GEOGRAFIJA NASELJA I URBANIZACIJA

GEOGRAFIJA NASELJA I URBANIZACIJA

Svako mesto na Zemljinoj povrini, gde postoji stanite oveka, moemo nazvati naseljem. NASELJA su tekovina materijalne i duhovne kulture stanovnitva. Tipovi naelja u razliitim delovima sveta odraavaju istorijske, socijalno-ekonomske, etno-kulturne i prirodne osobenosti odgovarajuih zemalja i naroda. Klasifikacija naselja vri se po njihovim funkcijama, periodu nastanka i razvoja (genezi), spoljanjem izgledu (fizionomiji), obliku (morfologiji), geografskom poloaju, demografskoj veliini,... Najoptija podela je na seoska i gradska naselja. Tako moemo klasifikovati najrazliitija naselja, poev od usamljenih kua do megalopolisa.Seoska naselja

Usamljene kue su po pravilu povremeno nastanjene razlikuju se po nameni: poljoprivredni salai, stoarski katuni, vinogradarske pivnice, vikend kue, moteli, naune stanice i opservatorije, turistike baze, visokoplaninski hoteli, planinarske kue, itd. Njihov nastanak i ekonomski znaaj su razliiti.

Sela su stalna naselja nastala u vezi s neposrednim privrednim iskoriavanjem pripadajue teritorije panjaka, uma, odradivog zemljita. Postoje privremena ili sezonska naselja, kao to su salai (u Vojvodini), majuri, pivnice (u istonoj Srbiji), poljane (vinogradarska naselja u upi), baije, katuni (stoarska naselja u planinskim predelima) i stalna seoska naselja. GradoviGrad je naseljeno mesto sa sloenom socijalnom, informacionom, ekonomskom, demografskom i tehnikom koncentracijom, pri emu se razlikuju od sela po nepoljoprivrednim funkcijama i po gustini naseljenosti, arhitekturi, mrei ulica, visini zgrada. Grad je koncentracija ljudi, povezanih kroz proizvodnju, potronju, stanovanje i susedsto. Grad se karakterie ne samo koncentracijom materijalnih fondova zgrada, puteva, graevina, maina i uopte infrastrukture, nego i gradskim nainom ivota, gradskim funkcijama, socijalnom i ekolokom sredinom. Status grada kod nas se odreuje zakonom. U nekim zemljama se primenjuju razliiti statistiki kriterijumi. Da bi neko naselje dobilo status grada obino mora da zadovolji dva kriterijuma: kvantitativni da ima odreeni broj stanovnika i kvalitativni da ima izgraenu ekonomsku bazu i razvijene gradske funkcije (tj. nepoljoprivredne delatnosti). Ovi kriterijumi nisu u svim zemljama isti.

Klasifikacija gradova po veliini uzima u obzir broj stanovnika, na primer:

Mali gradovi (do 20 000 st.);

Srednji gradovi (od 20 000 do 100 000 st.);

Veliki gradovi (preko 100 000 st.);

Milionski gradovi (preko 1 mil. st.);

Megagradovi (preko 10 mil. stanovnika).

Funkcije gradovaU geografiji funkcije se shvtaju kao specijalizacija, profesija grada, odnosno forma njegovog predstavljanja pre spoljanjim svetom. Koje su delatnosti grada njegove osnovne funkcije, zavisi od njegovih relacija sa okruenjem tj. regionom koji ga okruuje. Funkcije koje grad vri za okruenje i na taj nain ostvaruje dohodak, nazivaju se bazne ili gradotvorne funkcije. Funkcije koje grad vri samo za svoje stanovnitvo, nazivaju se bazne ili gradouslune funkcije. U urbanoj geografiji razraen je itav niz statistikih metoda za funkcionalnu tipologiju gradova.

Funkcionalna klasifikacija gradova pokazuje strukturu aktivnog stanovnitva po delatnostima. Gradovi imaju industrijske, trgovake, saobraajne i druge nepoljoprivredne funkcije. Meutim, gradovi su polifunkcionalna naselja, ali uvek jedna ili dve nepoljoprivredne funkcije dominiraju:

Industrijska funkcija gradova je jedna od baznih funkcija i glavni gradotvorni faktor posle industrijske revolucije. Procesi industrijalizacije i urbanizacije su u povratnoj sprezi uzajamno se podstiu i stvaraju urbano-industrijske aglomeracije. Zahvaljujui industriji formirali su se megagradovi Njujork, London, Pariz, Meksiko siti, Sao Paulo, angaj, Bombaj, Kalkuta. Industrija istovremeno menja strukturu i fizionomiju grada. Pojavljuju se industrijske zone u gradu, tehnoloki parkovi i tzv. silikonski pejzai u okolini velikih univerzitetskih i naunih centara (na pr. Silikonska dolina kod San Franciska). Mnogi veliki gradovi ostvaruju programe dekoncentracije industrije, pri kojima se stara industrijska jezgra oslobaaju od industrije, proizvodnja se izmeta u prigradske i druge centre (eksurbanizacija industije); Trgovaka funkcija, je bila osnovna funkcija za gradove iz doindustrijske epohe. Trgovina je stvorila grad, pie F. Racel u svojoj Antropogeografiji. Najstariji poznati gradovi Jerihon u Izraelu i atal Hujuk u Turskoj, nastali su kao trgovaki centri, kada je neolitska agrarna revolucija omoguila stvaranje vikova i trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Zatvaranje trita na lokalnom nivou i ograniavanje obrta novca pretvorilo je cvetajue antike gradove (polise) u polugradove-polusela, orijentisane na zemljoradnju i zanatstvo. Trgovinska funkcija tesno se preplie s drugim gradskim funkcijama. U poetku ona je zadovoljavala samo potrebe gradskog stanovnitva, a kasnije se njegova gravitaciona sfera iri na region. Poloaj na raskrsnici puteva bio je pretpostavka za ive trgovake veze, koje formiraju trgovake centre. Glavni trgovaki putevi su u izvesnom stepenu geografski determinisani, ali nije priroda bila, nego ekonomske pogodnosti i politiki uslovi glavni pokreta njihovog funkcionisanja. S kolonizacijom, razvojem meunarodne podele rada i usavraavanjem transporta izrastaju centri svetske trgovine kao to su Njujork, London, Tokio, Frankfurt, ikago, Pariz, Hamburg; Finansijske funkcije, su nadgradnja trgovakih i stvarajucentre permanentne poslovne aktinosti. Za kretanje i koncentraciju kapitala nema geografskih granica, ali finansijski centri postaju, pre svega, gradoviu kojima se ostvaruje velika trgovinska razmena. Izdvaja se posebna kategorija gradova globalni gradovi, koji su finasijski centri globalnog znaaja, koji predstavljaju oslone take procesa globalizacije;

Saobraajna funkcija, proima i povezuje sve druge funkcije grada. Gradovi su raskrsnice gde se sustiu i povezuju vane komunikacije, to su vorita saobraajnica i pretovarni punktovi.Spoljanja saobraajna uloga grada ima sutinski gradotvorni znaaj. Luke su jezgra oko kojih se kristalizuju gradovi. I danas je znaajan broj velikih gradova sveta vezana za luke. Vie od polovine svetskog stanovnitva koncentrisano je u pribrenoj zoni do 200 km od obale (litoralizacija). Svaka luka ima svoju gravitacionu zonu u zaleu, koja se naziva hinterland. Meutim, irenje luke i grada moe dovesti do konflikta u prostoru, prvenstveno u pogledu namene i naina korienja zemljita. Usled irenja grada, ili pojave supertankera i teretnih brodova koji imaju duboki gaz (do 30 metara), mnoge luke se izmetaju na drugu lokaciju, u blizini stare, i tako iniciraju pojavu novih gradova. Luke podstiu ne samo urbanizaciju, nego i industrijalizaciju stvaranje luo-industrijskih kompleksa. Luko-industrijski kompleksi mogu biti uvozni (prerauju uvozne siovine za unutranje trite), izvozni (prerauju ili dorauju sirovine za izvoz) i reeksportni (preraduju uvozne sirovine za reeksport u tree zemlje). Prvi tip su uglavnom Evropske, Japanske i severnoamerike luke, drug tip latinoamerike i afrike, trei tip luke na pogodnim plovnim pravcima, kao to su Singapur, Hongkong, neke luke u Karipskom moru, i slino; Vojna funkcija je posebna i jedna od najstarijih gradskih funkcija. Grad je u prolosti bio uvek utvreno naselje, oko koga su nicala haotino razmeteni trgovaki i zanatski kvartovi. Rast naselja i pojava artiljerije zahtevali su irenje gradskih zidina i izmetanje napred. Odbrambene graevine dosta su uticale na formiranje plana pariza, Moskve, Bea i drugih evropskih i azijskih gradova. Tvrave postepeno gube ulogu ekonomskog, politikog i kulturnogcentra, ali neke tvrave zadravaju vojnu funkciju kao osnovnu sve do poetka 20. veka (na primer, kalemegdanska tvrava u Beogradu imala je vojnu funkciju sve do prvog svetskog rata). Mnogi savremeni gradovi imaju vojnu funkciju kao garnizonski centri, arsenali, centri vojne industrije (eljabinsk, Ninjij Tagilj, Detroit, Los Aneles, Minhen, Sankt Peterburg, San Dijego), sedita vojne komande ili generaltaba (uglavnom prestonice;

Administrativna funkcija grada dolazi odozgo, tj. dobija se ili oduzima zakonskim putem. Administrativn funkcija je upravna funkcija i to je gradska privilegija. Gradovi administrativni centri, koncentriu vlast i uticaj. U tesnoj je vezi s administrativno-teritorijalnom podelom zemlje. Ta funkcija pozitivno utie na privlaenje drugih gradskih funkcija. Neki gradovi zadravaju administrativnu funkciju, ak, i kada ih prestignu po veliini neki susedni gradovi;

Politika funkcija je nadgradnja administrativne fnkcije. Politika i administrativna funkcija se sjedinjuju u funkciji prestonice. Samo znaenje prestonice je razliito u unitarnim dravama, federacijama i konfederacijama. Prestonica drave moe da se podudara (Moskva, Bern) ili ne podudara (Vaington, kanbera) sa glavnim gradom neke od federalnih drava, republika, provincija, kantona. U politikom smislu prestonica je ogledalo drave. U njoj se nalazi rezidencija efa drave, parlement, via sudska vlast, diplomatska predstavnitva. U njoj se odravaju vane politike manifestacije. Ima sluajeva da funkciju prestonice dele dva i vie gradova (Amsterdam i Hag, Pretorija i Kejptaun, Tel Aviv i Jerusalim). Neke drave su iz geopolitikih razloga izgradile nove gradove prestonice, tako da glavni grad nije i najvei grad u dravi (SAD - Vaington, Brazil - Brazilija, Pakistan - Islamabad, Australija - Kanbera, Nigerija - Abuda, Tanzanija - Dodoma, Obala Slonovae - Jamasukro, Taland Pai Nai). Nki gradovi se definiu kao kulturna, finansijska, religiozna prestonica; Kulturna funkcija je naoiglednija funkcija gradova. Grad kulturno arite zahvaljujui duhovnim vrednostima. Kulturna funkcija obuhvata delatnosti u razliitim oblastima umetnosti, obrazovanju, nauci, religiji. Gradovi su centri irenja kulture zato to imaju ustanove kao to su masmediji, izdavake kue, redakcije, radio i Tv stanice, reklamne agencije, modne kue, biblioteke, filmska produkcija itd. Neki gradovi su tipini univerzitetski centri (Hajdelberg, Erlangen i Getingen u Nemakoj; Kembrid i Oksford u Engleskoj; Preinston u SAD). Veliki gradovi imaju specifinu kulturnu atmosferu, omoguuju iroke i raznovrsne socijalne kontakte,koji pogoduju razvoju umetnosti; Turistika funkcija nije tipino gradska, ali za neke gradove je osnovna (bazna). To su, pre svega, morska, planinska, balneoloka i klimatska odmaralita. U okolini velikih gradova razvijaju se turistiki centri koji opsluuju stanovnitvo tih gradova Versaj kod Pariza, Brajton kod Londona, Atlantik Siti kod Njujorka; Usluna funkcija integrie veliki deo spoljanjih (baznih) funkcija grada. Specifinost proistie iz uloge grada kao lokalnog centra, koji je neposredno povezan s okolnim regionom. Industrija je glavna gradotvorna baza velikih i srednjih gradova, dok mali gradovi se uglavnom razvijaju kao lokalni centri, koji upravljaju i opsluuju seosku okolinu. Grad daje informacione, finansijske, agronomske, medicinske i druge usluge poljoprivrednom zaleu, dostavljaa i distribuira robu, organizuje optu komunalnu, graevinsku i industrijsku delatnost.

Prostorno-funkcionalna struktura gradaGrad raste horizontalno i vertikalno. Gradovi imaju istorijski formiran oblik, plan i strukturu. Teritorijalna struktura grada odraava stalne suprotnosti centripetalnih i centrifugalnih snaga u njegovom razvitku. Planska forma prikazuje naselje kao izgraenu povrinu. Ona moe da bude kompaktna, izduena (u vidu pojasa, lente), i ralanjena (satelitska). Teritorijalno struktuiranje gradske teritorije znai da se ocrtavaju zone razliite starosti, funkcija, izgradnje, gustine i dinamike stanovnitva. Sloena struktura gradova moe da se svede na tri jako generalizovane sheme: koncentrinu, sektorsku i policentrinu. Slika 1. Prostorno-funkcionalna struktura gradaSl.

Slika 2. Radijalno sektorski model grada Homera Hojta

Slika. 3. Policentrini model grada Harisa i Ulmana

URBANIZACIJA KAO SVETSKI PROCESUrbanizacija (lat. urbs grad, urbanis gradski) je proces rasta gradova i gradskog stanovnitva. Urbanizacija obuhvata dve komponenete: rast gradskog stanovnitva (1800. godine u gradovima je ivelo samo 3% stanovnitva sveta, 1900. godine oko 10%, 2003. godine oko 48%, a 2006. godine dogaa se urbana tranzicija, to znai da udeo gradskog u ukupnom stanovnitvu sveta prelazi 50%); i poveavanje broja gradova i to posebno milionskih gradova (1800. godine u svetu je bilo samo dva milionska grada, 1850. godine etiri (London, Pariz, Peking i Tokio), a 2005. godine ima ih ve 468). Prvi gradovi u svetu pojavili su se u vezi s razvojem proizvodnje ita i osiguravanjem vikova hrane. Tako se deo stanovnitva na odreenoj teritoriji oslobaao od potrebe da radi u poljoprivredi, to mu je omoguavalo da se koncentrie na maloj teritoriji i da se bavi trgovinom i drugim zanimanjima. Prve meovite (urbanizovane) zajednice nastale su u dolinama velikih reka u Jugoistonoj Aziji, oko 6000 godina pre nove ere.

Tokom sledee dve hiljade godina gradski nain ivota se proirio na Bliskom Istoku, u vezi sa razvojem poljoprivrede. Oko 4000 godina pre nove ere, u Mesopotamiji se pojavljuju vei gradovi u vezi sa razvojem trgovine i saobraaja. Zatim se razvijaju gradovi u istonom Sredozemlju i u primorju Crnog mora, u vezi sa trgovinom, zanatstvom i grkom kolonizacijom. Rimljani su stimulisali urbanizaciju tako to su gradili infrastrukturu vodovode, kanalizaciju, puteve. U srednjem veku jezgra urbanizacije bile su tvrave, koje su titile trgovinu i zanatstvo. Industrijska revolucija u Zapadnoj Evropi poev od XVIII veka vodi ka dubokim promenama u mrei gradskih naselja kroz razvoj industrije, saobraaja i trgovine.

Proces urbanizacije u savremeno doba jako utie na stanovnitvo u pogledu teritorijalnog razmetaja (koncentracije), demografske strukture, strukture delatnosti, prirodnog kretanja i migracija. Visok tempo rasta gradskog stanovnitva naziva se urbana revolucija. Ona je poela u XVIII veku u vezi sa industrijskom revolucijom. Zato su industrijalizovane zemlje po pravilu visoko urbanizovane (zemlje Evropske Unije, SAD, Japan). U tim zemljama najmanje 3/4 stanovnitva ivi u gradovima, dok u nedovoljno razvijenim zemljama jedva nekoliko procenata. Prema procenama UN da e nakon 2007. godine kada udeo urbanog stanovnitva u ukupnom u svetu pree granicu od 50%, doi naredni prelomni trenutak, a to je prelazak 60% urbanog stanovnitva u ukupnom i to do 2030. godine. U vezi sa urbanizacijom je i pojava aglomeracija. Aglomeracija je urbanizovani areal, u kojem obino dominira jedan veliki grad (jezgro aglomeracije) i teritorija koja mu gravitira. Aglomeracija je prostorni oblik urbanizacije, koji se formira od vie susednih naselja, meu kojima postoje tesne radne, proizvodne, kulturne i druge veze. Osnovni uzroci formiranja aglomeracija su: pojava mnogo novih gradova, pojaana specijalizacija proizvodnje, poveavanje kulturnog nivoa stanovnitva, poveana mobilnost stanovnitva usled razvoja saobraaja, izgradnja infrastrukturnih objekata.

Slika 4: Proseni godinji rast urbane populacije, 1945-2000

Prema prognozama OUN, 2015. godine e u svetu biti 22 gradske aglomeracije vee od 10 miliona stanovnika. Najvee meu njima e biti Tokio sa preko 36 miliona stanovnika, Mumbaj (Bombaj) sa skoro 23 miliona, Delhi sa 21 milion, pa selde Meksiko Siti, Sao Paulo i Nju Jork (sa po 20 miliona), itd. Suburbanizacija je proces preseljavanja gradskog stanovnitva u prigradska naselja. Ta unutranja migracija nastaje zbog pogoravanja uslova za ivot u centralnim delovima grada (ekolokih, stambenih, rekreacionih, saobraajnih i sl.). Usled toga u okolini velikih gradova nastaju tzv. satelitski gradovi, gradovi trabanti, gradovi spavaonice. Stihijskii rast gradova u zemljama u razvoju, bez prisustva gradskog naina ivota, naziva se pseudourbanizacija. Mase doseljenika u potrazi za poslom i hranom grade u okolini velikih gradova sirotinjske etvrti ili slamove, bez osnovnih higijenskih i drugih uslova za ivot. Ove etvrti se u Severnoj Africi nazivaju bidonvili a u Latinskoj Americi favele. Mnogi ljudi u gradovima Kine i Jugoistone Azije ive u amcima na vodi koji se nazivaju sampani. Suburbanizacija je karakteristina za razvijene zemlje, a pseudourbanizacija za slabo razvijene zemlje Treeg sveta (Brazil, Meksiko).

Tabela 1. Izmene osnovnih pokazatelja urbanizacije sveta za period 1950-2025 godina (1 svet u celini, 2 razvijene zemlje, 3 zemlje u razvoju) PokazateljiGodine:

1950.1970.1990.2005.2010.2025.

Gradsko stanovnitvo, mil. ljudi1.2.3.7504463041356682674229284714453148926194234739482525453710003537

Udeo gradskog stanovnitva, %

1.2.3.29,754,917,836,767,625,143,573,835,149,077,242,551,178,445,258,082,356,2

Prosean god. tempo rasta gradskog st. za petogodinje periode, %1.2.3.3,02,34,02,61,53,72,20,73,02,00,52,61,90,42,41,50,21,9

irenjem gradskog naina ivota na prigradska naselja u okolini velikih gradova stvaraju se gradske ili metropolitanske regije (regija velikog Pariza, velikog Londona). Srastanje dva ili vie gradova u jednu urbanu celinu naziva se konurbacija (Rur u kojem je 12 velikih gradova skoro spojeno tako da se ne vidi gde jedan zavrava a gde drugi poinje). Sredinom XX veka na severopistoku SAD je poelo srastanje nekoliko aglomeracija u novi oblik, koji se naziva megalopolis.

Slika 5. Metropolitanske oblasti vee od 3 miliona stanovnika, 2005

Danas u razvijenim zemljama sveta postoji osam formiranih megalopolisa. Tri od njih se nalaze u SAD i ine urbanistike areala, a nastali su na atlantskoj obali izmeu Bostona i Vaingtona (Bosva), u regionu Velikih jezera izmeu ikaga i Pitsburga (ippits), i u Kaliforniji izmeu San-Dijega i San-Franciska (San-San). U Kanadi se izdvajaju dva velika megalopolisa: centralni region u pojasu od Montreala do Vindzora, du kanadske strane Velikih jezera, i Kaskadia, koji se protee od Vankuvera do Vilameta. Jedan, najmnogoljudniji megalopolisa je u Japanu, koji se protee du tihookeanske obale zemlje izmeu Tokija i Osake (Tokaido). Sliku dopunjuju dva evropska megalopolisa engleski s glavnim centrima, nanizanim na osovinu London-Liverpul, i rajnski s mnogobrojnim sazveem gradova, razmetenih du najvee vodne arterije Rajne. U nizu naunih radova obrazlae se formiranje u Zapadnoj Evropi posebne tvorevine Deltapolisa sa stanovnitvom preko 80 miliona, koji zauzima odreene teritorije Velike Britanije, Nemake, Belgije, Holandije i Francuske ukupne povrine 230 hiljada km2.

Poetkom XXI veka na teritoriji zemalja u razvoju izdvaja se devet regiona, u kojima se odvija proces formiranja megalopolisa (u Kini, Indiji, Egiptu, Brazilu).

Tabela 2. Najvee urbane aglomeracije u svetu 2003. g. ( mil. stanovnika)*1. Tokio35,011. Los Aneles12,0

2. Meksiko Siti18,712. Daka11,6

3. Nju Jork18,313. Osaka-Kobe11,2

4. Sao Paulo17,914. Rio de aneiro11,2

5. Mumbaj (Bombaj)17,415. Karai11,1

6. Delhi14,116. Peking10,8

7. Kalkuta13,817. Kairo10,8

8. Buenos Aires13,018. Moskva10,5

9. angaj12,819. Metro Manila10,4

10. Dakarta12,320. Lagos10,1

*Gradske aglomeracije nemaju jasne granice. Zato se nailazi na razliite podatke o broju stanovnika u njima.

Tabela 3. Najvei megalopolisi u razvijenim zemljama sveta, 2005. godineNazivmegapolisaGlavni centri megapolisaBroj aglome-racijaPovrina, hilj.

(km2)Stanovnitvo(mlnljudi)Gustina(st./km2)Duinapo glavnoj osi, km

Severo-istoni (Bosva)Baltimor, Filadelfija, Nju Jork, Boston, Vaington, 40170502951000

Prijezerski (ipits)Detroit, Klivlend, Pitsburg, ikago3516035220900

Kalifornijski (San-San)Los-Aneles, San-Diego, San-Francisko1510018180800

TokaidoTokio, Jokohama, Kavasaki, Kobe, Kjoto, Nagoja, Osaka 207055780700

EngleskiLondon, Liverpul, Birmingem, Manester306030500400

RajnskiRantadt, Rajna-Rur,

Rur-Majna306030500500

(Na osnovu tabele ucrtaj gradove i oznai areale megalopolisa na konturnoj karti!).

Na bazi predavanja prof.dr Mirka Gria, redovnog profesora Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu