gigantisme - geert noels v11

INHOUD

Gigantisme - Geert Noels_V11.indd 6 20/02/19 14:25

Inleiding 10

Valsspelen in monopoly draait uit op gigantisme 16

Gigantisme? 18

1 Size matters 21

2 Ongezonde concentratie in veel sectoren 38

3 Hogere winsten, lagere lonen in de economie 42

Conclusie 48

Groei hormonen van gigantisme 50

1 Vier decennia dalende rente: de grootste hefboom ter wereld 53

2 Globalisering 61

3 Bedrijven, vooral de grote, betalen steeds minder belastingen 63

4 De regelgever, vriend van grote ondernemingen 68

5 Technologie(platformen) 69

6 Crony capitalism 70

7 Groot voelt veilig aan 71

8 Onvoldoende optreden tegen wereldwijde kartels 73

9 Too big to fail 78

10 Big data 79

11 Escalerende demografie 79

12 Reclame budgetten 81

Conclusie 82

Het Champions League-e�ect 84

1 Wat is het Champions League-effect? 86

2 Grote bieren, minder smaken 95

3 Mainstream wordt ook uw smaak 99

4 Walmartisatie van de retail 101

5 Big pharma: ziekten zijn big business 103

6 Big tech: ieder zijn monopolie 108

Conclusie 109


Gigantisme brengt de mens in verdrukking 112

1 Walmartisatie leidt tot… obesitas 114

2 De middenklasse verdwijnt 117

3 Welvaarts ziekten 120

4 Grote overheid, minder empathie 123

5 Megasteden verdrukken het individu 127

6 Ontsporende demografie verdringt het individu

ten koste van de massa 132

Wolven in Yellowstone 134

Van groei obsessie naar duurzame groei 138

1 Groei is normaal 141

2 Welke problemen met economische groei? 145

3 Duurzame groei 149

4 Giganten en zombies 152

De wereldwijde ponzi-economie 156

Kleiner, trager en menselijker: naar een duurzame wereld economie 160

1 Triggers van decentralisatie en verkleining 166

Technologie als motor van kleinere organisaties 167

Menselijke voorkeur 167

Falen van ‘big’ 168

Robuustheid 171

Loyaliteit 172

2 Gigantisme is niet onomkeerbaar 175

3 Deglobalisering 177

4 Stadstaten en kleinere naties zijn de toekomst voor

de globalisering 2.0 182


In tien stappen naar post gigantisme 190

Arbiter

1 Minder interventionisme van de centrale banken 193

2 No too big to fail 194

3 Subsidiariteit: decentraliseer wanneer het kan 194

Spelregels

4 Achterpoortjes sluiten en hogere vennootschapsbelasting

op internationaal vlak, en geen verschil tussen multinationale

ondernemingen en kmo’s 195

5 Strengere antitrustwetten 196

6 Verbod op overnames door gigabedrijven 196

7 CO2-taks op internationaal transport 197

Spelers

8 Sociale regels aanvaarden 198

9 Valsspelers uitsluiten of langdurig schorsen 199

10 Afstand tussen spelers, arbiters

en zij die de spelregels opstellen 200

Davos: de prijs van exclusiviteit 203

Het kapitalisme redden van nepkapitalisten 204

Conclusies 208

Nawoord 220

Tabellen en afbeeldingen 224

Trefwoorden 226

Eindnoten 229

Bibliografie 233


HOOFDSTUK 1


GIGANTISME?


20 Gigantisme

igantisme’ is een eigenaardige term in een

economische context. Het is eigenlijk een

ziekte, die vooral duidt op wezens die te

groot worden. Reuzengroei kent ook ande-

re benamingen, zoals macrosomie, hyper-

somie en acromegalie. Het leken me minder

catchy titels voor een boek. Zelfs voor eco-

nomen, die de dismal science beoefenen,

klinken ze nog somber. Al deze benamingen

verwijzen naar een abnormale groei van een

lichaam. Het gevolg van een overproductie van groeihormoon. Dat vind ik uitermate in-

teressant: organismen die te groot worden

door overdreven stimuli, door een te grote

dosis groeihormoon.

Wat geldt voor levende wezens mogen

we ook gebruiken voor organisaties: som-

mige ondernemingen, instituten, ngo’s, in-

ternationale organisaties of voetbalclubs

worden eveneens te groot. Ze worden giganten. Dat is voor de economie

een ongezonde situatie, en daarom mag je gerust van een economische

ziekte spreken. Het is een onevenwichtige toestand, een economische

stoornis die kan worden overgedragen naar andere sectoren en activitei-

ten. Het is besmettelijk en economisch ongezond, en daarom moeten we

gigantisme behandelen. Of beter nog, proberen te voorkomen. Bij mensen is gigantisme vrij zeldzaam. Maar als ik een boek over gi-

gantisme schrijf, betekent het dat ik me zorgen maak dat het in de econo-

mie veelvuldig voorkomt. Is dat zo? Een kleine inleidende situatieschets

lijkt me noodzakelijk. Is er een probleem van grote organisaties, te grote

bedrijven en buitenmaats gegroeide economische entiteiten? Of beelden

we ons dat in? En is het niet altijd zo geweest?

De diagnose van economisch gigantisme is niet zo eenvoudig te stel-

len. Het objectief vaststellen kan het best op drie manieren gebeuren.

G‘Gigantisme - Geert Noels_V11.indd 20 20/02/19 14:25

21GIGANTISME?

Ten eerste kun je de abnormale grootte op zich vaststellen, en die verge-

lijken met historische observaties. Zien we gigantische bedrijven en or-

ganisaties vandaag in een formaat en met een frequentie die we vroeger

niet kenden? Dat is een eerste stap. Maar gigantisme gaat niet alleen om

de grootte, maar ook om de gedragingen die wijzen op excessen van be-

drijven die te groot zijn geworden in hun sector of activiteit. Economen

zoeken daarom naar te hoge marges of excessieve winsten in bepaalde

sectoren of bedrijven. Het gaat evenwel niet alleen om grootte of exces-

sieve winsten, maar ook om concentratie. Excessieve grootte, concentra-

tie én te hoge winstmarges duiden op gigantisme. Als we die pathologie

kunnen vaststellen, hoeven we niet langer te twijfelen. Dan kunnen we de

diagnose verfijnen, de symptomen in kaart brengen en nadenken over de

remedie om deze economische ziekte aan te pakken.

SIZE MATTERS Het is niet moeilijk om cijfers te

vinden die aantonen dat grote be-

drijven een steeds groter stuk in-

palmen van onze economie. Dat zien we in alle landen en in alle sectoren.

In de VS is het gedeelte van de toegevoegde waarde die door de 200 groot-

ste ondernemingen wordt gecreëerd in de naoorlogse periode gestegen

van 30 tot bijna 45 procent. De grootste stijging deed zich voor tot 1975,

maar in de afgelopen twee decennia is de trend opnieuw toegenomen.

TOP 200 PRODUCENTEN VS 30% TOEGEVOEGDE WAARDE 1947 45% TOEGEVOEGDE WAARDE 2012

GROTE BEDRIJVEN PALMEN DE ECONOMIE IN A F B . 1 Toegevoegde waarde per grootte van de onderneming in de VS


22 Gigantisme

Ook de Amerikaanse krant The New York Times onderzocht de omvang

van Amerikaanse bedrijven, en kwam tot dezelfde conclusie. ‘Groter

worden’ is een trend bij ondernemingen (zie afb. 2). Het aantal grote con-

cerns groeit almaar, of we dat nu meten volgens beurskapitalisatie,A deel

van de toegevoegde waarde of het aantal werknemers dat ze tewerkstel-

len. We zullen later voldoende aantonen dat die bedrijven groter willen

worden omdat ze er een belangrijk voordeel in zien: groot zijn geeft meer

macht, wat uiteindelijk resulteert in meer winst. En als de concurrentie

toeneemt, zullen ze zelf ook alleen maar groter willen worden. Een never-

ending story waar iedereen iedereen achternaholt.

Niet dat dit zonder slag of stoot gebeurt, politici wijzen af en toe op de

gevaren. Ro Khanna, een Congreslid van de Democraten uit Silicon Valley,

in de Amerikaanse staat Californië, wees er in een toespraak in 2018 ook

op: ‘Een van de dingen waar de mensen in dit land tegen in opstand ko-

men, zijn grote, groeiende instellingen.1 Mensen hebben het gevoel dat

ze de controle kwijtraken over hun eigen lot.’ Dit is maar een van de ge-

volgen van het gigantisme, gevolgen die we in de volgende hoofdstukken

uitvoerig zullen bespreken. Maar laten we eerst verder de kwaal in kaart

brengen, en niet te veel op de symptomen en de patiënten ingaan die

klagen over de ziekte.

Wat het meest in het oog springt, is de toename van de beurskapitali-satie van grote concerns, zeg maar de totale waarde van de aandelen van

een onderneming volgens de beurskoers. De Amerikaanse techbedrijven

Apple, Google en Microsoft flirten met de grens van 1000 miljard dollar

A De grootte van een bedrijf is niet met één parameter vast te stellen. Sommige onder-nemingen tellen tienduizenden werknemers, maar zijn relatief onbelangrijk voor de wereldeconomie. Andere halen een miljardenomzet, maar als die het gevolg is van doorvoer (import/export), kan hun toegevoegde waarde verwaarloosbaar zijn. De beurswaarde houdt rekening met de toegevoegde waarde én met de toekomstige ontwikkeling van een bedrijf (in tegenstelling tot de omzet of het aantal werknemers vandaag), maar kan opgeblazen zijn (we spreken dan van zeepbellen of bubbels) en schommelt sowieso minstens 25 procent per jaar. ‘Groot’ kunnen we dus maar beter met meerdere parameters bekijken, maar beurswaarde is wel de enige parameter die ook rekening houdt met de toekomst van de onderneming.


23GIGANTISME?

marktkapitalisatie. Zelfs als daar 30 procent bij komt of afsmelt op de

beurs, verandert dat weinig aan de situatie: het blijven enorme organisa-

ties die de economie overheersen, zelfs op wereldschaal. Niet alleen tech-

nologiebedrijven zijn erg omvangrijk geworden, ook de farmaconcerns

en banken zijn gigantisch in termen van beurskapitalisatie, aantal werk-

nemers, balansen of omzet. Afbeelding 3 toont aan dat, omgerekend naar

hedendaagse dollars, de omvang van de ondernemingen in de VS vandaag

BIG BUSINESS WORDT ALMAAR BIGGER A F B . 2 Evolutie van de omvang van bedrijven in de VSBron: The New York Times op basis van data van het Census Bureau.

1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 20171985-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

>10000 1000 to 9999 100 tot 99920 tot 99 < 20

Aantal werknemers:

HET AANTAL BANEN BIJ GROTE AMERIKAANSE CONCERNS GROEIT, TERWIJL HET AANTAL WERKNEMERS BIJ KLEINE BEDRIJVEN IN DE VS DAALT.


1917Activa (miljard $), inflatiegecorrigeerd september 2007

1917Activa (miljard $), inflatiegecorrigeerd september 2007

1967Marktwaarde (miljard dollar),inflatiegecorrigeerd september 2007

1967Marktwaarde (miljard dollar),inflatiegecorrigeerd september 2007

2017Marktwaarde (miljard dollar) op 10 november 2017

2017Marktwaarde (miljard dollar) op 10 november 2017

U.S. STEEL$ 46,4 miljardStaal

AMERICAN TELEPHONE & TELEGRAPH $ 14,1 miljardTelecom

AMERICAN TELEPHONE & TELEGRAPH $ 14,1 miljardTelecom

INTERNATIONAL BUSINESS MACHINES $ 258,6 miljardTechnologie

INTERNATIONAL BUSINESS MACHINES $ 258,6 miljardTechnologie

APPLE$ 898 miljardTechnologie

APPLE$ 898 miljardTechnologie

ALPHABET$ 719 miljardTechnologie

ALPHABET$ 719 miljardTechnologie

MICROSOFT$ 644 miljardTechnologie

MICROSOFT$ 644 miljardTechnologie

AMAZON$ 534 miljardTechnologie

AMAZON$ 534 miljardTechnologie

FACEBOOK$ 518 miljardTechnologie

FACEBOOK$ 518 miljardTechnologie

BERKSHIRE HATHAWAY $ 452 miljardConglomeraat

BERKSHIRE HATHAWAY $ 452 miljardConglomeraat

JOHNSON&JOHNSON$ 374 miljardFarma

JOHNSON&JOHNSON$ 374 miljardFarma

EXXON MOBILE$ 350 miljardOlie & Gas

EXXON MOBILE$ 350 miljardOlie & Gas

JPMORGAN CHASE$ 340 miljardFinanciële diensten

JPMORGAN CHASE$ 340 miljardFinanciële diensten

WELLS FARGO$ 266 miljardFinanciële diensten

WELLS FARGO$ 266 miljardFinanciële diensten

AMERICAN TELEPHONE &TELEGRAPH $ 200,5 miljardTelecom

AMERICAN TELEPHONE &TELEGRAPH $ 200,5 miljardTelecom

EASTMAN KODAK$ 177 miljardFilm

EASTMAN KODAK$ 177 miljardFilm

GENERAL MOTORS$ 171,2 miljardAutomobiel

GENERAL MOTORS$ 171,2 miljardAutomobiel

STANDARD OIL OF N.J.$ 10,7 miljardOlie & gas

STANDARD OIL OF N.J.$ 106,5 miljardOlie & gas

TEXACO$ 82,3 miljardOlie & gas

SEARS, ROEBUCK$ 64,6 miljardRetail

GENERAL ELECTRIC$ 63,9 miljardConglomeraat

POLAROID$ 58 miljardFilm

GULF OIL$ 58 miljardOlie & gas

BETHLEHEM STEEL$ 7,1 miljardStaal

ARMOUR & CO. $ 5,8 miljardVoeding

SWIFT & CO.$ 5,8 miljardVoeding

E.I. DU PONT DE NEMOURS $ 4,9 miljardChemie

U.S. RUBBER$ 4,6 miljardRubber

MIDVALE STEEL & ORDONANCE $ 4,8 miljardStaal

INTERNATIONAL HARVESTER $ 4,9 miljardMachines

AMERIKA’S TOP 10-BEDRIJVEN IN DE VOORBIJE 100 JAARA F B . 3 Grootte van Amerikaanse beursgenoteerde bedrijvenBron: howmuch.net/articles/100-years-of-americas-top-10-companies & forbes.com & Visual Capitalist


25GIGANTISME?

inderdaad uitzonderlijk is.B We mogen ons trouwens niet alleen blind-

staren op de VS: ook Chinese fi rma’s hebben een omvang die wereldwijd

indruk maakt.

De beurzen worden anno 2019 wereldwijd gedomineerd door tech-

nologiebedrijven. De VS en China verdelen netjes de top twintig, waarbij

de allergrootste ondernemingen Amerikaans zijn en de rest een mix. Het

betekent dat de Aziatische grootmacht bijna dezelfde techgiganten heeft

als de VS. Voor elke Amazon vind je wel een Alibaba, voor elke Apple een

Xiaomi.

Vooral Alibaba en Tencent hebben een beurskapitalisatie die verge-

lijkbaar is met die van hun Amerikaanse tegenhangers. De 6 grootste Ame-rikaanse techbedrijven zijn even groot als de 94 volgende Amerikaanse technologiebedrijven samen… Dat is een indrukwekkende omvang, maar

duidt ook op een bijzondere concentratie (zie verder).

B Grote bedrijven hebben altijd bestaan, maar omgerekend naar dollars van vandaag zijn de giganten van vroeger dwergen tegenover de huidige (beursgenoteerde) bedrijven. Dat wil niet zeggen dat gigantisme vroeger geen probleem was, alleen is het probleem vandaag veel acuter.

TA BE L 1 Grootste beursgenoteerde technologiebedrijven in de wereldBron: Bloomberg, februari 2019

Marktkapitalisatie (Miljard dollar)

Marktkapitalisatie (Miljard dollar)

BAIDU 90 MICROSOFT 790

ALIBABA 435 ORACLE 182

TENCENT 416 INTEL 222

BAT 941 BROADCOM 108

CISCO 212

FACEBOOK 470 NVIDIA 88

APPLE 785 IBM 122

AMAZON 795

NETFLIX 148 NASDAQ 100 8000

ALPHABET (GOOGLE) 775 NASDAQ COMPOSITE 11600

FAANG 2937 S&P 500 23900


26 Gigantisme

De omvang van de Europese be-

drijven is vandaag beduidend klei-

ner dan die in de andere regio’s.

De drie grootste Europese onder-

nemingen samen – het voedings-

middelenconcern Nestlé, het

olie- en gasbedrijf Royal Dutch

Shell, en de farmareus Roche –

zijn kleiner dan Apple, het om-

vangrijkste Amerikaanse bedrijf

(gemeten volgens beurswaarde).

Opvallend is trouwens dat vijf

van de tien grootste Europese

ondernemingen van buiten de

eurozone komen, en dat er geen

techbedrijven in de top tien staan,

maar wel oliemultinationals en

banken. Je kunt zo al vaststellen dat Europa is blijven hangen in de oude

sectoren en de nieuwe economie grotendeels heeft gemist.

De aandelenmarkten zijn natuurlijk niet de enige maatstaf om om-

vang te bepalen. In Europa zijn er grote concerns die een sector domine-

ren en niet beursgenoteerd zijn, zoals het Zweedse woonwarenhuis ikea

of de Franse sportwinkelketen Decathlon. Dat is ook in China het geval,

waar de smartphonebouwer Huawei niet beursgenoteerd is. Beloftevolle

Europese ondernemingen zijn ook dikwijls een prooi voor Amerikaanse

of Chinese giganten, nog voor ze zelf zeer groot zijn geworden, zoals de

hotelwebsite Booking.com of de Finse spelontwikkelaar Supercell Oy.

Het Zweedse streamingplatform Spotify is voorlopig nog een uitzonde-

ring, maar dat kan snel veranderen.

Er bestaat echter een andere belangrijke reden waarom grote con-

cerns minder voorkomen in Europa dan in de VS: het Europese anti kartel-beleid is veel strenger dan dat aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Het is ook moeilijker om Europese kampioenen te krijgen die

TA BE L 2 Grootste beursgenoteerde bedrijven in Europa

Top 10 LandMarktkapitalisatie

(Miljard euro, afgerond)

NESTLE CH 232

ROYAL DUTCH SHELL UK/NL 223

ROCHE HOLDING CH 199

NOVARTIS CH 195

HSBC HOLDINGS UK 146

MOET HENNESSY LOUIS VUITTON FR 144

UNILEVER UK/NL 135

TOTAL FR 127

BP UK 121

L’OREAL FR 119

TOTAAL 1641


27GIGANTISME?

kunnen concurreren met Amerikaanse toppers, omdat het antikartel-

beleid al begint op nationaal niveau. Zo werd de fusie tussen de vracht-

wagenbouwers Scania en Volvo vijftien jaar geleden geblokkeerd door

Zweden, terwijl het fusiebedrijf op Europees vlak de vrachtwagenmarkt

niet zou domineren. In 2019 hield de eu dan weer de fusie van de trein-

bouwers Alstom en Siemens tegen.

De Europese Commissie treedt hard op tegen Europese bedrijven,

maar slaagt er niet in om Amerikaanse ondernemingen dezelfde spel-

regels op te leggen. Dat we bedrijfsdwergen hebben in grote sectoren is

daarvan een gevolg. Er bestaan uitzonderingen, en die bevinden zich niet

toevallig in marktsegmenten die over een sterke lobbymachine beschik-

ken: de financiële branche en de farmasector.

Europa blinkt wel uit in gigantisme van de overheid. Zoals de Duitse

bondskanselier Angela Merkel het zelf ooit stelde: ‘Terwijl Europa vandaag

goed is voor slechts 7 procent van de wereldbevolking, produceren we zo’n

25 procent van het wereldwijde bruto binnenlands product en financieren

we 50 procent van de wereldwijde sociale uitgaven. We zullen dus zeer

hard moeten werken om onze welvaart en manier van leven te behouden.’2

De Europese overheden zijn zelf de giganten geworden, met een

uitgebreid en veralgemeend overheidsbeslag, gigantische Europese fond-

sen voor landbouw, regionale ontwikkeling of binnenkort co2-reductie-

investeringen. Dat creëert een heel andere economische dynamiek. Een

waarbij niet de bedrijven of hun ceo’s de giganten zijn, maar wel de Euro-

pese instellingen en de Europese politieke leiders.

In China zijn er dan weer enorm grote bedrijven waarvan we de omvang maar moeilijk kunnen meten, omdat ze dikwijls in staatshanden zijn: grote

banken en energieconcerns bijvoorbeeld. De beursgenoteerde technolo-

giebedrijven komen in dit verhaal niet voor. Deze giganten worden door-

gaans door de overheid gecontroleerd. Het probleem is dat ze in de rest

van de wereld privéondernemingen overnemen zonder dat ze dezelfde

regels moeten naleven. Chinese bedrijven zijn letterlijk staatsgesponsord

en kunnen in Europa concurrenten opkopen in sectoren waar overheids-

steun expliciet verboden is. Dat leidt tot concurrentievervalsing.


’S WERELDS GROOTSTE BEDRIJF GING TEN ONDER AAN MISMANAGEMENTA F B . 4 Grootte van ondernemingen in historisch perspectiefBron: The Motley Fool, Barry Ritholtz, Sheridan Titman, Je� Desjardins, 8 december 2017 & Visual Capitalist.

Vereenigde Oost-Indische Compagnie 20 megabedrijven

=

1637 2018

Beurswaarde 7.900 miljard dollarBeurswaarde 7.900 miljard dollar

TA BE L 3 Grootste bedrijven in ChinaBron: Fortune.

Plaats Naam Hoofdkwartier Sector Type1 SINOPEC GROUP Peking Olie Publiek, overheidsbedrijf

2 CHINA NATIONAL PETROLEUM Peking Olie Overheidsbedrijf

3 STATE GRID CORPORATION Peking Nutssector Overheidsbedrijf

4 INDUSTRIAL AND COMMERCIAL BANK OF CHINA

Peking Banken Publiek, overheidsbedrijf

5 CHINA CONSTRUCTION BANK Peking Banken Publiek, overheidsbedrijf

6 AGRICULTURAL BANK OF CHINA Peking Banken Overheidsbedrijf

7 CHINA STATE CONSTRUCTION ENGINEERING

Peking Bouw Overheidsbedrijf

8 CHINA MOBILE Peking Telecom Overheidsbedrijf

9 BANK OF CHINA Peking Banken Publiek, overheidsbedrijf

10 NOBLE GROUP Hongkong Holding Publiek


29GIGANTISME?

Toch zou bijvoorbeeld de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (voc),

de Nederlandse handelsonderneming die actief was van 1602 tot 1800,

een beurswaarde hebben gehad van – omgerekend naar dollars van van-

daag – ongeveer 8000 miljard dollar. Dat is evenveel als alle honderd

grootste Amerikaanse techbedrijven samen.

Een historische vergelijking om de omvang van ondernemingen te

kaderen is echter niet eenvoudig. Beurzen waren nog niet zo ontwikkeld

als vandaag, statistieken werden niet nauwkeurig bijgehouden, staten

en ondernemingen waren meer verweven, en uiteraard is er een grote

fouten marge als je waarden omzet naar euro’s en dollars van vandaag. De

voc was de eerste echte nv met vrij verhandelbare aandelen. De handels-

onderneming had een eigen leger en had op haar hoogtepunt bijna

30.000 werknemers in dienst. Het bedrijf ging ten onder aan corruptie en

mis management.

De Amerikaanse econoom en opiniemaker Barry Ritholtz bracht ge-

gevens samen over de omvang van andere gigantische bedrijven uit een

ver en minder ver verleden.

– Saudi Aramco, de staatsoliemaatschappij van Saudi-Arabië, had

in 2010 een theoretische waarde van 4100 miljard dollar (omge-

rekend naar dollars van vandaag). Dat blijkt uit berekeningen van

professor Sheridan Titman van de universiteit van Texas.

– PetroChina, het Chinese staatsbedrijf dat actief is in energie, had

in 2007 een beurswaarde van 1400 miljard dollar in termen van

vandaag.

– Standard Oil, het oliebedrijf van de legendarische John Rockefeller,

had in 1900, net voor het werd opgesplitst wegens zijn monopolie,

een beurswaarde van 1000 miljard dollar. Dat is ongeveer even-

veel als een serie techbedrijven vandaag.

– Microsoft haalde al eens een piekwaarde van 900 miljard dollar in

1999, het jaar waarin de dotcombubbel bijna op springen stond.


30 Gigantisme

Gigantisme is geen fenomeen van ondernemingen alleen. Ook andere

sectoren, zoals onderwijs, gezondheidszorg en administraties, zijn in de

afgelopen decennia sterk gegroeid. Hoewel er daarover minder statistie-

ken bestaan, zijn academici het erover eens dat ze de neiging hebben om

almaar grotere gehelen te vormen.

In het Verenigd Koninkrijk zijn de secundaire scholen aangezwollen van

gemiddeld 300 leerlingen per school in 1950 naar bijna 1000 leerlingen

per entiteit in 2016. In de Verenigde Staten is het aantal reuzenscholen

tussen 2000 en 2016 verdubbeld. Het overgrote deel van de scholen is

100

300

500

400

200

0

700

900

800

600

1000

2020

260

180

> 900

< 300

2010200019901980197019601950

Secundair onderwijs Lager onderwijsAantal leerlingen:

SCHOLEN GEVEN LESJE IN GROOTHEIDSWAANZINA F B . 5 Gemiddelde omvang van een school in het VKBron: House of Commons Library: social indicator 2625 (2017).

DE GROOTTE VAN DE SCHOLEN IS IN EEN LANGE STIJGENDE TREND


31GIGANTISME?

nog altijd klein, maar de kleintjes lokken vandaag nog maar een minder-

heid van de leerlingen.

De evolutie van de schaalgrootte in het onderwijs oogt spectaculair: kleine scholen verdwijnen en het aantal middelgrote en vooral zeer grote scholen neemt toe. Dat is een fenomeen dat we in alle westerse landen

zien. Het wordt vooral gestimuleerd door economen: de pluspunten van

schaalgrootte kun je gemakkelijk uitleggen, terwijl de voordelen van klei-

ne scholen minder vlot te meten zijn. Die voordelen zijn immers minder

> 1500 leerlingen< 500 leerlingenAlle scholen

1990 2014

0

10

5

15

20

Gemiddeld aantal leerlingen per leraar in de VS.

GROTE SCHOLEN MOGEN DAN AL ‘EFFICIËNTER’ ZIJN, KLEINE SCHOLEN ZIJN VOORAL PERSOONLIJKERA F B . 6 Gemiddeld aantal leerlingen per leraar in de VSBron: National Center for Education Statistics.


32 Gigantisme

economisch, maar overwegend sociaal van aard. Uiteraard bieden grote-

re entiteiten het voordeel dat ze meer specialismen kunnen aanreiken, of

topleraren kunnen delen op een grotere schaal. Maar verderop in dit boek

zullen we zien dat er ook enorme nadelen zijn verbonden aan grote scho-

len, zoals meer incidenten, pestgedrag en vereenzaming. Die negatieve

factoren zijn veel moeilijker te meten. Het economische adagium ‘groter is e�iciënter’ klinkt gemakkelijker en heeft het beleid de afgelopen de-cennia gedomineerd.

Schaalvergroting kun je maar moeilijk analyseren in algemene over-

heidsdiensten zoals politie, brandweer of culturele organisaties. Maar in

de gezondheidszorg is ze bijvoorbeeld wel heel goed gedocumenteerd.

Onderzoekers stellen dat algemene ziekenhuizen wereldwijd steeds gro-ter en complexer worden.3 Dat biedt uiteraard voordelen, omdat kleine

ziekenhuizen niet alle expertise kunnen hebben en ook niet kunnen vol-

gen met alle technologie die de moderne geneeskunde vandaag vereist.

Maar diezelfde schaalvergroting heeft wel consequenties voor de patiënt,

die in een industriëlere omgeving terechtkomt vergeleken met de minder

bedreigende kleine ziekenhuizen die we vroeger kenden. Hij ruilt een po-

tentieel technologische verbetering in voor een potentiële achteruitgang

van het persoonlijke en vertrouwde kader.

Vergroting wordt ook hier vooral door economische denkprocessen

gestimuleerd. Zogenaamde economies of scale of schaalvoordelen zijn

een sterk argument als je louter economische efficiëntie wilt optimali-

seren in de gezondheidssector. Italiaanse onderzoekers bogen zich over

het fenomeen van de schaalvergroting in de zorgsector. Ze ontdekten

dat beleidsmakers onder zware druk staan om de concentratie in de ge-

zondheidszorg te vergroten en fusies van zorginstellingen te promoten.

Die druk komt vanuit een geloof dat grotere zorginstellingen resulteren

in lagere gemiddelde kosten en betere klinische resultaten, dankzij de

schaalvoordelen. In dat verband is het berekenen van schaalefficiëntie

natuurlijk cruciaal om een optimale grootte te kunnen nastreven.


33GIGANTISME?

Economische maatstaven zijn zoveel gemakkelijker te meten en ook veel-

vuldiger beschikbaar dan bredere kwalitatieve en sociaal-economische

indicatoren, zoals het vertrouwen van de patiënten, hun geluk, de be-

trokkenheid van het medisch personeel en de algemene appreciatie van

alle betrokkenen. Die factoren worden niet zo vaak gemeten. En als er al

statistieken over bestaan, kun je ze, in tegenstelling met de puur econo-

mische cijfers, maar moeilijk vergelijken met gegevens uit andere landen

of van andere entiteiten.

De Italiaanse onderzoekers plozen de literatuur uit en kwamen tot de

conclusie dat er een significante stijging was van de publicaties die wezen

op schaalvoordelen bij zorginstellingen. Het thema ‘schaalvergroting’ bleek vooral in de afgelopen decennia het debat te overheersen, zowel

GIGANTISME IN DE ZIEKENHUISSECTOR: EEN BESMETTELIJKE ZIEKTETA BE L 4 Artikels over ‘schaalvoordelen’ van ziekenhuizenBron: E�iciency and optimal size of hospitals: Results of a systematic search, Monica Giancotti, Annamaria Guglielmo, Marianna Mauro, 29 maart 2017.

Publicatie 1969 –1989 1990–2000 2001–2014BUSINESSBLADEN EN ECONOMISCHE MAGAZINES 0 9 16

BLADEN OVER GEZONDHEIDSZORG 4 7 34

MEDISCHE BLADEN 1 3 8

MANAGEMENTBLADEN EN WETENSCHAPPELIJKE TIJDSCHRIFTEN 3 6 14

TOTAAL 8 25 72

BIJNA 3 KEER MEER ARTIKELEN OVER SCHAALVOORDELEN DAN IN HET DECENNIUM VOOR DE MILLENNIUMWISSELING.


34 Gigantisme

in de pure zaken- en economiebladen als in de publicaties over gezond-heidszorg (zie tabel 4). De woorden returns to scale (schaalopbrengsten)

en economies of scale (schaalvoordelen) werden drie keer meer gebruikt

dan vóór het einde van het millennium.

In een dergelijke cultuur, waar management belangrijker wordt dan

de focus op de patiënt, moet het niet verwonderen dat gigazorginstellin-

gen overal ter wereld als paddenstoelen uit de grond rijzen.

Ook internationale instellingen zijn de afgelopen jaren alleen maar gro-

ter geworden. Niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) waren dertig

jaar geleden meestal kleine entiteiten, maar ontwikkelden zich tot heuse

multinationals. Médecins Sans Frontières (Artsen Zonder Grenzen) ont-

stond rond 1970, telde in 2015 meer dan 30.000 personeelsleden en had

een budget van 2 miljard dollar. De milieuorganisatie Greenpeace werd

in dezelfde periode opgericht als een kleinschalig Canadees initiatief, en

is vandaag wereldwijd actief met bijna 50.000 vrijwilligers en een budget

van 300 miljoen dollar. De hulporganisatie Oxfam ontstond in 1942 en is

vandaag bedrijvig in meer dan honderd landen. De ngo heeft wereldwijd

meer dan 1200 winkels, met een sterk overwicht in het VK. Oxfam werkt

met een budget van 1 miljard dollar. De ngo’s zijn dus de weg gevolgd van

andere multinationale organisaties en beschikken intussen over gespe-

cialiseerde managementfuncties – van financiën tot human resources –

die hun eigenlijke goede doelen moeten organiseren.

Schaalvergroting en continue uitbreiding zijn ook een kenmerk van internationale samenwerkingsverbanden. De Europese Unie ontstond in

1951 met zes stichtende landen, en werd toen nog een Europese Gemeen-

schap voor Kolen en Staal (egks) genoemd. In 1957 volgden het Verdrag

van Rome en de Europese Economische Gemeenschap. Verscheidene

landen traden later toe, en vandaag telt de Europese Unie 28 landen. Bin-

nenkort, na de brexit, zal de eu voor het eerst krimpen, misschien een te-

ken aan de wand dat gigantisme zijn beperkingen heeft.

De eurozone, een onderdeel van de Europese Unie, kende eenzelf-

de soort vergroting. Oorspronkelijk een groep van elf landen, in 1998,


35GIGANTISME?

omvat de eurozone ondertussen negentien landen. Het is bijzonder

moeilijk om een gemeenschappelijke munt te hebben in een heterogene

economische zone van Finland tot Griekenland. Dat is al meermaals ge-

bleken, ook vroeger al, met de Latijnse muntunie bijvoorbeeld. Dat was

een 19de-eeuwse versie van de eurozone,4 met België, Frankrijk, Italië

en Zwitserland als oprichtende leden. Kort daarna sloten ook Spanje en

Griekenland zich aan, en in 1889 volgden Roemenië, Bulgarije, Servië, San

Marino en Venezuela. De drang naar uitbreiding nog voor er een stabiele

convergentie was bereikt, bleek toen al te sterk. De problemen begon-

nen toen, onder meer, Griekenland zich niet aan de afspraken hield. En

later ontplofte de muntunie doordat er geld werd gedrukt om de Eerste

Wereld oorlog te financieren.

Ondanks die historische lessen, en de spanningen sinds de financië-

le crisis van 2008, zal de eurozone in principe toch nog uitbreiden. Nog

zeven lidstaten zullen in principe worden verplicht de euro in te voeren.

Onder meer Zweden, dat al veel langer de eenheidsmunt had moeten ge-

bruiken maar die altijd heeft afgehouden.

De euro spiegelt zich aan de dollar en wenst de Amerikaanse munt ook

te evenaren of zelfs te overtreffen als reservemunt. Het is vreemd dat de

eurozone niet stabiliteit als prioriteit neemt voor ze verdere uitbreiding

nastreeft. Tijdens de financiële crisis is immers gebleken dat de euro-

zone ver van robuust is. Dat blijkt vandaag opnieuw met de problemen in

Italië, waar de regeringspartijen er ook geregeld mee dreigen de eurozone

te verlaten. De Griekse problemen, waardoor de eurozone in 2011 bijna

ontplofte, zijn vandaag verdoofd, maar nog lang niet opgelost. Ze kunnen,

zoals een sluimerende vulkaan, elk moment weer uitbarsten.

Ook internationale evenementen hebben een niet te stoppen drive om in alle dimensies te groeien. De eerste moderne Olympische Spelen da-

teren van 1896: er namen toen 14 landen deel, met 241 atleten in 43 disci-

plines. Bij de Olympische Zomerspelen in Rio de Janeiro, Brazilië, waren

er bijna 12.000 atleten uit ongeveer 200 landen vertegenwoordigd. Die

groei gaat hand in hand met de globalisering. Maar er is meer. De prolife-

ratie van de competities is een ander fenomeen: het toenemende aantal


36 Gigantisme

landen streed om de medailles in meer dan 300 sporttakken. Dergelijke

Spelen kunnen alleen door de grootste landen worden georganiseerd,

met de hulp van de grootste multinationale sponsors. De toewijzing ge-

beurt altijd onder een sluier van corruptie en internationaal gekonkel-

foes. Van de oorspronkelijke spirit – ‘Deelnemen is belangrijker dan

winnen’ – is jammer genoeg minder en minder sprake. Het gaat om heel

veel geld en heel veel prestige voor de organiserende steden en landen, en

de deelnemende atleten. Sommige sporters tonen dan ook maar weinig

respect voor de olympische waarde van het fair play.

De Spelen zouden wellicht zuiverder zijn, en dichter bij de oorspron-

kelijke geest aanleunen, als ze zouden afslanken. Dat lijkt echter niet de

intentie te zijn van het Internationaal Olympisch Comité (ioc). Waar-

schijnlijk moet het evenement eerst onder zijn gewicht wankelen voor er

zich een omgekeerde beweging van ‘less is more’ kan voordoen.

Het Eurovisiesongfestival is nog een mooi voorbeeld van een evene-

ment dat almaar uitdijt, maar daardoor zijn identiteit volledig aan het ver-

liezen is. In 1956 begonnen zeven landen met een liedjesfestival: België,

Frankrijk, Italië, Luxemburg, Nederland, de Bondsrepubliek Duitsland

en Zwitserland. Er waren tien landen uitgenodigd, maar Denemarken en

Oostenrijk waren te laat met hun inzending en het Verenigd Koninkrijk

wilde niet meedoen omdat het zelf al het Festival of British Popular Songs

organiseerde. Een brexit avant la lettre dus.

In 2019 nemen 42 landen deel, onder meer ook Australië en Israël. Het

gevolg is dat van het oorspronkelijke liedjesfestival niet veel meer over-

blijft, en dat nu kartels worden gevormd om de winnaar te bepalen. Over

smaken en kleuren kun je discussiëren, maar zeker is dat het gros van de

liedjes beter nooit onze oren zou bereiken. Een nieuwe abba of France

Gall wordt nog maar zelden ontdekt.

Jawel, de mens was al in de oudheid gefascineerd door gigantisme. Het Griekse en het Romeinse Rijk waren enorm, en daar hoorden grootse creaties bij. Ze geven de mens het gevoel machtig te zijn, dichter bij god te staan, onoverwinnelijk te zijn. De Egyptische piramiden of het Colos-

seum in het oude Rome waren echter kleine bouwsels vergeleken met de


37GIGANTISME?

huidige constructies. De Burj Khalifa in Dubai, de Verenigde Arabische

Emiraten, is nog even het hoogste gebouw ter wereld. Maar binnenkort

torent de Jeddah Tower in het naburige Saudi-Arabië daar alweer boven

uit. De Jeddah Tower, waaraan vier jaar zal worden gebouwd, zal iets meer

dan een kilometer hoog zijn. De piramide van Cheops, die ook al in een

woestijn werd opgetrokken – maar dan in Egypte – was slechts 147 meter

hoog, en er werd twintig jaar aan gezwoegd.

We bouwen steeds waanzinniger dingen, groter, indrukwekkender,

uitdagender. Niet alleen onze gebouwen groeien, hetzelfde geldt voor

onze machines of voertuigen. De Airbus A380 biedt plaats aan 835 passa-

giers, in de Boeing 747 uit de jaren 1970 konden slechts 416 passagiers – de

helft dus. Het grootste containerschip ter wereld is de oocl Hong Kong:

het heeft een lengte van 400 meter, is 59 meter breed en kan 21.400 con-

tainers vervoeren met een totaal gewicht van 200.000 ton. De Titanic

was slechts 269 meter lang, 28 meter breed en woog 46.000 ton.

MAG HET IETS GROTER ZIJN? A F B . 7 Gigantisme in gebouwenBron: eigen berekeningen op basis van Google Maps.

Piramiden255 meterPiramiden255 meter

Sint-Pietersplein258 meterSint-Pietersplein258 meter

Pentagon436 meterPentagon436 meter

Apple Spaceship470 meterApple Spaceship470 meter

Colosseum180 meterColosseum180 meter


38 Gigantisme

Groot stimuleert groter: als je grote dingen maakt, heb je grote machines

nodig. Als je almaar meer grondstoffen verbruikt, zijn er steeds grotere

installaties nodig om dat mogelijk te maken. De grootste schepen vra-

gen om grotere droogdokken, grotere sluizen en grotere havens. Dikke

Bertha was een supergroot kanon van het Duitse leger tijdens de Eerste

Wereldoorlog. Big Bertha is eveneens het koosnaampje van een enorme

boormachine met een kostprijs van 80 miljoen dollar die wordt gebruikt

om tunnels te graven. De naam Bertha komt trouwens niet van het Duitse

kanon, wel van de eerste vrouwelijke burgemeester van Seattle, VS, waar

de boorkop zijn eerste tunnel van 3 kilometer groef.

Bagger 293 is een reuzengraafmachine die in 1995 in Duitsland werd

gebouwd. Er zijn vijf personen nodig om haar te bedienen. De giga graver

wordt gebruikt in de Duitse bruinkoolmijnen en weegt 14.200 ton. Hij

heeft een motor van 16,5 megawatt nodig en de afmetingen zijn nau-

welijks voor te stellen: 225 meter lang, 96 meter hoog. De machine kan

219.000 ton kolen per dag uitgraven, met een maximale snelheid van

28 km/u. Dat laatste is een compleet overbodig weetje, want er is niemand

die er ooit een ritje mee zou maken. Zonder onze almaar toenemende vraatzucht naar grondsto�en zouden dergelijke machines nooit ontwik-keld zijn. Ze tonen aan dat we in een tijdperk van gigantisme leven, waar-bij de machines de mens compleet ondergeschikt en nietig maken.

ONGEZONDE CONCENTRATIE IN VEEL SECTOREN

Grootte is het zichtbaarste teken

van gigantisme, maar mag ons niet

verblinden. Er is veel meer aan de

hand dan wat het oog gemakkelijk

kan zien. Concentratie wijst op gi-gantisme in domeinen die minder door hun pure grootte opvallen.

Monopolies en oligopolies wijzen bijvoorbeeld op ongezonde situaties in

de economie, waar één of een beperkt aantal bedrijven een dominante, te

grote positie innemen. Een activiteit kan in een niche te groot worden.

Een dwergenreus valt minder hard op als hij zich tussen de gewone


Wil je verder lezen?

Het boek ‘Gigantisme’ is verkrijgbaar in de (online) boekhandel of via www.lannoo.be

Hardback | 236 p. | 220 x 150 mm | EAN: 9789077445372

gigantisme - geert noels v11

Documents