Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi:19. Yüzyıl'ın Son Çeyreğinde Menderes Nehrinin

Ulaşıma Açılması Projesi

Eine Geschichte eines unverwirklichten weges:Das Projekt der Verkehrseröffnung des Meander am letzten

V1ertel des 19. Jahrhunderts.

Bülent ÇELİK*

Öz:

Osmanlı Devleti, 19. yüzyıl'ın son çeyreğinde Ege bölgesi için çok önemlisonuçlara yol açabilecek bir girişim için çalışmalara başlamıştır. Bu girişim,Menderes Nehrinin ulaşıma uygun hale getirilmesi tasarısıdır. Bir imtiyaz biçiminde99 yıllığına tanınan bu girişim için hazırlanan şartname ve sözleşme metinleri ile bukonuda değişik daireler arsında yapılan resmi Osmanlı yazışmaları yazımızınkaynaklarını oluşturmaktadır. Bölgeye yapılacak bu yatırımın Avrupa sermayesi ilebağlantılı olacağı açıktır. Bölgedeki tarımsal üretimi, ekonomi anlayışını ve ulaşımfaaliyetlerini köklü biçimde değiştirebilecek olan proje, bölgenin ekonomik açıdanne kadar değerli bulunduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, 19. Yüzyıl, Aydın Vi/ayeti, Menderes Nehri, Ulaşım, İmtiyaz.

Zuzammenfassung:

Das Osmanische Reiclı hat im letzten viertel des 19. Jahrhunderts mit einemunternehmen angefangen, das fiir die Aegaeische Region sehr wichtige folgen habensollte. Und zwar geht es um den plan, dem Fluss Meander befahrbar zu machen. DieTexte des vertrages und der bedingungen, die als privi/eg fiir 99 jahre erfasst wurdeund die gegenseitigen schreiben zwischen den entsprechenden Osmanischenbehörden, bi/den die quellen unseres schreibens. Es ist offensichtlich das das

• Yrd. Doç. Dr. Adnan Menderes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

114 BUlcnt Çelik

geplante unternehmen von ausliindischem kapital finanziert werden sollte. Dasprojekt, das die landwirtschaftlische siclıt und das befürderungssystem in der regionwesentlich umiindern sollte, betont, den schon dameligen wirtsclıaftliclıen wert desgebietes.

Grundpunkte:

Das Osmanische Reich, 19. Jahrhundert, Der Wilayet Aydın, Der FlussMeander, Der Verkelır, Das Privileg.

ı. Projenin Uygulanacağı Coğrafya ile Proje Düşüncesinin OrtayaÇıkışının Nedenleri

Fernand Braudel Akdeniz ovalarından bahseder~en geniş olduklarındaovaların fethinin daha zahmetli olduğundan ve bu ovaların insanlartarafından uzun bir süre, yetersiz ve elden kaçar gibi sahiplenildiğinisöyler. Bu gözlemine örnek olarak i900'lü yıllarda işlenebilir hale getirilenCezayir'in gerisindeki Mitico ovasını, i922 yılının ötelerindeki tarihlerdetarıma açma faaliyetlerinin başarıya ulaştığı Selanik bataklıklarını ve II.Dünya savaşının arifesinde kurutulması tamamlanabilen Ebro deltası vePontine bataklıklarını örnek olarak verir! .

Osmanlı İmparatorluğu'nda da Braudel'in verdiği örneklere benzer birfaaliyet 19. yüzyılın son çeyreğinde ele alınan bir projede yer almaktadır.Gerçekleşmesi durumunda Büyük Menderes ovası bataklıklarınınkurutulmasına ve ovada yapılan üretim faaliyetlerini arttırmaya olanakverecek ölçüde büyük amaçları olan proje, Aydın Vilayeti dahilindekiMenderes Nehri üzerinde Bahr-ı Sefid-Aydın-Sarayköy arasında yapılacakçalışmalarla bu akarsuyu üzerinde taşımacılık yapılabilir bir haledönüştürme projesidir. Yıldız Arşivinde bulunan Sadaret Resmi MaruzatEvrakı içindeki, H. 13 Şevval 130 I/M.5 Ağustos i884 ile H. 9 Rebiülevvel1303/M.16 Aralık 1885 tarihleri arasında yapılan ve Osmanlıİmparatorluğu 'nun çeşitli bakanlıkları arasında gerçekleşen yazışmalarla,projeye ait mukavelename ve şartnameyi kapsayan bir dosyadaki belgeleryazımızın ana kaynaklarını oluşturmaktadırı. Günümüzde Afyonkarahisarilimizin Dinar ilçesi yakınlarında yolcuğuna başlayan Büyük MenderesNehri Samsun Dağı'nın güneybatı yamaçlarında birçok küçük kollar alır.Gökçeli bataklığına kuzeyden gelip ulaşan Alaçatlı ve Dombay çaylarının

ı Femand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. çev: Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayınları,İstanbul 1989, c. i, s. 24.2 YA RES. 32-12.

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi LLS

Bülüçalanı, Düden ve Suçıkan adı verilen düdenlerinin ortaya çıkardığı3ışıklı Göl ve bataklıklarını oluşturduktan sonra Samsun Dağının doğuyamaçlarından oluşan Sandıklı çayı ile kuzeybatıya kıvrılır. BuradanMurat Dağlarının güney sırtlarından gelen Banaz ve Uşak suları ilebeslenir ve Denizli Ovasına iner. Çürüksu ile yönünü batıya çevirerekSarayköyaltındaki büyük demiryolu köprüsü ile Aydın iline girer. Trenyoluna paralel geçerek Köşk'e, oradan da Söke arazisi içinde güneyeçevrilir4• Söke Ovası özellikle pamuk bitkisinin en yüksek kalitedeyetiştiği, ülke ekonomisi açısından çok önemli bir tarım merkezidir. Buova yaklaşık 400.000 hektar birinci sınıf sulanabilir arazi demektir. Buarazilerin su gereksinimi Büyük Menderes Nehri tarafındankarşllanmaktadır5. Büyük Menderes Nehri aldığı çay ve derelerlebeslenerek denize dökülür. Bu, i80 kilometresi Aydın il sınırları içindeolmak üzere toplam 380 kilometrelik bir yolculuk demektir ve nehirgünümüzden önceki tarihlerde Braudel'in örneklerini verdiği insanlartarafından kaçar gibi sahiplenilen ovalardan birisini yaratmıştır.

Ancak bu tarihten çok daha önce başka birtakım görevlilerin deMenderes Nehri üzerinde taşımacılığın gerçekleştirilmesini şiddetlearzuladığının bilinmesinin yararlı olacağı kanısındayım. Araştırmamızçerçevesinde, Ege Bölgesinin yukarıda coğrafi şartlarını vermeyeçalıştığımız en büyük nehri üzerinde, ulaşım faaliyetleriningerçekleştirilmesinden söz eden ulaşabildiğimiz en eski tarihli belgelerİzmir'deki İngiliz konsolosluk raporları arasında göze çarpar. Buraporlardan 1868, 1869, 1872, 1873, 1874 ve 1882 tarihli olanlarındaGediz ve Menderes Nehirlerinin fiziki yapısı, su taşkınları, bunların tarımaverdikleri zararlar belirtilmektedir. Özellikle bu raporları kaleme alankonsolosların Menderes Nehrinin ulaşıma açılması konusundaki özlemleriçarpıcıdır6• Raporlarda Gediz Nehrinde sık sık meydana gelen su taşkınlarıve nehir yatağındaki değişiklikler İzmir'in art bölgesi ile ticaretini olumsuzetkileyen bir faktör olarak görülmekte, İstanbul hükümeti İzmir Körfezigirişinin Gediz Nehrinin getirdiği alüvyonlar nedeniyle dolması konusundahiçbir önlem almamakla suçlanmakta ve hem Gediz hem de Menderes

3 Gürdoğar Sarıgül, "Yüz Bin Kuşun Yuvası", Atlas, sa: 13 (Nisan 1994) s. 59, ZikredenMehmet Başaran. "Büyük Menderes Nehri Efsaneleri ve 19. Yüzyılda Nehir Ulaşımı Projesi",Toplumsal Tarih, sa: 54 (Haziran 1998), s. 49.4 Muazzez Deren, Büyük Menderes (Orta) Vadisinin Coğrafi Tetkiki. (Yayımlanmamışyüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü, s. 4.Zikreden Mehmet Başaran, a.g.m., aynı yer.5 Gürdoğar Sarıgül, a.g.m., s. 68. Zikreden Mehmet Başaran, a.g.m., aynı yer.6 İngiliz Kons%s/uk Raporlarma Göre İzmir Ticareti (1864- 1914). İzmir Ticaret Odası,İzmir 1998. Sözkonusu tarihli raporlar 16,20,27,35,42 ve 47. sayfalarda yer almaktadır.

116 Bülent Çelik

Nehirlerinde gemi ulaşımının sağlanması gerektiğine değinilmekteydi.Eğer bu gerçekleştirilebilirse ülke tüm ekinleri tahrip eden su baskınları vesellerden kurtulabilir, sulama sistemi ise açılmış olan nehirlerin ekstra susağlaması sayesinde daha da genel olarak uygulanabilirdi. İçersindeMenderes Nehrinde ulaşırnın sağlanmasına yönelik herhangi bir öneriolmamakla birlikte Aydın Vilayetindeki bataklıkların kurutulmasıdüşüncesi Nafiii Nazırı Hasan Fehmi Paşa 'nın 1882 tarihinde Başvekiiletebir tezkere ile sunduğu "Anadolu 'ca İmalat-ı Vmumiyeye Dair Layiha"

7 .adını taşıyan programda da yer almaktadır. Osmanlı Imparatorluğunda 19.yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın başlarına kadar İmparatorluk sınırları içindeyapılması düşünülen Bayındırlık işleri ile ilgili hazırlanan üç genelprogramın ikincisi olan Hasan Fehmi Paşanın layihasıS sonrasında ülkeiçinde özellikle ulaşımı sağlayan kara ve demiryolları yapımının arttığı,yabancı şirketler arasında imtiyaz alabilmek için rekabetin kızıştığıgörülmektedir9•

2. Projeye Ait Mukavelename ve Şartname Maddeleri:

İlk defa ı869 tarihli konsolosluk raporunda söz edilen Menderes Nehriüzerinde taşımacılık yapılması fikri İstanbul'da H. 13 Şevval l301/M. 5Ağustos ı884 tarihinde bir imtiyaz şeklinde somutlaşmış ve Ser KilarıOsman Efendiye, ülkenin imarını sağlayacağından ötürü verilmiştir.Yapılan tahkikatla Osman Efendi'nin imtiyaza talip olanlardan istenenı000 liralık kefalet akçesini Osmanlı Bankasına yatırdığı ve söz konusuprojeyi hayata geçirmek için gerekli araç-gereci bulabileceği anlaşılmış,kendisiyle yapılan mukavele ve şartname layihaları ile birlikte NafiiiNezaretince Başvekiilet'e sunulmuştur. Ayrıca söz konusu projenin askeriaçıdan bir mahzurunun olup olmadığının anlaşılması için NafiiiNezaretinden Seraskerliğe yazılan yazı ve yanıtı da söz konusu dosyanıniçersinde yer almaktadır. Bunlara ek olarak Nafiii Nezareti bünyesindeoluşturulan ve bu projeye ait mukavelename ve şartname maddelerinitetkik eden bir komisyonun dikkatini çeken sakıncaları ve bunlara NafiiiNezaretince verilen yanıtları içeren bir rapor da sunulap belgelerarasındadır. Ayrıca. 35 maddelik mukavelename ve 5 bölüm altındatoplanan 28 maddelik şartnameyi incelediğimizde bu projenin çok büyük

7 Celal Dinçer, "Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa'nın Anadolu Bayındırlık İşlerineDair Hazırladığı Layiha", Belgeler, c. V-Vıı, sa: 9- 12, 1968-1971, s. 157-162.R İlhan Tekeli-Selim İlkin, "Osmanlı İmparatorluğu'nda ı9. Yüzyıl'ın İkinci Yarısında NafiaProgramları ve Teknoloji Gelişimi Üzerine", Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, sa:3(Nisan ı993), s. 46-47.9 İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.m. s. 53.

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi ı ı 7

ölçekte olduğunu ve sadece nehir üzerindeki ulaşımı değil, bir bütün olarakbölgenin üretim ilişkilerini değiştirmeyi hedeflediğini görebiliriz.

Nafia Nezareti ile imtiyaza talip olan Osman Efendi arasındagerçekleştirilen mukavelename maddeleri şunlardır:

1- Menderes Nehrinin Bahr-ı Sefid ile Aydın ve Sarayköyarasında vedaha ilerilerinde 20 santimetrelik su çeker gemiler ile vapur, yelkenli gemi,kayık ve yedek usulüyle yolcu ve emtia nakli ve Menderes Nehrinin denizedöküldüğü ağızda yolcu ve emtia nakline yarayacak bir Iimanın yapımıimtiyazı Osman Efendiye verilmiştir.

2- Bu imtiyazın süresi verilecek ferman ın tarihinden itibaren 99 yıldır.

3- İmtiyazı üzerine alan taraf, 2 yıl içinde yapacağı keşif raporlarını veharitaları Nafia Nezaretine sunacaktır. Nafia Nezareti ise bunları 3 ayiçinde inceleyecek ve işlerin yolunda gidip gitmediğine dair karar alacaktır.

4- İmtiyaz sahibi 2,5 yıl içinde projenin yapımına başlamayı ve raporve haritaların Nafia Nezaretinin onay tarihinden itibaren ıO yıl içindetamamlamayı taahhüt etmektedir. Ancak nehrin su rejimindendoğabilecek gecikmeler İmtiyaz sahibi tarafından hükümete bildirildiğitakdirde gecikme süreleri tamamlama süresine eklenecektir.

5- Bu süreler boyunca Nafia Nezareti memurları aracılığıyla projenindenetlenmesini sağlayacak, bu teftiş ve inceleme masrafları imtiyaz sahibitarafından kilometre başına yıllık ı Osmanlı lirası olmak üzere aylıködemeler halinde ödenecektir.

6- Proje sırasında özel mülkiyet elinde bulunan arazinin satın alınmasıkonusunda arazi sahipleri ile imtiyaz sahibi arasında anlaşamazlıkçıktığında istimlak kanununa uygun hareket edilecek, geçici olarakkullanılması gerekli yerlerin sahiplerine tazminat verilmek şartıyla imtiyazsahibi tarafından bu nitelikte arazi geçici olarak kullanılabilecektir. Buaraziler içinde mırı arazi bulunduğu takdirde bunlar imtiyaz sahibineücretsiz olarak terk edilecektir.

7- Proje inşaatı için gerek Osmanlı Devleti'nden gerekse yabancıülkelerden alınacak taş, kereste, demir, maden kömürü ile makine, edevatvb araç gereç Gümrük Resminden muaf tutulacak ayrıca imtiyaz süresinceprojeye ait arazi, sermaye ve gelirler de vergiden muaf olacaktır.

8- İmtiyaz sahibi inşaat ve tamirat için gerekli keresteleridüzenlemelere uymak şartıyla civardaki mlr! ormanıardan kesebilecektir.

118 Bülent Çelik

9- Projenin bittiği imtiyaz sahibi tarafından Nafia Nezaretinebildirildiğinde Nezaretçe oluşturulan bir fen komisyonunca incelenecek veuygun olduğu geçici olarak onaylandığı takdirde bu tarihten i yıl sonrayine bir fen komisyonunca incelenecek, bu inceleme de şartnamekoşullarına uygun bulunursa komisyonca bir rapor düzenlenip projeninbittiğinin Nafia Nezaretince kesin olarak kabul edilmesi önerilecektir.

10- İmtiyaz sahibi işletmenin ve bununla ilgili yapıların, alet, edevatve hareketli parçaların imtiyaz süresince masrafları kendisine ait olmaküzere tamirini ve bakımını sağlayacaktır. Aksi halde şartnamenin 17,maddesince hareket edilecektirlo.

11- İmtiyaz sahibi nehir üzerindeki gemi ulaşımının güvenlik vekorunmasından sorumlu olup, halihazırda yürürlükte olan ve gelecekteyapılacak tüm düzenlemelere uygun hareket etmeye mecburdur. İmtiyazsahibini'n kusuru yüzünden nehir ulaşımının bir kısmı veya tümünde ulaşımkesintiye uğrarsa hükümet, masrafları, zarar ve ziyanı imtiyaz sahibine aitolmak üzere nehrin geçici olarak işletilmesi için şartnamenin 17.maddesinde belirtilen esaslara uygun tedbirleri alabilecektir.

12- Ulaşım imtiyaz sahibinin talebi üzerine kısım kısımyapılacağından, söz konusu kısımlardaki ulaşımda projenin geçici olarakkabul edildiği tarihten imtiyaz süresinin sonuna dek yolcu ve emtiataşınması karşılığında belirlenen tarifeye uygun ücret alacaktır,

13- Gerek savaş sırasında gerekse diğer zamanlarda toplu olarak veyatek tek yapılacak asker, bunlara aİt edevat ve levazım maddelerininnakliyle, tutuklu ve hükümlü nakli, diğer memurların ve posta çantalarının

LO Şartnamenin i7. maddesi şöyledir: İmtiyaz sahibi düzenlemesini yapacağı arazinin tekrarbataklık haline dönüşmesine engelolmak ve arazinin istenilen biçimiyle ziraat yapılabilmesiiçin suların hareketliliğinin sağlanması işinde kullanmak için tüm alet-edevat ile bir gemiyidaima iyi bir halde bulundurmaya ve arazinin işlenmesi ve idaresinin kesintiye uğramamasıiçin kaza vb gibi tüm etkenlerden korumaya özen gösterecektir. Eğer bu işlerin yapımındaimtiyaz sahibinin gecikme ve savsaklaması görülürse uyarılacak ve uyarı tarihinden i aysonra gereğini yerine getirmediğinde masrafları imtiyaz sahibine ait olmak üzere üretim vearazinin iyileştirilmesi için hükümet işlere el koyacak, gerekli tamiratları yapacak ve bununiçin oluşacak masraflar arazinin hasılatından karşılanacak ve bu yeterli gelmezse imtiyazsahibinden alınacaktır.

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi 119

sevk ve nakli konusunda şartnamenin 5. bölümü uyarınca' i hareketedilecektir.

14- İmtiyaz sahibi gerçekleştirmekle yükümlü olduğu proje ıçın işebaşlama tarihinden sonraki i yıl içinde şirket nizamnamesi esasına uygunolarak bir Osmanlı anonim şirketi kurmaya mecburdur.

15- İmtiyaz sahibi gerçekleştirmeyi taahhüt ettiği proje için kendisineverilecek fermanın tebliğ tarihinden itibaren i ay içinde OsmanlıBankasına ya nakit olarak ya da piyasa fiyatıyla esham olarak 1000Osmanlı lirası tutarındaki kefalet akçesini yatıracaktır. Kefalet akçesiyatırıldıktan sora ferman ın aslı kendisine verilecektir. Kefalet akçesi projekesin olarak kabul edildikten sonra kendisine iade edilecek ancak i ayiçinde bu meblağı yatırmadığı takdirde ihtara gerek duyulmaksızın imtiyazhakkı elinden alınacaktır.

16- Osmanlı Devleti imtiyaz süresının 30 yılından sonra her zamanimtiyazı başkasına devretme hakkına sahip olacaktır. İmtiyaz hangi senededevredilecekse bu tarihten önceki 5 yıla ait gayrisafi gelirlerin ortalamasıbulunarak onun %50'sini içeren miktar her yıl taksitler halinde devlettarafından imtiyazın eski sahibine ödenecektir. Bu konuda şartnamenin 20.maddesi 12 uyarınca hareket edilecektir.

17- İmtiyaz süresi bitiminde Osmanlı Devleti imtiyaz sahibininkuruttuğu bataklıklar ile ulaşıma uygun hale getirdiği nehirler ve bukonuyla ilgili alet-edevat üzerinde tek yetkili olacak ve bunlarıngelirlerinden istifade edecektir. Bunların devlete teslimi ve devri ile satışıişi şartnamenin 21. maddesine uygun olacaktır.

18- İmtiyaz sahibi adına görev yapacak memur ve hizmetlilerinkıyafetleri Osmanlı hükümeti tarafından belirlenecektir.

i' Şartnamenin 5. bölümü çeşitli konulara ait işlemleri içermektedir; Asker, silah araç-gereçve levazım sevkinde yazılı bir taleple imtiyaz sahibi elinde olan tüm ulaşım araçlarını bu iştekullanılmak üzere tahsis edecek ve belirlenen tarifenin yarısı kadar ücret alacaktır. Yinetutuklu ve mahkümlar ile onlara refakat eden görevliler de yarı ücret ödeyeceklerdi. İnşa veişletme işlerinin teftişi için tayin edilen memurlar ile gümrük resmi ve diğer vergilerin tahsiliile görevlendirilen memurlar ve telgraf memurları yolculuklarını ücretsiz olarakgerçekleştireceklerdi. Posta çantaları ve bunları götürüp getirecek memurlar da yine ücretsizolarak taşınacaktı. İmtiyaz sahibi Osmanlı Devletinin izni olmaksızın gemilerin hareketzaman ve tarihlerini değiştiremeyecekti.12 Şartnamenin 20. maddesi; Osmanlı Devleti imtiyazı başkasına devretmeye karar verdiğindeelde bulunan ve işletme için gerekli makineler, tarak, vagon, toprak arabaları ile odun, kömürgibi yakacak maddeleri ve benzeri tüm eşyayı bilirkişilerin takdir edecekleri bedel üzerindensatacaktır.

120 BUlent Çelik

19- İmtiyaz sahibi Osmanlı Devleti tarafından yürürlüğe konulandüzenlemelere uygun hareket etmek şartıyla nehri n denize döküldüğüyerden 10 kilometre mesafeye kadarki yerlerde bulacağı madenieriişletebilecek ve yine iO kilometre mesafeye kadarki ormanıardan odun,kömür ve kereste kesip, imal etme yetkisine sahip olacaktır.

20- Osmanlı Devleti bu imtiyaz sınırları dahilinde bulunan yerlerdegerekli gördüğü noktalarda askeri istihkamlar inşa edebilecek ve bununmasraflarını üstlenecektir.

21- Proje inşaatı sırasında ortaya çıkabilecek eski eserler konusundadevletçe yürürlüğe konmuş düzenlemeler geçerli olacak ve fakat imtiyazsahibi bu konuda dilekçe vermek ve ruhsat almak zorunluluğunun dışındatutulacaktır.

22- İmtiyaz sahibi her türlü tasarruf ve yetkilerini gösteren listeleriyıllık olarak Nafıii Nezaretine sunacak ve hiisılat defterlerini şartnamenin18. maddesine'3 uygun olarak düzenleyecektir.

23- .Zorunluluk gereği ortaya çıkabilecek güçlükler dışında İmtiyazsahibi kontrol süresi içinde projeye başlamadığı veya başlayıp da devamınıgetirmediği, nakliyat ve işletmeye ara verdiği, mukavelenamede belirtilenkonularda uygun hareket etmediği takdirde imtiyaz hakkını kaybedecek veşartnamenin 19. maddesindel4 gösterildiği şekilde mevcut olan gemileringeçici olarak devlet tarafından işletilmesi için gerekli tedbirler yine devlettarafından alınacaktır. Proje ve ait olan araç-gereç müzayedeye konulacakve yatırılan kefalet akçesi henüz ödenmemişse geri ödemesiyapılmayacaktır.

24- İmtiyaz sahibi devlet tarafından tayin edilecek noktalar üzerindegörev yapacak müfettiş, gümrük, posta memurları ile subaylara ikametedecekleri odaları ücretsiz olarak tahsis edecektir.

13 Şartnamenin 18. maddesi; İmtiyaz sahibi imtiyazı verilen kaynakların her çeşit hasılatınıiçeren defterleri aylık olarak düzenleyecek ve Nafia Nezaretine sunacaktır. Gayrisafi hasılatıiçeren bu defterlerde yolcu ve emtia naklinden doğan gayrisafi hasılatla beraber adı geçenimtiyaza ait tüm gelir ve hasılatlar da gösterilecektir.14 Şartnamenin 19. maddesi; İmtiyaz sahibi bu nedenlerden ötürü imtiyaz haklarını kaybettiğitakdirde o zamana kadar yapılan işlere, kullanılan araç-gerece ve satılan araziye bedel tayinedilerek müzayedeye çıkılacak ve taliplerden kimin üzerinde kalırsa onun eliyle eski imtiyazsahibinin taahhütleri gerçekleştirilecektir. Müzayede sonunda elde edilen bedelden müzayedemasrafları çıkılıp geri kalanı haklarını kaybetmiş imtiyaz sahibine verilecektir. İlk müzayedede bir sonuç alınamazsa önceden belirlenen bedelden uygun bir miktar düşü!erek 6 ay sonraikinci defa bir müzayede yapılacak ve eğer bu da sonuçsuz kalırsa müzayedeye konu olankalemler imtiyaz sahibine hiçbir bedel ödenmeden devlete geçecek ve kefalet akçesi de henüziade o\unmamışsa ödenmeyecektir.

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi 121

25- İmtiyaz sahibi masrafları kendisine ait olmak üzere gemileringüzergahı olan nehirler boyunca telgraf direkleri dikip tel çekebilecekancak bunları kendisiyle ilgili ulaştırma işleri dışındaki haberleşme içinkullanamayacaktır. Osmanlı Devleti söz konusu nehirler boyunca birtelgraf hattı çekecek olursa imtiyaz sahibinin diktiği direklerikullanabilecek, bu direkler yeterli gelmezse ulaşım düzenine zararvermeksizin kendi masrafıyla başka direkler dikebilecektir.

26- İmtiyaz sahibi ulaşımla ilgili mektup ve çantaları Posta Nezaretinevergi ödemeksizin kendi nakliye araçları ile taşıyabilecektir.

27- Osmanlı Devleti imtiyaz sahibinin arazi kanununun hükümlerineuygun hareke etmesi şartıyla önce bataklık halindeki araziyi ziraata uygunhale getirmesi ve daha sonra Menderes Nehrinin sağ ve sol kıyısından 5kilometreye kadarki alanlarda özel mülkiyet üzerinde bulunmayan ziraatyapılabilir tüm arazide ziraat yapmasını uygun bulur. Söz konusu arazilerintapuları ulaşım ve bataklıkların kurutulması işleri ilerledikçe imtiyazsahibine verilecektir.

28- Düzenlemesi yapılacak arazi dahilinde tasarruf hakları olduğunuiddia eden kişiler 3 ay içerisinde mahalli hükümete başvurarak iddialarınıkanıtlamaya mecburdurlar. Bu süre içinde bunu gerçekleştirmeyenıeriniddiaları geçersiz sayılacak ve durumları İstanbul ve mahalli gazetelerdeyayımlanacaktır.

29- Gerek daimi gerekse geçici olarak su altında kalıp ıslahı yapılacakarazi içinde yerleri olduğunu sağlam evrak ve senetlerle ispat edenlerüzerlerinde görünen arazi için dönüm başına imtiyaz sahibine belirli birnakit ödemek zorundadırlar. Bu ödemenin miktarı harita üzerinde veprojenin genel giderlerine göre belirlenecektir. Fakat arazi sahiplerininödeyecekleri miktar hiçbir şekilde arazilerinin değerinin yarısınıgeçmeyecek ve ödeme de ancak arazi ıslah edildikten sonra yapılacaktır.Bu bedele karşılık sulardan kurtarılan arazinin tasarrufu yarısı arazi sahibiyarısı da imtiyaz sahibi arasında olmak üzere paylaşılacaktır.

30- İmtiyaz sahibi tasarruf edeceği arazi üzerinde bulunan akarsularıOsmanlı Devleti'nin halen yürürlükteki ve gelecekte yapılacak kanun venizamlarına uygun hareket etmek şartıyla dilediği gibi kullanabilecektir.Yine imtiyaz sahibi gerek bu akarsuları, gerekse Menderes Nehri ve bu

122 Bülent Çelik

nehre karışan ulaşıma açık nehirlerin sularını ve inşa edeceği akıntıkanallarını düzenlemelere uymak kaydıyla tasarruf edeceği arazininsulanmasında kullanabilecek ve buralara fabrikalar kurabilecektir. Ancaksöz konusu kanallar suların akışına hiçbir şekilde engel olmayacaktır.

3 ı-İnşa edilen kanallar ile ulaşıma çılan nehirler kenarında olan veözel mülkiyet tasarrufunda bulunan arazide yapılacak ıslahat için imtiyazsahibi Nafiii Nezaretince onaylanan tarife uyarınca vergi ödetecektir.

32- İmtiyaz sahibi ulaşırnın iyileştirilmesi için nehirler boyunca hertürlü işleri yerine getirmekle yükümlü olup, söz konusu işlerin yapımındakıyıda bulunan emlak sahiplerinin de yararına olacağı hallerde imtiyazsahibi gerek söz konusu işlerin çeşidi ve inşası ve gerek emlak sahiplerininbu konuda oluşabilecek masraflara katılması konularında kendileriylegörüşerek karar alabilecek ve her türlü halde bu işlere ait raporlar NafiiiNezaretine sunulacaktır. Emlak sahipleri isterlerse söz konusu işlerihükümetten alacakları izinle kendileri de yapabileceklerdir.

33- Bu imtiyazla, halen mevcut olup özel kişilerin tasarrufundaolmayan eskiden kalma rıhtım, muhafaza rıhtımı ve liman gibi denizcilikleilgili tesisler iyileştirilerek imtiyaz süresinin bitimine dek masraflarıkendisine ait olmak üzere imtiyaz sahibine ücretsiz olarak teslimedilecektir.

34- İmtiyaz sahibi ıslah işlerinin sonunda yapılan bu ıslahın daima iyibir şekilde korunması ve gerekli tamiratın yapılması için sulardankurtarılan bütün arazi sahiplerinden oluşacak bir sendika heyeti kurmayamecburdur. Söz konusu sendika heyetinin esas görevi özel bir nizamnameile belirlenecektir. İmtiyaz sahibi bu sendikayı oluşturmadan ne ortayaçıkardığı araziyi ne de kanalların kıyılarında inşa etmiş olduğu fabrikalarısatabilecektir.

35- Gerek imtiyaz sahibi ve gerek yerini alacak anonim şirket Osmanlıolacağından doğalolarak bu mukavelename ile ekli şartnameninhükümlerinin icrasından, değiştirilmesi ve yorumlanmasınd'an dolayıOsmanlı Devleti ile imtiyaz sahibi veya şirket arasında veya imtiyaz sahibive şirket ile halk arasında doğabilecek her türlü anlaşmazlık ve davalarOsmanlı mahkemelerinde görülecektir.

Bu projeye ait şartname ise 5 bölüm ve 28 maddeden oluşmaktadır.Birinci bölüm inşaat ve üretim için gereken ihtiyaçlar, alet ve edevathakkındaki düzenlemeleri içerir. Öncelikle ulaşıma açılacak bataklıkların

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi 123

ve civarının 1/5.000 ölçekli genel bir haritası çizilecek, bu haritada ışınyapılacağı araziler çizgilerle ve yatağı ıslah edilecek nehirler ilekurutulacak bataklık sularının normal ve taşkın olduğu zamanlardakiyükseklik seviyeleri ölçeklenerek gösterilecektir. İmtiyaz sahibinden ayrıcainşa edilecek tüm yapılarla, bent, kanal ve akarsuların kesiştiği arazilerigösteren 1/200 oranında ayrıntı haritaları da istenmektedir. Yapılacaksetlerin en ve yükseklikleri, temel eğim oranları ayrıntılı olarak tarifedilmekteydi. 2 metre olarak belirlenen set enleri daha sonra çiftçileringelip geçmesine olanak verecek biçimde 4 metreye yükseltilecekti. Gerekligörüldüğünde de bu setlerin kazıklar veya ağaç dikimi yoluyla çimenekilerek, taş ve kaya döşenerek desteklenmesi düşünülmektedir. İmtiyazsahibi yine kanallar, suyolları ve hendekler inşa ederek setlerle, uygundüşen yerlere yapılacak kapaklarla durgun suların hareketliliğinisağlayacaktır. Bu işler için gerekli toprak, ıslahı mümkün olmayan yerlerdeaçılacak çukur ve hendeklerden alınacaktır.

İkinci bölüm yapılacak işlerin iyi bir şekilde korunması ve işletilmesihakkındaki maddeleri içermektedir. Bu bölümde imtiyaz sahibindendüzenlemesini yapacağı arazinin tekrar bataklık haline dönüşmesine engelolmak ve ziraat işinde kullanılacak suların hareketliliğini sağlamak içinkullanılan tüm araç-gereç ile bir gemiyi daima iyi bir durumdabulundurmaya özen göstermesi istenmektedir. Yine arazi sahibi bumukavelename ve şartname ile imtiyazı verilen kaynakların her çeşithasılatını içeren defterleri aylık olarak düzenleyecek ve Nafia Nezaretinetakdim edecektir. Gayrisafi hasılatı içeren bu defterlerde yolcu ve emtianaklinden doğan gayri safi hasılatla beraber söz konusu imtiyaza ait tümgelirler ve çeşitli hasılatlar da gösterilecektir.

İmtiyazın değeri ve üretimin devlet tarafından satışı konuları veimtiyaz süresinin sonunda gerçekleştirilecek konulara dair bilgilerinbulunduğu üçüncü bölüm şöyledir. İmtiyaz sahibi mukavelenamenin 23.maddesine bağlı sebeplerden dolayı imtiyaz haklarını kaybettiği takdirde ozamana kadar yapılan işlere, kullanılan araç-gerece ve satılan araziye bedeltayin edilerek müzayedeye çıkılacak ve taliplerden kimin üzerinde kalırsaonun eliyle eski imtiyaz sahibinin taahhütleri gerçekleştirilecektir.Müzayede sonunda elde edilen bedelden müzayede masrafları çıkılıp gerikalanı haklarını kaybetmiş imtiyaz sahibine verilecektir. İlk müzayede debir sonuç alınamazsa önceden belirlenen bedelden uygun bir miktardüşülerek 6 ay sonra ikinci defa bir müzayede yapılacak ve eğer bu dasonuçsuz kalırsa müzayedeye konu olan kalemler imtiyaz sahibine hiçbirbedel ödenmeden devlete geçecek ve kefalet akçesi de henüz iadeolunmamışsa ödenmeyecektir. Yine Osmanlı Devleti imtiyazı başkasına

124 BUlenı Çelik

devretmeye karar verdiğinde elde bulunan ve işletme için gereklimakineler, tarak, vagon, toprak arabaları ile odun, kömür gibi yakacakmaddeleri vb tüm eşyayı bilirkişilerin takdir edecekleri bedel üzerindensatacaktır. İmtiyaz sahibi imtiyaz süresinin sonunda tüm üretim veişletmeyi, iskele, mağaza, külliye, oda ve sabit makineler gibigayrimenkullerle işler halde ve bedelsiz olarak devlete devredecek,makine, tarak, vagon, araba, inşaat ve tamir aletleri ve yakacak maddelerigibi eşya ve ekipmanlar da bilirkişilerin takdir edecekleri fiyatla satışaçıkarılacaktır. İmtiyaz süresinin bitiminden 5 yıl önce söz konusukalemlerin iyi durumda olmadığı yapılacak teftişle saptanırsa imtiyazsahibi uyarılacak bir sonuç alınmaz ise hükümet hemen işletmeyi kendiidaresine alıp hasılattan yararlanarak bu malların iyileştirilmesinebaşlayacaktır. Bu hasılat fazla gelirse imtiyaz sahibine ödenecek eksikgelirse alınıp tamamlanacaktır.

Şartnamenin dördüncü bölümü yolcu ve emtiadan alınacak ücretler ilebunlara ait düzenlemeleri içermektedir. Buna göre mukavelenamenin 12.maddesinde belirlendi ği gibi imtiyaz sahibi yolcu ve emtiadan alacağınakliye ücretlerinin kesin tarifelerini Nafifr Nezaretine sunduktan sonrahükümet tarafından onaylanacaktır. Söz konusu tarifeler onaylanmadıktansonra herhangi bir arttırıma gidilmeyecektir. Düzenlenecek nakliyeücretleri tarifelerinde para kuruşun 1I40'ı ve kuruş da Osmanlı Lirası'nın1I100'ü olarak kabul edilecek, imtiyaz sahibi Osmanlı Devletindekullanımda olan değişik paraları piyasa fiyatıyla değerlendirmeye mecburbulunacaktır. Beşinci bölümde ise şartnamede çeşitli konulara ait bilgilerintoplanmıştır. Bu bölümde resmi görevlilerin nakli ile ilgili düzenlemelerbelirtilmiştir. Asker, silah araç-gereç ve levazım sevkinde yazılı bir talepolduğunda imtiyaz sahibi elinde olan tüm ulaşım araçlarını bu iştekullanılmak üzere tahsis edecek ve belirlenen tarifenin yarısı kadar ücretalacaktır. Yine tutuklu ve mahkumlar ile onlara refakat eden görevliler deyarı ücret ödeyeceklerdi. İnşa ve işletme ile ilgili işlerin kontrol ve teftişiiçin tayin edilen memurlar ile gümrük resmi ve diğer vergilerin tahsil emriile görevlendirilen memurlar ve telgraf memurları yolculuklarındagemilerle ücretsiz gidip geleceklerdi. Posta çantaları ile bunları getiripgötüren memurlar da ücretsiz olarak gemilerden yararlanacaklardı. Sonolarak bu bölümde imtiyaz sahibi gemilerin zaman ve hareket saatleriniOsmanlı Devletinin izni olmadıkça değiştiremeyecekti.

3. Proje'nin Hayata Geçirilmesi Aşamasıoda Osmanlı Devleti'ninDeğişik Oganlan Arasıoda Yapılan Yazışmalar:

Bu proje için ayrıca Nafifr Nezareti tarafından Erkan-ı Harbiye'nin bu

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi 125

proje hakkındaki görüşleri sorulmuş ve Erkan-ı Harbiye tarafından VeliRıza Paşa ve Mahmud Paşa onaylı 3 sayfalık bir rapor hazırlanmıştır. Burapor da dosyada bulunan diğer evraklar arasındadır. Buna göre askeriaçıdan bakıldığında Erkan-ı Harbiye tarafından verilen raporda bu ikikurumun proje ile ilgili çekinceleri sonradan Nafia Nezareti bünyesindeoluşturulan komisyonun hazırladığı aynı konudaki görüşlerle aynıdır.Komisyonun ve Askeri kesimin proje ile ilgili çekinceleri ile NafiaNezaretinin bunlara karşı verdiği yanıtlar şu şekildedir:

1- Menderes nehrinde ulaşımı sağlayacak gemilerin kaç kadem suçekeceği belli değildir ve nehir derinleştirilip genişletilmedikçe ulaşımdabüyük gemilerin kullanılması olanaksızdır. Ayrıca ulaşım deniz yoluylabağlantılı olacağından yapımı isteğe bağlı olarak gösterilen limanyapılmadıkça ulaşım sağlıklı olarak yapılamayacaktır.

Nafia Nezaretine göre ise nehri n her tarafında derinliğin aynı derecedeolmadığı, denize yakın yerlerde fazla, kaynağa yakın yerlerde ise az olmasıve suların seviyesinin mevsimlere göre değişiklik göstermesi nedeniylenehirlerin denize döküldüğü yerlere yakın bölgede büyük su kesimligemiler ve kaynağa yakın bölgelerde de küçük kayık ve salların işletilmesizorunlu olacağından gemiler için standart bir su kesimi belirlemekmümkün değildir. Nehirde işletilmesi gereken çeşitli su kesimli ulaşımaraçlarından bir diğerine aktarmaya ihtiyaç duyulmaksızın nehri n gerekliyerlerinde büyük su kesimli gemilerin işletilmesine uygun hale getirilmesiimtiyaz sahibinin menfaatine olacağından bunun için bir engelolarakgörülemez. Liman inşası işi ise ulaşırnın nehirde yapılacağı düşünülürseaslında gerekli değildir. Bunun için liman inşası imtiyaz sahibinin isteğinebırakılmış ve eğer nehir ile deniz arasında doğrudan bağlantı kurulmasıgerekecek olursa imtiyaz sahibinin liman yapması uygun bulunmuştur.

2- Menderes Nehrindeki bataklıkların düzenlenmesi ve ıslahı konusubundan önce Anadolu'da yapılması gereken bayındırlık hakkında NafiaNezaretince düzenlenip ilan edilmiş genel layihadal5 bulunmamaktadır. Bunedenle önemli görüşmelere dayanak oluşturacak esas bilgi vearaştırmalara ulaşılamamıştır.

Nafia Nezaretine göre ise Osmanlı Devletinde gerçekleştirilmesiistenen bayındırlık işlerinin tümü toplansa 1 takım ciltli kitap ortaya çıkar.Söz konusu raporda nehirlerde yapılması düşünülen bayındırlık işlerindenbaşlıcaları örnek olarak gösterilmiştir. Bu raporda yer alan işlerin dışında

15 Hasan Fehmi Paşa'nın 1882 tarihli raporu kastedilmektedir.

126 Bülent Çelik

kalan projelerin yerine getirilmesinin zorunlu olmadığı ancak bu işlerinartmasının devlet ve ülkenin kazancına olacağı bilinmelidir. Gerçi rapordaMenderes Nehriyle bataklıklarından söz edilmemiş ise de Aydın Vilayetibataklıkları raporda geçmektedir. Menderes Nehri bataklıklarının da bubataklıklar dahilinde bulunması aslında bunları raporun içine dahiletmektedir. Suhale ve Adana bataklıklarının ıslahıyla Seyhan ve Ceyhannehirlerinde gemi işletilmesi için imtiyaz verildiğine göre bu konuda talepedilen imtiyazın desteklenmesinde herhangi bir kusur bulunmamaktadır.

3- Islah edilecek bataklıkların sınırları ve yaklaşık olarak miktarlarıbelirtilmemiştir.

Nezarete göre bataklıkların kaplamış olduğu arazinin sınırlarınınsaptanması işi bu konuda keşif yapacak imtiyaz sahibinin hazırlamakzorunda olduğu ve Nafıa Nezaretine sunacağı rapor ve haritalardagörüneceğinden ve bu durum imtiyazın verilmesinden sonra hayatageçeceğinden şimdiden bataklık sınırlarının belirlenmesi mümkün değildir.

4- Kurulması zorunlu olan anonim şirket yazılı kurallardaki kesin veyamuğlak tanımlara dayanarak nehir ile köylere bağlı mera, bataklık veormanıarı idaresi altına alarak hukuk kurallarına ve yerleşmiş eski adetlereaykırı davranarak istimlak işine giriştiğinde bir takım anlaşmazlıklaryaşanabilir. Şu durumda nehir ağzından 10 kilometre mesafeye kadarmaden ve ormanıardan istifade ve nehrin sağ ve sol kıyısından 5 kilometremesafeye kadar özel mülkiyet içinde yer almayan arazi üzerinde tasarrufedilmesi hakkında olan mukavelenamenin i9. ve 27. maddelerinin imtiyazsahibi tarafından kabul edilmesi dahi bu olası anlaşmazlıkların çıkmasınaengelolmayabilir.

Nafıa Nezareti ise bu görüşün aksi düşüncededir. İmtiyaz sahibininmaden arama, mera ve ormanıardan yararlanma konularında OsmanlıDevletinin yaptığı eski düzenlemeleri dikkate alarak mukavelenameninilgili hükümlerine uygun hareket edeceği savunulmaktadır.

5- Komisyon bu iş için şimdi ve gelecekle ilgili doğru kararverebilmek için öncelikle doğru bilgi gerektiğinden, bunun için Erkan-ıharbiye ileri gelenlerinden oluşan bir heyet yerinde görevlendirilerek,birkaç filika ile keşifte bulunmasını ve mükemmel bir biçimde hazırlanmışharita ve raporlar ışığında elde edilecek doğru bilgilerle bu konunungörüşülmesini istemektedir.

Nafıa Nezareti ise mukavelenamenin 3. maddesinde zaten imtiyazsahibinin bu harita ve raporları hazırlamakla yükümlü olduğunu, devlet

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi 127

tarafından böyle bir heyetin oluşturulup, gönderilmesinin masraflıolacağını belirterek bu işleme gerek olmadığını belirtmektedir.

4. İkinci Kez Menderes Nehri'nin Ulaşıma Açılması Girişimi VeProjeden Vazgeçitmesi:

Mukavelename ve şartname koşulları ile Nafiii Nezareti bünyesindeoluşturulan komisyonun önerileri ve nezaretin verdiği yanıtlarabakıldığında bu proje üzerinde çok önemle durulduğu görülebilir. Zatenyazışmaların yapıldığı tarihten yaklaşık 10 yıl sonra H.1307/M.1891-l892tarihinde bir kez daha aynı konu gündeme gelmiş, Menderes Nehriüzerinde ulaşırnın sağlanabilmesi imtiyazı bu kez Osmanlı Devletiuyruklarından Ohannes Samancı Efendi ile Mösyö Natan Derifos'a yine 99yıllığına verilmeye çalışılmış ancak bu işe talip olan kişilerin yeterlisermayeyi bularnamaları ve bir türlü bir şirket kuramamaları nedeniyle ileribir tarihe ertelenmiştir'6. Peki bu proje neden hayata geçmemiştir? Dosyaiçerisinde bulunan evraklar arasında imtiyaza talip olan Osman EfendininBaşvekiilete H. 25 Muharrem 1302/M. 13 Kasım 1884 tarihinde sunduğubir arzda bu konuyla ilgili ipuçlarına rastlayabiliyoruz. Buna göre OsmanEfendi almak istediği Menderes Nehri 'nin ıslahıyla vapur işletmeimtiyazının, önce askerlik açısından soruşturulan ve şartnamedeki bazımaddelerden dolayı bu kez Nafiii Nezaretince oluşturulan özel komisyonahavale edildiğini öğrendiğini, bu gibi uygulamaları doğal karşılamaklabirlikte ıslah için planlanan uygun mevsimin geçmekte olduğuvurgulayarak, işlemlerin hızlandırılmasını rica etmektedir. H.28Rebiülevvel 1302/M. 15 Ocak 1885 tarihinde Menderes Nehri ıslahı venehir üzerinde ulaşırnın sağlanması işinin Osmanlı Devleti tarafındangerekli görülmediği anlaşılmış ve projeden vazgeçilmiştir. İzmir'debulunan Konsolos Denni 'nin 1882- 1885 tarihleri arasındaki olaylarıyazdığı raporunda; Gediz Nehri'nin İzmir limanını yıllarca sürenbirikintileri ile doldurması nedeniyle limanın ortadan kalkacağınınanlaşılmış olduğunu ve İstanbul Hükümeti'nin bu tehlikeyi anlamasıüzerine nehrin akışını değiştirmek için bir kanal inşasına Ekim 1885yılında başladığını bildirmesil7 aslında Menderes Nehri üzerinde ulaşımprojesinin de tamamen ortadan kalkması anlamına gelmektedir.

5. Sonuçlar:

Menderes Nehrinin ulaşıma açılması ve civardaki bataklıkların

16 Mehmet Başaran, a.g.m., s. 50-51.i? İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre İzmir Ticareti (1864-1914), s. 86-87.

128 Bülent Çelik

kurutulması projesi aslında Avrupalı devletlerin ama özellikle İngiltere 'ninticari çıkarları ile yakından ilgili gibi görünmektedir. Ege bölgesindetopraklar çok verimlidir ve genellikle yılda iki kez ürün kaldırılır. Bölgeninen önemli tarımsal ürünleri, pamuk, zeytin, tütün, afyon gibi sanayihammaddeleridir. Bunların yanı sıra üzüm, incir gibi ürünler de önemli yertutar. Hayvancılık da oldukça önemlidir ve dokuma sanayii için yün, tiftik;deri sanayii için ham deri bol miktarda sağlanabilir. Önce İzmir-Aydın,sonra İzmir-Kasaba demiryolu hatlarının yapımı bu ürünlerin bölgeseltüketim fazlasının ihraç edilmesini kolaylaştırmıştır. Çünkü kervanlarlayapılan taşıma hem zor, hem de masraflı olmaktadır. Üstelik bu şekildetaşımada önemli ölçüde mal da ziyan olmaktadırl8. Ulaştırma alanındakiilerlemeler Anadolu tarımının ticarileşmesi ve Osmanlı İmparatorluğu'nundünya ekonomisine katılması açısından kilit öneme sahiptir. Avrupalılardemiryolu imtiyazlarından sonra 1890'larda Beyrut, Haydarpaşa, Yafa,Hayfa ve İzmir limanlarının genişletilmesi ve yapımı işlerini de finanseetmişlerdil9. Söz konusu projeye de bu açıdan bakılabilir. Osman Efendi vekuracağı anonim şirkette yer alacak-muhtemelen yabancl-ortaklara20

imtiyaz vermek yerine İzmir limanı ve ticaretini tehlikeye düşürmeyebaşlayan Gediz Nehri ve yatağının ıslahına yönelen Osmanlı Devleti buaçıdan söz konusu taleplere karşı belli bir direnç göstermektedir. 19.yüzyılın son dönemlerinde gelişen sanayileri için yeni pazarlar vehammadde kaynakları bulup, onları koruma ve birikmiş sermayeleriniyatıracak yeni alanlar elde etme çabasına giren bazı Avrupa devletlerine2l

karşı gösterilen bu direnç büyük ölçüde idaredeki anlayış değişikliğindenkaynaklanmaktadır. İzmir-Aydın demiryolunun İngiliz sermayesitarafından yapımı ve 1866'da yabancıların toprak mülkiyetine izinverilmesinden sonra, İngiliz uyruklular, İzmir'in iç bölgelerinde önemlimiktarda toprak satın almaya ve ihracata yönelik büyük çiftlikler işletmeye

18 Bülent Varlık, 19. Yüzyıl'da Emperyalizmin Batı Aııadolu 'da Yayılması, İstanbul 1976,s.48. İzmir-Aydın demiryolu imtiyazının İngiliz şirketleri tarafından gerçekleştirilmesi işi içinbkz. Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi. Savaş Yayınları, Üçüncü Baskı,Ankara Ağustos 1982, s. 37-57.19 Donald Quataert, Osmanlı Devleti 'ııde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (i 88 i-i908).çev: Sabri Tekay, Yurt Yayınları, Ankara Şubat 1987, s.20.20 i9. yüzyılda Osmanlı topraklarında faaliyete geçen anonim şirketlerin büyük çoğunluğuimtiyazlı yabancı şirketlerdir. Bankacılık, demiryolu, rıhtım, madencilik, elektrik, su,havagazı, tramvay, tünel vb gibi hizmetlere yönelik bu şirketler genellikle Londra ve Parisgibi Avrupa başkentlerinden yönetilmekteydiler. II. Meşrutiyet'e dek Şirket-i Hayriyye veZiraat Bankası dışında, yabancı sermayeye başvurmaksızın kurulmuş Osmanlı anonim şirketihemen hemen yoktur. Zafer Toprak, "İktisat Tarihi", Türkiye Tarihi 3. Osmanlı Devleti 1600-1908 içinde. Cem Yayınevi, İstanbul 1997, s. 245-246.21 Reşat Kasaba, Osmaıılı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi. Ondokuzuncu Yüzyıl. çev:Kudret Emiroğlu, Belge Yayınları, İstanbul 1993, s. 91.

Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi 129

başladılar. Bir tahmine göre 1892 yılına gelindiğinde İngilizler BatıAnadolu'da 2.400.000 ile 2.800.000 dönüm arasında toprak satınalmışlardl22. Ancak Batı Anadolu'da toprağın bol, emeğin ise kıt olmasıİngiliz işletmeleri için gereken ücretli emeğin sağlanmasında problemyaratmıştır. Tam sömürgelerde, sömürge yönetimi, varolan üretim biçiminiparçalayarak ücretli emeğini sağlamak için örneğin kişi başına nakdi vergiyoluna başvurabilir, zor kullanabilir ya da başka önlemler alabilmekteydi.Oysa Osmanlı İmparatorluğu 19. yüzyıl boyunca siyasi bağımsızlığınıtümüyle kaybetmedi. Osmanlı Devleti, özeııikle küçük köylülük devletinesas mali tabanını oluşturduğu için, İngiltere'nin baskısına karşın, köylüleriüretim araçlarından koparmak için zor kuııanmaya yanaşmamıştır23.Uygulanması halinde Kapitalist sermayeyi iç bölgelere taşıyacak olan buprojeyi ikinci bir demiryolu imtiyazı olarak kabul edebiliriz. İzmir-Aydındemiryoluna paralelolarak inşa edilecek bu yapımla demiryolu veMenderes Nehri arasındaki tüm arazinin Osman Efendi ve kurulacak olanyabancı şirketin tasarrufunda olacağı kesindir. Öte yandan İzmir'dekiyabancı sermaye Gediz Nehrinin getirdiği alüvyonlardan ötürü endişelidirve kendisine ticari çıkarlarını korumak ve devam ettirmek için alternatifseçenekler aramaktadır ve Menderes Nehri bu iş için biçilmiş kaftandır.İşte Osmanlı Devleti hem daha önce verilen imtiyazlardan dolayı endişeliolarak hem de İngiliz taleplerini göz ardı etmeyerek Menderes Nehrindeyeni bir imtiyaz vererek bu nehirde ulaşımı gerçekleştirmek ve böyleceyeni problemlerle karşılaşabilmek olasılığı yerine Gediz Nehrinin ıslahıişine girişmektedir.

22 Orhan Kurmuş, a.g.e., s. 81.23 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Yurt YayınlarıAnkara 1984, s. 97.

130

BİBLİYOGRAFY A

I-ARŞİv KAYNAKLARI

Y.A. RES. 32-12

2- YAyıMLANMIŞ ESERLER

Bülent Çelik

BAŞARAN Mehmet, "Büyük Menderes Nehri Efsaneleri ve 19. YüzyıldaNehir Ulaşım ı Projesi", Toplumsal Tarih, sa: 54 (Haziran 1998), s. 49-5 i.

BRAUDEL Femand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. çev: Mehmet Ali Kılıçbay,Eren Yayınları, 2 Cilt, İstanbul 1989.

DİNÇER Celal, "Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa'nın AnadoluBayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Layiha", Belgeler, c. V-Vıı, sa: 9-12, 1968-1971, s. 157-162.

İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre İzmir Ticareti (1864-1914). İzmirTicaret Odası, İzmir 1998.

KASABA Reşat, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi. OndokuzuncuYüzyıl. Çev: Kudret Emiroğlu, Belge Yayınları, İstanbul 1993, s. 91.

KURMUŞ Orhan, Emperyalizmin Türkiye 'ye Girişi. Savaş Yayınları, ÜçüncüBaskı, Ankara Ağustos 1982.

PAMUK Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913),Yurt Yayınları Ankara 1984.

QUAT AERT Donaıd, Osmanlı Devleti 'nde Avrupa İktisadi Yayılımı veDireniş (1881-1908). Çev: Sabri Tekay, Yurt Yayınları, Ankara Şubat 1987.

TEKELİ İlhan-Selim İlkin, "Osmanlı İmparatorluğu'nda 19. Yüzyıl'ın İkinciYarısında Nafia Programları ve Teknoloji Gelişimi Üzerine", Dünü ve BugünüyleToplum ve Ekonomi, sa: 3 (Nisan 1993), s.27-56.

TOPRAK Zafer, "İktisat Tarihi", Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908içinde. Cem Yayınevi, İstanbul 1997.

VARLIK Bülent, 19. Yüzyıl 'da Emperyalizmin Batı Anadolu 'da Yayılması.İstanbul ı976.