0,5% i 0,3%57, respektivno.

U maju 2011, izvoz je počeo da se oporavlja od martovskih nepogoda, ali je usporen tokom godine pod uti-cajme smanjenja globalne tražnje. Ubrzo nakon zemljotresa uvoz je značano porastao, najviše zbog porasta tražnje za hranom, ali je nakon prvog „šoka“ taj rast usporen. Trgovinski suficit je značajno smanjen tokom 2011. godine, dok je suficit tekućeg računa smanjen za oko 1 procentni poen BDP-a. Očekuje se da će suficit ostati nešto ispod 3% BDP-a.

U cilju ograničenja uticaja finansiranja posljedica zemljotresa na budžetski deficit Vlada Japana pokušava da pronađe rješenje, povećanjem poreza i prodajom sopstvene imovine. Ukupni državni dug Japana je veći od 200% BDP-a, najveći među razvijenim zemljama, stoga je plan Vlade da poveća porez na potrošnju, na 10% do 2015. godine, ali je veoma neizvijesno da li će to biti dovoljno da se doprinese održivom nivou duga.

8.2. Evropska unija (EU)

Krajem 2011. godine došlo je do „slabljenja“ rasta u zemljama EU što je dovelo do revidiranja jesenjih projek-cija BDP-a. Nakon slabog trećeg kvartala, ekonomije EU i Eurozone su prema procjeni Eurostata u četvrtom kvartalu imale pad BDP-a od 0,3%. Domaća tražnja je najviše doprinijela padu BDP-a u četvrtom kvartalu, usljed smanjenja povjerenja potrošača. Za 2011. godinu se procjenjuje rast od po 1,6% u EU i EMU-u.

Za 2012. godinu se procjenjuje nulti rast BDP-a za EU i blaga recesija u Eurozoni od -0,3%58, što predstavlja korekciju naniže u odnosu na jesenje prognoza za 0,6 p.p. odnosno 0,8 p.p. Prognoze pokazuju da se oporavak očekuje u drugoj polovini godine, usljed postepenog povratka povjerenja potrošača, kao i dodatnom fiskal-nom konsolidacijom u jednom broju država članica. Najnovije prognoze daju negativnu stopu rasta Belgije, Španije, Italije, Kipra, Holandije, Slovenije i Mađarske, Grčke i Portugala, dok je jesenja prognoza predviđala pad BDP-a samo u poslednje dvije države.

Tokom 2011. godine došlo je do rasta inflacije u EU i Eurozoni (godišnja stopa inflacije 3% i 2,7%, respektiv-no59). Obzirom na očekivanje pada BDP-a i slabljenja cijena roba očekuje se postepeni pad inflacije u 2012. godini, na 2,3% u EU i 2,1%60 u Eurozoni.

Neki od rizika koji su identifikovani u jesenjoj prognozi Evropske komisije su ostvareni. Zbog postojanja i da-lje velikih neizvjesnosti, ostaje visok rizik smanjenja rasta BDP-a. Prognoze Evropske Komisije oslanjaju se na pretpostavku da politike koje su donešene i koje se sprovode na nivou EU i država članica omogućavaju preva-zilaženje dužničke krize. Ova pretpostavka se temelji na povratku povjerenja i oporavku investicija i potrošnje u drugoj polovini 2012. godine. Osim toga, finansijska situacija na tržištu je i dalje slaba. Ukoliko se intenzivira dužnička kriza, uz porast premije rizika i transimisiju negativnih šokova, moglo bi da dođe do kontrakcije kredi-ta i kolapsa domaće tražnje. Takav ishod bi vjerovatno izazvao duboku i produženu recesiju, ne štedeći čak ni one

57 Isto.58 Izvor: European commission „Interim forecast“ Februar 2012. godine59 Izvor: Eurostat60 Isto.


zemlje koje su joj do sada odolijevale. Dodatni rizik koji se ističe je smanjenje globalne tražnje, do koje može doći kao rezultat smanjenja zavisnosti zemalja u razvoju od razvijenih ekonomija. U ovom trenutku se očeku-je opadanje inflacije, ali rizici koji bi mogli voditi porastu inflacije odnose se na povećanje indirektnih poreza, kao i povećanje cijena roba usljed porasta cijena nafte koje bi mogle biti izazvane prekidima snabdijevanja, naročito u slučaju intenziviranja geopolitičkih tenzija.

8.3. Zemlje u razvoju

BRIC ekonomije

BRIC zemlje (Brazil, Rusija, Indija i Kina) zabilježile su snažan rast u 2010. i prvoj polovini 2011. godine. Me-đutim, u drugoj polovini 2011. godine suočile su se sa usporavanjem rasta tražnje.

Tabela 8.2Projekcije kretanja BDP-a „BRIC“ ekonomija za 2012. godinu

Zemlje 2010. 2011e 2012p 2013p

Brazil 7,5 3,4 3,2 3,9

Rusija 4,0 4,0 4,1 4,1

Indija 9,9 7,7 7,2 8,2

Kina 10,4 9,3 8,5 9,5

Izvor: OECD Economic Outlooke – procjenap - prognoza

Posle dugog perioda visokih kamatnih stopa, postoje naznake preokreta u ciklusu kamatnih stopa koje pred-vode Brazil i Kina. Centralna banka Brazila je već smanjila referentnu kamatnu stopu u septembru 2011. godine, dok su kineske monetarne vlasti smanjile stopu obavezne rezerve u decembru 2011. godine. Umjeren rast i opadanje inflacije trebalo bi da stvori prostor za smanjenje kamatnih stopa u Rusiji i Indiji u 2012. godi-ni. Pozitivan uticaj tog smanjenja na ekonomski rast, očekuje se u drugoj polovini godine.

Sa očekivanjem da će Eurozona ući u recesiju u 2012. godini, izvoz BRIC ekonomija će biti na udaru zbog njihove izloženosti ovim prostorima. Naime, prema podacima UNCTAD-a (Konferenciji Ujedinjenih Naci-ja o trgovini i razvoju) Evropska Unija čini najmanje petinu od ukupnog izvoza ovih zemalja, sa posebnom izloženošću Rusije.

Brazil

U Brazilu, ekonomska aktivnost je opala u drugoj polovini 2011. godini. Usporavanje je ostvareno u sektoru proizvodnje, sa smanjenjem industrijske proizvodnje od 1,7% u posljednjem kvartalu 2011. Inflatorni pritisci ostali su povećani sa godišnjom stopom inflacije od 6,7%.

Prvi put nakon više od dvije godine ekonomski rast Brazila je neznatno usporen u trećem kvartalu 2011. go-dine. Visoke kamatne stope, visoka inflacija i kontrola inostranog kapitala doprinijeli su odlaganju potrošnje


i investicija u pomenutom periodu. To je uticalo na usporavanje rasta BDP-a od 2,9% u 2011. godini (što je značajno manje od 7,5% u 2010. godini). Sa indikacijama slabog rasta u poslednjem kvartalu 2011. godine, i odliva portfolio kapitala, koji su doprinijeli slabljenju valute, kreatori ekonomske politike su donijeli mjere za stimulisanje tražnje i investicija. Mjere uključuju: smanjenje referentne kamatne stope, smanjenje poreza na finansijske transakcije u cilju privlačenja SDI i paket fiskalnih mjera za podršku potrošnji i podsticaju gra-đevinarstva. Ove mjere bi trebale da izazovu rast domaće tražnje u drugoj polovini 2012. godine. U okviru Programa rasta planirane su dugoročne investicije za podršku privatnog sektora, što će uticati na dalji rast investicija. U 2012. se predviđa rast BDP-a od 3,3%, a 4,9% u 2013. godini, dok se očekuje smanjenje stope inflacije od 5,3% i 5%, respektivno.

Rusija

Za razliku od ostalih zemalja iz BRIC grupacije, BDP Rusije je nastavio sa rastom u 2011. godini dostižući 4,3% (u 2010. godini 4%). Nastavak rasta rezultat je snažne potrošnje i investicione aktivnosti, kao i uspora-vanja rasta uvoza. Ipak, zbog znakova smanjenja rasta u idustrijskom sektoru, izloženosti trgovinskog bilansa usporavanju u Eurozoni, kao i oslanjanja na cijene nafte koje bi mogle opasti u 2012. zbog smanjenja globalne tražnje, može se očekivati umjereniji rast od 3,7%. Ipak, ostaje i dalje problem „ranjivosti“ zbog krize u Euro-zoni (koja čini 35% ruskog izvoza), kao i mogućeg pada cijena nafte.

Značajan skok poljoprivredne proizvodnje zajedno sa monetarnim i fiskalnim mjerama preduzetim počet-kom 2011. godine, uticao je na smanjenje inflacije sa 9,6% u januaru, na 6% u decembru. Za 2012. se predviđa prosječna inflacija od 6,9%, za 2013. godinu očekuje se inflacija od 6,7%61.

Prema preliminarnoj procjeni rast BDP-a je iznosio 4,3%62 u 2011. godini. Do rasta je najviše došlo usljed rasta domaće tražnje. Krajem 2011. godine Banka Rusije je podigla stopu na svoje depozitne operacije za 25 baznih poena na 4%63, snižavajući glavnu stopu refinansiranja za 25 baznih poena na 8% s ciljem da smanji nestabilnost međubankarskih kamatnih stopa. Takođe usvojene su dodatne mjere kako bi se unaprijedila fleksibilnost kursa.

Indija

U Indiji je tokom 2011. godine došlo do značajnog pada u industrijskom sektoru, najviše usled pada u prera-đivačkoj industriji i vađenju ruda, dok je snabdijevanje električnom elegijom, gasom i vodom zabilježilo rast. Sektor usluga je ostao elastičan. Izvoz je rastao zbog slabljenja rupia, dok su potrošnja i investicije smanjene. Inflacija je ostala najveći izazov sa kojim se suočavala indijska ekonomija u 2011. godini (prosječna godišnja stopa 9,4%). Međutim, uz monetarno pooštravanje i usporeniji rast BDP-a, očekuje se umjerenija stopa infla-cije od 7% u 2012. godini i 5,8% u 2013. godini.

U Indiji, u četvrtom kvartalu 2011. godine rast realnog BDP je iznosio 6,3%, što predstavlja usporavanje u odnosu na treći kvartal kada je rast iznosio 6,7%. Za 2012. godinu se predviđa rast od 7,5%, za 2013. godinu 8,1%.

61 Izvor: „World Economic Situation and Prospects 2012“, January 201262 Izvor: Monthly Bulletin ECB, March 2012.63 Isto


Kina

U Kini, je došlo do usporavanja ekonomskog rasta, tako da je stopa rasta BDP-a iznosila 9,2%. „Slabija“ ek-sterna tražnja je dovela do pada izvoza za 13% u 2011. godine. Eksterne neravnoteže su smanjene, sa padom suficita tekućeg računa Kine na 2,7% BDP-a u 2011, sa 5,1% u 2010. Međunarodne rezerve su i dalje veoma visoke, ali su lagano opale u posljednjem kvartalu 2011, da bi na kraju godine iznosile 3,2 triliona USD. Doma-ća tražnja je i dalje ostala u velikoj mjeri otporna na eksterne šokove. Inflatorni pritisci su se značajno smanjili od sredine 2011. godine, zbog „usporavanja“ ekonomske aktivnosti i zbog stabilizacije globalnih cijena roba. Tako da je godišnja inflacija u decembru 2011. godine iznosila 4,1%. Za 2012. godinu se očekuje nastavak tendencije blagog usporavanja rasta, tako da je očekivana stopa rasta 8,5%, što je prvi put od 2001. godine da stopa rasta bude niža od 9%. Ključni rizici za ekonomiju Kine proizilaze iz velike trgovinske izloženosti ka Evropi i usled „pregrijavanja“ tržišta nekretnina.

Jugoistočna Evropa

Kratkoročne ekonomske perspektive za region jugoistočne Evrope su i dalje slabe, a neizvjesnost je povećana kao rezultat dužničke krize u Eurozoni. Posebno zabrinjava ranjivost finansijskog sektora, imajući u vidu da je većina bankarskih sistema u stranom vlasništvu i da se većina zemalja oslanja na finansiranje iz inostran-stva. Dok je oporavak zabilježen u prvoj polovini 2011. godine, ekonomska aktivnost slabi u drugoj polovini godine.

Ekonomski oporavak u privredama jugoistočne Evrope koji je počeo 2010. godine nastavljen je i u 2011, u početku „vođen“ rastom izvoza, a kasnije i porastom domaće tražnje. Ipak, u regionu je i dalje prisutan rast potrošnje domaćinstava, a investicije su ispod trenda, zbog ograničene dostupnosti kredita, usporenog rasta realnih zarada i slabog priliva SDI. Nastavak finansijskih turbulencija i slab rast u Eurozoni prijeti da se pre-lije u region putem trgovine i finansijskih tokova. Rast BDP-a bio je pozitivan u 2011. u svim ekonomijama u regionu i u prosjeku je iznosio 1,7%64, u poređenju sa 0,6% u 2010. godini. S obzirom da su za zemlje regi-ona najvažnija izvozna tržišta zemalja EU nijedna privreda u regionu ne očekuje „snažan“ rast proizvodnje u 2012. godini. Očekuje se agregatni rast BDP-a regiona jugoistočne Evrope od 2,3% u 2012. godini a 3,2% u 2013. godini, u skladu sa poboljšanjem privrednog ambijenta.

Tokom 2011. godine došlo je do rasta inflacije sa prosječnih 2,8% u 2010. godini na 5%65 u 2011. godini (što je najviše prouzrokovano rastom prosječne inflacije u Srbiji koja je iznosila 11%). U 2012. godinu očekuje se da će inflacija iznositi oko 3%, zbog usporenog rasta plata, ograničenog rasta potrošačke tražnje, i pod pretpo-stavkom nepostojanja ozbiljnijih šokova na strani ponude.

U prvoj polovini 2011. godine, nezaposlenost je povećana (sa i onako visokog nivoa) u većini zemalja u regio-nu, posebno u Hrvatskoj i Srbiji, s obzirom da je rast zaposlenosti kasnio za oporavkom proizvodnje. U drugoj polovini godine, nezaposlenost je počela da opada, usljed cikličnog oporavka i nastavka reformi na tržištu rada. Ako se ovi trendovi nastave, očekuje se smanjenje nezaposlenosti u cijelom regionu u 2012. godini. Ipak, veliki dio nezaposlenosti je strukturne prirode i zahtijeva fundamentalne reforme u oblasti tržišta rada, obrazovanja i politike konkurencije.

64 Izvor: UN/DESA „World Economic Situation and Prospects 2012“65 Isto.


Tabela 8.3Projekcije kretanja BDP-a zemalja regiona za 2012. godinu

Zemlje MMF EBRD UN/DESA Vienna Institute

BiH 3,0 0,5 2,0 1,4

Hrvatska 0,3 1,0 2,0 1,0

Makedonija 2,0 1,8 3,0 4,0

Srbija 3,0 1,1 2,5 3,0

Izvor: Sajtovi navedenih međunarodnih institucija

Realni BDP u Hrvatskoj porastao je za 0,3% u prva tri kvartala 2011. godine, prema procjeni Hrvatske Na-rodne banke. Mjesečni podaci ukazuju da je ekonomija dodatno oslabila u četvrtom kvartalu. Ipak, nakon dvije godine recesije procjena MMF-a za 2011. godinu iznosi 0,3%. Prema mišljenju MMF-a, ono što optere-ćuje domaću tražnju je visoka nezaposlenost i zaduženost privatnog sektora. Izvoz je opterećen slabom kon-kurentnošću i „uskom“ izvoznom bazom, a tržište rada je jedno od najmanje konkurentnih u regionu. MMF ističe i potrebu za strukturnim reformama koje će omogućiti rast u srednjoročnom razdoblju. Reforme se od-nose na povećanje fleksibilnosti rada, promjenom zakona o radu, smanjenje broja zaposlenih u javnom sekto-ru, reformu sisitema socijalne zaštite, ubrzavanje privatizacija i generalno dalje unapređenje poslovne klime.

Takođe, neophodna je i fiskalna konsolidacija radi ograničavanja daljeg rasta duga. Javni dug je dostigao 45% procijenjenog BDP-a za 2011. godinu (procjena je da bi sa potencijalnim obavezama bio i viši od 60% BDP-a). Fiskalni deficit je sa 4,9% BDP-a u 2010. godini porastao na 5,6% u 2011. godini. Bez fiskalne konsolidacije deficit budžeta bi i u srednjoročnom razdoblju prema procjeni MMF-a bio približan nivou od 6% BDP-a, zbog troškova kamata, dok bi javni dug mogao porasti na oko 70% BDP-a ili preko 85% uključujući potencijalne obaveze.

Fizički obim industrijske proizvodnje smanjen je za 1,2% u 2011. godini u odnosu na 2010. godinu. U istom periodu nominalni rast prometa u trgovini na malo iznosio je 4%. Nepovoljni uslovi u realnom sektoru nega-tivno su se odrazili na tržište rada. Stopa nezaposlenosti bilježi rast od početka 2009. godine, tako da je u tre-ćem kvartalu 2011. godine prema anketi radne snage, stopa nezaposlenosti porasla na 12,2%, dok je u trećem kvartalu 2010. godine iznosila 11,9%. Prosječne nominalne bruto plate su porasle za1,4%, dok su prosječne neto plate ostvarile rast od 1,8% u 2011. u odnosu na 2010. godinu. Godišnja stopa inflacije u 2011. godini kretala se između 1,9% i 2,6% da bi u decembru iznosila 2,1%. Deficit tekućeg računa platnog bilansa u 2011. godini iznosio je 1,2% BDP-a, dok se prema procjeni Evropske Komisije očekuje njegov pad na 0,6%66 BDP-a.

U 2011. godini došlo je do usporavanja rasta u Srbiji i pada inflacije. Ostvaren je rast BDP-a u svim kvartali-ma 2011. godine, a prema procjeni Republičkog zavoda za statistiku ukupan rast BDP-a iznosi 1,9%. U 2011. godini inflacija je bila iznad ciljanog raspona. U maju je dostigla maksimum od 14,7%, zatim je otpočeo pad inflacije, tako da je godišnja stopa u decembru smanjena na 7%, što je iznad ciljnog raspona (4,5% ±1,5%).

Srbija je u septembru prvi put na inostranom tržištu prodala evroobveznice, u vrijednosti od milijardu dolara, sa godišnjom kamatom od 7,25% i diskontom od 0,25 p.p. MMF je odobrio Srbiji novi stend-baj aranžman od oko 1,1 milijardu evra. Aranžman je u trajanju 18 meseci, zaključen iz predostrožnosti u slučaju platno-

66 Izvor: European Commission - European Ecinomic Forecast, autumn 2011.


bilansnih potreba zemlje. Prethodni trogodišnji aranžman Srbije sa MMF okončan je sredinom aprila 2011. godine. Međutim, krajem godine zbog neispunjavanja obaveze od strane Srbije aranžman je privremeno za-mrznut, do formiranja nove Vlade.

Ukupna spoljnotrgovinska robna razmjena Republike Srbije za period januar-decembar 2011. godine iznosila je 22.889,1 miliona eura, što predstavlja rast od 14,4% u odnosu na isti period 2010. godine. Deficit spoljnotr-govinske razmjene iznosio je 6.010,3 miliona eura, što čini povećanje od 15% u odnosu na isti period pret-hodne godine. Industrijska proizvodnja je ostvarila rast od 2,1% u odnosu na 2010. godinu, najviše zbog rasta u sektoru rudarstva (10,4%) i sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom (9,7%), dok je pad od 0,4% zabilježen u sektoru prerađivačke industrije. Prema preliminarnim podacima Zavoda za statistiku Srbije vrijednost izvedenih radova u građevinarstvu ostvarila je rast od 21,2% u 2011. u odnosu na 2010. godi-nu. U istom periodu ostvaren je pad od 7,3% u prometu na malo (u tekućim cijenama), dok su turisti ostvarili rast dolazaka i noćenja od 3,4% i 3,6%, respektivno.

Situacija na tržištu radne snage je dodatno pogoršana u 2011. godini. U poređenju sa 2010. godinom, broj zaposlenih opao je za skoro 3%. Prema anketi o radnoj snazi sprovedenoj u aprilu i novembru 2011. godine, stopa nezaposlenosti je iznosila 22,2% odnosno 23,7%, što predstavlja rast u odnosu na 2010. godinu kada su ove stope iznosile po 19,2%. Prosječne bruto i neto zarade u 2011. godini zabljilježile su nominalni rast od 11,1% odnosno 11,2%,dok je realni rast zarada u odnosu na 2010. godinu iznosio 0,1% i 0,2%, respektivno67.

U uslovima usporavanja ekonomskih aktivnosti u Eurozoni, i velike zabrinutosti za visoku i rastuću neza-poslenost MMF je dao procjenu rasta BDP-a od 3%68 u 2012. godini. Takođe, u 2012. godini se očekuje dalje opadanje inflacije i njeno vraćanje u ciljani okvir. S obzirom na očekivanja da učešće javnog duga u BDP-u premaši zakonom propisanu granicu od 45% na kraju 2012. godine, MMF je istakao potrebu „djelotvorne i kredibilne srednjoročne fiskalne stabilizacije“.

Rast BDP-a Bosne i Hercegovine je u 2011. godini, prema procjeni MMF-a iznosi 2,2%69. Domaća potrošnja je ostala niska, zbog snažnih fiskalnih mjera. U kratkočnom periodu podsticaj rastu može dati snažna tražnja za pojedinim proizvodima iz izvoza, poput metala i drvne građe, koji mogu kompenzovati neke od slabosti u ekonomiji BiH. Godišnja stopa inflacije u decembru 2011. godine iznosila je 3,1%, isto kao i prethodne godine, dok je prosječna inflacija iznosila 3,7%.

Trend rasta nezaposlenosti nastavljen je i u 2011. godini. Prema anketi o radnoj snazi stopa nezaposlenosti u 2009. godini iznosila je 24,1%, a u 2010. i 2011. godini 27,2% odnosno 27,6%. Prosječna bruto i neto zarada je tokom 2011. godine porasla za 3,5% i 1,3%, respektivno. Industrijska proizvodnja je ostvarila rast od 5,6%, najviše zbog rasta u sektoru vađenja ruda i kamena od 15,6%, dok su sektori prerađivačke industrije i pro-izvodnje električne energije, plina i vode ostvarili rast od 5%, odnosno 2%. Pozitivni rezultati u turizmu iz prethodne godine nastavljeni su i u 2011. godini kada je zabilježen rast broja turista za 4,5% i noćenja za 6,2%.

Očekivana stopa rasta BDP-a u 2012. godini iznosi 3%, dok se inflacija projektuje na nivou od 2,5%.

67 Izvor: Republički zavod za statistiku Srbije.68 Izvor: MMF „World Economic Outlook“, Septembar 2011.69 Isto


U Makedoniji je zabilježen snažan rast u prvoj polovini 2011. godine (5,3% i 5% u prvom i drugom kvar-talu, respektivno), podržan rastom izvoza i SDI, dok je u drugoj polovini došlo do usporavanja rasta. Prema preliminarnim procjenama Statističkog zavoda Makedonije, u 2011. godini došlo je do rasta BDP-a od 3%, u poređenju sa rastom od 1,8% u 2010. godini. Godišnja stopa inflacije u decembru iznosila je 2,8%, dok je pro-sječna inflacija bila 3,9%, što predstavlja rast u odnosu na 2010. godinu, kada je prosječna inflacija bila 1,6%.

Stopa nezaposlenosti prema anketi o radnoj snazi u četvrtom kvartalu 2011. godine iznosila je 31,9% i bila je viša za 0,7 p.p. u odnosu na stopu nezaposlenosti iz četvrtog kvartala 2010. godine. Prosječna bruto i neto plata u 2011. godini porasla je za 1,2%, odnosno 1,4% u odnosu na 2010. godinu.

Rast industrijske proizvodnje je bio visok u prvom kvaratalu (13,8%), da bi došlo do značajnog usporavanja u drugom i trećem kvartalu (5,6%, odnosno 1,4%), dok je u posljednjem kvartalu zabilježen pad od 4,7%, u odnosu na isti kvartal 2010. godine. Vrijednost građevinskih radova je porasla za 34%, a mjerena efektivnim časovima rada 14% u odnosu na 2010. godinu. Izvoz je ostvario rast od 35%, a uvoz 29%, dok je promet u tr-govini na malo ostvario rast od 8% u 2011. godini u odnosu na 2010. Nakon negativnih rezultata u turizmu iz 2010. godine došlo je do rasta dolazaka od 10,5% i noćenja od 7,6% u 2011. godini.

Usporen rast kod najvažnijih spoljnotrgovinskih partnera i pogoršanje situacije u Eurozoni, prema procjeni MMF, uticaće na usporeniji rast od 2%70 u 2012. godini. Zbog opadanja domaće tražnje i smanjenja „pritisa-ka“ na cijene hrane, očekuje se smanjenje prosječne inflacije na 2% u 2012. godini.

8.4. Kamatne stope

Spori oporavak globalne ekonomije, nestabilna inflatorna očekivanja kao i rizik od nastanka nove krize uslo-vili su da vodeće centralne banke zadrže referentne kamatne stope na istorijski najnižem nivou.

ECB je tokom 2011. godine, u skladu sa ekonomskim prilikama, četiri puta mijenjala referentnu kamatnu stopu, ali je na na poslednjem zasijedanju u decembru odlučila da vrati kamatnu stopu na 1%, prije svega zbog dužničke krize koja prijeti Eurozoni. Nakon dva povećanja referentne kamatne stope u prva tri kvartala 2011. godine (ukupno 0,5 p.p.), usljed rastućih rizika po stabilnost cijena, ECB je u poslednja dva mjeseca 2011. godine odlučila da usljed opasnosti od dužničke krize, u dva navrata smanji kamatnu stopu i vrati je na nivo istorijskog minimuma.

FED je zadržao niske kamatne stope u rasponu od 0% do 0,25%, sa planom da do daljnjeg ne vrši korekcije u dužem roku, dok je diskontna stopa takođe ostala na niskom nivou od 0,75%. Takođe, na zasijedanju Federal-nog komiteta za otvoreno tržište su uočeni rizici, i pored značajnog poboljšanja ekonomije u trećem kvartalu 2011. godine, i ostala je otvorena mogućnost da se u budućnosti uvede treća runda kupovine obveznica u okviru „kvantitativnog popuštanja“.

BoE – Monetarni odbor Banke Engleske je tokom 2011. godine donosio odluke o zadržavanju referentne kamatne stope na nivou od 0,5%. Takođe, Monetarni odbor je donio odluku da poveća program kupovine obveznica za 75 milijardi funti.

70 IMF „Concluding Statement of Mission“ Decembar 2011


Tabela 7.4 Pregled i kretanja referentnih kamatnih stopa izabranih centralnih banaka

Valuta Referentna kamatna stopa Nivo Poslednje promjene

Datum poslednje promjene

EUR „Refinance Rate“ 1,00% -25bp 14.12.2011.

CHF „Libor Target Rate“ 0,25% -25bp 12.03.2009.

CAD „Target Overnight Rate“ 1,00% 25bp 08.09.2010.

JPY „Target Rate“ 0,10% -20bp 19.12.2008.

GBP „Repo Rate“ 0,50% -50bp 5.03.2009.

USD „FED Funds Target Rate“ 0%-0,25% -75bp 16.12.2008.

Izvor: Centralne banke posmatranih zemalja

BOJ – Banka Japana, shodno odlukama, nije mijenjala kamatnu stopu, tako da je ostala na istorijski niskom nivou (na nivou od 0-01%,), kako bi pružili podršku zemljotresom pogođenim djelovima države. Pored toga što je odlučila da zadrži kamatnu stopu na istom nivou, Banka Japana je odlučila da poveća program kupovi-ne obveznica za 5 triliona jena, čime je proširen program „kvantitativnog popuštanja“.

8.5. Kretanje deviznih kurseva

Kretanje deviznih kurseva tokom 2011. godine zavisilo je, u velikoj mjeri, od fiskalnih prilika i monetarnih politika zemalja širom svijeta. Primjetne su bile značajne fluktuacije deviznih kurseva, kao rezultat „ranjivog“ ekonomskog oporavka, kao i zavisnosti od podrške monetarne i fiskalne politike.

USD/EUR

Tokom 2011. godine kurs euro/dolar je bilježio značajne fluktuacije. U prva četiri mjeseca 2011. godine došlo je do značajne apresijacije eura, kada je zabilježen najviši nivo kusa u 2011. godini (1€=1,49$). Od maja pa do kraja godine, euro bi-lježi depresijaciju u odnosu na američki dolar. Ra-zlog za ovakvo kretanje leži u percepciji održivosti javnih finansija u nekim zemljama Eurozone, kao i kretanju razlika u prinosima.

Na dan 31.12.2011. godine kurs USD/EUR iznosio je 1,29, što je za 3,2% manje nego na kraju 2010. godine, tako da je zabilježena depresijacija eura u odnosu na dolar. Kurs EUR/USD tokom 2011. go-dine kretao se u rasponu od 1,29 – 1,49 dolara za euro, dok je prosječni kurs u 2011. godini iznosio 1,39. Na kraju 2011. godine Kurs USD/EUR je u odnosu na prosjek u 2010. godini bio niži za 2,7%.

Grafik 8.1Kretanje kursa USD/EUR i JPY/EUR

Izvor: ECB


U 2011. godini kurs JPY/EUR je bio nestabilan. Do aprila 2011. godine euro je bilježio blagu apresijaciju u odnosu na japanski jen, dok od aprila do kraja godine, uz određene oscilacije, kurs je bilježio pad, čime je euro depresirao. Na kraju decembra 2011. godine kurs je zabilježio najmanju vrijednost u 2011. godinu, a jačanje jena nije obradovalo kreatore monetarne politike u Tokiju, jer takvo kretanje kursa čini japanski izvoz skupljim, vrši pritisak na cijene akcija i usporava ekonomiju. Ministarstvo finansija Japana je nekoliko puta u toku 2011. godine reagovalo, tako što je prodavalo jen na otvorenom tržištu. Na kraju decembra kurs JPY/EUR iznosio je 100,20 jena za euro, što je za 7,8% manje u odnosu na početak godine i 13,8% ispod prosjeka u 2010. godini. U 2011. godini kurs JPY/EUR kretao se u rasponu od 100,2 do 122,8, dok je prosječni nominalni kurs u 2011. godini iznosio 110,96.

U 2011. godini zabilježena je depresijacija eura u odnosu na funtu od 3,0% na kraju 2011. godi-ne. Tokom godine kurs eura u odnosu na funtu je bio nestabilan. U prva dva mjeseca kurs je bio stabilan, da bi nakon toga naizmjenično bilježio apresijaciju i depresijaciju. Kurs GBP/EUR u 2011. godini značajno je oscilirao i kretao se u rasponu od 0,83 do 0,91 funte za euro.

U 2011. godini euro je depresirao u odnosu na švajcarski franak za 2,8%. Kurs EUR/CHF je zna-čajno oscilirao tokom 2011. godine. Najveće osci-lacije je bilježio od kraja maja do početka septem-bra. U tom periodu kurs je bilježio pad od 16%, čime je euro značajno depresirao.

Grafik 8.2Kretanje deviznog kursa GBP/EUR i CHF/EUR

Izvor: ECB

9 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

165Najznačajniji događaji

Januar

U Crnoj Gori je počela primjena novih akciza za cigarete, ostale duvanske proizvode i pivo, što je dovelo do povećanja njihovih cijena.

Od prvog januara, plate u Crnoj Gori se obračunavaju prema Sporazumu o utvrđivanju obračunske vrijedno-sti koeficijenta i startnog dijela zarade.

Crna Gora je na listi globalnih ekonomskih sloboda američke „Heritidž“ fondacije nazadovala sedam pozicija i zauzela 76. mjesto od ukupno 179 rangiranih zemalja.

Februar

Delegacija Međunarodnog monetarnog fonda boravila je u Crnoj Gori kako bi sagledala makroekonomsku situaciju, ekonomske trendove i reforme, razvojne planove, kao i restrukturiranje bankarskog sektora.

Guverneri centralnih banaka zemalja jugoistočne Evrope sastali su se u Limasolu (Kipar) i dogovorili su okvir za redovnu razmjenu informacija o prekograničnim bankarskim grupama koje posluju u tim državama.

Vlada je donijela Odluku o planu privatizacije za tekuću godinu, kojom se definišu metodi i načini privatiza-cije, sa utvrđenim spiskovima društava i procentom akcijskog kapitala za privatizaciju.

Mart

Vlada je usvojila Uredbu o uslovima, načinu i dinamici sprovođenja mjera agrarne politike za 2011. godinu (Agrobudžet). Planirani agrobudžet je za 11,7% veći od prošlogodišnjeg i iznosi 21,12 miliona eura. Takođe, Vlada je usvojila Predlog izmjena i dopuna Zakona o državnom premjeru i katastru nepokretnosti, kao i izmjene i dopune Zakona o radu, kojima se predviđa bolja zaštita zaposlenih, uvođenje novih instituta (poro-diljskog odsustva i privremeno ustupanje zaposlenog drugom poslodavcu), ali i jednake zarade muškaraca i žena za isti posao. Vlada je ostala pri stavu da se u predloženim izmjenama zadrže postojeća rješenja, koja se, između ostalog, odnose na izjednačavanje rada na određeno i neodređeno vrijeme.

Crna Gora je počela pregovore sa članicama Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu (EFTA) u cilju zaklju-čenja Sporazuma o slobodnoj trgovini. Potpisivanjem Sporazuma uspostaviće se adekvatan pravni okvir za dalji razvoj i unapređivanje trgovinske i ekonomske saradnje i ubrzati proces evropskih integracija.

Agencija za civilno vazduhoplovstvo izdala je kompaniji „Er Berlin“ odobrenje za obavljanje letova u toku predstojeće ljetnje sezone na relaciji Tivat – Nirnberg.


Regulatorna agencija za energetiku donijela je odluku da domaćinstva ove godine plaćaju za 2,7% jeftiniju struju.

April

Prvog aprila uspješno je realizovana druga emisija euroobveznica Crne Gore u ukupnom iznosu od 180 mi-liona eura.

Podgorički Privredni sud pokrenuo je stečajni postupak u „Željezari Nikšić“, zbog blokade računa i neizmi-renih obaveza prema radnicima.

Vlada je usvojila Informaciju o utvrđivanju maloprodajne cijene naftnih derivata, kojom se predviđa snižava-nje akcize na ekodizel, odnosno pojeftinjenje od 20 centi za litar za određene potrošače.

Vlada je dala nacionalnom avioprevozniku „Montenegro Airlines“ državnu garanciju za kreditne aranžmane, vrijednu 9,6 miliona eura.

Maj

Vlada je usvojila Politiku dodjele koncesija u Crnoj Gori.

Vlada je počela pregovore sa vlasnikom „Jugopetrola“, „Helenik Petroleumom“, o korišćenju petrolejskih in-stalacija u Baru, Lipcima i Bijelom Polju, u cilju nalaženja najoptimalnijeg rješenja za njihovu upotrebu putem privatno-javnog partnerstva ili izdavanjem u zakup.

Vlada Crne Gore platila je 26,3 miliona eura Kredit Svis banci zbog nevraćanja kredita „Željezare Nikšić“. Otplatom garancije za kredit država je ispunila obaveze koje je imala u slučaju „Željezare Nikšić“.

Nacionalni avioprevoznik „Montenegro Airlines“ dogovorio je nabavku četvrtog aviona tipa Embraer, koji će postati dio flote naredne godine.

Crna Gora će, prema procjenama Svjetskog savjeta za turizam i putovanja (WTTC), u narednoj deceniji imati najbrži rast direktnog učešća industrije putovanja i turizma u bruto domaćem proizvodu od 12,4% godišnje.

Jun

Svjetska banka odobrila je Crnoj Gori kredit vrijedan 59,1 milion eura. Sredstva će biti iskorišćena za podršku budžetu.

Nacionalna turistička organizacija i američka kompanija za sisteme plaćanja Viza (Visa) potpisale su Ugovor o strateškom partnerstvu, kojim je stranim turistima koji borave u Crnoj Gori olakšano plaćanje bez promje-ne valute.

Predstavnici Investiciono-razvojnog fonda i tri crnogorske banke potpisali su ugovor o pokretanju Garancij-skog fonda, koji bi trebalo da poboljša pristup malih i srednjih preduzeća finansijama.


Vlada je usvojila Informaciju o preuzimanju dugova preduzeća u ukupnom iznosu od 20,2 miliona eura, koje je predviđeno Zakonom o budžetu za ovu godinu.

Poslanici Skupštine završili su raspravu o izvještaju o radu Centralne banke Crne Gore za 2010. godinu.

Akcionari „Elektroprivrede Crne Gore“ usvojili su Izvještaj o poslovanju za 2010. godinu, koju je kompanija završila sa neto profitom od 16,5 miliona eura.

Jul

Vlada je usvojila predlog Detaljnog prostornog plana za koridor dalekovoda od crnogorskog primorja do Plje-valja (400 kilovolti sa optičkim kablom) i podmorski kabal između Italije i Crne Gore (500 kilovolti sa optič-kim kablom). Kompanija „Terna“ i „Crnogorski elektroprenosni sistem“ potpisali su ugovor na osnovu koga će većinu prihoda od tranzita struje podvodnim kablom između Crne Gore i Italije u prvih 40 godina dobijati graditelj, odnosno kompanija „Terna“, dok će 20% ubirati „Crnogorski elektroprenosni sistem“.

Vlada je usvojila Predlog zakona o investicionim fondovima, koji će obezbijediti bolju zaštitu prava akcionara i na sveobuhvatan način regulisati otvorene fondove.

Ministarstvo finansija i Poreska uprava pokrenuli su kampanju pod nazivom “PDV je tvoj novac“, kako bi doprinijeli poboljšanju poreske kulture i smanjenju sive ekonomije.

Mađarska OTP banka odobrila je „Kombinatu aluminijuma Podgorica“ odlaganje plaćanja obaveza dospjelih krajem juna, do 30. oktobra ove godine.

Iz Svjetske banke je saopšteno da će u naredne četiri godine za Crnu Goru opredijeliti podršku od 220 miliona dolara, skoro tri puta veću u odnosu na prethodni četvorogodišnji period.

Vlada je odlučila da nacionalnoj aviokompaniji „Montenegro Airlines“ otpiše dug od 3,2 miliona eura koji je nastao u periodu od 2002. do 2006. godine.

Avgust

Predstavnici Vlade i kompanije „A2A“ potpisali su Memorandum o razumijevanju kojim se definišu osnove za izmjene nekih članova Ugovora o djelimičnoj privatizaciji i dokapitalizaciji „Elektroprivrede Crne Gore“ i predviđa njihovo usvajanje do kraja godine.

Država će, u skladu sa novim Programom zapošljavanja pripravnika, od septembra finansirati 60% iznosa pripravničke zarade i u privatnom i u javnom sektoru, umjesto dosadašnjih 80%.

Septembar

Predstavnici crnogorske Vlade i rejting agencije „Moody’s“ konstatovali su da je, zbog negativnog razvoja situacije u euro zoni i rizika sa kojima se suočavaju sve države, neophodna oprezna fiskalna politika, jačanje stabilnosti bankarskog sektora i razvijanje alternativnih scenarija finansiranja.


Članovi Odbora za ustavna pitanja i zakonodavstvo proglasili su neustavnim izmjene i dopune Zakona o radu.

Oktobar

Hotelski kompleks „Plavi horizonti“ kojim je ranije upravljalo Morsko dobro, preuzela je arapska investiciona grupa „Katari diar“.

Crna Gora je na ovogodišnjoj Forbsovoj listi najboljih zemalja za biznis zauzela 53. poziciju i u odnosu na pret-hodni izvještaj popravila rezultat za šest mjesta.

Novembar

Vlada je usvojila Predlog zakona o budžetu za 2012. godinu, vrijedan 1,252 milijarde eura, što je za oko jedan milion manje u odnosu na 2011. godinu.

Skupština je usvojila Zakon o završnom računu budžeta za 2010. godinu sa godišnjim Izvještajem Državne revizorske institucije, kao i izmjene i dopune Zakona o radu. Takođe, Skupština je usvojila finansijske i iz-vještaje o radu za 2010. godinu Regulatorne agencije za energetiku, Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost, Agencije za nadzor osiguranja i Komisije za hartije od vrijednosti.

Vlada i njemačka razvojna banka (KfW) potpisale su ugovor o zajmu, vrijedan 13 miliona eura, za podršku u oblastima energetike i obrazovanja.

Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, Investiciono razvojni fond i Zavod za zapošljavanje pokrenuli su projekat pod nazivom „Tvoja ideja, tvoj biznis“, u cilju stimulisanja kreativnosti mladih i otvaranja novih radnih mjesta.

„Željeznički prevoz Crne Gore“ i španska kompanija CAF potpisali su ugovor vrijedan 13,6 miliona eura, ko-jim je predviđena isporuka tri elektromotorna voza do juna 2013. godine.

„Elektroprivreda Crne Gore“ je dostavila Regulatornoj agenciji za energetiku zahtjev za izmjene postojećih prihoda, cijena i tarifa.

Decembar

Crna Gora je na Ministarskoj konferenciji u Ženevi postala 156. članica Svjetske trgovinske organizacije, čime je poslata pozitivan signal stranim investitorima o poštovanju međunarodno prihvaćenih pravila poslovanja.

Vlada je usvojila izmjene i dopune seta poreskih zakona, koje bi trebalo da doprinesu daljem unapređenju poreskog sistema u Crnoj Gori.

Skupština je usvojila budžet za 2012. godinu koji iznosi 1,252 milijarde eura. Takođe, Skupština je usvojila Predlog izmjena i dopuna zakona o akcizama i planove rada svih šest nezavisnih regulatornih tijela za 2012. godinu.


Vlada je prihvatila Smjernice ekonomske politike za narednu godinu, čiji je osnovni zadatak definisanje kon-kretnih mjera za ostvarivanje razvojnih ciljeva postavljenih u Pretpristupnom ekonomskom programu, koji predstavlja srednjoročni makroekonomski i fiskalni okvir zemlje.

Vlada Crne Gore i reprezentativni sindikati javnog sektora potpisali su Sporazum o politici zarada zaposlenih koji se finansiraju iz budžeta Crne Gore, u periodu od 2012. do 2015. godine.

Regulatorna agencija za energetiku odlučila je da cijena struje za domaćinstva budu veće za 6,8%, od 1. janu-ara 2012. godine

10 PRILOZI

173Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2010. 2011. (lančani indeks)XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (indeks) 123,7 79,5 94,7 97,3 84,9 85,5 116,9 105,7 101,0 106,3 103,2 93,5 92,6

Potrošačke cijene (indeks) 100,1 100,3 101,0 102,0 100,0 99,9 99,5 99,7 100,7 99,9 100,2 99,8 99,8

Cijena proizvođača ind. proizvoda (indeks) 100,3 101,6 100,8 100,4 100,0 99,8 99,7 100,7 100,0 100,1 99,6 99,9 98,4

NAZIV Učešće

u2010.

ø 2010 INDEKSI NIVOA2011. XII 2011. XII 2011. I-XII 2011.

XI XII XI 2011. XII 2010. I-XII 2010.Industrija ukupno 100,0 90,2 83,5 92,6 62,9 89,7Vađenje ruda i kamena 5,2 137,6 79,5 57,8 99,7 106,3

Vađenje energetskih sirovina 3,7 135,9 101,5 74,7 105,4 101,4Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 3,7 135,9 101,5 74,7 105,4 101,4

Vađenje ostalih sirovina i materijala 1,5 141,8 24,9 17,6 64,7 118,5Vadenje ruda metala 0,4 425,9 4,5 1,1 259,1Vadenje ostalih ruda i kamena 1,1 48,5 31,6 65,2 61,7 72,4

Prerađivačka industrija 51,7 116,7 104,3 89,4 91,7 106,8Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 9,3 89,5 104,0 116,2 106,7 98,0

Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića 9,2 87,9 103,4 117,6 106,2 97,3Proizvodnja duvanskih proizvoda 0,1 166,7 133,3 80,0 133,3 131,5

Proizv. tekstila i tekstilnih proizvoda 0,2 163,7 233,8 142,8 115,9 114,1Proizv. odjevnih predmeta i krzna 0,2 163,7 233,8 142,8 115,9 114,1

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0,1Prerada drveta i proizvodi od drveta 1,4 172,6 126,2 73,1 104,3 134,6Proizv. papira; izdavanje i štampanje 1,1 73,9 74,5 100,8 65,5 86,5

Proizv. celuloze, papira i prerada papira 0,4 86,7 90,6 104,5 91,0 82,4Izdavanje, štampanje i reprodukcija 0,7 65,8 64,3 97,7 52,4 89,1

Proizv. hemijskih proizvoda i vlakana 8,1 101,3 51,7 51,0 40,2 76,6Proizv. proizvoda od gume i plast. masa 0,1 127,0 87,6 69,0 90,9 103,3Proizv. proiz. od ost. nemetalnih minerala 5,8 103,7 99,4 95,9 87,5 109,4Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 21,6 132,2 120,8 91,4 109,8 117,5

Proizvodnja osnovnih metala 20,5 121,3 116,1 95,7 106,1 113,1Proizv. metalnih proizvoda, osim mašina 1,1 339,5 209,6 61,7 173,4 200,4

Proizv. mašina i uređaja, ostala 3,4 140,1 134,1 95,7 97,0 126,4Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0,5 132,2 84,6 64,0 66,7 103,5Prerađivačka industrija, ostala 0,1 49,1 48,3 98,4 35,8 49,0

Proizv. el. energije, gasa i vode 43,1 52,6 59,0 112,2 36,4 67,3




ukupno vađenje ruda i kamena prerađivačka industrija proiz.el.energije, gasa i vodeIndeks

period na period

2010=100mjesečna

stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

2001. 99,3 88,5 101,6 93,92002. 100,6 107,5 102,3 93,42003. 102,4 101,4 97,9 117,52004. 113,8 94,9 113,1 121,02005. 98,1 100,2 102,5 86,62006. 101,0 102,9 100,1 103,12007. 100,1 101,5 109,3 72,62008. 98,0 117,7 88,7 131,92009. 67,8 34,5 61,4 97,62010. 117,5 158,7 97,0 151,12011. 89,7 106,3 106,8 67,3

2008.

Jan. 122,5 -19,3 161,2 66,0 176,8 -14,5 52,7 -42,6Feb. 148,1 20,9 214,8 33,2 157,1 -11,1 129,3 145,2Mar. 141,0 -4,8 169,5 -21,1 182,5 16,1 88,0 -32,0Apr. 116,7 -17,3 110,5 -34,8 163,0 -10,7 61,7 -29,8Maj 107,7 -7,7 147,3 33,3 168,3 3,3 30,4 -50,7Jun 120,0 11,4 189,0 28,3 162,8 -3,3 60,4 98,5Jul 117,5 -2,1 142,0 -24,9 175,1 7,6 45,3 -24,9Avg. 120,9 2,9 281,5 98,3 166,4 -5,0 47,1 4,0Sep. 140,6 16,3 273,9 -2,7 179,6 8,0 77,8 65,0Okt. 118,0 -16,1 226,6 -17,3 171,9 -4,3 40,2 -48,4Nov. 132,8 12,6 193,2 -14,7 168,9 -1,8 82,6 105,6Dec. 120,9 -9,0 82,9 -57,1 143,7 -14,9 98,2 18,9

2009.

Jan. 116,6 -3,5 74,2 -10,6 104,3 -27,4 136,6 39,1Feb. 120,1 3,0 103,7 39,9 104,1 -0,2 141,2 3,4Mar. 118,6 -1,3 123,5 19,0 132,5 27,3 101,5 -28,1Apr. 95,4 -19,6 111,0 -10,1 104,3 -21,3 82,8 -18,4Maj 80,5 -15,7 49,5 -55,4 107,8 3,4 51,5 -37,8Jun 71,5 -11,1 9,7 -80,4 114,2 5,9 27,9 -45,7Jul 62,8 -12,3 10,4 7,5 102,4 -10,3 21,4 -23,5Avg. 56,7 -9,6 16,4 57,9 95,9 -6,4 14,6 -31,4Sep. 61,5 8,4 101,5 517,8 105,3 9,8 4,2 -71,3Okt. 73,4 19,4 91,5 -9,9 93,4 -11,3 47,3 1025,8Nov. 72,3 -1,5 28,7 -68,7 78,2 -16,2 70,3 48,6Dec. 91,1 26,0 34,9 21,7 93,7 19,7 94,7 34,7

2010.

Jan. 103,5 13,5 81,7 133,5 66,0 -29,7 151,0 59,5Feb. 92,3 -10,9 65,0 -20,4 74,7 13,3 116,5 -22,9Mar. 108,3 17,4 71,6 10,3 93,6 25,2 130,5 12,0Apr. 103,7 -4,2 90,4 26,2 101,5 8,5 108,0 -17,2Maj 93,2 -10,2 60,8 -32,8 94,8 -6,6 95,2 -11,9Jun 101,4 8,9 94,1 54,8 113,4 19,6 88,0 -7,6Jul 87,0 -14,3 94,4 0,3 103,6 -8,6 66,0 -24,9Avg. 74,6 -14,2 121,3 28,5 93,9 -9,4 45,9 -30,6Sep. 95,5 27,9 139,5 15,0 120,0 27,8 60,8 32,5Okt. 100,7 5,4 219,2 57,1 113,6 -5,3 70,9 16,8Nov. 107,3 6,6 82,4 62,4 111,8 -1,6 105,1 48,1Dec. 132,8 23,7 79,7 -3,3 113,8 1,8 161,9 54,0

2011.

Jan. 105,5 -20,5 90,1 13,0 82,2 -27,7 135,3 -16,4Feb. 99,9 -5,3 80,1 -11,1 95,7 16,4 107,3 -20,7Mar. 97,2 -2,7 87,7 9,5 103,3 7,9 91,1 -15,1Apr. 82,5 -15,1 89,2 1,7 94,6 -8,4 67,3 -26,1Maj 70,5 -14,5 50,3 -43,6 103,5 9,4 33,4 -50,4Jun 82,4 16,9 81,7 62,4 117,0 13,0 40,9 22,5Jul 87,1 5,7 99,6 21,9 113,7 -2,8 53,8 31,5Avg. 88,0 1,0 118,7 19,2 120,1 5,6 45,8 -14,9Sep. 93,5 6,3 226,6 90,9 115,5 -3,8 51,1 11,6Okt. 96,5 3,2 134,8 -40,5 114,5 -0,9 70,3 37,6Nov. 90,2 -6,5 137,6 2,1 116,7 1,9 52,6 -25,2Dec. 83,5 -7,4 79,5 -42,2 104,3 -10,6 59,0 12,2

175Prilozi

Izvor: Monstat


Tabela 6 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 5 – Potrošačke cijene

2011. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani indeks 101,6 100,8 100,4 100,0 99,8 99,7 100,7 100,0 100,1 99,6 99,9 98,4

ø 2010= 100 102,3 103,1 103,5 103,5 103,3 103,0 103,7 103,6 103,8 103,3 103,2 101,6

U odnosu na isti mjesec preth. god. 102,8 104,5 105,6 104,7 101,9 102,2 103,6 103,2 103,2 102,8 102,8 101,0

Period tekuće prema istom preth. god. 103,6 104,3 104,4 103,9 103,6 103,6 103,5 103,5 103,4 103,4 103,2

Decembar 2010 = 100 101,6 102,5 102,8 102,8 102,5 102,3 103,0 102,9 103,1 102,7 102,6 101,0


Lančani indeks 100,3 101,0 102,0 100,0 99,9 99,5 99,7 100,7 99,9 100,2 99,8 99,8

ø 2010 = 100 100,7 101,7 103,8 103,8 103,6 103,1 102,8 103,5 103,4 103,6 103,4 103,3



Decembar 2010= 100 100,3 101,2 103,3 103,3 103,1 102,7 102,4 103,0 103,0 103,1 103,0 102,8


Lančani indeks 79,5 94,7 97,3 84,9 85,5 116,9 105,7 101,0 106,3 103,2 93,5 92,6

ø 2010= 100 105,5 99,9 97,2 82,5 70,5 82,4 87,1 88,0 93,5 96,5 90,2 83,5




Izvor: Monstat* Od januara 2009. godine troškovi života su zamijenjeni potrošačkim cijenama

Tabela 7 – Cijene

Troškovi života - Potrošačke cijene Cijene proizv. ind. proizvoda Cijene proizvođača ind.

proizvoda za izvoz Cijene ind. proizvoda iz uvoza

Ukupno Ukupno Ukupno Ukupno

godišnja stopa mjesečna stopa godišnja stopa mjesečna stopa godišnja stopa mjesečna stopa godišnja stopa mjesečna stopa

2007.

Jan. 2,6 0,3 1,7 0,6Feb. 2,4 0,1 3,1 1,0Mart 2,4 0,2 5,6 2,5April 2,3 0,4 7,2 1,6Maj 2,3 0,6 6,7 -0,1Jun 1,6 -0,6 6,6 0,2Jul 4,2 1,7 11,1 4,8Avg. 4,6 0,6 10,7 -0,4Sep. 6,5 2,1 9,9 0,2Okt. 6,9 0,7 10,7 0,3Nov. 7,6 1,0 13,7 2,9Dec. 7,7 0,3 14,5 0,2

2008.

Jan. 7,9 1,4 11,6 2,1Feb. 8,0 0,1 11,6 0,8Mart 8,2 0,4 12,7 2,8April 9,1 1,2 11,5 0,5Maj 9,5 1,0 13,2 1,1Jun 11,4 1,2 19,1 5,5Jul 9,7 -0,4 16,7 0,1Avg. 9,5 0,3 18,6 1,2Sep. 8,5 1,0 17,1 -1,0Okt. 7,8 0,0 14,2 0,0Nov. 6,5 -0,2 14,4 -0,8Dec. 7,2 1,0 7,1 -5,2

2009.

Jan.* 4,9 -0,2 5,7 -1,2 -22,6 -13,9Feb. 5,4 0,7 4,7 0,0 -21,3 -1,3Mart 5,5 0,4 0,6 -1,6 -25,9 -1,4April 5,4 0,6 0,1 0,3 -31 -0,6Maj 4,8 0,1 -1,9 -0,5 -30,3 0,2Jun 2,8 -0,3 -7,8 -1,1 -36 -8,2Jul 2,1 -0,6 -9,3 -1,4 -29,7 11,1Avg. 3,1 1,1 -9,9 0,6 -24 8,6Sep. 1,7 -0,3 -8,6 0,7 -28,9 -4,7Okt. 1,7 0,0 -8,1 0,5 -26,4 1,6Nov. 2,3 0,0 -7,2 0,3 -18,3 1,7Dec. 1,5 0,1 -3,4 0,3 -2,1 7,4

2010.

Jan. 0,8 -0,3 -6,4 -2,4 12,7 3,8 3,1 1,5Feb. 0,2 0,1 -6,2 -0,8 14,3 -2,4 3,9 0,4Mart 0,7 0,4 -4,6 -0,5 24,2 4,7 5,6 1,6April 0,4 0,1 -3,4 1,5 34,3 6,5 6,6 1,1Maj 0,3 -0,1 1,1 3,8 30,1 -2,8 6,1 -0,1Jun 0,2 -0,4 2,2 -0,7 35,6 -2,8 6,2 -0,3Jul 1,0 0,2 2,9 -0,9 20,6 -1,3 9,0 2,0Avg. -0,1 0,1 2,5 0,3 13,2 2,0 10,6 1,5Sep. 0,3 0,1 1,6 0,2 22,1 3,2 8,0 -0,9Okt. 0,6 0,2 0,7 -0,3 15,6 -2,7 8,6 0,4Nov. 0,8 0,2 0,3 0,0 21,3 5,4 7,3 0,3Dec. 0,7 0,1 0,4 0,3 17,2 3,1 9,4 1,6

2011.

Jan. 1,1 0,3 2,8 1,6 13,2 1,5 8,1 1,8Feb. 2,0 1,0 4,5 0,8 16,3 0,4 8,7 0,8Mart 3,7 2,0 5,6 0,4 11,9 0,0 8,1 0,9April 3,7 0,0 4,7 0,0 5,5 -0,1 8,1 0,7Maj 3,6 -0,1 1,9 -0,2 9,0 0,9 7,6 -0,6Jun 3,5 -0,5 2,2 -0,3 11,7 -0,2 7,5 -0,3Jul 3,0 -0,3 3,6 0,7 11,7 -1,0 5,6 -0,2Avg. 3,6 0,7 3,2 0,0 9,4 -0,3 5,6 1,3Sep. 3,4 -0,1 3,2 0,1 5,6 -0,7 5,7 -0,8Okt. 3,3 0,2 2,8 -0,4 6,7 -1,5 5,4 0,0Nov. 3,0 -0,2 2,8 -0,1 -0,5 -2,3 5,4 0,2Dec. 2,8 -0,2 1,0 -1,6 -6,3 -3,0 4,3 0,4

177Prilozi

Tabela 8 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Metodologija: Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO. **** Podaci su od aprila 2010. godine dobijeni iz CRPO.

2010. 2011. IndexStruktura

XII I-XII XII I-XII I - XII 11. I - XII 10.

Dolasci

Ukupno 14.092 1.262.985 16.369 1.373.454 108,7 100,0

domaći 4.855 175.191 4.625 172.355 98,4 12,5

strani 9.237 1.087.794 11.744 1.201.099 110,4 87,5

Noćenja

Ukupno 44.494 7.964.893 46.353 8.775.171 110,2 100,0

domaći 15.171 987.033 9.013 956.368 96,9 10,9

strani 29.323 6.977.860 37.340 7.818.803 112,1 89,1

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBr. zaposlenih*

2001.g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002 g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003 g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004.g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004. g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. g.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. g.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. g. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. g. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. g. 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. g.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 164.386 163.396 162.712 162.450

Br. nezaposlenih**

2001. g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004. g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. g. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. g. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. g. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. g. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. g. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. g. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404 30.108 30.576 30.552


Tabela 10- Agregatni bilans stanja privrednih društava Crne Gore 31.12.2010, iznos u €

Red.br. Pozicija Stanje na dan

31.12.2010.Stanje na dan 31.12.2009. % rasta

AKTIVA

I STALNA IMOVINA 10.282.075.280 9.604.814.200 7,05

1 Neuplaćeni upisani kapital 31.689.899 32.827.956 -3,47

2 Nematerijalna imovina 335.503.743 336.363.106 -0,26

3 Nekretnine, postrojenja i oprema 8.719.536.875 8.186.791.799 6,51

4 Stalna imovina namijenjena prodaji 255.371.640 234.352.075 8,97

5 Dugoročna potraživanja 247.775.223 214.329.862 15,60

6 Dugoročni finansijski plasmani 681.953.687 591.260.054 15,34

7 Odloženi porezi 10.244.213 8.889.348 15,24

II OBRTNA IMOVINA 4.513.139.049 4.066.227.591 10,99

8 Zalihe 1.417.704.823 1.263.505.060 12,20

9 Potraživanja od kupaca 1.768.290.614 1.615.989.311 9,42

10 Kratkoročni finansijski plasmani 380.129.539 333.002.766 14,15

11 Gotovina i gotovinski ekvivalenti 408.794.528 364.139.566 12,26

12 Unaprijed plaćeni troškovi 320.891.843 337.640.393 -4,96

13 Obračunati nenaplaćeni prihod 97.207.936 72.121.167 34,78

14 Ostala obrtna imovina 120.119.766 79.829.328 50,47

III UKUPNA AKTIVA 14.795.214.329 13.671.041.791 8,22

PASIVA

IV KAPITAL I REZERVE 7.090.590.724 6.489.343.392 9,27

15 Upisani kapital 6.605.619.841 6.009.667.293 9,92

16 Emisiona premija 35.216.272 35.399.236 -0,52

17 Revalorizaciona rezerva 1.164.358.044 830.646.723 40,17

18 Ostale rezerve 114.597.157 125.626.915 -8,78

19 Neraspoređeni dobitak/ gubitak -834.889.682 -515.370.342 62,00

20 Manjinski interes 5.689.092 3.373.567 68,64

V DUGOROČNE OBAVEZE 3.516.916.086 3.291.138.276 6,86

21 Dugoročne obaveze 2.759.189.931 2.537.552.219 8,73

22 Odloženi porezi 71.497.317 69.174.928 3,36

23 Dugoročna rezervisanja 158.796.220 144.427.641 9,95

24 Ostale dugoročne obaveze 240.033.796 189.234.412 26,84

25 Odlozeni prihodi 287.398.822 350.749.076 -18,06

VI KRATKOROCNE OBAVEZE 4.187.707.519 3.890.560.123 7,64

26 Kratkoročne obaveze iz poslovanja 2.440.546.892 2.308.230.807 5,73

27 Kratkoročne finansijske obaveze 940.504.194 910.861.141 3,25

28 Tekući dio dugoročnih kredita 205.662.467 258.626.662 -20,48

29 Obaveze za poreze 327.817.364 196.641.562 66,71

30 Obaveze za dividende 15.291.459 12.642.493 20,95

31 Kratkoročna rezervisanja 14.055.410 12.490.858 12,53

32 Obračunate obaveze 243.829.733 191.066.600 27,62

VII UKUPNA PASIVA 14.795.214.329 13.671.041.791 8,22

179Prilozi

Tabela 11- Agregatni bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore 31.12.2010, iznos u €

Tabela 12 – Ostvareni neto profit po sektorima, u 000.000 eura

Red.br. Naziv I-XII 2010 I-XII 2009 Index

1 Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 2,71 2,84 95,5

2 Ribarstvo -0,11 -0,21 52,5

3 Vađenje ruda i kamena -10,41 -44,96 23,1

4 Prerađivačka industrija -19,66 -113,09 17,4

5 Proizvodnja električne energije, gasa i vode 18,00 3,41 527,8

6 Građevinarstvo 7,49 0,67 1.113,0

7 Trgovina na veliko i malo 17,19 38,32 44,8

8 Hoteli i restorani -10,94 -22,10 49,5

9 Saobraćaj, skladištenje i veze 43,42 38,39 113,1

10 Finansijsko posredovanje 3,14 24,51 12,8

11 Poslovi s nekretninama -7,84 -25,31 31,0

12 Državna uprava i socijalno osiguranje -0,03 -0,02 125,7

13 Obrazovanje 0,48 0,55 87,6

14 Zdravstveni i socijalni rad -3,30 -1,59 207,8

15 Komunalne, društvene i lične usluge -10,67 -2,90 368,3

16 Domaćinstva sa zaposlenim licima 0,00 0,00 0,0

17 Eksteritorijalne organizacije i tijela 0,00 0,00 0,0

I Ukupan neto profit za obračunski period 92,42 108,69 85,0

II Ukupan neto gubitak za obračunski period -62,97 -210,18 30,0

Neto profit/gubitak za obračunski perod (I-II) 29,45 -101,49 -29,0

Red.br. Pozicija I-XII 2010. I-XII 2009. % rasta

1. Prihod 6.000.839.212 5.672.714.486 5,78

2. Ostali poslovni dobici 430.233.428 330.029.836 30,36

3. Izvršen i kapitalizovan rad od strane preduzeća za sopstvene svrhe 4.368.060 11.041.691 -60,44

4. Promjene na zalihama gotovih proizvoda i nedovršene proizvodnje 30.251.618 -13.594.090 -322,54

5. Utrošene sirovne u toku perioda (za trgovačka preduzeća kupljena roba i potrošni materijal u toku perioda)

-3.880.410.487 -3.614.594.358 7,35

6. Troškovi zaposlenih -810.929.908 -783.141.628 3,55

7. Amortizacija -348.023.825 -317.353.514 9,66

8. Umanjenje vrijednosti nekretnina, postrojenja i opreme -36.904.279 -56.104.440 -34,22

9. Ostali poslovni rashodi -1.162.411.063 -1.158.618.215 0,33

I PROFIT/GUBITAK OD POSLOVNIH AKTIVNOSTI 227.012.756 70.379.768 222,55

10. Neto finansijski trošak -160.721.415 -137.313.359 17,05

11. Učešće u dobiti pridruženih pravnih lica -1.421.468 -828.973 71,47

12. Porez na dobitak -34.428.658 -30.803.893 11,77

13. Neto dobitak/gubitak od diskontinuiranog poslovanja -991.577 -2.927.796 -66,13

II NETO PROFIT/GUBITAK ZA OBRAČUNSKI PERIOD 29.449.638 -101.494.253 -129,02


Tabela 13 – Ostvareni neto profit po opštinama, u 000.000 eura

Red.br. Naziv

Neto profit/gubitak

2010. 2009.

1. Podgorica 101,94 7,22

2. Pljevlja 8,28 -15,98

3. Kotor 5,85 -1,05

4. Tivat 4,15 -9,00

5. Danilovgrad 3,19 0,10

6. Šavnik -0,02 -0,03

7. Plav -0,16 -0,29

8. Mojkovac -0,32 -1,17

9. Rožaje -0,38 0,29

10. Žabljak -0,39 -0,45

11. Andrijevica -0,51 -0,19

12. Bijelo Polje -0,72 1,25

13. Berane -1,48 -3,41

14. Plužine -1,91 -0,74

15 Cetinje -3,65 -0,95

16. Kolašin -4,03 -2,89

17. Ulcinj -6,10 -4,35

18. Bar -15,66 -1,39

19. Budva -16,68 -27,35

20. Herceg Novi -18,06 1,18

21. Nikšić -23,89 -42,33

Neto profit/gubitak za obračunski period 29,45 -101,49

181Prilozi

Tabe

la 1

4 –

Bila

ns st

anja

lice

ncira

nih

bana

ka, u

000

eur

aPr

ilog

B

2010

.20

11.

Stru

ktur

a u

%,

31.12

.201

1.31

.03

30.0

630

.09

31.12

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12in

dex

12

34

56

78

8:4

AKT

IVA

1. N

ovca

na s

reds

tva

i dep

oziti

kod

de

pozi

tnih

inst

ituci

ja45

8.08

2 55

9.27

9 56

0.77

862

9.73

562

6.19

563

7.29

572

5.57

762

4.45

099

,222

,2

2. K

redi

ti2.

355.

926

2.33

4.30

0 2.

263.

201

2.19

9.97

32.

092.

090

2.04

5.40

21.

957.

268

1.95

5.76

788

,969

,6

2.1.

Rez

ervi

sanj

a za

kre

ditn

e gu

bitk

e-1

60.0

22

-176

.092

-1

78.9

05-1

41.6

63-1

15.3

61-1

24.3

36-1

17.2

97-9

9.62

370

,3-3

,5

2.2.

Net

o kr

editi

2.19

5.90

4 2.

158.

209

2.08

4.29

62.

058.

309

1.97

6.72

91.

921.

065

1.83

9.97

21.

856.

143

90,2

66,1

3. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

29

8 8

63

66

610

0,0

0,0

4. H

artij

e od

vrij

edno

sti

63.9

12

64.4

09

69.0

7462

.748

71.4

1881

.408

77.11

989

.044

141,

93,

2

5. O

stal

a ak

tiva

200.

293

200.

154

198.

781

193.

353

205.

345

210.

008

212.

844

203.

204

105,

17,

2

6. F

akto

ring

i for

fetin

g5.

408

5.37

0 5.

332

12.7

0731

.364

45.4

4847

.825

48.8

8838

4,7

1,7

7. K

asto

di p

oslo

vi21

23

24

2324

2631

3916

9,6

0,0

8. R

ezer

visa

nja

za g

ubitk

e na

ost

ale

stav

ke

aktiv

e-6

.717

-5

.490

-1

0.65

4 -1

3.22

7 -7

.565

-6.4

04-1

2.24

9-1

2.05

491

,1-0

,4

UKU

PNO

AKT

IVA

2.91

6.93

22.

981.

961

2.90

7.63

92.

943.

654

2.90

3.51

32.

888.

852

2.89

1.12

52.

809.

720

95,5

100,

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti1.

767.

817

1.80

8.30

8 1.

782.

858

1.78

9.85

11.

783.

577

1.83

7.34

51.

877.

849

1.81

7.06

010

1,5

64,7

1.1.

Dep

oziti

po

viđe

nju

645.

086

692.

304

720.

140

732.

791

717.7

6273

4.45

176

1.187

708.

625

96,7

25,2

1.2.

Oro

ceni

dep

oziti

1.122

.731

1.1

16.0

05

1.06

2.71

81.

057.

060

1.06

5.81

51.1

02.8

941.1

16.6

621.1

08.4

3510

4,9

39,5

2. K

asto

di p

oslo

vi50

0 34

8 60

234

048

296

573

81.

097

322,

60,

0

3. P

ozaj

mic

e69

8.80

0 68

0.85

4 68

9.14

669

7.400

650.

733

590.

727

566.

421

528.

161

75,7

18,8

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

979

775

707

614

462

429

491

440

71,7

0,0

5. O

stal

e ob

avez

e14

4.60

4 15

0.90

0 13

7.411

144.

543

165.

652

154.

285

154.

688

157.7

3310

9,1

5,6

6. U

kupa

n ka

pita

l30

4.23

2 34

0.77

6 29

6.91

5 31

0.90

6 30

2.60

730

5.10

129

0.93

830

5.22

998

,210

,9

6.1.

Kap

ital i

reze

rve

330.

021

388.

390

389.

847

392.

583

319.

810

314.

494

313.

553

308.

450

78,6

11,0

6.2.

Dob

itak

/ Gub

itak

(+,-)

iz te

kuce

go

dine

-25.

789

-47.

614

-92.

932

-81.

677

-17.

203

-9.3

94-2

2.61

5-3

.220

3,9

-0,1

UKU

PNO

PA

SIVA

2.91

6.93

22.

981.

961

2.90

7.63

92.

943.

654

2.90

3.51

32.

888.

852

2.89

1.12

52.

809.

720

95,5

100,

0


Tabela 15 – Realizacija aukcija 182-dnevnih i 91-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

XXXVIII Aukcija na 182 dana 28.02.2011. 44.000,0 44.000,0 51.239,5 2,64%

XXXIX Aukcija na 182 dana 14.03.2011. 10.000,0 10.000,0 11.297,7 2,90%

XL Aukcija na 182 dana 26.04.2011. 3.592,0 3.592,0 5.268,6 2,72%

XLI Aukcija na 182 dana 30.08.2011. 44.000,0 44.000,0 45.945,5 2,58%

XXIX Aukcija na 91 dan 13.09.2011. 8.000,0 8.000,0 12.310,0 2,27%

XLII Aukcija na 182 dana 26.10.2011. 3.592,0 3.592,0 7.424,0 2,06%

XLIII Aukcija na 182 dana 13.12.2011. 2.000,0 2.000,0 5.650,0 1,80%

XLIV Aukcija na 182 dana 28.12.2011. 15.000,0 15.000,0 15.334,5 3,94%

UKUPNO januar - decembar 2011.g. 130.184,00 130.184,00 154.469,79

183Prilozi

Tabela 16 - Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-31.12.2011.g.Prilog D

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje Budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.


OPISPlan 2011. god. u mil.

eura

Procjena 2011. god. u mil.eura

% Ostvarenja u odnosu na plan

% Učešća u

BDP-u

% Ostvarenja 2010. god.u

mil.eura

% Ostvarenja u odnosu na

2010. god.

IZVORNI PRIHODI 1331,90 1274,15 95,66 38,93 1280,21 99,53Porezi 811,14 789,41 97,32 24,12 757,23 104,25Porez na dohodak fizičkih lica 113,58 112,44 99,00 3,44 115,07 97,71Porez na dobit pravnih lica 32,9 35,93 109,21 1,10 20,27 177,26Porez na promet nepokretnosti 17,9 15,67 87,54 0,48 16,46 95,20Porez na dodatu vrijednost 401,26 390,21 97,25 11,92 364,18 107,15Akcize 147,48 141,72 96,09 4,33 134,26 105,56Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 53,53 45,1 84,25 1,38 50,81 88,76Lokalni porezi 41,33 44,2 106,94 1,35 44,59 99,13Ostali republički porezi 3,16 4,14 131,01 0,13 11,59 35,72Doprinosi 359,61 349,60 97,22 10,68 345,64 101,15Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 218,35 210,83 96,56 6,44 212,17 99,37Doprinosi za zdravstveno osiguranje 126,86 119,70 94,36 3,66 118,03 101,41Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 10,9 10,67 97,89 0,33 9,22 115,73Ostali doprinosi 3,5 8,40 240,00 0,26 6,22 -Takse 30,02 21,89 72,92 0,67 26,28 83,30Naknade 82,84 72,37 87,36 2,21 102,00 70,95Ostali prihodi 43,95 36,87 83,89 1,13 44,09 83,62Primici od otplate kredita 4,34 4,01 92,40 0,12 4,97 80,68KONSOLIDOVANI IZDACI 1408,64 1403,93 99,67 42,89 1431,46 98,08TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1264,43 1285,06 101,63 39,26 1285,06 100,00Tekući izdaci 699,69 698,02 99,76 21,33 575,61 121,27Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 401,89 404,9 100,75 12,37 282,31 143,42Ostala lična primanja 30,05 20,09 66,86 0,61 24,56 81,80Rashodi za materijal i usluge 117,94 119,95 101,70 3,66 130,52 91,90Tekuće održavanje 27,61 28,08 101,70 0,86 32,85 85,48Kamate 48,55 47,96 98,78 1,47 31,41 152,69Renta 9,03 7,79 86,27 0,24 8,59 90,69Subvencije 40,07 46,35 115,67 1,42 39,79 116,49Ostali izdaci 7,45 6,75 90,60 0,21 6,21 108,70Kapitalni izdaci Tekućeg budžeta i Državnih fondova 17,1 16,15 94,44 0,49 19,37

Transferi za socijalnu zaštitu 439,54 455,53 103,64 13,92 423,59 107,54Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru 109,78 113,16 103,08 3,46 203,22 55,68

Ukupni kapitalni izdaci 144,21 118,87 82,43 3,63 146,40 81,20Pozajmice i krediti 3,81 4,23 111,02 0,13 5,04 83,93Rezerve 11,61 14,12 121,62 0,43 15,84 89,14Povećanje/smanjenje obaveza 61,76DEFICIT/SUFICIT** -76,74 -129,78 169,12 -3,97 -151,25 85,80Otplata dugova rezidentima 41,51 37,34 89,95 1,14 62,14 60,09Otplata dugova nerezidentima 56,34 62,51 110,95 1,91 45,34 137,87Otplata obaveza iz prethodnog perioda 76,59 97,29 127,03 2,97 89,37 108,86Otplata garancija 0,00 26,98 0,00 0,82 0,00 0,00Prihodi od privatizacije 22,00 14,92 67,82 0,46 27,42 54,41Donacije 1,92 7,76 404,17 0,24 5,86 132,42Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 151,00 189,39 125,42 5,79 205,37 92,22Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 5,00 49,08 981,60 1,50 42,12 116,52Korišćenje depozita države 71,26 92,75 130,16 2,83 67,32 137,77

CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

330 (497.16) (060.55)

GODIŠNJI izvještaj glavnog ekonomiste : 2011. godina - (2003) - . - Podgorica (Bule-var Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2012 (Cetinje : OBOD). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6485 = Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste (Podgorica) COBISS.CG-ID 011451152

godiŠnji izvjeŠtaj glavnog ekonomiste 2011. … · (sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne...

Documents