gelenek soylemleri ve iktidarin dogallasmasi

7/31/2019 Gelenek Soylemleri Ve Iktidarin Dogallasmasi

1/32

1

Gelenek Sylemleri ve ktidarn Doallamas: Namus Cinayetleri rnei

Dicle Koacolu

Sabanc niversitesi

zet:

Bu makalede namus cinayetleri hakknda retilen gelenek sylemi eletirel bir analize tabi

tutulmaktadr. Namus cinayetleri rnei zerinden gelenek kategorisinin kalknmac devlet

dneminde ad konmayarak ii bo bir kategori olarak kullanlndan neoliberal dnmle

birlikte stne bilgi retmeye arzu duyulan kltrel nesne haline getirilii incelenmektedir.

Gelenek syleminin ierdii ataerkil ve smrgeci geler ayrtrlarak bu sylem zerinden

doallaan iktidar ilikileri, bu ilikilerdeki dnmlerle birlikte tartlmaktadr. Gelenek

sylemi zerinden deiik iktidar balamlarnda kadnlar arasnda kurulan ayrmlar ve bunun

gerekleen ve potansiyel olarak kalan feminist rgtlenmelere etkisi makalenin ikinci ana

temasn oluturmaktad r.

Giri:

Trkiyede yaayan kadnlar olarak hepimiz vcudumuzla ne yapacamz konusundaki binbir

soruyla namus kurgusu zerinden karlayoruz. Kimimiz namus cinayetlerinden lyor,

kimimiz giydii etein boyu iin dayak yiyor; bakalar oturma ekilleri hakknda alt

atlye, ya da ofis sahibinden uyar alyor, namussuz olarak dnlyorsa pandik yiyor;

bazlarmz boanrken ocuunun velayeti verilmiyor, dierleri verilmeyecek korkusuyla

yayor, bir bakamza alt fabrikada kt gzle baklyor, tekine kt gzle baklacak

diye almasna izin verilmiyor. rnekleri oaltmak fazlasyla kolay. Namus konusunda

uygun davranmazsak bamza bir eylerin gelebileceini hepimiz biliyoruz. Namusun

hayatmzdaki yerini nemsizletirmeye alsak dahi, davranlarmz sk sk ona gre

ayarlyoruz. Aramzdaki btn farkllk ve eitsizliklere ramen hepimizin nasl oturup

kalkacamzdan, nerelere gideceimize, kentin hangi blgelerini, hangi ulam aralarn

seeceimize, ne zaman sevieceimize kadar vcudumuzla ve hayatmzla ilgili bir ok

tercihimizde namus rol oynuyor. Trkiyede kadn bedenlerinin namus zerinden disiplineedildii ve kadnlarn kendi kendilerini bu kurgu zerinden disipline ettikleri bir dzende


2/32

2

yayoruz.

Namus cinayetleri ise kendi iinde devamllk ieren bir seri ataerkil pratik iinde bir u

nokta, tabiri caiz ise buzdann grnen ksm. Feminist adan bakldnda,namus cinayeti

kadar sert ve grnr bir olgu ile daha doallam ataerkil pratikler arasndaki balantlarn

aa vurulmas nemli. Bu da ancak sorduumuz sorular ve rettiimiz sylemler ile

mmkn. te yandan son dnemde namus cinayetlerini gelenek ve trelerin sonucu olarak

grerek onu dier ataerkillik biimlerinden ayran sylemlere sklkla rastlyoruz. Elbette ki

bu sylemlerin ounun hareket noktas geleneklerin maduru olarak baklan kadnlara

yardm etme istei. Bu istekler erevesinde yaplan ok nemli iler var . Ancak ben bu

makalede szkonusu gelenekler konusunda sylem retmeyi sadece ve sadece zgrleme

ve kadnlarn kurtarlmas olarak almadan nce olguya biraz daha eletirel bir biimde

yaklamak istiyorum.

Gelenek kavram ve kadnlarn baskc geleneklerden kurtuluu deiik dnemlerde farkl

tahakkm ilikilerinin doallatrlmas nda ok ciddi ekilde kullanlm bir sembol. 19.

yzylda Hindistanda sati, Afrikada jenital kesme, okelilik, Avustralyada cinsellik

ierdii dnlen dini riteller gibi adetler ile karlaan smrgeci otoriteler bunlarn

insanlk dl, irenlii ve kabul edilemezlii zerine sylem rettiler (Narayan, 1997,

Mamdani, 1996, Povinelli, 2002, Mc Clintock, 1995, Mani 1998). Geleneklerin penesindeki

kadnlar sylemi smrgeci otoritelerin kendilerini Spivakn deyimiyle kahverengi kadn

kahverengi erkekten kurtaran beyaz adamlar olarak tasavvur etmelerine olanak klyordu

(1998). Ayn dnemde smrgecilerin geldikleri lkelerde kadnlarn erkeklerin mal olarak

grlp iddet ve kt muameleye tabi tutulmalar ise unutuluyordu. Smrgeletirilmekte

olan yerlerdeki akl d geleneklerden kadnlar kurtarmak sylemi smrgeci otoritelerin

hem iktidarlarn merulatryor hem de kendilerine yeni kurumsal manevra alanlaryaratmalarna olanak klyordu.

Benzer dinamikleri gnmzde de grmek mmkn. Amerikann Afganistana

mdahalesinin aklamalarndan birinin kadnlarn oradaki durumlarnn kabul edilmezlii

olmas bunun rneklerinden biri (Abu-Lughod, 2002). Bilindii gibi kadnlarn durumu

Afganistanda daha nce de hatta imdi de kt. Ancak siyasi olarak ABDnin mdahalesini

merulatrmaya ihtiyac olduu bir noktada bu bilgi ne kmaya ve bunun etrafndansylemler retilmeye baland.


3/32

3

Bu gibi rnekler sk sk varolan olgular zerine sylediimiz szlerin de yeni iktidar ilikileri

kurabileceini ve de varolan iktidar ilikilerini normalletirebilece ini hatrlatyor. Bunlar

kadnlarn bedenlerinin, hayatlarnn, karlarnn aile, millet, din gibi byk kurumlarn

gerekliliklerine endekslenmesinin rnekleri. Feministler olarak bunlara kar durabilmek iin

kadnlarn yaadklarn grnr ve meru klmamz gerektiinin bilincindeyiz. Bunun iin de

neyi, nasl, hangi terimlerle ve kimlerle tarttmz, hangi sorular sorduumuz nemli. Bu

minvalde dnnce gelenek sylemlerini toptan kucaklamadan nce bir seri soru

sorabiliyoruz: Nasl oldu da gelenekler, geleneklerin deimezlii ve tek balarna bu kadar

iddete yol aabilecei fikrine bu kadar kolay kendimizi kaptrabiliyoruz? Gelenekleri bilme,

onun zerine bilgi retme arzumuz nerelerden kaynaklanyor? Namus cinayeti sorunsalnn

sylemsel olarak byle kurgulanp, ne kmasnn siyasi etkisi ne oluyor?

Bu makalede bu ve benzeri sorular erevesinde namus cinayetleri tartmalarnda bahsedilen

gelenek ve tre kavramlarn ataerkil dzen sorunsal zerinden inceleyeceim. Tre terimi

daha etnik tnl bir kavram olsa da gelenek ile ayn sylemsel dinamiklerden etkilendiini

dnyorum. Ataerkil dzen terimini cinsiyet farkllnn toplumsal cinsiyet eitsizliine

dntrlmesinde rol oynayan btn toplumsal ilikileri kapsayacak ekilde kullanyorum.

Ataerkil toplumsal ilikiler gndelik hayatta bir seri sylem ve pratik zerinden oluturuluyor

ve merulatrlyor. Bunlar yukarda sz ettiim smrgecilik rneklerinde grld gibi

sadece toplumsal cinsiyet zerinden yaanan eitsizlikleri deil ayn zamanda baka mdahale

ve hiyerarileri doallatryor, etraflarndaki gerilimleri rahatlatyor. Bu makalede kamusal

sylemlerin kurduu ve dolama soktuu gelenek terimini sorgulayarak ataerkil ilikilerin

kalknamclk ve neoliberallik balamnda kurulan dier siyasi ve ekonomik iktidar ilikileri

ile karlkl olarak birbirini kuruunu, ve bu erevede doallamakta olan hiyerarileri

inceleyeceim. Makalenin sonu ksmnda da ataerkillik tartmasn aada kalknmaclk veneoliberalli i kapsayacak bir terim olarak grdm smrgecilik tartmas ile birletirmeye

alacam.

Gelenek

Son dnemde gelenei tanmak, onun iddetini, zamana ve toplumsal deiime gsterdii

direnci bilmek nem kazanyor. Gelenek hakknda konumaya ve konuturulmaya, geleneinaltnda ezilen aktrleri bulmaya ok ciddi aba harcanyor. Meclis tartmalarnda bu


4/32

4

gelenein eskilii, deimezlii verili kabul edilip bunun adnn nasl konulaca tartlyor

adna feodal yap denilecek mi denilmeyecek mi. Son dnemde kan kitap ve filmler

gelenei betimliyor. Namus cinayetleri konusu bir zamanlar feministlerin zerine bilgi

retilsin diye urap da beceremedii bir konu iken, birden bire aratrma nesnesi olarak da

ilgi grmeye balad. Son iki ylda Birlemi Milletler Kalknma Fonu, Nfus Fonu, Emniyet

Genel Mdrl, TBMM; Babakanlk bu konuda raporlar reten kurumlarn sadece

bazlar. Bunlarn yannda birok sivil toplum kuruluu namus cinayetlerini betimleyen,

onlara nasl mdahale edilebileceini aratran incelemeler yapyor. Ksaca namus cinayetleri

meselesinin giderek grnrlk kazand ve de meseleyi gelenek kavram ile birletirerek

uzmanlam bilgi rettiini iddia eden aktrlerin doduu bir dnemde yayoruz. O zaman

ncelikle namus cinayetleri aratrmalarnda retilen bilginin tutarlln salayan ve

snrlarn izen gelenek sylemine bir bakalm.

Namus cinayetleri hakknda gelien tm bilgiler orada yaayan insanlarn durularndan,

yaptklarndan, gndelik hayatlarndan ayr yekpare ve i tutarll olan bir gelenek olduu

varsaym etrafnda dnyor. Treye Bak Yeter , Katil Tre banda gibi gazete

manetleri toplumsal ilikilerin dnda neredeyse maddi olarak ayr duran tre kurgusunu

kanksatyor. Bu kurgunun gzel bir grselletirmesi geenlerde Bir Demet Tiyatro dizisinde

Sla dizisi ile ilgili yaplan ske idi. Gelenek byk bir kitapta bire bir snflandrlm sular

ve cezalar olarak dizilmiti. Herhangi bir durumla karlaan insanlar bu kitaba danyor,

konuyu buluyor karsndaki cezay uyguluyor sonra da gelenek byle ne yapabiliriz gibi

szler sylyorlard.

Skete de eletirildii gibi uzmanlam aktrlerin sylemleriyle ve medya aralarnn

yaygnlatrd bilgilerle retilen gelenek kursu insanlarn hayatlarn ekillendirirken

insanlarn yaptklarndan etkilenmiyor. Gelenek dnyadaki btn modern hukuksistemlerinden daha baarl bu kurguya gre; toplumsal aktrler birer otomat gibi kendileri

hibir ey almadan ya da katmadan gelenei tekrar ediyorlar. yle ki seneler, hatta yzyllar

geiyor, arada devletler yklyor, devletler kuruluyor ve gelenek etkilenmiyor. nsanlar g

ediyor, ettiriliyor, dalyor, deiik etnik gruplarla dinsel cemaatler, ordu ve paramiliter

gler birbirleriyle atyorlar. retim biimleri , ticaret ekilleri, retilen ve deiilen

mallar, retim ve ticareti yapan gruplar deiiyor ama bu gelenekler deimiyor. zetle

geleneklerin ciddi bir ekilde diren gsterdii dnlyor toplumsal deiime. Geleneinkarakteristik zellii olarak dnlen bu diren ve bu direncin iddeti kamusal alanda yer


5/32

5

alan aktrleri harekete geirmeyi salayan aknlk duygusunu kuruyor, namus cinayeti

tartmalarnda ana ekseni oluturuyor.

Gelenek sylemi bir onlar kategorisi yaratyor. Bu gnlerde ounlukla bu onlar Krtler

oluyor, bazen de Gneydoulular . Eskiden bu onlara daha ok cahiller ya da geri

kalmlar denirdi. Gndz Aktann aada uzunca alntladm Radikal gazetesinde km

bir yazs bu semptoma iyi bir rnek tekil ediyor.

Nihayet Bat basn da tre cinayetlerinin airet dzeniyle ilgisi olduunu, her iki olgunun da

Gneydou'ya mahsus bulunduunu anlamaya balad. Batllar daha nceleri tre

cinayetlerinin Trk halknn tm tarafndan ilendiini sanyordu. Hatta bir keresinde IHT'de

okelilik konusunda kan bir yazda verilen rnek Gneydou'dan olmakla birlikte, Krt ve

Trk szckleri eanlaml kullanlmt.

Gneydou dnda vuku bulan tre cinayetleri, lkenin dier yerlerine gen Krtlerin airet

geleneklerini koruduunu gsteriyor. Airet yapsysa sadece Krtlerde var. Baz Krt

STK'larnn bu gerekleri inkr etmesinin yarar yok.

Gndz Aktann yazsnda rneklendii gibi onlar (burada Krtler) toplumsal

tasavvurlarm zda gelenekler zerinden yayorlar ve namus cinayetleri de onlarn

geleneinin bir paras. Hatta bu gelenekler o kadar toplumsal dnmn dnda ki bavul

gibi gidilen yere gtrlyorlar. Gelenek sylemi yaratt aidiyet ile gelenee sahip olduu

insanlarn arasnda temel bir benzerlik kuruyor, gelenek ile yaayan insanlara homojen ve

sabit olduklar varsaym ile yaklalyor. Onlarn birbirinden ayrlan ynlerini siliyor. Bu

ekilde gelenekler zerinden yaayan insanlar ile bu insanlar hakknda konuan dierleri

arasnda temel bir farkllk olduu varsaylyor. Bu farkllk toplumdaki tahakkm

ilikilerinden ayr ylece kendi kendine durup yeni yeni olaylar yaratan, anlalmay, nerdeysebilginin nesnesi olmay bekleyen bir farkllk olarak tasavvur ediliyor. Bu bilgiyle artk ne

yaplaca o bilgiyi retene kalyor. rnein Aktan yazsnn geri kalannda gelenei

tekilletirip nesneletirdikten sonra airet diye nesneletirdi i, ama aklamad baka bir

kavrama balyor, oradan da terrizmin de airet denen geleneksel yap ile alakal olduunu

belirtiyor Namus cinayetleri= gelenek=a iret=terrizm. Bylece namus cinayetleri ve

terrizm gibi iki ayr olgu hakknda anlamamz gereken ey yaanan toplumsallk, iktidar

ilikileri deil sadece ve sadece katlatrlm bir gelenek oluyor. Bu gelenein sahipleri debir kez daha lekeleniyor.


6/32

6

Saba mahmood gelenek sylemlerini aktrlerce tekrar eden pratikler ile aktrlerin kimlikleri

arasnda balantlar kurma ynnde doan eilim olarak tanmlyor (2005). Dank ekilde

duran olgulara kimlik ve zaman zerinden sylemsel bir btnlk getirilerek isim konuluyor,

bir grubun gemiinin, imdisinin ve geleceinin bir ekilde bal olduu ve bu ban bu

grubu dierlerinden farkl kld kurgusu ortaya kyor. Dahas bu sylemsel oluumda dile

gelen pratikler, bu grup ile dierleri arasndaki en nemli ayrmm gibi duruyor. Her gn

doallamekilde yaptklarnz rnein simitiden simit almak bir bakyorsunuz ki bir

aidiyet meselesi olmu etrafnda bir gemi,- gelecek ve bugn kurulmu ve de siz denilen

bir grup ile biz, onlar falancalar filancalar denilen gruplar arasnda farklar kurulmu.

Sonra da birisi diyor ki simitiden simit alma adeti zaten olduka eskiden beri gelen bu gruba

has bir adettir. Yanl anlalmasn yzyllardr simit alyor olabilirsiniz. Ancak devam

etmekte olduunuz simit yeme pratiine sizin simit yeme geleneiniz ad verilmesi, simit

yeme geleneinizin incelenmesi, zerine bilgi ve belge retilmesi, sizinle, sizin hayatnza

mdahale eden ya da etmeyi tasavvur eden gruplarn iktidar ilikisi iinde oluyor. Gelenek

syleminin nemli bir zellii gelenee sahip olduklar dnlenler ile bu gelenee

mdahale edenler arasndaki iktidar ilikileri iinden kurulduu halde, bu ilikileri inkar

etmesi.

Gelenek sylemleri ile kurulabilen iktidar ilikilerinin inkar, zaman ve kurum ile ilgili iki

temel mantksal eliki ile mmkn oluyor. Gelenek sylemini kullandmzda zaman

balamnda imdi ve gemii ayrd edip ikisi hakknda farkl varsaymlarla konuuyoruz.

Gemi zamandaki toplumsal mdahale ve deiimler gelenee etki etmedi, imdikiler

edecek. kinci eliki kurum ile ilgili. Bahsettiimiz ve/veya desteklediimiz kurumun

dndaki kurumlarn etkisi olmad bu geleneklere ama imdi kurduumuz kurumlarn olacak.

zellikle onlarn hayatna mdahale eden, bu tasavvur ile harekete geen eden gruplarn bu

elikilere ramen gelenek sylemini deiik ekillerde benimsediklerini, syleme tadilatlar

yapp kullandklarn gryoruz. Makalenin devamnda namus cinayeti rneinde, zaman ve

kurum etrafndaki elikilere odaklanarak, Trkiyenin yakn gemii ve imdisinde farkl

baskn gruplarn gelenek sylemini kullan biimlerini inceleyeceim.

Zaman, Kurum ve Gelenek:


7/32

7

Gelenek deyince akla gelen uzun zamandr kullanlagelen pratik ve anlamlar. Bir pratiin

eskilii gndeme gelince sylemsel olarak onu toplumsalln dna atyoruz. Yani eskiyle

devamll olduunu dndmz anlam ve pratiklerin toplumsal yapdaki iktidar ilikileri

ve dnmlerle ilintisini aratrmay bir kenara brakyoruz. Oysa namus gibi disipline edici

bir normun varln srdrebilmesi iin her gn yeniden yaplmas lazm. Son dnemde ilgili

yasalarn deimesinden sonra gelien olaylar bu yeniden yapl srecinin karmakl

hakknda iyi bir rnek oluturuyor. 2004 eyllnde deien ceza kanunu ile namus saikiyle

adam ldrme konusunda yasalarda varolan cezai indirim iptal edildi. Yani artk namus adna

birisini ldrmek yasann affettii bir olgu deil. Bu deiiklie ramen namus olgusunun

yeni dava sonularnda kendisini hissettirdiini gryoruz. Ataerkil namus kavram yeni bir

strateji ile vcuda geliyor. Mahkemeler yasalardaki normal tahrik maddelerini uygulayarak

namus cinayeti ilemi kiilere indirim salyorlar. . Yasalardaki namus indirimi kalktktan

sonra grlen yeni bir strateji de kadnlarn nasl ldrld ile ilgili. Kadnlar intihar

ettiriliyor, ya da ldrlerek olaya intihar ss veriliyor. Vanda 2006 ylnn ilk aynda 20

kadn intihar etmi rnein Bu hareketler eskinin otomat gibi tekrar deiller. Namus

zerinden kurulan ataerkillie muhalif aktrlerin yapt yasa deiiklii gibi tavrlarla kar

karya kalnarak yaratlan stratejiler.

Bu yeniden retim srecinde olaylarn geliimini belirleyen deiiklikler oluyor. Kanunlarn

deiimin ardndan baz mahkemeler hemen yeni yasalar uygulayp namus cinayetlerinde

tahrik indirimi yaplmamas pratiine balyor. rnein namus cinayeti kurbanlar Gldnya

Tren, Yasemin etin, Meryem Sezgin ve Huri Akay ldren aile yeleri mr boyu hapis

cezas alyor . Namus, tre ya da gelenei sk sk deimez olarak dnsek de rnein ubat

2007de biri zmirde, biri Mardinde olmak zere iki kadn aile kararyla pelerinden

gnderilen aabeylerinin fakl tercihler yapmas sonucu namus cinayetlerinden kurtuldu .

Vanda ldrlen Naile Erdan yengesi, etrafnda ilenen namus cinayeti hakknda poliseifade verebiliyor . .Gazetelerde artk namus cinayeti iledii iin piman olduunu belirten

erkek aile yelerinin ifadelerini okumak mmkn .

Namus cinayetlerinde aile bireylerinin farkl davranmasnn yannda kamu grevlilerinin

namus cinayeti karsndaki tavrlarnn da tartmaya aldn, zaman zaman da bu

tavrlarda deiiklik olduunu gryoruz. Tecavz sonucu hamile kalm olan, doktorlarn

emniyete haber vermesine ramen savc tarafndan ailesine teslim edilen ve ldrlen NaileErda olayndan bir hafta sonra S. A. tecavze uruyor ve savcla bavuruyor. S.A da


8/32

8

savclk tarafndan ailesine verilince bu sefer Van Kadn Dernei Bakan Zozan zgke

devreye giriyor. Yetkililere ulaamaynca canl yaynda Fatih ekirgeyi aryor. Bu ekilde

Van valisine ulalyor ve S. A. kurtuluyor. Byle bir baka olay da Kasm 2006da Vanda

Z:. isimli kadnn, doktorlarn hamileliini ve de ailesinin yarataca tehlikeyi kaymakama

bildirmesi zerine kurtulmas.

Bu deiik rneklerdeki aktrlerin aile kurumunun namusu aileye ortak deer olarak

kurmasna kar geliyorlar, kadnlarn bireyselliini tanyp onlara ailenin tesinde bir yer

amaya alyorlar. Bu da aileyle bire bir kar karya gelmek oluyor. Aile ile kar karya

gelmekle ailenin gcn yeniden retmeyi tercih edenlerin yaratc tavrlar arasndaki

atma hem hukuk alannda hem de toplumsal alanda gzlenebiliyor. rnein yukardaki

rneklerde onca mcadele ile deien yazl kanunlardaki tahrik indiriminin uygulamasnn

kendisinin nasl bal bana bir mcadele alan oldu ortaya kyor. Bu ve benzer yasalarn

uygulanmas iin tavr alanlar ile uygulanmamas iin tavr alanlar arasnda ciddi bir

mcadele ve de strateji savandan bahsediyoruz. Olay yle youn ki iin iinde sadece valilik

gibi kamu erkan deil ulusal hrete sahip gazeteciler de karyor. yle gzkyor ki adna -

belki de sadece uzaktan baklnca- gelenek denilen gndelik pratik ve anlamlarn

kullanmnda her an zarlar yeniden atlyor. nsanlar durduklar yerler, arzular, kendilerini

tanmladklar anlamlar evresinde gndelik hayatta attklar kk admlarla bir takm pratik

ve sylemler yumann yeninde remesinde ya da dntrlmesinde rol oynuyorlar.

Kamusal alandaki gelenek sylemlerinde grdmz ise sk sk gelenein gemiten

geldiini tasavvur edip, insanlarn stratejik tavrlarn silme. Bu, gemite olanlar bir eit

tekiletirme ieriyor. Gemi ile imdi arasnda bir devamllk var ise bunun tekrar tekrar

atlan zarlar sonucu stratejik konumlanlardan, tercihlerden dolay deil de o zamanda o

insanlarn sadece yle olduklar iin olduunu dnyoruz. Bir ekilde gemiteki toplumsalbalamn stratejikliini, gemiteki gndelik iktidar ilikilerini gzard ediyoruz. Buna bir

baka rnek Osmanl mparatorluu dneminde kadnlarn kre krne bal olunan bir

gelenek iinde otomatik olarak ezildiini dnmemiz. Oysa Osmanl gemiine feminist bir

gzle bakp hukuk ve kadn ilikisini irdeleyen tarihsel almalar bize kadnlarn tekil ekilde

ezilmek yle dursun varolan farkl toplumsal olgularn kendilerine salad avantajlar

eklektik ekilde kullanarak rnein farkl mezheplerin hukuki kurallar ile ahlaki kurallar

arasnda gidip gelerek stratejiler kurduunu gsteriyor (Seng, 1994, Peirce, 2003).


9/32

9

Gemiin aslnda her zaman bir imdiki zaman iinde akm olduunu, bu imdiki zamann

insanlarn ksmi yaratclklaryla rettii stratejilerle doldurulduunu kabul ettiimizde o

zaman soru gelenekten toplumsal ilikilerin yeniden yaplmasna, yeniden remesine

dnyor. Eer insanlar otomat gibi ayn eyi tekrar etmiyorlarsa, ve de etmedilerse nasl

oldu da namusun bu kadar merkezde durduu ataerkil rejim modern Trkiyede varolmaya

devam etti? Nasl her gn her gn yeniden redi? Bu soru gelenein yeniden remesinde

kurumlarn roln aratrmaya gtryor bizi. Ancak varolan sylemler tam da bu konunun

unutulmas zerine kuruluyor. Zira gelenei bilmek iin gsterilen btn abalar gelenekleri

daha ok bilirsek onlara doru ekillerde mdahale edebileceimize dair bir umut etrafnda

dnyor.

Gelenei eski ve deimez olarak kuran sylemlerin bakmadklar tam da deimezlii

zerinden bir sylem nesnesi haline gelen gelenee mdahalenin nasl mmkn olaca.

Gelenek hakikaten gelenek ise yani yzyllardr onca eye ramen deimediyse, neden

imdiki mdahalelerle deisin? Bu elikinin sorgulanmamas sadece o gelenein iinden

kurulduu iktidar ilikileri deil bu iktidar ilikilerine yaplm daha nceki kurumsal

mdahaleleri de gzden kaybettiriyor. Bu farkl mdahalelerin tartlmamas da gelenek

denen alandaki toplumsal ilikiler farkl zamanlarda farkl kurumlarn meru mdahale alan

olarak kuruluyor.

Makalenin bundan sonraki ksmnda bu elikilerin tesine geebilmek iin namus zerinden

kurulan ataerkil toplumsal cinsiyet ilikilerinin yeniden remesinde rol alan kurumlar ve bu

kurumlarn etrafnda gelenek syleminin ekilleniini inceleyeceim. Namus derken aileyi

ardmz, namusu ailenin namusu olarak tanmladmz iin, namus merkezli ataerkil

rejimdeki mesele kadnlarn -gerek veya tasavvur olarak- aile iindeki roller zerinden

tanmlamasn. Bu noktadan hareketle aadaki blmlerde zerinde duracam nokta ailenindeiik kurumlar ve sylemler ile iktidar ilikileri dzlemine nasl oturtulduu.

Cumhuriyet ve Ataerkillik:

Gelenek syleminin gzden saklad eylerden belki de en nemlisi Cumhuriyet

kurumlarnn ataerkil dzenin yeniden remesinde oynadklar merkezi rol. Cumhuriyet

kurumlarnn toplumsal cinsiyet konusundaki sylemine en soyut balamda bakarsakaydnlanmac, zgrlk ve eitliki bir sylem gryoruz. Cumhuriyetin herkese yasalar


10/32

10

nnde eitlik verip, kadnlara kanuni haklar salayarak onlar eit bir vatanda olarak politik

cemaatin iine almas bu sylemin kurucu geleri. Kadnlarn cumhuriyetle zgrletii,

erkeklerle eit olarak kamusal alanda varolmaya balad sk sk tekrar edilen, olduka

yerlemi bir inan. Bu fazlasyla genel toplumsal ve hukuksal syleme biraz daha yakndan

baktmzda resmin bir ka boyutta daha karmak olduu ortaya kyor.

Her eyden nce namus merkezli ataerkil rejimin gerek yazl kanunlarda gerekse bu

kanunlarn uygulannda kurumlam olduunu gryoruz. Ceza kanununun 2004

deiikliinden nceki hali bu rejimde kadnlarn aile tarafndan kontrolnn merkezi

nemini gsteriyordu. : Sz konusu deiiklikten nce rnein cinsel sular, kamu ahlak ve

aileye kar olan sular blmnde topluma kar sular bal altnda yer alyordu.

Kadnlarn vcutlar ile ilgili meseleler kadnlarn kiisellikleri ile ilgili deil de aile ve

toplumsal dzen ile ilgili meseleler olarak dnlyordu .

Ayn ekilde cinayetlerin namus nedeniyle ilendikleri beyan edildiinde cezalarda ok ciddi

indirimler uygulanyordu. Gelenek ad altnda anlan bir baka pratik olan kan davas ile bir

karlatrma meselenin toplumsal cinsiyet ile ilintisini ortaya koyabilir. Kan davas kanunca

bir gelenek olarak grlyor ama kanun bu gelenein karsnda konumlandryor kendini.

Bir cinayetin kan davas yznden ilendii belli olduunda bu cezay arlatrc neden

olarak grlyor. ki gelenein en somut farklar hedefledikleri aktrlerin cinsiyetleriydi.

Namus nedeniyle genelde kadnlar lrken, kan davasndan erkekler lyordu. Son

deiiklie kadar cumhuriyet rejimi, siyasi cemaatin erkek yelerini kskanlkla kendine

isterken, kadn yeleri ailelerinin alanna brakmaktan gocunmuyordu. Yasalar namusu bir

toplumsal deer olarak koruyor bu kuraln deimemesi iin bebeklerin lmn bile ho

gryordu. Eski ceza kanununda gayrmeru ocuunu ldren anneye ceza indirimi

uygulanyordu.

Yasal adan baktmzda ataerkilliin namus zerinden kuruluunda rol oynayan bir dier

kurucu unsurun da kamusal alana kan erkein aile iindeki birincil ve stn konumu olmu

olduunu gryoruz. 1951den beri uralmasna ve feministlerin ok ciddi abalarna

ramen ancak 2001 ylnda deitirilebilen medeni kanun bu konumu kurumlatrarak

yerletiren bir hukuki belge idi. Yeni kanunun deitirdii maddelerden birka tanesini bile

hatrlamakla bu kurumsallaman n ne kadar derin ve ok ynl olduunu grmek mmkn:evin reisinin erkek olmas, kadnn almas, ocuklarn gelecekleri, oturulacak konut gibi


11/32

11

konularda karar veren kiinin koca olmas, evlilik sresince edinilen mallarn boanma

halinde eit ekilde blnmemesi.

Ataerkilliin ve namusun yeniden remesinde yazl kanunlar tek etken deil elbet. Hatta

cumhuriyet rejimince kurulmu ataerkilliin derinliini yasalara bakarak ancak bir buzdann

grnen ksm kadar anlayabilece imizi dnyorum. Tm yasalar gibi bu yasalarn

insanlarn hayatlarna dokunmas gndelik hayattaki uygulamalar ile oluyor. Trkiyede

yazl kanunlarn uygulanmas bal bana bir atma alan. Yukarda namus cinayetleri

erevesinde ailesine verilerek ldrlen kadnlarn hikayeleri bunun belki de en grlr

olduu rneklerden biri. Sk sk savcya aile ii iddet gibi sebeplerle gelen kadnlarn geri

dndrldklerine ahit oluyoruz. Ayrca bir konuda hukuki sre balasa bile kadnlar bu

sre iersinde ou kez ailesel kavramlar ve metaforlar araclyla anlaml klnyor,

iaretleniyor. Kadnlar mahkeme srasnda hakimler tarafndan bile kzm diye arlyor,

elerinin onlar zerindeki hakimiyetinin son derece normal kabul edildii bir dile iersinde

kendilerine hitap ediliyor. Bu konuda 2001 ylnda biten saha almamda iddet grdn

ve boanmak istediini belirten kadnlarn ikayetlerinin kayda bile farkl ekilde getiini

kaydetmitim (Koacolu, 2003). Ayrca hakimler ve dier hukukularla konuulduunda

namusun onlarn gznde de olduka normallemi olduunu hatta velayet, boanma gibi

davalarda ister istemez namus zerinden durumu deerlendirdiklerini ifade diyorlar. Bu da

kadnlar zellikle aile iinde yaanan iddet gibi olaylarda hukuk kurumundan fazla ey

beklememelerine sebep oluyor. stanbul niversitesi Hukuk fakltesi bnyesinde yaplan bir

alma aile ii iddete urayanlarn yalnzca yzde 7.6 snn hukuka bavurduunu

gstermekte . zetle kanunlarn uygulanmas alannda kadnlar sk sk aile iindeki rolleri ile

tanmlanyor. Kadnlarn bireysellikleri, grdkleri zararlarn hukuk kurumunca tannmas

sreci, hukuk kurumunun tasavvur ettii eitlik pratikleri ile aile zerinden kurulan kavramlar

ve zellikle namus gerilim iinde.

Grnen o ki Cumhuriyet kurumlar namus zerinden gelimi olan pratik ve anlamlar

karsnda durmak yerine onlar ile eklemlendiler. mparatorluktan cumhuriyete geite

toplumsal cinsiyetin siyasi alan belirlemekteki kurucu etkisini irdeleyen feminist aratrmalar

bu eklemlenmenin dinamikleri hakknda bizi aydnlatyor (Tekeli, 1988, Kandiyoti, 1996,

Sirman, 2000a,b, 1999, Saktanber, 2002 Arat Z 1994) . Bu almalara gre 19. yzyl

Osmanl mparatorluunda byk evin en yal erkei siyasi ve sosyal alana o byk evioluturan kar, ocuk, akrabalar, hizmetiler ve kleler adna konuuyor, onlar temsil


12/32

12

ediyordu. Cumhuriyet rejimini meydana getiren deiiklik o dnemki gen erkekler iin ciddi

bir sz ieriyordu. Artk byk evin en yal erkei olmaya gerek kalmayacak ekirdek aile

kurup, bir kadnla evlenerek yeni siyasi cemaate ye olunabilecekti. Yani cumhuriyetin esas

airdklar erkekler idi. Erkekler arasnda kurulan bu yeni siyasi cemaatin pekitirici unsuru

da askerlik oldu. Bu dzende her erkek askerlik yapacak kendini iinde bulunduu yerel

hiyerarileri aarak onlarn hepsini kapsamay vaat eden devletin ordusunun hiyerarisi iine

girecekti. zellikle Sirmann altn izdii gibi adam olmak askerlik yapp evlenerek siyasi

cemaatin aktif bir yesi haline gelmek ve de ailesi adna konumak demek oldu.

Burada Kandiyotinin klasik ataerkillik dedii neslin beraber yaad, evlenince erkein

ailesinin yanna yerleilen ve de yal erkeklerin temsilci olduu toplumsal dzenden yeni

ataerkillik diyebileceimiz bir toplumsal dzene gei zlenmekteydi. Bu gei Trkiyenin

hibir yerinde beklendii kadar net yahut tam olmad. Trkiyede iki eit ataerkillik de

varoluunu srdrd. Eskiden kalan erkekler aras ve haneler zerinden kurulan hiyerari

kurgularnn yanna en azndan baz erkekler aras gene haneler zerinden kurulan eitlik

hayali eklendi. Politik sreler bu iki hayalin kah birbirini tamamlayp kah paralamas

zerinden yrrken, kamusal alann erkeklerin baskn olduu, eril dilin konuulduu bir alan

olmas doallat. Tabii bu iki hayalin birbirini en ok besledii alan da kadnlarn konumu

idi. Kadnlar iki ataerkillik modelinde de aile zerinden tanmlanyor ve temsil edilen

oluyordu. Darkl kesimlerin erkekleri birer kadn alp aile kurmak ve bu kadnlar deiik

ekillerde aile ile tanmlamak zerinden birbirlerini en azndan tanr hale geldiler, ayn

kamusal alan paylatlar. Bu ekilde kadn bedenleri ve hayatlar zerinden farkl kesimlerin

erkekleri toplumsal dzeni kuran ve yeniden reten sessiz bir uzlamaya gitmi grnyor.

Kadnlarn bu karma ataerkil dzen iinde kendilerini iinde bulduklar koullar ve ilikiler,

kendilerinin ve ailelerinin konumuna gre deiiyordu. Bazlar eitim alp, kendilerinicumhuriyetin bireyleri olarak tanyarak, cumhuriyet rejiminin aktr oldular (Durakbaa,

1998, Kandiyoti, 1996). Bu pazarlkta kadn kamusal alana kyordu ancak bu alana hibir

ekilde cinselliini getirmemesi, ayrca bu alanda stlendii her rol aile iin ve aile

zerinden sembollerle tamas gerekiyordu. Yani kamusal alana kan kadnlar aile iersinde

tanmlanm grevleri ve namuslar ile elimeyecek ekilde davranyor, ailede tanmlanm

kimliklerini yeni edindikleri grevlerle (hemirelik, retmenlik) pekitiriyorlard . Bylelikle

kadnlar kamusal alandaki varlklarn tam da erkeklerin stnlne halel getirmeyecekekilde kendiliklerinden dzenliyorlard . Cinselliin ve kadnln sorgulanmad byle bir


13/32

13

ortamda namus kamusal alana kan kadnlarn hayatlarnda tam da iselletirdikleri, aile

zerinden tadklar, aydn anlamlar yklemeye altklar bir olgu olarak devam etti..

Sirmann analizlerinde belirttii gibi bu aydn anlamlarn en nemlisi romantik ak idi.

Romantik ak sylemi zerinden birey olan kadnlar, zgrln tadn ancak bu zgrlkle

namuslu davranmay seerek, vatana faydal, cemiyete yararl, tek eli heteroseksel aileler

yaratarak kartyorlard.

te tarafta ok sayda kadn kamusal alana kamamaktayd. rnein airetler, tara esnaf ya

da kent yoksulu ve gmen aileler iinde kadnlarn kamusal alandan dlanp eve

balanmalarnn mekanizmalar ve lei birbirlerinden farkl Ne yazk ki bu farkllklar

hakknda henz yeterince aratrma yaplm deil. Ancak uras net ki kadnlarn kamusal

alana knn snrlanmasnda aile ortak payda olmu. Aile etrafnda rgtlenen anlam ve

pratikler deise de tam da farkl aktrlerin zerinde uzlatklar aile denince akan suyun

durmas olmu. Herkese eitlik iddiasyla ortaya kan devlet kurumlar en temel prensiplerde

kadn erkek eitliini garantileseler de bu bir direnme ile karlamay gerektirdiinde

kadnlar ailenin getirdii eitsizlik alanna terk etmi ve etmeye devam etmekte. Zaten

kamusal alana kan kadnlar da yukarda bahsettiim gibi aile ile ilgili tasavvurlar zerinden

ktklar iin bu aslnda ok da grnr bir eliki yaratmyor. Ksaca cumhuriyetin kamusal

alanlarna kan kadnlar ve de kmayanlar aslnda bedenlerini, emeklerini, alanlarn ve

seimlerini aile zerinden tanmlayan bir toplumsal balamda aktr oldular. Kadnn yeri,

nemi, varoluu ailesiydi, almak ve /veya kamusal alanda varolmak bir eyi

deitirmiyordu. Kurumsal dzenlemeler, yasalar, aile ii iblm, ocuklarn sosyallemesi

gibi deiik toplumsal olgular bu tasavvur etrafndan dnyordu. Bu ekilde namus merkezli

ataerkil rejimin her gn yeniden yapld, gnden gne yeniden redi..

zetle hepimiz ortak bir ataerkil rejimde yayor ve de farkl ekillerde namus zerindenbedenimizi dnyorsak bunda cumhuriyet kurumlarnn barol oynadklar gerei

yadsnamaz. Peki neydi cumhuriyeti bunca gl klan? Cumhuriyet kurumlar nasl oldu da

zellikle otuzlu yllardan itibaren kendilerine deiik evrelerden gelen muhalefetleri

bastrarak kendisini doallatrd? Bu gcn en ak sebebi zellikle ikinci dnya sava

sonrasnda cumhuriyet rejiminin uluslararas dzlemde giderek kurumlaan kalknmaclk ile

eklemlenmesi. Kalknmaclk, nceki yzyln smrgeci medeniyetili ine bakaldran

nc dnya lkelerinin verdii anti-emperyalist savatan sonra Bat ile Bat olmayantoplumlar arasndaki ilikinin yeni biimini oluturdu (Escobar, 1995).


14/32

14

Kalknmac modelin ba aktr ulus devlet, ama da toplumun topyekn kalknmas idi.

Hedef byle bir dnm olunca ulus-devlet sekinleri de bu deiimi kuracak ana aktrler

olarak beliriyordu. Bu sekinlerin etrafnda kurulan devletin hem siyasi, hem ekonomik hem

de kltrel anlamda en gl aktr olmas doal kabul ediliyordu. Kalknmac devlet

gerekten glyd de. Tarih aratrmalarndan, mzelere, eitime, bilime, sanata kadar her

trl kltrel sembol kalknmac devlet tekeliyle ulus adna yaplyordu. Bu ekilde alacak

tartmalarn ana ekseni devlet ve kalknma oluyordu.

Devlet ekonomik alandaki en nemli aktrd ve btn byk giriimler direk devlet eliyle ya

da devlet desteiyle yaplyordu. Devlet ayn zamanda en byk iverendi. Hakimden

hemireye, retmenden, Smerbank memuruna kadar ok geni mesleki tercihler devlet

memurluu kapsam altnda idi: Ayn zamanda devlet bnyesinde almak yukar doru

hareketlilii mmkn klan tek mesleki tercihti. Bu ekilde kalknmac devlet kendisine sadk

yeni sekinler yaratyordu. Bylece yeniden reyen kalknmac bak asnda toplumdaki

farkl kimliklerin nemi yoktu ve olmamalyd nk ulus, ulus olarak kalknacakt. Bu

farkllklardan bahsetmek tam da kalknmann karsnda duruyordu. Toplumdaki eitsizlikler

nemliydi ama bunlar da ancak kalknma sayesinde dzelebilirdi, dolaysyla kalknmac

devleti glendirmekten baka yaplabilecek bir ey yoktu (Ferguson, 1994). Toplumsal

cinsiyet eitsizlii de ancak toplumun kalknmas, insanlarn eitimli medeni bir gre sahip

olmas ile zlecekti. Devletin toplumsal cinsiyet ilikilerine ve de namus merkezli ataerkil

rejimin yeniden remesine etkisi dnlrken o dnemde sahip olduu bu farkllam,

maddi ve sylemsel g gzden kamamal.

80li yllardan itibaren bu grnt ciddi olarak deiti. Bugn namusun hayatlarmzda

yeniden remesinden bahsederken artk bu derece gl bir devletten ve etkisindenbahsetmiyoruz. Dolaysyla ataerkilliin yeniden remesi artk sadece aile ve devlet arasnda

kurulan bir olgu deil. Kalknmac devletin gc hem siyasi, hem kltrel hem de ekonomik

boyutlarda farkl ekillerde snanrken, yeni aktrler ve yeni mdahale biimleri, bununla

beraber de hem yeninin hem eskinin zelliklerini gsteren karma bir ataerkillik ortaya kyor.

Ekonominin yeniden yaplanmas hem devletin hem de farkl toplumsal katmanlarn

dnmn ieriyor. Kalknmaclkta devlet ve toplum bir btn olarak ele alnp kalknmaiin tarm, sanayi, eitim vesaire gibi farkl toplumsal alanlara mdahale edilmesi tezi


15/32

15

hakimken neoliberal dzenlemelerde altta yatan varsaym kurumlarn bir yerden bir yere ayn

ekilde tanabilecei, bunun da toplumsal dnm iin yeterli olduu. Bu amala hem

devletin alma alan piyasa mekanizmalar aleyhine daraltlyor hem de bu alma biimleri

piyasadakileri benzetiliyor. zellikle finans sermayesinin rahat seyahat edebilecei bir

dzenin, retilen deerin dalm meselesinden bamsz olarak toplumun tamamna yararl

olaca varsaylyor. Toplumsal deiim deyince akla bireylerin kendi karlarn

koruyabilece i ve de ekonominin dinamik bir ekilde ileyecei ortam hazrlamak geliyor.

Bu gibi bir misyonu da teknik olarak en doru ekilde tasarlanm kurumlarn kotarabilece i

varsaylyor. rnein Babakanlk Denetleme ve Dzenleme Kurulu, Reakabet Kurulu, Enerji

Piyasas Kurulu gibi bir ok ynetiim kurulu daha nce devlete ait olan yasama yrtme ve

yarg yetkilerini kendi konular dahilinde kullanmaya balyor. Tabii bu gibi ciddi yeniden

yaplanmalar atmasz olmuyor. rnein teknik kurullarla bu yetkileri onlara kullandrmak

istemeyen Dantay gibi devlet yarg mercilerinin arasnda bir hukuk sava olduu

sylenebilir. atmann ekseni tartlan olaylarn nitelikleri olduu kadar bu olaylarla

megul olmaya kimin yetkili olduu; rnein meselenin dantayn karar verecei bir idari

hukuk meselesi mi yoksa ekonominin yeniden yaplanmas ile ilgili teknik bir mesele mi

olduu (Bayramolu, 2005).

Tabii bunlar uluslarst aktrlerin arlklarnn fazlasyla artt bir dnemde oluuyor.

Gerek ekonominin teknik bir ekilde almasn kodlayan IMF, Dnya Bankas gibi

aktrler gerekse Avrupa Birlii hem vatandalarn gndelik hayatta yaadklarnn hem de

devletin deimekte olan yapsnn belirleyicisi olmaya gayret gsteriyor.

Paralel bir ekilde siyasette de sivil toplum kurulularnn ne ktn gryoruz. Eski tarz

dernekler, kooperatif ve sendikalar devam ederken yeni nesil sivil toplum kurulular giderek

grnrlk kazanyor. Bu kurulular yari siyasi yar profesyonel bir durula daha ncekalknmac devletin varolduu ve giderek ekildii alanlarda faaliyet gsteriyorlar (Can,

2007). Ulusal ve uluslararas aktrler tarafndan iletilerek profesyonellik zerinden yryen

sylemlerle kendilerini tanmlayp fonlanyorlar.

Namus cinayetleri u anda devlet ile beraber bu yeni kurumlarn da ilgi ve mdahale alannda.

Birlemi Milletler Nfus fonundan Avrupa Birliine namus cinayetleri konusunda rapor

hazrlayan, fon salayan ve de siyaset retimine katkda bulunan deiik uluslarstkurulular, bunlarla ibirlii iinde olan ok sayda kadn merkezli sivil toplum rgt var. Bu


16/32

16

kurulular varolan sylemler erevesinde devletle ve birbirleriyle bazen ibirlii iinde

bazense atarak namus cinayetlerine mdahale ediyorlar.

Feminist hareketten namus cinayetlerine gelen mdahaleler ise artk olduka gl bir

konumdan geliyor. Feminizm seksen sonrasnda ortaya kan bir hareket olarak bu yeni

kurumsallamalar n getirdii alan olabilecek belki de en iyi ekilde deerlendirdi. lk

dnemlerinde sekin kadnlarca vcuda getirilmi bir hareket olarak zellikle doksanl yllara

gelindiinde gene bu kadnlarn nclnde kendi sivil toplum kurulularn, uluslarst

rgtlerle kendi balantlarn kurdu. Bu arada devleti muhatap alan ciddi bir lobicilik rnei

verdi, zellikle yasalarn deimesinde kendini gsteren ok nemli baarlara imza att.

Burada ilgin bir zamanlama ile feministlerin bu abalar siyasi meseleleri teknik bir mesele

olarak gren zellikle Birlemi Milletler, Avrupa Birlii gibi uluslarst kurumlarca

salanan sylemler ve kurumsal modelleme abalar ile kesiti. Bu tr sylemler ve modeller

feministlere hem meruiyet alan salad hem de siyasi eitliin vcuda gelebilecei kurumsal

formasyonlar hakknda donanm sahibi yapt

Feminist hareket bu ekilde cumhuriyet kurumlarnn en genel seviyede verdii siyasal eitlik

sznn altn doldurmaya alt. Feministlerin en nemli kazanmlarndan olan yasa

deiikliklerinden nce cumhuriyetin prensiplerini kodlayan anayasa, seim kanunu gibi

genel yasalarda eitlik ilkesi kodlansa da, daha gndelik hayata ve kadnlarn yaantsna

yaklaan kanun maddelerinde kadnlar ailenin alanna terk ediliyor, yasalarn kadnlara

sunduu gvence ve eitlik azalyordu. Yasalarn uygulanma srasnn da zelden genele

doru olduu hatrlanlrsa bunun ne denli problemli bir durum olduu kolayca anlalabilir.

Bu ekilde cumhuriyetin kurucu metinlerinin kadnlara verdii aydnlanmac sz uzun sre

boyunca soyut ve cumhuriyet rejimine sadakatin iareti olaraktekrar edilen bir ezber halinde

kald. Oysa feminist hareket bu sz genel olarak kadnlarn yaadklar tm ayrmcllklarsorunlatrmalar na yarayabilecek ok boyutlu bir kaynaa dntrmeye balad ve bu aba

glenerek devam etmekte .

Feminist hareket kamusal alann erilliini, ve kamusal sylemlerin dladklarn aa

vurmaya alrken ayn dnemde ortaya kan Krt ve slamc hareketler kalknmac devletin

yerletirdii laik Trk Snni bireyselliinin dladklarn siyasi cemaatin hem tasavvurlarn n

hem de pratiklerinin iine yerletirmek iin ura vermekteler. Bu balamda bu hareketarasnda en azndan mesele temelli ibirliklerine gidilmesi doal grnebilir. Ancak byle


17/32

17

ibirlikleri az bulunur bir ey iken her hareket de yukarda bahsettiim sivil toplum

kuruluu, uluslarst organizasyon gibi vcuda gelmekte olan yeni oluumlar ile kendilerini

eklemledikleri iin son dnemde bu kurulularn sylemsel ereveleri ierisinde devam eden

bir takm tartma ve abalar gzlenmekte. Feminist harekette gzlenebilen bir dier olgu da

zellikle son dnemde orijinal sekin kadrosunun tesine geme aray. Burada da gzlenen

sivil toplum kuruluu modeli zerinden gazeteler, dergiler, internet siteleri, eitimler,

haberleme alar gibi deiik modeller aracl ile sekin olmayan kadnlar ile iletiime

geilmesi .

Kanmca namus cinayetleri ve gelenek tasavvurlarn n etkilerini anlamak tam da feminist

hareketin genilemesi ve girebilecei ibirliklerini deerlendirmek balamnda nemli.

Cumhuriyetin kamusal alanna kan ve kmayan kadnlarn aslnda ortak bir ataerkil

dzende yaadklarn teslim etmitim. Makalenin bu blmnde 80li yllara kadar bu

paylalan ataerkil aile tecrbesine ramen, nasl gelenek zerinden kurulan kimlik ve

aidiyetler ile kadnlar aras rgtlenmenin nnn kesildiini tartacam. Kalknmac devlet

dneminde Kandiyotinin deyimiyle kadnlar cumhuriyet ideolojisinin piyonlarna

dntren bu ayrmlar tartp, bu ayrmlarn devlet toplum ilikisinin dnm ile nasl

etkileerek dntn, gelenek kategorisinin nasl yeniden kodlandn tartacam.

Gelenek kategorisinin sylemsel olarak kuruluu ile gelen ayrmlar anlamak bence nemli

zira bu ayrmlar ile kadn rgtlenmesi sekteye vuruluyor. Burada yanl anlalmasn

kadnlar olarak aramzda hibir fakllk yok, btn ayrmlar yapay demiyorum. Ancak gelenek

zerinden kurulan ayrmlarn ou kez iktidar ilikilerini yeniden retmek dnda fazla bir

ilev grmediini dnyorum. Gelenek sylemini eletirel bir bak asyla sorgulayarak

tam da kadnlar olarak aramzdaki eitsizlik ve farkllklar tartabileceimiz bir alan

oluacana inanyorum. Trkiyede u anda oluabilecek geni tabanl bir kadn

rgtlenmesinin de kadn kategorisinin ierdii farkllklar ve eitsizlikleri bir kenarabrakarak deil tam da bu kategoriyi ap iinden farkl ve eitsiz yerlerde duran ama hepsi

ataerkil dzende yaayan kadnlarn siyasetini kararak mmkn olabileceini dnyorum.

Gelenek ve Toplumsal Dnm:

Trkiye kalknmac devletindeki kurucu ayrm eitimli ve aklc olduu dnlen bir devletsekinleri kadrosu ile bu kadronun dnda hayatlarn gelenek erevesinde kurduu


18/32

18

dnlen bir toplum idi. Burada eitim renimin tesinde bir eit dnml ifade

ediyor, stnl teslim edilmi bir grubun iareti olarak tanyor ve yaanyordu. Eitimli

cumhuriyet aydn toplumun geri kalann dntrerek, cumhuriyetin aklc, eitliki

aydnlanmac ideallerini yerletirecekti, . Sava, akl ile gelenek arasndaki savat. Bu sava

bireysel olarak bu sekinlerin cahil halk eitmeleri ile veriliyordu. . Eitim daha genel

seviyede kalknma ile paralel gidiyordu. Zaten eitim kalknmay, kalknma da eitimi

getirecekti. Ayrca devletin sekinleri tam da devlet tarafndan eitimli olmaya arlm, bu

ekilde dntrlm olduklar iin kalknmann aktrleriydiler. Aslnda toplumsal kkenleri

kendilerine benzeyen bu halktan farkllklar ve kendi statlerinin sebebi tam da bu eitim idi.

Dolaysyla eitim zerinden kurulan bu kalknmac fark sonuna dek savunuyorlard .

Kalknmac devlet eliti bir taraftan cumhuriyetin prensipleri ve onlarn temsilcileri olan

kendilerini aydnlanmann evrensel ve eitliki aklyla tanmlyordu. te yandan bu balama

siyasi eitlikiliin yntemi olan demokratik usullerle girmeye alanlarn suratlarna kaplar

kapanyordu. Trk demokrasisi henz bu isteklere hazr deil deniyordu. Kadnlar, sakatlar,

Krtler, Aleviler gibi farkl aznlklar, farkl yaam tercihleri ve duyarllklar olan ve bunlar

kimlikleri ile de belirtmeye alan muhafazakar kesimler, ya da toplumdaki eitsizliklerin

zerinden politika yapmak isteyen sol kesimler bu istekleri siyasete evirdiklerinde

kalknmann bekleme odasna sevk ediliyorlard . Kalknmann zamana ihtiyac vard. Bu

balamda devletin kalknmac yzyle totaliter yz birbirini tamamlyordu. Kalknmac

ideolojiyle ikna olmayp bekleme odasndaki yerlerinde uslu uslu oturmayanlar , her zaman

daha sert ekilde, darbelerle ve darbelerin gndeliklemi polis mekanizmalar yla yerlerine

oturtmak mmkn oluyordu . Kalknmac devlet aydn varoluunun iletilmesi anlamnda

kullanlan eitim ve kalknma ideolojisi ile muhalifleri iddet kullanarak bastrmak arasnda

arasnda yer alan bir ok farkl ideolojik teknii ve iddet yntemini ieriyor, bylece toplumu

dzen iinde tutuyordu. Byle bir ortamda kalknmann ne zaman ve nasl gelecei,kalknmann akl ile gelenein karanl arasndaki ztlk gibi kavramlarn kendileri kamusal

alanda tartma konusu olmad. Tartma konusu olan bu ztlk etrafnda kurulan mdahalenin

ncelii ve de kalknma salanana kadar dezavantajl kesimlerin yapmalar gereken

fedakarlklar' oldu.

Bu bekleme odas sembol Chakrabartynin betimledii ekliyle smrgeci sylemlerde Bat

medeniyetinin smrge edilene sylediine benzer bir ekilde alyordu (2000). Trkiyedeyerletirilen cumhuriyet ideolojisi ve pratii kendisini batl smrgecilerin tam da


19/32

19

smrgeletirdikleri halk iin kullandklar oryantalist ayrmlar zerinden anlar oldu . Bir

yanda aydnlar ve akl, br yanda akl tehdit eden, kendisinin iyiliini dahi bilemeyecek

derecede cahillemi ve gemiin banazlndan yani gelenekten henz kendini

kurtaramam bir halk. Gemi, gelenek iinde tutulmu bir karanlkt ve baka hibir ey

deildi. Gemile gelecek, halkla, aydn, akl ile cehalet ve gelenek arasnda yaplm olan

ayrm toplumsal olduu kadar siyasi bir anlamda ifade ediliyordu. Halk ve halkn savunduu

hereyin karanlk birer gelenek olarak tanmlanm olduu bir ideoloji Cumhuriyetin

sekinlerini gemi pratiklerini (rnein imparatorluk, hilafet, airet ya da tarikat) imdinin

iinde aktarak siyasi bir alternatif haline getirebilecek tm aktrlerden koruyordu.

Ancak ve ancak kalknma adna verilecek topyekn bir savala bertaraf edilecei dnlen

ve gemiin karanln temsil eden gelenek genelde aile ve kadnlar aracl ile

somutlatrlabiliyord u. Kadnlar gelenein asal madurlaryd. Kadnlarn gelenein hedefi

olmas da bir taraftan onlarn hem vatan hem aile iinde yceliklerini kuruyor hem de bu

yceliin gerektirdii fedakarl da onlardan beklememizi salyordu.

Gelenein penesindeki kadnlar syleminin en ilgin zellii ciddi anlamda hibir ey

sylememesiydi. Bu gelenekler nasl, nereden kyorlar, tam olarak ne yapyorlar, neden

hala oradalar gibi sorular konuulmad. Kadnlarn yaadklarna gelenek demek bir

sessizliin adyd. Bu ekilde sorgulanmayacak bir alan oluuyor, kalknmac devletin

ncelikleri tekrar tekrar kuruluyordu. Bir taraftan da kadnlarn yaamakta olduklar

deneyimler siyasi istemlere dnmeden kadnlarn dzene ve aileye olan ballklar

salanyordu. Bylece ataerkillik sorunsallar kalknma meselesine tercme ediliyor,

indirgeniyordu. Ataerkillik konuulmaynca da cumhuriyetin bahsi geen geleneklerin

yeniden remesine yapt katklar, cumhuriyet rejiminin ataerkil toplumsal cinsiyet ilikileri

ile i ie gemesi grnmez klnyordu.

Gelenein cumhuriyet Trkiyesinde ataerkillikten ayr bir ekilde konuulmasnn

kadnlara etkisi ok eitliydi. Bu ekilde kadnlar iki ayr gruba ayrlyordu. Birinci grupta

kalknmadan imdiden yeterince yarar grm, eitimden ve yasal eitlik gibi cumhuriyetin

verdii imtiyazlardan yararlanan, Yeim Aratn Cumhuriyetin Kzlar dedii kadnlar vard

(2000). Bunlar devaml Osmanl gemii, dier Mslman lkelerdeki kadnlar, ve de sekin

olmayan kadnlar ile kyaslanyor, cumhuriyetin onlara verdii haklar iin kretmeleribekleniyordu. Bu balamda daha nceki kadn hareketleri, abalar ve kotardklar


20/32

20

unutuluyordu. Unutulanlar arasnda sadece 19. yzylda aktif olan,Rum, Ermeni, Mslman

ve Yahudi Osmanli kadn hareketleri deil daha ge dnemde cumhuriyetin ilk yllarnda son

derece nemli olan Trk feminist hareketi de vard Bu hareketlerle beraber kadnlarn kadnlk

tecrbeleri zerinden rgtlenerek siyasete katlmalar fikri de unutuldu. Toplumsal cinsiyet

eitlii meselesi kalknmac devletin kendi sralamasyla bahedeceklerine endekslendi. Bu

kadnlarn sahip olduklar anslarndan tede kendileri iin isteyebilecekleri bir ey yoktu.

Zaten ne zaman byle bir eyden bahsedecek olsalar hep teki kadnlar hatrlatlyor, bu

ekilde buradan gelecek muhalefet nlendii gibi, gayet sadk ve alkan bir kadro

cumhuriyet sekinlerine ekleniyordu (Kadolu, 1994).

Gelenek sylemi zerinden yaratlan ayrmn kurduu ikinci grup gelenein nesnesi haline

getirilmi olan kadnlard. Bu kadnlar ve onlarn geldikleri cemaatler gelenein penesinde

olarak kurulduka kalknmann mdahale alanna giriyordu. imdilik gelenein

penesindeydiler ve de kurtarlmaya ihtiyalar vard. Bir iki tanesi kalknmac sekinlerin

idealistleri tarafndan her zaman kurtarlabilirdi. Bu kadnlar hakknda fazla bilgi de

retilmedi zira onlarn znelliklerinin tmnn gelenek tarafndan belirlendii

dnlyordu. Kalknmann toplumsal etkisi yaygnlatka ii bo braklan ya da her an

doldurulabilecek gelenek ortadan kalkacak ve bu kadnlar da sekin kzkardelerine

benzeyeceklerdi. Bu sebeple tm siyasi enerji devletin kalknmac projesine eklemlenmeliydi.

Bylelikle hem devlet ve sekinlerinin iktidar merulayor hem de kadnlar aras, kadnlk

zerinden kurulabilecek siyasi rgtlenmeler engellenmi oluyordu. Siyaset erkeklerin

tekeline ve yukarda bahsettiim tarz siyasetlerle yaptklarna braklyordu. Tm bunlarla

beraber gelenek sylemi sayesinde kalknmac sekinler ile toplumun dier kesimleri

arasndaki iliki bir fark olarak kodland. Gelenek sylemi bu ilikinin eitsizlik, smr,

atma gibi terimlerle anlalmasna kar kullanlabildi. Bu ekilde de bu terimlerin giderek

marjinallemesinde nemli rol oynad.

Son yllarda grdmz ana deiiklik ad konmayan ve de her zaman ak bir kategori

olarak braklan gelenein imdi giderek bilinebilir bir nesne haline gelmesi. Kalknmac

devlet dneminde bu fark aklanmaz, zerine bilgi retilmez iken bu dnemde gelenei

bilmek, zellikle kltr terimi zerinden onu incelemek, tartmak istiyoruz. Bu dnmn

yeni iktidar biimlerinin ortaya k ve eskilerin rnein kalknmac devletin ekonomi,

siyaset ve kltr alanlarnda tek ve tartlmaz olma halinden uzaklamas ile ilintili olduunudnyorum.


21/32

21

Bu deiimler birka koldan ilerliyor. Bir taraftan Krt ve slamc hareket genelde kendileri

ile badatrlan cahillik ve geri kalmla kar bir kimlik sylemi oturtmaya alyorlar. Bu

hareketler kalknmac devletin aydn/cahil, gelimi/gelimemi ayrmnda aada kalan

kesimlerden kendilerine ardklar kiilere bir kimlik nerdiler ve de hareketlerini bu

kimliin grnr olmas, haklarn bu kimlik zerinden kazanlmas ve de bu kimlikten yeni

yaam alanlar kazanmas zerinden yaptlar. Kltr terimi bu farkllklar ve oradan doan

aidiyetleri anlamlandrmak iin kullanlmaya balad.

Yalnz burada altnn izilmesi gereken bir nokta 80lerin ortasna doru bu aray oluurken

kltr ve kimlik terimlerinin u anda olduklarndan daha farkl ekillerde kullanlm olduu.

lk balarda kimlik terimi klasik sol sorgulamalar n zellikle kalknmaclk ile kesitii

yerlerde- bir kenara ittii iktidar ilikilerini eletirinin iine katmann bir yolu olarak

grlyordu. O dnemde rnein Krt kimlii derken cumhuriyet dneminde Krtlerin

yaad iddet ve tahakkm bu tartmaya katlan hem Krt hem de Krt olmayanlar

tarafndan tartlyordu. Ancak son yllarda zellikle Krt hareketine dardan bakanlarda bu

arayn iinden dzen ve hiyerarinin sorgulanmas olarak alglayabilece imiz sol temalarn

ktn gryoruz. Giderek kltr sylemi ok kltrllk ile, ok kltrllk de dnyay

yan yana hiyerarisiz ekilde duran kltrler aras diyalogdan olumumu gibi yapan

ideolojik bir kurgu ile ilintilendirildi. Bylece kltr temas etrafnda oluan tartmalar ile

iktidar analizlerinin zellikle merkeze yakn duranlarnda kltr anlamak ile iktidarn farkl

biimlerini anlamak arasndaki balant giderek zayflad. Yani belki seksen ortalarndan beri

kltr tartyoruz ama ama kltr tartmalarmz giderek iktidar ilikilerini sorgulamann bir

yolu olmaktan kp bir alternatifi haline geliyor.

Kltrn radikal sorgulamalardan ayr ve onlara alternatif bir kategori olarak kullanlr halegelmesi gerek Trkiyede gerekse dnyada sol siyasetin g kaybetmesi ile ilintili. Bildiimiz

gibi lkemizde seksen darbesi sadece siyasi deil ayn zamanda ekonomik bir mdahale idi.

Cumhuriyetin bandan beri aznlklarn yerine oluturulmaya allan milli burjuvazi

sonunda olumu, orduyla el ele en nemli dmann eziyordu. Sol hem zgrlk hem

eitliki siyaset araylarndan kurulu olduu lde bu ittifakn doal dman kabul

edildi(Zurcher, 1998). Sendikasndan, niversitesine, siyasi partisinden, entelektel

altyapsna, yerel rgtlenmesine kadar her balamda ciddi ekilde temizlenilmeye alld.Zaten byk kan kaybetmi olan sol 1989da alternatif retebileceine dair tasavvurunu ve


22/32

22

gvenini de kaybetti. Bundan sonra sol temalar kimlik temelli hareketlerin, rnein Krt

hareketinin iinde yer ald. evreci ve feminist hareketler ile slamc hareketin avangard

denilecek bir ksm ise zgrlk ve eitliki sol aray temalar ile belli sorunsallar

erevesinde balantlar kurdu. Yani hiyerari ve dzenin sorgulanmas olarak kimlik ve

kltr konularn gndeme getirmi olan sol, giderek kimlik ve kltr tartmalarnn iinde

bir alt kmeye indi.

Bu noktada ekonomideki yeniden yaplanma ile beraber ortaya kan sylemlerde de finanssal

sermayeyi Trkiyeye ekmenin nemi, sk sk alternatifi dnlemez bir olgu olarak

sunulmaya balad. Byle bir ortamda sol dncenin getirebilece i anti-emperyalist duru

fazlasyla tehlikeliydi ve dland. Trkiyede yaanan ekonomik ve toplumsal yeniden

yaplanma bir demokratikle me/demokratikle ememe, Avrupa birliine entegre

olma/olmama meselesi olarak ele alnd. ok daha temel bir dnm ieren bu yeniden

yaplanmann temel koordinatlar , hangi gruplarn bundan ne ald, ne gibi yeni iktidar

alanlar kurulduu halen kamusal tartmalarn konusu olaad.

Kamusal alan tartmalarnn ana eksenini ekonomik ve toplumsal yeniden yaplanma

sonucunda bir ok alandaki iktidar tekelini yitiren devletin bekas ile devlete eletirel yaklaan

kimlik temelli hareketlerin getirdii tehlikeler oluurdu. slamc hareketin kalknmac ulus-

devletin tahayyl snrlarn aan trbanl kadn bedenlerini kamusal alana sokmak istemesi

sonu gelmez dngsel kamusal tartmalarla ana mesele olarak kuruldu. Krt hareketinin bir

ksmnn Trk ordusu ile silahl atmaya girmesi de kamusal gndemi belirledi. Hareketin

bastrlmas, ulus devletin varla devamnn iareti saylr oldu. Bylelikle demokratikle me

ve Avrupa Birlii meselelerinin yanna devletin tehlikelerden korunmas temas da eklendi.

Bu srete ulus-devlete bal eskinin aydn, eitimli sekinlerinin devam olan gruplarndoallam devlet ideolojileri giderek milliyetilie dnyor. Her ne kadar bir ok eliki

ve ayrmay iinde barndrsa da bu gruplarn harekete geirilmeleri genellikle Krt ve slam

tehlikesi algsnda beslenen reaksiyoner bir milliyetileme ile oluyor. lgin olan bu

milliyetiliin gerek solun, gerekse demokratikle me tartmalarnn siyasetin merkezine

tayamad veya tamad- kapitalizmin dnm meselesini de kendisine eklemlemesi.

u anda neoliberal kapitalizmin farkna var ve de ona kar direnmek istemeyi de

tekelletirerek milliyeti eksene ekmeye alan bir seri hareket var. Bu hareketlerin ortakvarsaym emperyalizmin kolayca iaretlenebilir bir seri problemli fon, Avrupa Birlii gibi bir


23/32

23

takm kurumlar tarafndan gerekleecei ve de bunlara direnilirse emperyalizme de

direnilmi olaca. Basitletirilerek, poplistletirilerek milliyetiletirilmi bir eit anti

emperyalist duruun, Krt ve slamc kart bir sentezle harmanland bir dnemde

yayoruz.

Grnen o ki gelenek zerinden tanmlanan kltr kategorisi hem neoliberal yeniden

yaplanmaya taraf olan gruplar, hem de kendisini milliyetilikle tanmlayan gruplarn

sylemlerine eklemlenebilen kullanl bir kavram haline geliyor. Hakknda oka konuulan

bu kltr kategorisi de yukarda belirttiim gibi kalknmac devletin ulusuna alternatif bir

ynetim birimi olarak acilen ok kltrllk rejimine entegre edilmek isteniyor. Son dnemde

ok kltrllk iinde bulunduumuz neoliberal ekonomik yeniden yaplanmann siyasi

paraleli ve yeni bir vatandalk ideolojisi olarak kurgulanmaya allyor. Demokratik rejim

iinde yaratlacak bir takm kapsayc kurumsal dzenlemelerle bir ok demokratik meselenin

stesinden gelinebilece i varsaylyor. Burada kalknmac devletin yekpare bir ekilde ulusal

kimlii koruyan, yeniden reten ve de onun dndaki kimlikleri yadsyan ve bastran pratikler

hakl olarak eletiriliyor. Buna zm olarak ise bir taraftan ekonomik dnmn

alternatifsiz olarak kurgulanrken dier taraftan da siyasi alanda bu ekonomik dnmle

uyuabilir ve onu kolaylatrc hak ve zgrlkler destekleniyor. te kltr bu hak ve

zgrlklerin istenme ve tartlma terimleri arasnda giderek nem kazanyor.

Namus cinayetlerine gelenek denip, bir kltr meselesi olarak adlandrldnda tam da

iktidarn son dnemdeki yeniden yaplanmas ile uyumlu bir mdahale nesnesi yaratlm

oluyor. Ne kalknmac devletin kurmu olduu hiyerariler, ne son dnemdeki silahl atma

yahut fakirleme ve yerinden edilme ne de slamc veya Krt ideolojilerinin etkilerinin

tartlmasna gerek kalmyor. Mesele teknik bir meseleye dnyor, daha nce denenmi

eitli modellerden bir sentez yaplarak namus cinayetlerine mdahale edilmesi ngrlyor.eitli kurumlar araclyla bu mdahaleyi mmkn klabilecek ekilde bilgiler toplanyor.

Bu mdahaleyi yapan aktrler de yaplma ekilleri de kalknamc sekinlerden ve

yntemlerinden farkllk ieriyor. Finanssal sermayenin alma ekli, yani para ve para ile

ilgili dzenlemelerden deer yaratlmas beraberinde sembol ve bilgi retimi ile uraan, bilgi

alarna entegre ve de hem ulusal hem uluslarst dzlemde hareket eden yeni bir sekin

snfnn domasn getiriyor. Dnya zerinde esnek ve kendisi bir sembol ekilde dolaanfinanssal sermayenin her bulunduu yerde finansal alardan, ok uluslu irketlere, uluslararas


24/32

24

rgtlerden, reklamclk irketlerine, sivil toplum kurulularndan akademiye kadar

dierlerinin ulaamad bilgi ve semboller retip bu yeni uluslarst dzenin aktr olan

uluslarst profesyonel bir kesim oluuyor. Bu yeni sekinler tam da meseleleri farkllk

olarak kodlayp bunlarn profesyonel tekniklerle ayrtrlp idaresi ile belirliyor kendi stn

konumunu. te gelenek sylemi zerinden kurulan kltre teknik ve profesyonel

yaklamlarla mdahale edilmesi tasavvuru tam da bu grup ile onlarn mdahale nesnesi

haline gelen kesimler arasndaki iktidar ilikilerini grnmez klnyor. Namus cinayetleri

sylemsel olarak gelenek ve kltre balanarak nesneletirilerek hayatlarna mdahale edilen

toplumsal gruplar ile onlarn hayatna mdahale etmekte olan profesyonel sekinlerin arasnda

iktidarn ve kaynaklarn nasl blld sorusu grnmez klnyor. Bu grnmezlik yeni

mdahaleleri mmkn klyor.

Dier taraftan miliyetiliklerini poplistletirerek tanmladklar Krtle, slamcla ve

emperyalizme kar kuran evreler iin kltr sylemi ok daha net bir ekilde

dntrlmesi gereken problemin adn koyuyor. Krtlerin milliyetilii eletiren bir ekilde

istedikleri tannma ironik bir ekilde tam da Krt kimliini dondurup onu tarihin, toplumsal

mcadele, dnm ve iktidar ilikilerinin dna itilerek veriliyor. Bu ekilde de

kalknmacln tekisi olan cahillerden daha da sert ve giderek etnikleen bir sylemle

projesi olmayan poplist bir milliyetiliin tekileri tanmlanyor. Namus cinayetleri ve de

onun zerinden kurulan bu sylem aslnda Krtlerin kltrleri sylemi tam da etnikletirerek

tekiletirmenin yolu oluyor .

Yukarda bahsettiim gibi gelenek sylemi Trkiye Cumhuriyeti tarihinde kadnlar daha

nce ayrd. Gelenek kategorisi zerine eletirel bilgi retmemek kalknmac dnemde bir

takm kadnlarn bir takm baka kadnlarn dntrme nesnesi haline gelmesi, bu yzden

kadnlar aras siyasi bir birlik kuramamaya sebep oldu. Ayn zamanda da bu kategorilerzerinden sekinler ile sekin olmayanlar arasndaki ayrm doallat. te yandan feminizm

80 sonras Trkiyesinde yukarda belirttiim gibi kimlik demenin daha ok ey demek

olduu balamda- bir eit kimlik hareketi olarak dodu. Kendisini kadn tecrbesi ve

farkll zerinden tanmlarken gelitirdii siyaset genel olarak eitlik temalar etrafnda

dnd. Ancak eitlii de yasalarda ve siyasi kurumlarda eitlie endeksledi. Bu balamda

Trkiye toplumunun ortasndan geen ekonomik ve siyasi yeniden yaplanma konusunda da

bilgi retemedi. Ayn zamanda ortaya kan Krt ve slami hareketin kimlik konusundakisorgulamalar ile ciddi anlamda diyaloga giremedi. Feministler olarak gene bir yol


25/32

25

ayrmndayz. Kadnlar aras bir baka blnme ve bir takm kadnlarn bir takmlarn

tekiletirmesi ve/veya mdahale nesnesi haline getirmesinin iinde mi yer alacaz? Yoksa

buna alternatif mi yaratacaz?

Kurulmaya allan neoliberal rejim yanllar da milliyetiler de namus cinayetlerini gelenek

olarak grp buradan da kltr tanmlar yapyorlar, byle tanmlar yapldnda iki kesimin

de iine yaryor. Hatta bu iki kesimin arasndaki tartmann ana koordinatlar nn bu olduu

sylenebilir. Ancak feministler olarak bu iki kesim arasnda ad gelenein penesindeki

kadnlar kurtarmak zerinden dnen bu savan aslnda iki kesimin de kendi iktidarlarn

yerletirmek iin olduunu grmek zor deil. Eer feministler olarak bu iki kesimin de

kadnlar sembol olarak kullanp gerek hayatta yaayan kadnlar siyasi konjunktur

elverdiinde nasl yok sayabileceklerini hissedebiliyorsak o zaman tartmann henz

bandayz gibi geliyor. Feministler olarak bu kesimleri ve kendimizi ciddi olarak

eletirmenin bizi bu iki kesimin nerdii tercihlerden teye gtrebilecei kanaatindeyim. Bu

noktaya kadar iinde yaadmz erkek egemenliin kalknmaclk ve neoliberallik ile nasl

karlkl olarak birbirini kurduunu tartmaya altm. Bu balamda gerek kalknmacl

gerekse neoliberalli i kapsayacak bir terim olarak smrgecilik sorunsal ile toplumsal

cinsiyet konusundaki hassasiyetimizi birletirmenin nemli olduunu dnyorum. Bu

ekilde hem giderek yerleen milliyetilie hem de neoliberalli in kurduu teknik

arasalln basknlna kar iyi bir cevap oluturabilece imiz kansndaym. Makalenin

sonu blmnde smrgecilik ekseninde toplumsal cinsiyet ilikileri ve gelenek sylemini

tartacam.

Sonu: Smrgecilikten Ne anlyoruz?

Burada smrgecilik terimini hem modernlik ncesi imparatorluk biimlerini, hem klasikanlamda modern ve kapitalist zellikler gsteren 18. 19. yzyl smrgeciliini, hem de idari

anlamda kurum kurmadan ilerleyen emperyalist sreleri kapsayacak ekilde, bir toplumsal

grubun bir baka toplumsal grup zerinde kurduu deiik tahakkm biimleri anlamnda

ekilde kullanyorum. Terim bu geni anlam ile kullanldnda smrgecilik dnyada hemen

hemen her dnemde varolmu ancak biimleri yani etrafnda kurulup rejimi mmkn klan

sylem ve pratikler asndan farkllklar gsteren bir olgu olarak karmza kyor .

Gnmzdeki smrgecilii kapitalizm ve modern brokrasinin yakn corafyalarda ortaya


26/32

26

kp dnyada imdiye kadar grlmemi byklkte zenginlik ve iktidar asimetrileri

yaratmas olarak tanmlayabiliriz. Ekonomik balamda kapitalizmin icad ve ticari, sanayi ve

finansal olarak deiik evrelere geii hep daha fazla art deer toplanp insanlarn

emeklerinin ve doal kaynaklarn daha youn ekillerde smrlebilmesi anlamna geliyor.

Siyasi balamda da aklc brokrasinin douu ve gelimesi ile srekli olarak daha fazla

toplumsal olgu akl etrafnda oluan arasalln zebilecei varsaylan teknik sorular haline

getirilebiliyor. Bu ekilde iktidar ilikilerinin tartlma alan daraltlabiliyor. Bu balamda

neoliberal kapitalizm hem ekonomik hem kurumsal yaplarn en gelimi hallerinin birleimi.

Modern smrgeciliin kurucu boyutlarndan biri de kltrel. Kltrel tanmlamalar ve

oluumlar, ekonomik ve siyasi smrgeciliin sadece etkisi deil ayn zamanda ekonomik ve

siyasi smrgecilii kuruyor ve merulatryor, yeni alanlara girebilmesini salyor. Modern

Bat Aydnlanma miras nda kendisini akl erevesinde tarihi deneyimleyen ana aktr

olarak kuruyor. Kendisinin insanlk adna bilgi ve tecrbe rettiini tasavvur edip bunun

etrafnda kurduu kltrel anlamlar zerinden smrgeletiriyor dnyann geri kalann.

zetle kapitalizm ve brokrasi zerinden dnya smrgeletirilirken yaratlan eitsizlikler

ou zaman medeniyeti bir farkllk ekseninde tartlarak siyasi sorgulamann dna

karlmaya allyor. Dnya medeniyeti ve insanlk adna konuma hali yznden gelenek

ve akl arasnda, medeniyet ve kltr arasndaki ayrm farkllk olarak kalmyor, birinci

grubun ikinci gruba stnl savlarna dnyor. Bu da bu grubun dierlerinin hayatna

mdahale etmesini aran sylemleri retiyor. Belli bir tarihsel balamda gelenek olarak

adlandrlan pratikler bir sre sonra tam da mdahale edilen toplumun ne kadar akl ve

medeniyetten uzak olduunu, tam da ne kadar kurtarlmaya, mdahale edilmeye ihtiyac

bulunduunu kuran kurgular haline geliyor.

Bu ikilem gerek Bat ile Bat olmayan arasnda gerekse bat medeniyeti ve ou zaman buna

elik eden kapitalist ve brokratik kurumlar- etrafnda kendi iktidarlarn kurmaya alan

sekinler ile bu iktidarn evresinde yer alanlar arasnda yeniden yeniden kurulmu ve

kurulmakta olan bir ikilem. Gerek Trkiye gerekse dnyann dier blgelerinde sk sk

gelenek syleminin toplumsal cinsiyet farkllklar ile birletirilip kurulmaya allan iktidar

rejimlerini doallatrdn gryoruz.

Hibir yerde smrgecilik sadece batl aktrler tarafndan gerekletirilmiyor. Smrgecilik


27/32

27

sreci her zaman smrgeletirilen yerlerdeki farkl aktrleri kurum ve sylemlerine ekiyor.

Neoliberallik, kalknmaclk ya da 19. yzyl klasik smrgecilii ok eitli kurumsal

yaplanmalar ve sylemsel manevralar ieriyor (Said 1978, 1993). Bu yaplanmalar ve

manevralar ise ou zaman Batl olmayan aktrlerin kendi blgelerindeki dezavantajl

kesimler ile ve batl kurumsal aktrler ile kurduklar iliki erevesinde oluuyor. Bu ekilde

gerek kalknmaclktan dnme milliyetilik gerekse neoliberallik en genel balamda Batnn

kapitalist ve brokratik iktidarn perinlerken, yerel ve ulusal balamlarda farkl aktrleri

glendiriyor ya da gszletiriyor. Bu ekilde Batl kurumsal aktrler, yerel sekinler ve bu

mdahalelerin nesnesi olanlar arasndaki sylemler ve ilikiler iinde belirleniyor

smrgeciliin derecesi, yntemi ve iddeti. Yani smrgeletirme sreci, smrgeci ile

smrgleen arasnda ikili bir iliki deil. Her zaman en az grup ieriyor. Bu balamda

gelenek zerinden yarayan namus cinayetleri syleminin u ana kadar temel olarak

kalknmac model ile kendini eklemlemi gruplar ile yeni neoliberal sekinlerin iktidar

alanlarn yaratp perinlemeye yaramas artc deil.

uras gayet net ki ne neoliberal ok kltrllk ne de milliyetilik kadnlarn smrgeci

ataerkillik iinde yaadklarnn cevab deil. Milliyetilik yaratt biz ve onlar ekseninde

ilerleyen basitletirimi sylemler ile smrgecilik dinamiklerin karmakln ve de bunlara

eklemlenen aktrlerin ve de eklemlenme biimlerinin eitliliinin stn kapatyor.

Neoliberal ok kltrllk ise toplumsal hayat teknik kurumsal mdahaleler ile kltrel fark

arasnda kalan bir seri hijyen diyalog sylemleri ile kapatp iktidar ilikilerini konumak iin

retmeye altmz sesimizi elimizden alyor.

Ancak namus cinayetleri zerinden kurulan gelenek sylemini byle kullanmak ve de farkl

smrgeciliklerin aktr ya da maduru olmak kader deil. inde bulunduumuz balam

iktidar ilikilerinin yaplanmas zerinden inceleyerek sadece gszlememizin adnkoymakla kalmyor ayn zamanda glenebilmenin yollarn aramaya balam oluyoruz.

rnein u anda yukarda tarttm uluslarst profesyonel snfn yesi olmak Trkiyede

kalknmac sekinlerle beraber varolabilmek hatta baz alanlarda onlarn yerine gemek

demek. Devlet giderek kresel dzeyde seyreden, retim, pazarlama sreleri ve de finanssal

sermayenin yararc yer deitirmesini kolaylatrabilecek bir seri dzenlemelerden sorumlu

bir rgt haline getirilmeye allyor. Bu da net olarak modernlemeci kalknmac elitlerin

gcnn azalmas demek oluyor. Dolaysyla Trkiyede ykselen orta snf milliyetiliinede, buna kar yrtlen okkltrl neoliberal demokratl bu farkl sekinlerin deiik


28/32

28

smrgecilik modelleri ile eklemlenme biimleri ile ilintili olarak dnebiliriz. Namus

cinayetlerini gelenek ve kltr zerinden grerek bu evrede bilgi retme hali bu iki farkl

sekin grubun kendi tahakkmlerini doallatrmaya alrken birbirleri ile girdikleri

ibirlikleri ve atmalarla ortaya kyor

te tam da bu noktada feminist hareket smrgecilii, farkl smrgecilik ilikilerini ve de

Trkiyede toplumsal cinsiyet ilikilerinin bunlara eklemleni biimlerini tartmaya balarsa

gerek kltrel fark, gerek eitlik meselesi olarak kodlanm bir ok konunun yeni almlara

ulaabilecei kansndaym. Bu noktada ne milliyetilii ne de neoliberalli e yknen

feminist anti-emperyalist bir bak asn zerinde alrsak oluturabilece imize, buradan

da farkl ekillerde feminist direni biimleri kartabileceimize inanyorum.

Bu noktada hem iktidar ilikilerinin hem de bu ilikilerin etrafnda kurulan sylemlerin

esneklikleri ve de yaratclklarn azmsamamak nemli. rnein u anda Trkiyede namus

cinayetlerinin kltre evrilmesini bir ekli yukarda bahsettiimiz gibi kltrn etnik farka

bu farkn da Krtle evrilmesi zerinden oluyor. Ayn dnemde Kuzey Amerika ve Bat

Avrupada gzlenen ise kltrel farkn dinsel farka evrilerek syleme girmesi. zellikle 11

Eyllden sonra Avrupann ya da Amerikann mslmanlar diye yeni bir kategori

doduunu gryoruz. Bu kesimin problemli gelenekleri ve kltrleri ile Bat kltrnn

rn olarak grlen insan haklar ve demokrasi arasnda bir ztlama kurularak ikincisinin

birincisine stnl ve mdahale yetkisi kuruluyor.

Bu sylemsel erevenin nderliini yapan Ayan Hrsi Alinin szleri buna iyi bir rnek

oluturuyor.

Kltrel ve ahlaki grecelilik yanlar, insan haklarnn bir Bat icad olduunu syleyerekahlaki fke hissimizi kurutmaya alyorlar. Kadnlar suistimal eden erkekler ahlaki

grecelilik yanllarnn kendilerine sunduu terimleri kullanyorlar. Alternatif deerlere,

Asyal, Afrikal ya da islami olarak tanmlanan insan haklar yaklamlarna bal olma

haklarn savunuyorlar. Bu dnce yapsnn krlmas lazm. Kzlarn cinsel organlarn

kazyan, akllarn bulandran ve de onlar fiziksel olarak bask altnda tutmay hakl gsteren

bir kltr erkeklerle kadnlarn ayn haklara sahip olduklarna inanan bir kltrle bir

tutulamaz.


29/32

29

Bir anlamda Mslman Trklerin Mslman Krtlere, iinde yaanlan neoliberal yeniden

yaplanma ve Gneydoudaki atma yznden yaptn, Bat 11 eyll, Irak ve Afganistan

savalar ve neoliberal yeniden yaplanma dinamikleri ile din/kltr kategorisi zerinden

yapyor. Sk sk insan haklar ile islam, ya da afrikallk arasnda bir ztlk kuruluyor ve de

birincisinin ikincisine stnl kuruluyor m(Volpp, 1994) . Burada da muhafazakar dini

cemaatlerin de onlarn tahakkmn kadnlar kurtarmaya alan uluslarst profesyonel snf

yelerinin de ayn birim, kltr zerinden konutuklarn gryoruz. Bir tanesi kendi

iktidarnn yeniden remesi olacak grecelilii savunurken dieri kltrler aras stnlk sav

zerinden kendi mdahale alann kuruyor. Bir kez daha bu kesim ile hayatlarna mdahale

edilen kadnlar arasndaki, farkl smrgecilik ilikileri ile katman katman yerleen iktidar

ilikileri grnmez oluyor.

yle grnyor ki toplumsal cinsiyet eitsizliinin gelenek zerinde sylemletirilerek

kltre indirgenmesi tekrar tekrar fakl boyutlardaki iktidar ilikilerin doallatrlmas nda

kullanlan bir figr. O yzen feministler olarak gelenek zerinden kurulan her sylemde

ataerkil ve smrgeci iktidar ilikilerini aramay, uluslarst, ulusal ve yerel dzlemlerde

gelenek ve kltr kategorileri zerinden ne gibi tahakkm ilikilerinin doallatn

aratrmay neriyorum. Bunun gelenekler zerinden blnerek piyonlatrlmak yerine hem

kadnlar olarak aramzdaki hem de etrafmzdaki farkllk ve eitsizlikleri anlamaya

alabileceimiz bir tartma alan aabileceini umuyorum. Bu tartmalarla da aramzdaki

eitsizliklerin etkilerini sorgulayan ama bu sorgulama ile blnmeyen, iinde yaadmz

ataerkil smrgeci dzen karsnda dirayetli bir dayanma iinde uraan rgtlenmelere

gidebileceimizi umuyorum.


30/32

30

Kaynaka:

Arat, Y. (2000) From Emancipation To Liberation: The Changing Role of Women in

Turkeys Public Realm, Journal of International Affairs, vol.54, no. 1, pp.107-123

Arat, Z. (1994) Turkish Women and the Republican Reconstruction of Tradition, Gocek. M

& S. Balaghi (eds.) Reconstructing Gender in the Middle East: Power, Identity, and Tradition,

New York, Columbia University Press

Abu-Lughod, Lila. "Do Muslim Women Really Need Saving? Anthropological Reflections

onCultural Relativism and Its Others." American Anthropologist 104.3 (2002): 783-90.

Bayramolu, Sonay(2005) Ynetiim Zihniyeti: Trkiyede st Kurullar ve Siyasal ktidarn

Dnm, stanbul, letiim Yaynlar

Chakrabarty, Dipesh (2000). Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical

Difference, Princeton: Princeton University Press. 2000

Can, Yasemin pek (2007) Sivil Toplum, Neoliberal Dnmler ve Gnllk, Toplum ve

Bilim, say 108, sf 88 - 129

Durakbaa, Ayse. "Kemalism as Identity Politics in Turkey." Deconstructing Images of

Turkish Women. Ed. Z. Arat. New York: St. Martin, 1998. 139-57.

Escobar, Arturo (1995) Encountering Development: the Making and Unmaking of the Thirdworld, Princeton, Princeton University Press

Ferguson, James (1994). The anti-politics Machine: "Development" depoliticization and

bureaucratic power in Lesotho., University of Minnesota Press

Hirsi Ali, Ayaan (2006) Time to Stop Gendercide New Perspectives Quarterly, 23:2, 72-75

Kadolu, Ayse Womens Subordination in Turkey: Is Islam Really the Villain, The Middle


31/32

31

East Journal, 48/4, Autumn 1994, pp. 645-661

Kandiyoti, Deniz (1996) Cariyeler, Bacilar, Yurttaslar; Kimlikler ve Toplumsal Dnsmler

Istanbul, Metis Yayinlari

Koacolu, Dicle (2005) Citizenship in Context: Rethinking Womens Relationships to the

Law in Turkey in Birtek, F. And Thalia Dragonas (eds.) Citizenship and the Nation State in

Greece and Turkey, New York: Routledge, pp. 144-160

------------ - (2003) Law in Context: Citizenship and Reproduction of Inequality in an stanbul

Courthouse, Baslmam Doktora Tezi, State University of New York at Stony Brook

Mahmood, Saba (2005) Politics of Piety: the Islamic Revival and the feminist Subject,

Princeton, Princeton University Pres

Mc Clintock, Anne (1995) Imperial Leather: race, gender and Sexuality in the Colonial

Contest, New York. Routledge

Mamdani, M (1996) Citizen and Subject: Contemporary Africa and the Legacy of Late

Colonialism, Princeton, Princeton University Press

Mani, Lata. Contentious Traditions. Berkeley: University of California Press, 1998.

Narayan, Uma (1997) Dislocating Cultures: Identities, Traditions and Third World Feminism,

New York: Routledge

Peirce, Leslie (2003) Morality Tales: law and Gender in the Otoman Court of Aintab,

Berkeley, University of California Pres

Povinelli, Elizabeth (2002) The Cunning of Recognition: Indigenous Alterities and the

Making of Australian Multiculturalism, Durham, Duke University Press

Said, E. (1993) Culture and Imperialism, New York, Alfred A. Knopf


32/32

_____ (1978) Orientalism, New York, Pantheon Books

Saktanber, A. (2002) Living Islam: Women, Religion and the Politicization of Culture in

Turkey, London, I.B. Tauris

Seng, Y. (1994) Standing at the Gates of Justice: Women in the Law Courts of Early-

Sixteenth- Century Uskudar, stanbul in Lazarus- Black, M. & S. Hirsch (eds.) Contested

States: Law, Hegemony and Resistance, New York, Routledge

Sirman, N. (2000a) Gender Construction and Nationalist Discourse: Dethroning the Father in

the Early Turkish Novel, in Acar, F. & A. Gune-Ayata (eds.) Gender and Identity

Construction: Women of Central Asia, the Caucasus and Turkey, Leiden:Brill

_____ (2000b) Writing the Usual Love Story: Fashioning of Conjugal and National Subjects

in Turkey in Goddard, V. A. (ed.) Gender, Agency and Change, London, Routledge

_____ (1990) State, Village and Gender in Western Turkey in Sirman, N & A. Finkel (eds.)

Turkish State, Turkish Society, New York, Routledge

_____ (1999) Kamusalla Ozel Arasinda Kadin Mucadelesinin Yeri, paper presented at the

World Academy of Local Democracy Conference

Spivak, Gayatri Chakravorty. "Can the Subaltern Speak?" Marxism and the Interpretation of

Culture. Ed. Cary Nelson and Lawrence Grossberg. Chicago: u of Illinois P, 1988. 271-331.

Tekeli, S. (1988) Kadinlar Icin, Istanbul, Alan Yayinevi

Volpp, Leti "(Mis)ldentifying Culture: Asian Women and the 'Cultural Defense.'" Harvard

Women's Law Journal 17.57 (1994)= 57-101

Zurcher, E. J. (1998) Turkey: a Modern History, London, I.B. Tauris

gelenek soylemleri ve iktidarin dogallasmasi

Documents