WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH UNIWERSYTET WARSZAWSKI

MARTA DEREK

Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce

Rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem Prof. dr. hab. Andrzeja Kowalczyka

Warszawa 2008

2

Spis treści Wstęp ..................................................................................................................... 3 Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i koncepcje badawcze wykorzystywane w pracy ... 13

1.1 Funkcja turystyczna ........................................................................... 13 1.2 Rozwój lokalny .................................................................................. 23

Rozdział 2. Turystyka a rozwój lokalny z punktu widzenia koncepcji teoretycznych . 30 Rozdział 3. Metoda badań ............................................................................................. 52 Rozdział 4. Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce ........................................... 62

4.1 Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej ............................. 62 4.2 Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce na podstawie skonstruowanego wskaźnika ..................................................................... 70 4.3 Funkcja turystyczna a poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin ........................................................................................................... 73 4.4 Wybór gmin do dalszych badań ........................................................ 76

Rozdział 5. Funkcja turystyczna badanych gmin ......................................................... 81

5.1 Rozwój funkcji turystycznej .............................................................. 82 5.2 Walory turystyczne ............................................................................ 88 5.3 Zagospodarowanie turystyczne ......................................................... 93 5.4 Ruch turystyczny ............................................................................. 111

Rozdział 6. Funkcja turystyczna a rozwój społeczno-gospodarczy na przykładzie

wybranych gmin ...................................................................................... 114 6.1 Wybrane wskaźniki poziomu rozwoju ............................................ 115 6.2 Dochody budżetowe ........................................................................ 125 6.3 Działalność gospodarcza ................................................................. 132 6.4 Przestrzenne rozmieszczenie usług turystycznych .......................... 142 6.5 Funkcja turystyczna badanych gmin i ich poziom rozwoju w świetle koncepcji teoretycznych .......................................................................... 144

Podsumowanie ............................................................................................................ 164 Literatura ................................................................................................................. 170 Spis tabel ................................................................................................................. 180 Spis rycin ................................................................................................................. 181 Załączniki ................................................................................................................. 183

3

Wstęp

Turystyka jest jak ogień. Może zagrzać posiłek w kociołku, ale może też spalić twój dom.1

P. Py 2000, s. 135

R. Kapuściński (1997) napisał na łamach trzeciej części swoich „Lapidariów”, iż

masowa turystyka to „fenomen naszej epoki”. Podobnych słów używają badacze zajmujący

się tym zagadnieniem: A. Szwichtenberg (2006) pisze, iż turystyka jest największym

fenomenem społeczno-ekonomicznym współczesnego świata, zaś G. Gołembski (1999,

2002b) nazywa ją „fenomenem XX wieku” i „fenomenem ostatnich dziesięcioleci”.

Wymiernym odzwierciedleniem tego „fenomenu” są liczby: Jak uważa S. Bosiacki (2000),

turystyka pod koniec XX wieku stała się największą gałęzią światowej gospodarki,

przynoszącą blisko 11% wszystkich światowych dochodów budżetowych i wytwarzającą

około 6% światowego produktu brutto. Światowa Rada Podróży i Turystyki (World Tourism

and Travel Council, WTTC) oszacowała, że w roku 2006 rok prawie co dziesiąta osoba na

świecie pracowała w turystyce, a dziedzina ta wytwarzała już ponad 10% światowego PKB

(Progress and priorities 2006/2007). Według danych Światowej Organizacji Turystyki

(World Tourism Organization, UNWTO) dochody z turystyki międzynarodowej stanowią 6%

światowych dochodów z eksportu dóbr i usług, a biorąc pod uwagę tylko eksport usług – aż

30%. Jednak bez względu na to, czy podawane tu liczby sięgają 5%, 10%, czy może 15%2 –

zatrudnienia, udziału w PKB, dochodów z eksportu – nie ulega wątpliwości, iż turystyka ma

potężną siłę ekonomiczną, za pomocą której wpływa na rozwój wielu obszarów na całym

świecie. Hotele, parki rozrywki czy wioski wakacyjne są tego namacalnym dowodem.

Jak podają S. Milne i I. Ateljevic (2001), turystyka jest dziś podstawową globalną siłą

ekonomiczną. A. Kowalczyk (2003) zauważa, iż turystykę i rekreację traktuje się

współcześnie jako czynniki wzrostu społeczno-gospodarczego na równi z czynnikami takimi,

jak przemysł, transport, usługi czy handel. Zdaniem J. Warszyńskiej i A. Jackowskiego

(1979) już w XIX wieku geografowie zaczęli zwracać uwagę na ekonomiczną stronę zjawisk

turystycznych. Pierwszą wyczerpującą analizę tego zagadnienia przedstawił w 1919 roku K.

Spütz (Warszyńska, Jackowski 1979). Według cytowanych Autorów już na przełomie XIX i

1 W oryginale: „Le tourisme est comme le feu. Il peut faire bouillir votre marmite ou incendier votre maison.” 2 Ciekawy pogląd przedstawia E. Dziedzic (2003, s. 43): „Łatwo zrozumieć, że im większe liczby się podaje, tym poważniej dana dziedzina powinna być traktowana. W przypadku turystyki takie propagandowe podejście doprowadziło jednak do utraty zaufania do wiarygodności przedstawianych danych, zwłaszcza że prezentowane liczby często były ustalane na podstawie niejasnej metodologii. W rezultacie osiągnięty efekt propagandowy był odmienny od założonego, a prezentowane liczby miały niewielką wartość analityczną”.

4

XX wieku pojawił się termin „przemysł turystyczny”, mający uwydatnić gospodarczą rangę

turystyki. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie to, negowane przez niektórych

badaczy (por. np. W. Gaworecki 2003), wydaje się być konsekwencją niezręcznego

przetłumaczenia anglosaskiego sformułowania „tourism industry”. Jak zauważa A.

Kowalczyk (2000b), w języku angielskim „industry” oznacza nie tylko przemysł, ale także

szeroko rozumianą działalność gospodarczą człowieka (również w odniesieniu do usług).

Zatem angielski „tourism industry” tłumaczony jest na język polski także jako „usługi

turystyczne”. Pomijając jednak kwestię adekwatności pojęcia zauważyć należy, że termin ten

w bardzo dosłowny sposób zwraca uwagę na ekonomiczny wydźwięk turystyki, nawet jeśli

traktuje się go tylko umownie. Zdaniem A. Kowalczyka (2000a) częste używanie terminu

„przemysł turystyczny” jest najlepszym dowodem traktowania turystyki jako istotnego źródła

dochodów. S. Bosiacki (2000), choć uważa, iż spośród wielu różnorodnych funkcji turystyki

najistotniejsza jest dzisiaj jej funkcja ekonomiczna, przestrzega jednak przed nadmiernym

„fetyszyzowaniem” roli i znaczenia turystyki w rozwoju gospodarczym kraju oraz

propagowaniem „monokultury turystycznej”, co prowadzić może do uzależnienia sytuacji

ekonomicznej danego kraju tylko od koniunktury na międzynarodowym rynku turystycznym.

Jednak ogólny rozwój danej dziedziny, który w skali świata nie ulega najmniejszej

wątpliwości, nie jest tożsamy z rozwojem społeczno-gospodarczym w każdym miejscu, które

pełni funkcję turystyczną, i nie musi go w najmniejszym stopniu warunkować. Istnieją wyniki

badań potwierdzające, iż także w skali regionalnej czy lokalnej funkcja turystyczna jest

ważnym czynnikiem rozwojowym, ale istnieją też badania dowodzące, iż wcale tak nie jest.

Z przykładów pozytywnych wymienić można badania J. Saarinena (2003)

przeprowadzone w wybranych gminach Północnej Finlandii, czy też badania M. Huse’a i in.

(1998), którzy zauważyli wpływ turystyki na lokalną gospodarkę na przykładzie kilku

badanych gmin norweskich. Stwierdzili oni między innymi, że ekonomiczny wpływ turystyki

jest korzystniejszy w większych społecznościach, z uwagi na ich bardziej zróżnicowaną

strukturę gospodarczą. M. Jędrusik (2003) podaje przykład tajlandzkiej wyspy Phuket, gdzie

turystyka rozwija się od początku lat 70. XX wieku, a obecnie należy ona do

najzamożniejszych i najlepiej wyposażonych w infrastrukturę społeczną regionów w

Tajlandii.

W Polsce badania nad wpływem turystyki na wybrane aspekty poziomu społeczno-

gospodarczego wsi oraz pojedynczych gospodarstw domowych prowadził na przykładzie

Borów Tucholskich M. Drzewiecki (1980). Autor ten wykazał, iż turystyka stanowi na tym

obszarze najsilniejszy czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego wiejskich gospodarstw

5

domowych podejmujących działalność wczasowo-usługową. Z kolei W. Kurek (1990)

prowadził badania nad wpływem turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne wsi w

polskich Karpatach. Wykazał on między innymi, że rozwój turystyki na obszarach wiejskich

jest czynnikiem hamującym emigrację do miast i jednocześnie przyczyniającym się do

poprawy warunków bytowych i warunków mieszkaniowych ludności wiejskiej.

Duża część badań koncentruje się na korzyściach płynących z rozwoju turystyki dla

budżetów samorządowych (por. m.in. Jackowski 1971; Swianiewicz 1989, 1994; Buczak

2000; Derek 2005a, 2005b, 2005c). E. Zbieć (1998, s. 18) stwierdza, iż „gminy turystyczne

od czterech lat [czyli od 1994 roku – przyp. M.D.], to jest po okrzepnięciu gospodarki

samorządowej, znajdują się w czołówce najbogatszych, najbardziej zaradnych, o najwyższych

dochodach własnych przypadających na jednego mieszkańca i o najwyższej stopie

inwestowania (…)”. Autor ten wyodrębnił cztery grupy gmin o dobrej kondycji finansowej, z

czego jedną grupę stanowiły gminy, które swoją zamożność opierały na lokalnej

przedsiębiorczości, gospodarczej aktywności samorządów i społeczności lokalnych. W tej

grupie – jak twierdzi Autor – „najliczniejszą grupę stanowią gminy, które swoją zamożność

zawdzięczają działalności gospodarczej opartej na obsłudze gości zagranicznych i krajowych”

(Zbieć 1998, s. 18). Do zbliżonych wniosków doszli M. Derek i in. (2005), badając wpływ

turystyki na sytuację finansową i rozwój miast w Polsce na przykładzie miast średniej

wielkości. L. Dyrmo i A. Szwichtenberg (2000) stwierdzili pozytywny wpływ turystyki na

budżet gminy na przykładzie gmin położonych na Podhalu oraz w polskich Tatrach, zaś sam

A. Szwichtenberg (2006) – wpływ turystyki na budżety samorządów lokalnych na

przykładzie gmin nadmorskich.

Jednak rozwinięta funkcja turystyczna obszarów nie zawsze jest gwarantem dobrobytu

ich mieszkańców. Może ona także wpływać negatywnie na funkcjonowanie obszarów. Jako

przykład niech posłuży opisana przez D. B. Weavera (1988, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a)

Antigua. Turystyka pojawiła się na tej karaibskiej wyspie w roku 1949, kiedy to otwarte

zostało lotnisko. Pięć lat później wzniesiono tam pierwszy hotel (kapitał amerykański), a w

1963 roku łączna liczba hoteli i ośrodków turystycznych na wyspie wzrosła do 22.

Rozwijająca się turystyka spowodowała jednocześnie całkowite załamanie się uprawy trzciny

cukrowej (ostatnią cukrownię zamknięto w 1972 roku), jednocześnie uzależniając kraj od

obcych przedsiębiorstw zagranicznych, kontrolujących 90% bazy noclegowej oraz wiele

innych usług turystycznych (Weaver 1988, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a). Co więcej, jak

zauważa D. W. Weaver (2006) w innym miejscu, proces ten spowodował szereg takich

6

problemów, jak niszczenie środowiska, konieczność konkurowania mieszkańców z turystami

o wodę i inne usługi, czy też zmiana struktury społecznej i lokalnej kultury.

Przykład Antigui jest jednym z bardzo wielu przykładów obszarów, zwłaszcza w tzw.

Trzecim Świecie, gdzie ocena skutków wpływu funkcji turystycznej na rozwój lokalny jest

przynajmniej niejednoznaczna (por. m. in. S. Britton (1980, cyt. za: J. Brohmanem 1996),

Hohl, Tisdell 1995, Suresh 2006, i in.; zob. też koncepcja rozwoju zależnego opisana w

rozdziale 2). Jeżeli turyści, przyjeżdżając na dany obszar, posiłkują się w tym celu usługami

biura turystycznego zlokalizowanego w kraju generującym ruch turystyczny, korzystają z linii

lotniczych należących do „zachodnich” korporacji, śpią w hotelu należącym do sieci „Club

Méditerranée”, a do posiłku spożywają coca-colę bądź francuskie wino, to wydając na takie

wakacje znaczną sumę pieniędzy nie ulega wątpliwości, iż stymulują oni rozwój gospodarczy

– ale czy na pewno jest to rozwój w kraju recepcji turystycznej i miejscowości, w której

spędzają swoje wakacje?

Pomysłem na pojawiający się już od kilkudziesięciu lat w literaturze problem

uzależnienia lokalnych gospodarek od przedsiębiorstw zewnętrznych oraz wypływu zysków

jest tzw. ekoturystyka (ecotourism). Jak zauważają działacze indyjskiej organizacji

pozarządowej „Equations” (2003), pojęcie to stało się ostatnio „nową mantrą przemysłu

turystycznego”. Jednak badania przeprowadzone na przykład przez M. J. Walpole’a i H. J.

Goodwina (2000) w Parku Narodowym Komodo w Indonezji pokazują, iż choć rozwijająca

się tam (eko?)turystyka przynosi dochody, to mieszkańcy wiosek znajdujących się na terenie

parku są marginalizowani w ich dystrybucji. Szacuje się, iż 80% dochodów uzyskanych na

wyspie wycieka poza lokalną gospodarkę.

Problem uzależnienia gospodarek krajów turystycznych od zewnętrznych inwestycji to

oczywiście nie jedyny problem zakłócający i tak skomplikowaną relację między turystyką a

rozwojem lokalnym. Jak podaje W. Kurek (2004), zajmujący się turystyką na obszarach

górskich Europy, duża część artykułów spożywczych i innych towarów nabywanych przez

turystów pochodzi spoza regionu, czego przyczyną jest niska jakość lokalnych produktów

żywnościowych. Dzieje się tak nawet w rozwiniętych gospodarczo regionach. „Istotną

przyczyną ograniczonej produkcji rolnej dla potrzeb turystów są też warunki klimatyczno-

glebowe obszarów górskich, które są korzystne dla kierunków związanych z hodowlą bydła i

owiec, a niekorzystne dla produkcji roślinnej, w tym owoców i warzyw. W związku z tym

tylko niewielka część produkcji gospodarstw rolnych w regionach turystycznych trafia

bezpośrednio do zakładów gastronomicznych obsługujących turystów.” (Kurek 2004, s. 171).

Inne negatywne aspekty, ograniczające korzyści społeczno-gospodarcze płynące z rozwoju

7

turystyki, to zdaniem cytowanego Autora negatywny wpływ na rolnicze użytkowanie ziemi i

intensywność produkcji rolnej, wzrost cen towarów i usług w miejscowościach turystycznych,

co jest niekorzystne dla ich mieszkańców, a także sezonowość pracy (i co za tym idzie –

dochodów) w turystyce (Kurek 2004).

Ciekawe badania między innymi na temat korzyści, jakie odczuwają lokalni

mieszkańcy z rozwoju turystyki, przeprowadzone zostały w Sopocie3. Na pytanie: „czy z

faktu, że Sopot jest miejscowością turystyczną, wynika więcej korzyści czy więcej

niedogodności dla miasta i jego mieszkańców?” 21% ankietowanych odpowiedziało, iż

zdecydowanie więcej korzyści, 43% – więcej korzyści, 24% - że korzyści i niedogodności się

równoważą, zaś 10% wskazało na „więcej” i „zdecydowanie więcej” niedogodności. Ponadto,

96% ankietowanych wskazało, iż Sopot zyskuje ekonomicznie „w bardzo dużym stopniu i „w

dosyć dużym stopniu” z powodu przyjazdu turystów. Jednak co ciekawe, na pytanie: „czy

Pana(i) sytuacja finansowa ma związek z przyjazdem turystów do Sopotu?” aż 86%

odpowiedziało, iż w ogóle nie ma związku, a na pytanie, „czy sytuacja finansowa Pana(i)

rodziny, znajomych ma związek z przyjazdem turystów do Sopotu?” – aż 73% odpowiedzi

było negatywnych. Pytani o „inne niż finansowe” korzyści z przyjazdu turystów odpowiedzi

ankietowanych rozłożyły się mniej więcej po równo między tymi, którzy takie korzyści widzą

w dosyć dużym stopniu, a tymi, którzy nie widzą ich w ogóle. Cytowane wyniki pokazują, iż

nawet w kurorcie takim, jakim jest Sopot, ocena wpływu turystyki na rozwój lokalny nie jest

jednoznaczna. Co prawda na bardzo ogólne pytanie dotyczące korzyści dla miasta

mieszkańcy odpowiadają pozytywnie, jednak gdy pytani są o korzyści indywidualne, a zatem

bardziej konkretne – nie wskazują takowych.

Między innymi te badania dowodzą w pewnym sensie, iż powszechnie przyjmuje się

za pewnik, że skoro turysta „zostawia pieniądze”, „musi” przynosić korzyści i wpływać na

lokalny rozwój. Jednak nikt się nie zastanawia, dokąd te pieniądze trafiają, jak wpływają na

dalszy rozwój lokalnej gospodarki, kto na tym korzysta, itp. Na relację pomiędzy rozwojem

turystyki a rozwojem lokalnym patrzeć należy przez pryzmat nie tylko korzyści

bezpośrednich, jakimi mogą być wydatki turysty, ale także przez pryzmat korzyści

pośrednich, tzn. dalszego obrotu tego „turystycznego pieniądza” w gospodarce, nazywanego

efektem mnożnikowym (Gałecki 2004). Jeżeli efekt mnożnikowy ucieka poza lokalną

gospodarkę, napędzając tym samym rozwój gospodarczy innych obszarów, to czy można

3 Badanie wykonane przez firmę PBS DGA Sp. z o. o. na zlecenie Urzędu Miasta w Sopocie na grupie 520 mieszkańców Sopotu w wieku powyżej 15 lat w czerwcu 2006 roku. Wyniki niepublikowane, cytowane dzięki uprzejmości Urzędu Miasta.

8

powiedzieć, że na danym obszarze, pełniącym funkcję turystyczną, jest ona czynnikiem

rozwoju lokalnego?

Jak wynika z powyższych rozważań, w badaniach relacji występujących pomiędzy

funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym jest wiele aspektów ją kształtujących. Dotyczy to

również Polski. Dlatego też zasadniczym problemem jest nie tylko zbadanie, czy funkcja

turystyczna jest czynnikiem rozwoju w skali lokalnej w Polsce, ale także (a może przede

wszystkim), jaki jest mechanizm tego wpływu.

Tym samym głównym problemem badawczym leżącym u podstaw niniejszej

pracy jest zbadanie związków pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem rozwoju

społeczno-gospodarczego w skali lokalnej w Polsce. W prowadzonych w Polsce badaniach

przyjmuje się, że określenie „skala lokalna” oznacza gminę, o czym będzie jeszcze w pracy

mowa.

Natomiast główna hipoteza badawcza brzmi następująco: w Polsce funkcja

turystyczna jest czynnikiem stymulującym rozwój lokalny. Chociaż tak postawiona

hipoteza może być potraktowana jako truizm, w świetle chociażby koncepcji rozwoju

zależnego (często stosowanej w tego typu badaniach) nie jest to tak oczywiste. W pracy

postawiono również hipotezę dodatkową. Wynika ona z faktu, iż wpływ usług turystycznych

(i paraturystycznych) na rozwój lokalny może być związany z występowaniem czynników

endogennych oraz egzogennych. Pod pojęciem czynników endogennych należy w tym

przypadku rozumieć wszystkie urządzenia i usługi turystyczne, których istnienie wynika z

lokalnej przedsiębiorczości, działań miejscowych władz itp. Natomiast określenie „czynniki

egzogenne” obejmuje wszystkie urządzenia i usługi turystyczne, które są co prawda

zlokalizowane na obszarze tworzącym dany układ lokalny, ale ich obecność jest wynikiem

zainwestowania środków przez inwestorów z zewnątrz (np. w postaci budowy hotelu,

otwarcia restauracji), zatrudnienia pracowników spoza danej gminy itp. W przypadku słabiej

rozwiniętych układów lokalnych (np. gmin o niższym poziomie zamożności, słabiej

rozwiniętej infrastrukturze technicznej, niewielkiej przedsiębiorczości mieszkańców itp.)

występowanie tylko czynników endogennych może być niewystarczające dla osiągnięcia

korzyści wynikających z pojawienia się funkcji turystycznej. Natomiast dominacja czynników

egzogennych może grozić „eksportem” korzyści (przede wszystkim środków finansowych)

wynikających z istnienia funkcji turystycznej poza dany układ lokalny, podczas gdy związane

z turystyką niedogodności (tzw. dysfunkcje turystyki) pozostaną „na miejscu”. Oczywiście

stan optymalny byłby wówczas, gdyby funkcja turystyczna w danym układzie lokalnym

9

rozwijała się zarówno dzięki występowaniu czynników endogennych, jak i egzogennych,

gdyż gwarantowałoby to rozwój lokalny oparty na turystyce.

W związku z tym hipotezę dodatkową sformułowano następująco: w gminach Polski

można dostrzec zjawisko, iż rozwój lokalny pod wpływem turystyki jest spowodowany

zarówno przez czynniki endogenne jak i egzogenne.

Na podstawie dostępnej literatury trudno byłoby jednak sformułować wnioski

mówiące o tym, jak mechanizm wpływu tych czynników na rozwój lokalny oparty na

turystyce może wyglądać. Rozmaite przykłady rozwoju funkcji turystycznej z pożytkiem dla

rozwoju lokalnego ze świata i z Polski sugerują, by przyjąć, iż w różnych warunkach i na

różnych obszarach różne czynniki, zaliczane tak do endo-, jak i do egzogennych czynników

rozwoju, mogą odgrywać rolę decydującą. Rzadko kiedy występuje natomiast – tak bardzo

przecież pożądany – stan równowagi między czynnikami endogennymi i egzogennymi. Ta

część analizy, która poświęcona była poszukiwaniu mechanizmów decydujących o kształcie

relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym, była zatem badaniem o charakterze

indukcyjnym, do którego nie została postawiona żadna hipoteza badawcza.

Jak zauważa A. Kowalczyk, „w państwach wysoko rozwiniętych (dotyczy to również

Polski) bardzo trudno wykazać ekonomiczne znaczenie turystyki i można to zrobić jedynie w

sposób pośredni lub na podstawie badań kwestionariuszowych na niewielkich próbach”

(Kowalczyk 2000a, s. 214). Ogólnie można powiedzieć, że trudność ta jest spowodowana:

1. brakiem dokładnych, nie budzących wątpliwości definicji pojęć tak

podstawowych, jak turysta, turystyka, funkcja turystyczna. Powoduje to, że

materia, jaką zajmują się geografowie turyzmu, nie jest w sposób precyzyjnie

nakreślona. Nie jest to apel o dalsze rozważania definicyjno-teoretyczne nad

pojęciem „turysta”, lecz uświadomienie sobie, że przedmiot naszych badań nie jest

bezdyskusyjny;

2. problemem ze zdefiniowaniem, czym są usługi turystyczne (gospodarka

turystyczna, przemysł turystyczny). Funkcjonuje co prawda w geografii turyzmu

pojęcie usług paraturystycznych, ale czy analizując wpływ gospodarki

turystycznej na rozwój danego obszaru powinno się je uwzględniać? (np. handel,

usługi transportowe, itp.). Jeśli tak, to jak oddzielić tę część usług, które są

świadczone turystom, od tych świadczonych mieszkańcom?

3. trudnościami z określeniem, jak badać, a zarazem wykluczyć efekt mnożnikowy

turystyki. Efekt mnożnikowy sprawia, że wydatki na turystykę stymulują rozwój

10

także innych dziedzin gospodarki. Niezwykle istotne jest, aby wpływ ten zbadać.

Z drugiej jednak strony w jaki sposób odseparować wpływ innych czynników,

które także mogą mieć bardzo istotne znaczenie dla rozwoju (zwłaszcza biorąc pod

uwagę jakość dostępnych danych)?

4. otwartością i stosunkowo niewielkimi rozmiarami układów ekonomicznych

jednostek takich, jak gminy, co sprawia, iż bardzo trudno jest badać społeczno-

gospodarcze korzyści takie, jak zmiany bezrobocia, przepływy kapitału, a także

niektóre kategorie dochodów samorządowych;

5. trudnościami z określeniem dochodów z turystyki w budżetach lokalnych. Nie ma

wszak jednego „podatku od turystyki”; budżety samorządowe nie pozwalają nam

stwierdzić, jaki udział podatków płaconych do budżetu gminy jest konsekwencją

prowadzonej tam działalności turystycznej.

Wymienione dylematy pokazują, iż z postawionym wcześniej problemem badawczym

zmierzyć się można jedynie za pomocą metod pośrednich, w pewnym sensie uproszczonych, i

przy szeregu pewnych założeń. Zostaną one w pierwszych rozdziałach pracy dokładniej

omówione.

Jak wspomniano, zasadniczym problemem leżącym u podstaw przedstawionej pracy

jest nie tylko zbadanie, czy w Polsce turystyka jest czynnikiem rozwoju lokalnego, ale też

odpowiedź na pytanie jak , za pomocą jakich mechanizmów i dzięki jakim czynnikom?

Ogólnie można przyjąć, że tak jak na rozwój w każdych innych warunkach, tak i na kształt

relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym mogą mieć wpływ różne czynniki

endogenne i egzogenne. Pytanie o to, które z nich są decydujące, ma zasadnicze znaczenie,

zwłaszcza z punktu widzenia polityki lokalnej i planowania.

Głównym celem niniejszej pracy jest wykazanie zachodzenia związku pomiędzy

funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym w Polsce oraz wskazanie czynników kształtujących

relację między nimi. Aby zrealizować tak postawiony cel, praca podzielona została na dwa

zasadnicze etapy. Na pierwszym etapie przeprowadzona została wstępna weryfikacja hipotezy

na podstawie analiz statystycznych, a także wyodrębnione zostały gminy (case studies) do

badania szczegółowego, jakie przeprowadzono na drugim etapie badań. Zasięg przestrzenny

w pierwszej części obejmuje zatem obszar całej Polski, zaś w części drugiej – cztery gminy

będące studiami przypadków.

11

Zakres czasowy prowadzonych badań jest różny na poszczególnych ich etapach.

Kiedy prowadzone były badania ilościowe na grupie wszystkich gmin w Polsce, które

pozwoliły na wybór gmin do badania szczegółowego, najnowsze dostępne dane statystyczne

pochodziły głównie z 2004 oraz 2005 roku (dane dotyczące Narodowego Spisu

Powszechnego z 2002 roku; zob. tabela 4.1.1). Kiedy przeprowadzano badania szczegółowe

w wybranych gminach posługiwano się już danymi statystycznymi z roku 2005 i 2006.

Natomiast badanie terenowe przeprowadzono w lipcu, sierpniu i październiku 2006 roku, a

także w sierpniu 2007 roku.

Na każdym z etapów badania postawiono inne, szczegółowe cele badawcze:

Cele na etapie I:

1. Zdefiniowanie pojęcia „funkcja turystyczna”

2. Wykazanie, że rozwój funkcji turystycznej w Polsce występuje z różnym

natężeniem w poszczególnych częściach kraju

3. Wykazanie, że istnieje w Polsce związek pomiędzy funkcją turystyczną a

poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego w gminach

Cele na etapie II:

4. Pokazanie mechanizmów decydujących o wpływie/braku wpływu turystyki

na rozwój społeczno-gospodarczy w skali lokalnej

5. Wskazanie czynników (endogennych i/lub egzogennych) mających wpływ

na zróżnicowanie wpływu turystyki na rozwój społeczno-gospodarczy.

Aby zrealizować tak postawione cele oraz aby zweryfikować hipotezy badawcze,

przyjęto następującą strukturę pracy:

W rozdziale pierwszym omówiono dwa podstawowe pojęcia, wykorzystywane w pracy,

to jest pojęcie funkcji turystycznej oraz pojęcie rozwoju lokalnego. Pokazano, iż są one w

literaturze w różny sposób definiowane, oraz wyjaśniono, jak są rozumiane w niniejszej pracy

(cel 1).

Rozdział drugi jest przedstawieniem kilku koncepcji badawczych, które wydają się być

użyteczne z punktu widzenia prowadzonych badań. Są to koncepcja bazy ekonomicznej,

koncepcja rozwoju zależnego, koncepcja rozwoju endogennego, koncepcja dwóch sektorów

turystycznych, koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego w ujęciu R. Butlera oraz

koncepcja przestrzeni turystycznej w rozumieniu S. Liszewskiego.

Kolejny, trzeci rozdział, zawiera omówienie metody badawczej, jaka zastosowana

została w pracy. Przedstawiono w nim kolejność postępowania badawczego, omówiono i

12

oceniono wykorzystywane źródła danych, a także scharakteryzowano zastosowane w pracy

techniki analizy.

W rozdziale czwartym przystąpiono do omówienia pierwszego etapu badań

empirycznych. Podjęto w nim próbę ilościowego ujęcia funkcji turystycznej poprzez

skonstruowanie wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej. Wykorzystując tak

stworzony wskaźnik pokazano zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce (cel 2). Zbadano

także, czy w sensie statystycznym istnieje związek pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem

rozwoju społeczno-gospodarczego w skali lokalnej (cel 3). W ostatniej części rozdziału

wybrane zostały cztery gminy mające stać się studiami przypadku, w których przeprowadzone

zostały następnie badania szczegółowe. Jak się okaże, będą nimi gminy Rewal, Mikołajki,

Cisna i Krempna.

Funkcja turystyczna wytypowanych gmin stała się głównym tematem kolejnego,

piątego rozdziału. Omówiono w nim, w jaki sposób i w jakim czasie się ona w badanych

gminach rozwijała, oraz poszczególne elementy składające się nań, to jest (w myśl przyjętej

definicji): walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne oraz ruch turystyczny.

Ostatni, szósty rozdział, zawiera analizę poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego

badanych gmin oraz próbę powiązania go z funkcją turystyczną. Kształt relacji pomiędzy tymi

dwoma zjawiskami został wytłumaczony przy pomocy omówionych w rozdziale trzecim

koncepcji badawczych (cele 4 i 5).

13

Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i koncepcje badawcze wykorzystywane w pracy

1.1 Funkcja turystyczna

Pojęcie „funkcji” jest w geografii pojęciem znanym i szeroko omawianym. Po raz

pierwszy użył go F. Ratzel w 1891 roku. Nawiązując do pojęcia używanego w fizjologii

porównywał on miasto do żyjącego organizmu/organu (Defert 1988, Maik 2000). Tym

samym można Go uznać za prekursora badań nad funkcjami miasta. Z czasem przyjęło się, że

za funkcje miejskie uznaje się takie działania, które uzasadniają istnienie i rozwój miasta,

zapewniając jednocześnie zasoby potrzebne do jego egzystencji (Beaujeu-Garnier, Chabot

1971, cyt. za: P. Defertem 1988) z wyłączeniem aktywności mieszkańców dla samych siebie

(city serving production). Według K. Dziewońskiego (1971, s. 41) określanie typu miasta na

podstawie jego funkcji „być może jest nawet starsze od geografii jako nauki, o czym

świadczą będące w powszechnym użyciu wyrażenia, takie jak np. „miasto handlowe” lub

„miasto portowe”, „miasto stołeczne” lub „miasto przemysłowe” [czy miasto turystyczne –

przyp. MD].”

Zdaniem W. Maika (2000, s. 179) „zwykle przez funkcję miasta rozumie się jego

działalność jako pewnej całości, czyli taką, która jest nie tylko racją bytu miasta, ale pozwala

je wyróżnić i zidentyfikować w przestrzeni geograficznej. Chodzi zatem o działalność miasta

skierowaną na zewnątrz, która jest podstawą rozwoju miasta i stwarza zasoby niezbędne dla

jego egzystencji”. Autor ten, wyróżniając osiem typów funkcji miast (m.in. funkcje

polityczne i administracyjne, usługowe, przemysłowe) wyróżnia także funkcje turystyczno-

wypoczynkowe. Jego zdaniem, punktem wyjścia w rozważaniach dotyczących funkcji miast

jest pytanie: „Od czego zależy podstawa gospodarcza miast, ich istnienie i rozwój?”

(Jerczyński 1973, s. 19, cyt. za: W. Maikiem 1997). „Podstawę tę – pisze dalej W. Maik

(1997, s. 31) – stanowią działalności społeczne i gospodarcze pełnione przez miasta w

gospodarce narodowej i w społeczeństwie. W tym znaczeniu mówi się, że miasta spełniają

określone funkcje.” W podobny sposób o funkcjach miastach pisze M. Kiełczewska-Zaleska

(1972, s. 110): „funkcje miasta są to główne dziedziny działalności jego mieszkańców, od

których zależy życie i rozwój miasta”.

K. Dziewoński (1971) podaje, że wśród propozycji określenia typów struktury

funkcjonalnej miast w oparciu o kryteria ilościowe Ch. D. Harris zaproponował w 1943 roku

wykorzystanie danych dotyczących stanu zatrudnienia w danej działalności. Podając dokładne

14

kryteria udziału zatrudnionych wyróżnił on 8 podstawowych typów miast (np. ośrodkiem

handlu detalicznego można nazwać miasto, w którym zatrudnienie w handlu detalicznym

stanowi powyżej 50% łącznego zatrudnienia w przemyśle i handlu i jest 2,2 raza większe niż

w handlu hurtowym)4. K. Dziewoński podaje także kilka innych klasyfikacji (m.in. W.

William-Olssona, K. Wejcherta, H. J. Nelsona), z których każda opierała się na strukturze

zatrudnienia5. Również M. Kiełczewska-Zaleska (1972) uznaje, że podstawą wyróżniania

typów funkcjonalnych miast jest charakter zajęć ludności.

Jak widać, w geografii pojęcie funkcji miasta, jakkolwiek by jej nie definiować, opiera

się przede wszystkim na określeniu znaczenia danej działalności gospodarczej dla miasta,

liczonej udziałem danego sektora działalności w zatrudnieniu. „W geografii miast definicja

funkcji miejskich jest ściśle związana z pojęciem działalności miejskiej” (Maik 2000, s. 180).

I tak też geografowie zaczęli definiować pojęcie funkcji turystycznej – zarówno Ci, którzy w

swej typologii miast wyodrębnili m.in. miasta turystyczne (np. Maik 2000), jak i ci, którzy

zajmowali się geografią turyzmu. Na przykład J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 208)

przyjmują, że „jednostki przestrzenne, w których turystyka stanowi dominującą formę

działalności gospodarczej, określa się powszechnie mianem jednostek o funkcji turystycznej,

podobnie jak w przypadku obszarów uprzemysłowionych i rolniczych mówi się o funkcjach

przemysłowych i rolniczych”. Istnieją więc obszary rolnicze, które pełnią funkcje rolnicze;

istnieją tereny przemysłowe, pełniące funkcje przemysłowe, istnieją wreszcie obszary

turystyczne – pełniące funkcje turystyczne. Z kolei A. Matczak (1989, s. 29) uznaje, że „przez

funkcję turystyczną rozumiemy całą działalność społeczno-ekonomiczną miasta, która jest

skierowana na obsługę turystów, i którą miasto spełnia w systemie gospodarki narodowej”.

Podobnie W. Kurek i M. Mika (2007, s. 40) przyjmują, iż „przez funkcję turystyczną rozumie

się wszelką działalność społeczno-ekonomiczną w miejscowości lub regionie, skierowaną na

obsługę turystów, z której wynika jej(jego) zdolność do zaspokajania określonych potrzeb

turystycznych”.

S. Liszewski (1989, s. 4), powołując się na tych samych geografów miasta co P.

Defert i W. Maik podaje, że „pojęcie funkcji w znaczeniu językowym oznacza m.in.

czynność, działanie, rolę. Tak też jest ono rozumiane przez badaczy miast, którzy funkcję

miasta kojarzą z jego profesją, racją bytu, jego znaczeniem w regionie, sieci osadniczej,

państwie (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971). Dodać jednak należy, iż chodzi o działalność

4 Co ciekawe, jedynym wyróżnionym typem, w którym nie znalazły się żadne konkretne wartości ani wskaźniki, jest typ „miasteczek uzdrowiskowych i emerytów”. 5 Żadna z typologii miast nie uwzględniała typu miasta turystycznego.

15

miasta skierowaną na zewnątrz, czyli o taką, która jest podstawą rozwoju miasta i stwarza

niezbędne warunki do jego egzystencji.” S. Liszewski odwołuje się tu zatem do koncepcji

bazy ekonomicznej miasta, która – zdaniem M. Jerczyńskiego (cyt. za: W. Maikiem 2000) –

jest jednym z dwóch systemów teoretyczno-badawczych, w jakim najpełniej rozwinęła się

analiza funkcjonalna miasta. Koncepcja ta, scharakteryzowana w szeroki sposób przez K.

Dziewońskiego (1971), wyjaśnia wzrost miasta w kategoriach podziału gospodarki miejskiej

na dwa składniki: funkcje egzogenne i endogenne. Uznaje się, że to funkcje egzogenne są

funkcjami miastotwórczymi; czynnikiem decydującym o egzystencji i rozwoju miasta.

Funkcje endogenne, zwane też uzupełniającymi, to działalność świadczona na rzecz rynku

lokalnego, wewnętrznego6. W rozumieniu tej koncepcji turystyka jest ważnym czynnikiem

miastotwórczym. Jest bowiem funkcją w bardzo dużym stopniu egzogenną, gdzie usługi

wykonywane są przez mieszkańców, a skierowane przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb

osób spoza danego obszaru.

Przykładem omówionego wyżej „ekonomicznego” podejścia do funkcji turystycznej

jest ujęcie zaproponowane przez francuskich badaczy R. Baretje i P. Defert’a (1972, cyt. za: J.

Warszyńską i A. Jackowskim 1979). Stwierdzają oni, że o funkcjach turystycznych mówi się

w przypadku regionów czy miejscowości, gdzie zatrudnienie w usługach i handlu związane z

obsługą turystów stanowi ponad 50% (a często nawet ponad 70%) ogółu zatrudnionych. W

praktyce jednak bardzo trudno obliczyć, jaki dokładnie odsetek ludności pracuje w usługach i

handlu związanych z obsługą turystów. Wiąże się to nie tylko z ograniczonymi w tym

względzie danymi statystycznymi, ale także (a może przede wszystkim) ze specyfiką samego

zjawiska, jakim jest turystyka. Odróżnienie zatrudnienia w handlu na potrzeby turystów od

zatrudnienia w handlu na potrzeby mieszkańców jest w zasadzie niemożliwe. To samo

dotyczy całej pozostałej infrastruktury paraturystycznej. Aby jednak sprawdzić

zaproponowane przez R. Baretje i P. Deferta podejście w warunkach polskich, można

posłużyć się pewnym uproszczeniem, polegającym na obliczeniu, jaki udział wszystkich

pracujących w danej gminie stanowią pracujący w usługach rynkowych7. Okazuje się, że

gmin, w których udział ten był w roku 2004 wyższy niż 70%, było w Polsce 4, zaś o odsetku

przewyższającym 50% – 51 (Derek 2007b). Nie mniej jednak wśród gmin tych znajdują się 6 Jak zauważa M. Kiełczewska-Zaleska (1971), K. Dziewoński wniósł do tej koncepcji pogląd, że także funkcje endogenne miasta mogą odgrywać rolę miastotwórczą. 7 Usługi rynkowe według klasyfikacji GUS obejmują następujące sekcje: G – handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku domowego, H – hotele i restauracje, I – transport, gospodarka magazynowa i łączność, J – pośrednictwo finansowe, K – obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, O – pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, P – usługi gospodarstw domowych, Q – usługi świadczone przez organizacje i zespoły eksterytorialne

16

oprócz typowych gmin turystycznych, jak Jastarnia, Zakopane czy Krynica Morska, przede

wszystkim gminy, w których wysoki odsetek pracujących w usługach rynkowych wynika z

pewnością z innych powodów niż rozwinięta funkcja turystyczna (np. Raszyn, Ząbki,

Warszawa). Z drugiej strony w Krynicy-Zdrój, Kołobrzegu (gmina wiejska) udział ten

wynosił zaledwie 33%, w Ustce (gmina miejska), Kudowie-Zdrój i Władysławowie – 30%, a

w Cisnej już tylko 15%. Dane te są oczywiście pewnym uproszczeniem rzeczywistości

(można by nawet rzec, iż uproszczeniem na korzyść wskaźnika, gdyż ujmują wszystkie usługi

rynkowe zamiast tylko tych, które się ściśle wiążą z turystyką), wskazują jednak, że kryterium

to też nie znajduje pełnego uzasadnienia w polskich realiach. Oczywiście postulat ostrożnego

stosowania tego wskaźnika nie podważa faktu, że wysokie, ponadprzeciętne zatrudnienie w

usługach jest cechą charakterystyczną dla turystyki.

Co ciekawe, choć bardzo wiele definicji funkcji turystycznej opiera się na

stwierdzeniu, że turystyka jest główną działalnością gospodarczą miasta (m.in. cytowani J.

Warszyńska i A. Jackowski 1979, A. Matczak 1989), to jednak opisany wyżej wskaźnik R.

Baretje i P. Deferta to w zasadzie jedyny podawany w literaturze przypadek, aby do

charakteryzowania funkcji turystycznej wykorzystywać tylko i wyłącznie wskaźnik

zatrudnienia w turystyce. Dowodzi to, że choć łatwo jest zdefiniować funkcję turystyczną

danego obszaru w sposób wyżej omówiony, to jednak zdaniem wielu badaczy dobór

mierników ją charakteryzujących jest już bardziej skomplikowany, i nie może opierać się

wyłącznie o zatrudnienie. Choć aspekt gospodarczy pojawia się w wielu badaniach

dotyczących funkcji turystycznej, to jednak zawsze w połączeniu z innymi miernikami (np.

W. Gaworecki 2003, A. Jackowski 1981). Przy badaniach ilościowych, obejmujących

większą liczbę jednostek, najczęściej wykorzystywane wskaźniki dla określenia roli turystyki

w gospodarce to udział firm i/lub osób zatrudnionych w turystyce, a dokładniej – w sekcji

„hotele i restauracje” (sekcja H) systemu REGON (por. m.in. M. Durydiwka 2005, E.

Zuzańska-Żyśko 2005).

Drugim, obok gospodarczego, miernikiem funkcji turystycznej, który najczęściej

pojawia się w literaturze, jest miernik liczby miejsc noclegowych per capita. Wskaźnik ten

zaproponowany został przez francuskiego badacza P. Deferta w roku 1950, wykorzystany po

raz pierwszy w siedem lat później w raporcie dotyczącym rozwoju turystycznego regionu

Gruyère w Szwajcarii, zaś opublikowany po raz pierwszy w 1967 (Defert 1988). Jego postać

matematyczna wygląda następująco:

T= L*100/P,

17

gdzie: L – liczba miejsc noclegowych, P – liczba ludności na danym obszarze. Wartość

wskaźnika powyżej 100 informuje o rozwiniętej funkcji turystycznej. Do dzisiaj wskaźnik ten

jest bardzo często używany w badaniach nad funkcją turystyczną (por. m.in. B. Meyer 2004,

D. Milewski 2005). Wydaje się jednak, że wartości graniczne wskaźnika przyjęte przez P.

Deferta nie mają przełożenia na warunki polskie. We Francji do grupy miejscowości o

wartościach 100 – 500 zalicza się bowiem miejscowości alpejskie czy położone na

Lazurowym Wybrzeżu (Warszyńska, Jackowski 1979), gdzie tradycje turystyczne należą do

najstarszych w Europie. S. Liszewski (1989, s. 71), prowadząc badania funkcji turystycznej w

Augustowie stwierdził, że w świetle doświadczeń empirycznych przyjęte kryterium wartości

jest zbyt wysokie „dla wykazania występowania funkcji turystycznej w miastach polskich o

złożonej na ogół strukturze gospodarczej.” A. Szwichtenberg i J. Borzyszkowski (2000)

wykazali z kolei, że wskaźnik ten eksponuje miejscowości o niewielkiej liczbie mieszkańców,

jego konstrukcja jest zaś niekorzystna dla dużych jednostek.

Aby sprawdzić, czy rzeczywiście wskaźnik ten jest w swej klasycznej postaci zbyt

rygorystyczny dla polskich warunków, policzono jego wartość dla gmin w Polsce (tabela

1.1.1). Okazuje się, że gdyby za gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej traktować te, dla

których wartość wskaźnika P. Deferta wynosi powyżej 100, gmin takich byłoby w Polsce

zaledwie 16.

Tabela 1.1.1. Gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej w Polsce według wskaźnika P. Deferta

Gmina Wartość wskaźnika

Rewal 587,2 Łeba 432,2 Krynica Morska 394,9 Mielno 386,3 Dziwnów 352,4 Jastarnia 250,1 Władysławowo 242,0 Ustronie Morskie 195,4 Międzyzdroje 156,1 Ustka 144,8 Szklarska Poręba 141,2 Karpacz 140,8 Stegna 121,9 Kołobrzeg 120,9 Cisna 119,8 Zakopane 102,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS (2004 r.) i danych Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki (poł. 2005 r.)

Są także autorzy, którzy w swoich badaniach nad funkcją turystyczną do wskaźnika

określającego bazę noclegową dodają wskaźnik jej wykorzystania – por. np. L. Balicki i in.

18

(1996); A. Szwichtenberg i J. Borzyszkowski (2000). R. Wiluś (1997) zauważa, że ruch

turystyczny i zagospodarowanie turystyczne są najczęściej stosowanymi i omawianymi w

literaturze miernikami funkcji turystycznej. Cytowany Autor, badając rozwój funkcji

turystycznej w dolinie Warty, wziął pod uwagę atrakcyjność turystyczną, rozumianą jako

walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i dostępność komunikacyjną; a także ruch

turystyczny i osadnictwo turystyczne (głównie letniskowe). Z kolei A. Jackowski (1981),

konstruując typologię miejscowości województwa nowosądeckiego pod względem

pełnionych funkcji turystycznych, uwzględnił takie kryteria, jak warunki środowiska

przyrodniczego, uwarunkowania społeczno-gospodarcze, wielkość ruchu turystycznego oraz

zagospodarowanie turystyczne. Natomiast A. Wolaniuk (1998), rozpatrując funkcję

turystyczną w odniesieniu tylko do jednej ulicy – łódzkiej ulicy Piotrkowskiej – uważa, że o

jej funkcji turystycznej świadczy obecność tam placówek kultury (galerie, muzea, kina, etc.),

organizatorów turystyki (biur podróży i hoteli), gastronomicznych (restauracje, bary,

pizzerie), handlowych (sklepy sportowe i turystyczne, wielkie domy towarowe) oraz

zabytków architektury (zabytkowe kamienice, kościoły, fabryki, i inne). Autorka zwraca

zatem uwagę przede wszystkim na takie mierniki funkcji turystycznej, jak zagospodarowanie

turystyczne i walory turystyczne (zabytki). Uważa ona także, że fakt, iż zespół

architektoniczny ulicy Piotrkowskiej wpisany został na listę zabytków, potwierdza jej funkcję

turystyczną (Wolaniuk 1998).

W literaturze pojawiają się też bardzo szerokie, ujmujące wiele aspektów, ujęcia. Np.

A. Matczak (1989) stwierdza, że tylko łączna i równolegle prowadzona funkcjonalno-

morfologiczna analiza trzech następujących elementów daje szansę pełnej identyfikacji miast

pełniących funkcję turystyczną:

1. analiza zasobów środowiska geograficznego oraz infrastruktury warunkującej

przyjazdy turystów, jako pokazanie potencjalnych (zasoby) oraz rzeczywistych

(infrastruktura) możliwości obsługi turystów;

2. wielkość i struktura konsumpcji turystycznej, którą pośrednio badać można poprzez

analizę wielkości i zróżnicowania ruchu turystycznego;

3. społeczne, gospodarcze i przestrzenne skutki wynikające z obsługi turystów.

Takie ujęcie wymaga jednak od badacza pogłębionych badań terenowych – a zatem możliwe

jest przy analizie przypadków i opisie funkcji turystycznej jednego obszaru, a raczej

niemożliwe do zastosowania przy szerszych analizach ilościowych.

Przykłady różnej kombinacji mierników określających funkcję turystyczną obszarów

można by mnożyć. Szeroki przegląd występujących w literaturze definicji prezentuje J.

19

Fischbach (1989). Celem przytoczenia powyżej kilku wybranych podejść badawczych było

pokazanie, że każdy z badaczy nieco inaczej podchodzi do tego zagadnienia, stosując nieco

odmienne instrumentarium – w zależności od sposobu postrzegania problemu, dostępności

danych, skali przestrzennej badanego zjawiska (jedna miejscowość czy cały region), oraz

kilku innych cech. Jednak ogólne ramy określające zjawisko (choć występują w różnych

konfiguracjach) są do siebie zbliżone (tabela 1.1.2). Najczęściej pojawiające się mierniki to

baza noclegowa, znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki (które także można

traktować jako miernik zagospodarowania turystycznego), ruch turystyczny oraz walory

turystyczne.

Tabela 1.1.2. Mierniki funkcji turystycznej wykorzystywane (lub proponowane do wykorzystania) przez wybranych badaczy

MIERNIKI Kla

sycz

ny

wsk

aźnik

P.

Def

erta

(D

efer

t 198

8)

P.

Def

ert,

R.

Bar

etje

19

72

J. W

arsz

yńsk

a, A

. Ja

cko

wsk

i 19

79

A.

Jack

ow

ski 1

98

1

S.

Lis

zew

ski

19

89

A.

Mat

czak

19

89

L.

Bal

icki

i in

. 1

996

R.

Wiluś

19

97

J. V

ágn

er 1

999

*

A.

Szw

ich

ten

ber

g,

J. B

orz

yszk

ow

ski 2

000

W.

Gaw

ore

cki 2

003

M.

Du

ryd

iwka

20

05

E.

Zu

zańs

ka-Ż

yśko

20

05

Walory turystyczne / środowisko geograficzne

x x x x x

Zagospodarowanie turystyczne (baza noclegowa)

x x x x x x x x x x x

Znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki

x x x x x x x x

Ruch turystyczny x x x x x x x Dostępność komunikacyjna x Przemiany przestrzenne x x * jest to wskaźnik funkcji rekreacyjnej (koeficient rekreační funkce území)

Źródło: opracowanie własne

Jak już wcześniej wykazano, termin „funkcja turystyczna” odnosi się do konkretnego

obszaru, fragmentu przestrzeni geograficznej. Ponieważ w literaturze geograficznej mówi się

o regionie rolniczym, miejskim czy też przemysłowym, na tej samej zasadzie można też

mówić o regionach (czy też innych jednostkach przestrzennych), dodając przymiotnik

„turystyczny”. Rozważając zagadnienia funkcji turystycznej warto zastanowić się przez

20

chwilę, czy region turystyczny jest tym samym, co region pełniący funkcje turystyczne? Czy

gmina turystyczna jest tym samym, co gmina pełniąca funkcje turystyczne? Z pozoru ta gra

słowna może wydawać się nonsensowna, tym niemniej warto zwrócić uwagę, że zagadnienie

to ściśle łączy się z definicją funkcji turystycznej.

W literaturze przedmiotu najczęściej definiowanym pojęciem jest pojęcie regionu

turystycznego. Zdaniem S. Liszewskiego (2002b, ss. 91-92) jest to „taki obszar, który

charakteryzuje się atrakcyjnymi walorami turystycznymi, głównie naturalnymi, oraz

odpowiednim zagospodarowaniem, na którym koncentruje się ruch turystyczny. Ważną cechą

określającą każdy region, w tym również turystyczny, jest jego wewnętrzna spójność i

powiązanie, których intensywność wyznacza granice regionu”. W innym miejscu ten sam

Autor stwierdza, iż „region turystyczny to taka część przestrzeni geograficznej, na której

koncentruje się ruch turystyczny” (Liszewski 2003). Podstawą definicji takiego regionu jest

wielkość, struktura, zasięg, sezonowość i natężenie ruchu turystycznego. Podobnie M.

Durydiwka i A. Kowalczyk (2003) proponują, aby rozpatrywać regiony turystyczne z punktu

widzenia walorów turystycznych, zagospodarowania turystycznego i cech ruchu

turystycznego. Z kolei J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 32) rozumieją region

turystyczny jako „obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech

środowiska geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych (…)”. Zwolennikiem

podobnego (funkcjonalnego) podejścia wydaje się być M. Baczwarow (2003), krytykujący

częste podejścia do regionu turystycznego od strony podaży, czyli warunków (zasobów),

które potencjalnie mogą dopiero przekształcić jakiś obszar w region turystyczny.

Poza kwestią definicji regionu turystycznego (a dodać można, że zdaniem niektórych

badaczy termin ten w dobie globalizacji traci swój sens – por. np. M. Durydiwka, A.

Kowalczyk 2003) istotnym zagadnieniem jest problem jego delimitacji. Zdaniem M.

Baczwarowa (2003) cała problematyka regionalizacji turystycznej sprowadza się do

wyznaczania granic regionów turystycznych. Autor zwraca uwagę na fakt, iż mówimy

jednocześnie o regionie Azji Środkowo-Wschodniej, o Roztoczu, a nawet i o mniejszych

jednostkach regionalnych. M. Durydiwka i A. Kowalczyk (2003, s.26), powołując się na J.

Jafariego (2001, cyt. za: M. Durydiwką i A. Kowalczykiem 2003), piszą: „w zakresie

turystyki, regiony mogą być wyznaczane dla usprawnienia działań marketingowych,

organizacyjnych i planistycznych, bądź w celu podania informacji przestrzennej o rozwoju

infrastruktury turystycznej”. Jak zauważają oni dalej, regiony turystyczne traktuje się więc

jako narzędzie badania i przedmiot poznania, jak również narzędzie działania. W tym

rozumieniu region turystyczny nie musi być jednostką homogeniczną pod względem

21

funkcjonalnym, lecz może być po prostu jednostką administracyjną, dla której zbierane są

dane statystyczne dotyczące turystyki.

Innym określeniem pojawiającym się w literaturze jest „miejscowość turystyczna”. J.

Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 32) oraz A. Jackowski (1981, s. 8) uznali za

miejscowość turystyczną „jednostkę osadniczą (miasto, osiedle, wieś) która ze względu na

walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt

docelowy lub etapowy migracji turystycznych”. Tę samą definicję przyjmuje A. Kowalczyk

(2000a). Natomiast W. Gaworecki (2003) definiuje ją jako wiejską lub miejską jednostkę

osadniczą, wyposażoną w podstawowe walory turystyczne i infrastrukturę turystyczną, której

znaczna część ludności trudni się pracą w bezpośredniej lub pośredniej gospodarce

turystycznej. Jednocześnie podkreśla on fakt, iż „problem definicji miejscowości turystycznej

jest kontrowersyjny, złożony, i wymaga badań naukowych” (Gaworecki 2003, s. 238).

Znacznie rzadziej pojawia się natomiast w literaturze definicja „gminy turystycznej”

(Derek 2006). Jest to pojęcie bardzo często używane w języku potocznym, zaś posługiwanie

się nim w literaturze jest raczej intuicyjne i nie precyzowane (Matczak 1989). Tymczasem

można przyjąć, że gmina turystyczna jest rodzajem regionu turystycznego – zwłaszcza w

rozumieniu regionu jako narzędzia badania. Na podstawie przedstawionych wyżej definicji i

zagadnień dotyczących regionu turystycznego można zatem przyjąć, iż gmina turystyczna to

taka gmina, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność

komunikacyjną stanowi obszar docelowy lub etapowy migracji turystycznych, gdzie turystyka

stanowi dominującą formę działalności gospodarczej. Albo prościej: gmina turystyczna to

taka gmina, której obszar pełni funkcje turystyczne.

Powyższe wywody podsumować można stwierdzeniem, że w literaturze przedmiotu

można wyróżnić dwa zasadnicze podejścia do funkcji turystycznej i regionu turystycznego

(miejscowości, gminy):

− ujęcie wąskie (tradycyjne, klasyczne) – nawiązujące do definicji samego pojęcia

„funkcja” oraz jego rodowodu w geografii. Jeśli na jakimś obszarze turystyka pełni

dominującą rolę w gospodarce, to można powiedzieć że jest to obszar pełniący

funkcje turystyczne. Obszar ten można wówczas nazwać regionem turystycznym,

gminą turystyczną, czy miejscowością turystyczną.

− ujęcie szerokie (nowe) – zakładające, że pojęcie „funkcji” pełnionej przez jakiś obszar

ewoluowało, i oprócz znaczenia stricte społeczno-gospodarczego dany obszar musi

także spełniać inne kryteria. Kryteriami tymi są zagospodarowanie turystyczne, ruch

22

turystyczny czy walory turystyczne. Takie rozumienie funkcji turystycznej nawiązuje

do najczęściej podawanych definicji regionu turystycznego (w rozumieniu m.in. S.

Liszewskiego, M. Durydiwki i A. Kowalczyka). A zatem aby można było powiedzieć,

że dany obszar pełni funkcje turystyczne, musi pojawić się całe spektrum kilku

czynników o tym decydujących.

Wydaje się że to drugie, szersze pojęcie funkcji turystycznej, uwzględniające nie tylko

zagospodarowanie, ale też ruch i walory turystyczne, jest pojęciem właściwszym, pełniej

oddającym charakter badanego zjawiska. Dodać należy, że pod pojęciem zagospodarowania

turystycznego rozumiane jest także znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki. Relacje

pomiędzy trzema zasadniczymi elementami, składającymi się na takie ujęcie funkcji

turystycznej, obrazuje rycina 1.1.1. Istnieją obszary, które charakteryzują się wyłącznie

walorami turystycznymi, zagospodarowaniem lub ruchem turystycznym, bądź też obszary,

gdzie występują kombinacje dwóch z trzech wymienionych elementów. Nie można ich jednak

nazwać obszarami pełniącymi funkcję turystyczną. Dlaczego?

Rycina 1.1.1. Funkcja turystyczna

FT – funkcja turystyczna Źródło: opracowanie własne

W XXI wieku turystyka stała się zjawiskiem już nie tylko masowym, ale sposobem na

życie; normą charakteryzującą nasze społeczeństwo. W sytuacji, gdy ludzie podróżują w

przestrzeni pozaziemskiej, nie wspominając o ekstremalnych wyprawach w najwyższe góry,

na dno oceanów, pustynie czy bieguny Ziemi, niewiele jest na świecie miejsc, o których

można by powiedzieć, że nie ma tam ani żadnego zagospodarowania, ani (tym bardziej)

Zagospodarowanie turystyczne

FT

Ruch turystyczny

Walory turystyczne

23

żadnych walorów czy ruchu turystycznego. Czy zatem wszystkie te obszary (cały świat…?)

nazwać można obszarami pełniącymi funkcje turystyczne? Wydaje się, że jednak nie. Jeżeli

obszary pełniące funkcję turystyczną to takie, gdzie turystyka jest sine qua non ich istnienia,

to nie wystarczy, aby znajdowały się tam miejsca noclegowe czy też funkcjonowało znaczące

dla gospodarki obszaru zatrudnienie w turystyce8. Polemizować można z poglądem, czy

uwzględnianie zagospodarowania i ruchu turystycznego takie kryterium spełnia. Czy jednak

turystyka, z samej swojej natury, może istnieć bez walorów? Jest to sytuacja, w jakiej albo to

zagospodarowanie staje się w pewnym sensie walorem (np. park rozrywki), albo turysta

przyjeżdża do jakiegoś miejsca ze względów innych niż turystyczne (np. biznesowych), co

sprowadza się do odwiecznej dyskusji na temat tego co jest, a co nie jest turystyką. Wydaje

się, że w obu przypadkach nie można mówić o w pełni rozwiniętej funkcji turystycznej.

Reasumując można przyjąć, że obszar o w pełni wykształconej funkcji turystycznej to

taki obszar, gdzie występują walory i zagospodarowanie turystyczne, oraz który jest

odwiedzany przez turystów.

1.2 Rozwój lokalny

Wprowadzając hasło: „rozwój lokalny” do internetowej przeglądarki „google”,

otrzymujemy 2 220 000 wyników. Dokonując tej próby w języku francuskim (développement

local) liczba ta jest zbliżona (2 200 000 wskazań), zaś w języku angielskim (local

development) liczba odpowiedzi wzrasta do 436 000 000. Ten prosty eksperyment pokazuje

popularność pojęcia „rozwój lokalny”, które w ciągu ostatnich ok. trzydziestu lat zrobiło

niemałą karierę w świecie naukowym i nie tylko.

Jednak, jak stwierdza B. Jałowiecki (1989, s.16), „pojęcie rozwoju nie jest bynajmniej

łatwe do zdefiniowania”. Według internetowej wersji encyklopedii PWN rozwój to „wszelki

długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie

następujące etapy przemian danego obiektu; także proces kierunkowych przemian, w którego

toku obiekty przechodzą od form lub stanów prostszych i mniej doskonałych do form lub

stanów bardziej złożonych i doskonalszych pod określonym względem.”9. L. Wojtasiewicz

8 Dowodem niech będzie przykład gminy Karnice, położonej na południe od Rewala. W gminie tej w dziale „hotelarstwo i gastronomia” pracuje 12% wszystkich pracujących i zarejestrowana jest co dziewiąta firma. Można by zatem powiedzieć, że turystyka jest istotnym działem gospodarki. Tym niemniej osoby pracujące w turystyce to mieszkańcy gminy dojeżdżający do pracy w sąsiedniej gminie Rewal, gdyż same Karnice nie są atrakcyjne turystycznie (leżą kilka kilometrów od linii brzegowej Morza Bałtyckiego). Trudno zatem byłoby nazwać Karnice gminą turystyczną bądź gminą pełniącą funkcje turystyczne. 9 www.encyklopedia.pwn.pl, 15 sierpnia 2007 r.

24

(1996, s. 100) podaje, że „rozwój to proces pozytywnych zmian, wzrostu ilościowego i

postępu jakościowego.” G. Myrdal (1976, cyt. za: B. Jałowieckim 1989) z kolei pisze, że

„rozwój jest to proces powodujący zmiany zwyżkowe systemu społecznego”, przy czym za

system społeczny uważa on zespół powiązanych ze sobą w sposób przyczynowy elementów

takich, jak wydajność i dochód, warunki produkcji, poziom życia, postawy wobec sposobu

życia i pracy, instytucje i polityka (Jałowiecki 1989, s. 16). We wszystkich powyższych

przypadkach pojawia się zatem określenie „proces” oraz kwestia pozytywnych przemian.

Ważnym elementem definicji rozwoju jest podkreślenie, że obejmuje on przemiany

jakościowe (a zatem trudno mierzalne), co odróżnia rozwój od pojęcia wzrostu, odnoszącego

się tylko do przemian ilościowych, mierzalnych. G. Myrdal wspomina o kategoriach takich,

jak poziom życia czy postawy wobec sposobu życia, których zmierzyć obiektywnie nie

sposób.10

Drugim elementem omawianego pojęcia jest słowo „lokalny”, a więc odnoszące się do

skali przestrzennej badanego zjawiska – układu lokalnego. Przyjmując za B. Jałowieckim

(1988, s. 19; 1989, ss. 101-102), że układ lokalny to „miejsce zamieszkiwane przez

samorządną społeczność”, układem lokalnym będzie w polskich warunkach gmina. Także B.

Jałowiecki (1988) w innym miejscu zwraca uwagę, że gmina jest instytucjonalnym i

politycznym wyrazem społeczności lokalnej.

Rozwój lokalny można zatem zdefiniować jako rozwój w lokalnym układzie, czyli w

gminie. Innymi słowy, proces pozytywnych zmian, wzrostu ilościowego i postępu

jakościowego, zachodzących w lokalnym układzie, z uwzględnieniem właściwych temu

układowi potrzeb, preferencji i hierarchii wartości (Wojtasiewicz 1996). Jednak, jak zauważa

dalej L. Wojtasiewicz (1996), w przypadku rozwoju społeczno-gospodarczego w skali

lokalnej ujęcie rozwoju jest o tyle skomplikowane, że każdy obszar funkcjonuje jako

integralna część większej całości (gospodarki kraju), i przy niedomknięciu gospodarki trudno

jest uchwycić rozwój w danym układzie lokalnym w oderwaniu od większej całości.

Cytowana Autorka dodaje, że w związku z tym rozwój powinien być rozumiany „w

znaczeniu kompleksu przeobrażeń jakościowych, dotyczących danego obszaru w zakresie

poziomu życia ludzi tu mieszkających i warunków funkcjonowania organizmów

gospodarczych tu zlokalizowanych. Powyższa definicja eksponuje lokalność rozwoju jako

10 Na gruncie geografii powstało wiele teorii związanych z zagadnieniem rozwoju, jak choćby teoria modernizacji (E. M. Rogers), teorie rozwoju spolaryzowanego (F. Perroux, J. Friedmann), teorie rozwoju zależnego, i inne (por. np. W. Ettema 1981). Celem tego rozdziału nie jest jednak analiza ani przegląd tych teorii, lecz zdefiniowanie rozwoju na potrzeby niniejszej pracy. W kolejnym rozdziale omówione zostaną te z nich, które mają związek z turystyką i jej wpływem na rozwój lokalny.

25

efektu, a równocześnie szeroko ujmuje jego determinanty (czynniki, warunki, środki), które

mogą mieć charakter zarówno lokalny, jak i zewnętrzny.” (Wojtasiewicz 1996, s. 101).

Rozwój lokalny może być rozpatrywany na kilku płaszczyznach: politycznej,

społecznej, kulturowej i ekonomicznej (Jałowiecki 1988; Jałowiecki, Szczepański 2002). Na

potrzeby niniejszej pracy interesujący jest wymiar społeczno-gospodarczy (społeczno-

ekonomiczny) rozwoju, który też jest najczęściej analizowanym aspektem rozwoju lokalnego.

J. Parysek (2001, ss. 46, 49) uważa wręcz, że rozwój lokalny to „charakterystyczna kategoria

rozwoju społeczno-gospodarczego”, czy też że „rozwój lokalny jest niewątpliwie procesem

rozwoju społeczno-gospodarczego”. Takie utożsamianie rozwoju lokalnego z rozwojem

społeczno-gospodarczym jest w literaturze i badaniach nad rozwojem lokalnym dość

powszechne. Wydaje się, że dzieje się tak dlatego, że jeśli rozwojem lokalnym nazywamy

pozytywne zmiany wzrostu ilościowego i postępu jakościowego, to zmiany te w najpełniejszy

sposób (i też najłatwiejszy) zobaczyć można właśnie na płaszczyźnie społeczno-gospodarczej.

Zdając sobie sprawę z faktu, że badania nad rozwojem lokalnym mogłyby obejmować także

badania nad kształtowaniem się poczucia identyfikacji i tożsamości z miejscem, czy też

badania nad wytwarzaniem się struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa (Jałowiecki

1988; Jałowiecki, Szczepański 2002), w niniejszej pracy badania zostaną zawężone tylko do

analizy poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, co pozwoli poruszać się w ramach nauk

geograficznych i z zakresu gospodarki przestrzennej, a nie wchodzić na grunt socjologii czy

badań nad kulturą. M. Grochowski i A. Kowalczyk (1999, s. 184), choć podkreślają, że w

analizach przestrzennych należy uwzględniać polityczne i prawne aspekty lokalizmu, to

jednak zauważają, że z punktu widzenia geografii „szczególnie ważny wydaje się społeczno-

gospodarczy wymiar układów lokalnych”.

Jak widać, rozwój (lokalny) jest w pewnym sensie pojęciem abstrakcyjnym. Definiuje

się go bowiem poprzez takie kategorie, jak „pozytywne zmiany” czy „postęp jakościowy”,

które w sposób obiektywny ogromnie trudno jest zmierzyć – nawet, gdy rozwój ten zawęzić

do płaszczyzny społeczno-gospodarczej. J. Czapiński (2002, s. 359) podaje doskonały

przykład tych trudności: „Alex Michalos (1997), jeden z czołowych badaczy jakości życia,

redaktor naczelny głównego pisma poświęconego problematyce wskaźników społecznych

(Social Indicators Research), wyznał po 25 latach prób ilościowego ujęcia jakości życia, że

jego nadzieja na zbudowanie spójnego i powszechnie akceptowanego systemu wskaźników

ekonomicznych, społecznych i środowiskowych okazała się naiwna i utopijna.” Problem z

pomiarem rozwoju wynika zatem z samej jego definicji.

26

Nie mniej jednak, jakieś wskaźniki dla jego określenia są i muszą być

wykorzystywane. Jak zauważa B. Jałowiecki (1989, s. 17), „trudności w określaniu

czynników niewymiernych, takich jak dobrobyt, zdrowie czy nawet szczęście, kierują ludzką

uwagę w stronę dających się wymierzyć i porównywać wskaźników rozwoju, z których

najprostsze to wzrost produkcji i konsumpcji dóbr materialnych.” (Jałowiecki 1989, s. 17).

Wykorzystywane wskaźniki najczęściej informują nie o przebiegu procesu, ale o poziomie

rozwoju w danym momencie. Najchętniej wykorzystywanym wskaźnikiem poziomu rozwoju

jest Produkt Krajowy Brutto per capita, jednak obok jego wad związanych m.in. z brakiem

ujęcia społecznego11, trzeba podkreślić jego bezużyteczność w skali lokalnej. Gmina jest

bowiem zbyt małym obszarem, o niedomkniętej w znacznym stopniu gospodarce, aby można

było obliczać dla niej wartości PKB. W polskiej statystyce najmniejszą jednostką dla której

podaje się te dane, jest jednostka statystyczna: podregion.

Słoweński autor Z. Mlinar (2000) zwraca uwagę na fakt, że wskaźniki określające

rozwój zmieniają się w czasie – tracą na znaczeniu takie wskaźniki, jak udział osób

zatrudnionych w przemyśle, a pojawiają się nowe, jak na przykład liczba komputerów w

gospodarstwie domowym czy liczba przyłączeń internetowych.

P. Swianiewicz i J. Łukomska (2004), konstruując ekonometryczny model wpływu

różnych czynników zewnętrznych i wewnętrznych na lokalny rozwój gospodarczy,

zaproponowali wskaźnik poziomu rozwoju jako indeks złożony z następujących zmiennych:

− poziom bezrobocia,

− liczba zarejestrowanych w danej gminie firm prywatnych w przeliczeniu na 1000

mieszkańców,

− liczba inwestorów z udziałem kapitału zagranicznego w przeliczeniu na 10 tysięcy

mieszkańców,

− liczba dużych inwestorów zagranicznych w przeliczeniu na 10 tysięcy

mieszkańców,

− dochody z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) w przeliczeniu na 1

mieszkańca,

− dochody z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) w przeliczeniu na 1

mieszkańca,

− „baza podatkowa dla podatków i opłat lokalnych” w przeliczeniu na 1 mieszkańca,

zdefiniowana jako suma dochodów własnych możliwych do zebrania (dochody 11 Dla porównań międzynarodowych ONZ wprowadziła alternatywny wskaźnik: Human Development Index (HDI), mający określać poziom rozwoju społeczno-gospodarczego krajów (por.: www.hdr.undp.org)

27

własne powiększone o skutki udzielonych ulg, odroczeń, umorzeń i zwolnień

podatkowych).

Jak widać, trzy z siedmiu zmiennych dotyczą wielkości podatków lokalnych, a w

zasadzie dochodów własnych w najszerszym rozumieniu12. Dochody z podatku dochodowego

tak od osób fizycznych, jak prawnych, mówią o stopniu zamożności mieszkańców danej

gminy i kondycji finansowej firm działających na jej terenie. W sposób oczywisty wydaje się

to świadczyć o poziomie rozwoju lokalnego. Także wielkość samych dochodów własnych (w

tym wypadku po wyeliminowaniu skutków polityki finansowej) m.in. odzwierciedla kondycję

gospodarczą podmiotów (to one płacą podatki lokalne) oraz określa atrakcyjność obszaru

(ceny i popyt na majątek komunalny). Wskaźnikiem dochodów własnych per capita jako

miernikiem poziomu rozwoju gospodarczego posługiwali się w swoich badaniach m.in. J.

Hryniewicz (1998, 2000) i M. Smętkowski (2005).

Potwierdzeniem, że dochody własne per capita są dobrym wskaźnikiem poziomu

rozwoju, jest związek pomiędzy dochodami własnymi a wykorzystywanym powszechnie

wskaźnikiem produktu krajowego brutto per capita. Współczynnik korelacji liniowej

Pearsona pomiędzy PKB per capita a dochodami własnymi per capita dla podregionów

(n=45; jak wspomniano, jest to najmniejsza jednostka dla której oblicza się wartość PKB) jest

bardzo istotna statystycznie (na poziomie ≤ 0,001), zaś wartość wskaźnika wynosi 0,94513.

Widać zatem, że w sensie statystycznym dodatni związek pomiędzy badanymi zmiennymi

jest bardzo duży. Jest to ważny argument mówiący o trafności wykorzystywania wskaźnika

dochodów własnych per capita do określenia poziomu rozwoju.

Wydaje się, że przedstawiona wyżej argumentacja pozwala na to, aby w dalszej części

niniejszej pracy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin w Polsce został na potrzeby

obliczeń statystycznych zoperacjonalizowany za pomocą dochodów własnych wraz z

udziałami w podatkach centralnych. Tym niemniej, choć jest to bardzo przydatny wskaźnik,

to oczywiście dość uproszczony. Przeglądając literaturę z zakresu gospodarki przestrzennej i

geografii społeczno-ekonomicznej widać, że jest pewna paleta innych wskaźników, do której

12 Niektórzy autorzy (Patrzałek 2004, Gilowska 1998) zaliczają dochody z tytułu udziału w podatkach centralnych (to jest w podatku dochodowym od osób fizycznych – PIT oraz w podatku od osób prawnych – CIT) do dochodów własnych samorządów. Jednak istnieje też pogląd, iż udziałów tych nie należy tak klasyfikować. Np. P. Swianiewicz (2004) argumentuje, iż dochody własne spełniać powinny następujące warunki: powinny być przekazane samorządom w całości i bezterminowo, łączyć się z lokalną bazą ekonomiczną, oraz istnieć powinien pewien zakres swobody, jaki władze samorządowe posiadają w zakresie ustalania tych dochodów. Tego ostatniego warunku nie spełniają dochody z tytułu udziału gminy w podatkach dochodowych. Samorządy nie mogą w ich zakresie prowadzić żadnej polityki podatkowej. Takie też podejście przyjęto w niniejszej pracy. 13 Obliczenia wykonane na podstawie BDR GUS, 2005

28

autorzy często odwołują się badając poziom rozwoju społeczno-gospodarczego w układach

lokalnych. Do wskaźników takich, obok omówionych wyżej dochodów własnych wraz z

udziałami w podatkach centralnych per capita, zaliczyć można przede wszystkim:

− poziom bezrobocia,

− liczbę zarejestrowanych przedsiębiorstw sektora prywatnego w przeliczeniu na 1000

mieszkańców,

− saldo migracji,

− udział osób z wyższym wykształceniem,

− udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej,

− udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej,

− przeciętną powierzchnię użytkowa mieszkań na 1 osobę.

Oczywiście lista ta jest dyskusyjna, można ją rozszerzać i zmieniać – dobór wskaźników do

danego zjawiska zawsze jest doborem subiektywnym. Zdaniem Autorki można przyjąć, że

gmina dobrze rozwinięta ekonomicznie to taka gmina, gdzie niewielki jest udział osób

bezrobotnych a znaczny – osób z wyższym wykształceniem, w której rozwinięta jest lokalna

przedsiębiorczość, zdecydowana większość ludności korzysta z wodociągów i kanalizacji,

przestrzeń mieszkaniowa do życia przypadająca na 1 osobę jest stosunkowo duża, a także jest

to gmina, do której – między innymi ze względu na wszystkie te czynniki – więcej osób

przyjeżdża by w niej zamieszkać, aniżeli z niej wyjeżdża na stałe.

Obok dyskusji o wskaźnikach określających rozwój istotna jest także dyskusja

dotycząca czynników stymulujących czy inicjujących procesy rozwoju. Pytanie o to, dlaczego

jedne obszary rozwijają się szybciej, a inne wolniej czy nawet w ogóle się nie rozwijają, jest

pytaniem zadawanym sobie przez przedstawicieli wielu dziedzin nauk społecznych i nie

tylko. Poszukiwania odpowiedzi podejmowali się badacze dziś uważani za klasyków w

swoich dziedzinach: D. Landes, R. Putnam, G. Gorzelak i wielu innych. Uogólniając wyniki

wielu rozważań można powiedzieć, że zasadnicze pytanie o czynniki rozwoju jest pytaniem o

to, czy procesy rozwoju są w większym stopniu inicjowane przez czynniki endogenne czy też

egzogenne. Jak pisze G. Gorzelak (2000, s. 99), „określenie roli czynników zewnętrznych

(egzogennych) i wewnętrznych (endogennych) w rozwoju lokalnym (ale także i regionalnym)

ma znaczenie wykraczające poza dociekania czysto naukowe, może bowiem stanowić istotną

dyrektywę w praktycznym zarządzaniu rozwojem lokalnym”. Jako że należy się spodziewać,

iż niniejsza praca przynajmniej częściowo będzie próbą odpowiedzi na to pytanie w

29

przypadku rozwoju opartego na turystyce, konieczne jest określenie, jak czynniki endogenne i

egzogenne są w niniejszej pracy rozumiane.

I tak, czynniki endogenne, nazywane inaczej wewnętrznymi (w stosunku do układu

lokalnego), to takie czynniki, na które społeczność lokalna (a w praktyce przede wszystkim

organy samorządu terytorialnego) ma wpływ (Grochowski, Kowalczyk 1999; Swianiewicz,

Łukomska 2004). Są to przede wszystkim wszelkiego rodzaju zasoby, tak ludzkie, jak i

przyrodnicze, a także aktywność władz lokalnych, poziom rozwoju infrastruktury, itp.

Czynniki egzogenne (zewnętrzne) to z kolei takie czynniki, na które społeczność i władza

lokalna żadnego wpływu nie mają; są one niezależne od układu lokalnego. Jest to na przykład

istnienie rynku zewnętrznego, zewnętrzny kontekst polityczny, obowiązujące prawo, itp. Do

tych zewnętrznych czynników rozwoju należy także zaliczyć położenie, choć co do tej kwestii

nie ma jednoznacznej zgody w literaturze geograficznej. Jednak w świetle podanej wyżej

definicji samorząd terytorialny nie ma żadnego wpływu na to, czy jego gmina znajduje się

nad morzem czy w górach, bądź też czy stosunkowo blisko znajduje się duże miasto lub

granica, a zatem jak najbardziej zasadne wydaje się uznanie położenia za egzogenny (a nie

endogenny) czynnik rozwoju (zob. np. M. Grochowski, A. Kowalczyk 1999).

30

Rozdział 2. Turystyka a rozwój lokalny z punktu widzenia koncepcji teoretycznych

Badania na temat związków funkcji turystycznej z poziomem rozwoju społeczno-

gospodarczego na szeroką skalę są obecne w światowej literaturze z zakresu geografii turyzmu

przynajmniej od lat 60. XX wieku. Od tego czasu powstało wiele obserwacji, ujęć, a nawet

koncepcji odnoszących się do tego problemu. W niniejszej pracy, której przedmiotem studiów

są polskie gminy, podjęta zostanie próba nawiązania do niektórych z tych podejść i

zastosowania ich do interpretacji wyników badań empirycznych. Stąd też potrzeba omówienia

na wstępie koncepcji, do których nawiązania będą później czynione. Ponadto przydatne dla

dalszej części pracy będzie także przywołanie wybranych koncepcji geograficznych oraz z

zakresu gospodarki przestrzennej. Jak zauważa A. Kowalczyk (2000a, s. 37), „geografia

turyzmu przez wielu autorów jest uważana za dziedzinę interdyscyplinarną, o licznych

powiązaniach nie tylko z dyscyplinami geograficznymi, ale również z innymi naukami

(głównie społecznymi).” W związku z tym koncepcje badawcze wykorzystywane w geografii

turyzmu w dużej mierze pochodzą z nauk społecznych i ekonomicznych.

Ogólnie można przyjąć, że na kształt relacji między funkcją turystyczną a rozwojem

lokalnym mogą mieć wpływ czynniki endogenne i egzogenne. Niniejsza praca jest między

innymi próbą zbadania, które z nich mają większe znaczenie i jak wygląda mechanizm

kształtowania tych relacji na przykładzie badanych gmin. Podstawami teoretycznymi, które

wydają się być przydatne dla zrealizowania tego celu badawczego, są koncepcja bazy

ekonomicznej, dowodząca, iż to czynniki egzogenne decydują o rozwoju, oraz koncepcja

rozwoju zależnego, koncepcja rozwoju endogennego i koncepcja dwóch sektorów

turystycznych (informal/formal sector), wedle których są to czynniki endogenne. Innymi

dwoma koncepcjami badawczymi, które zostaną w pracy przetestowane, są koncepcja cyklu

ewolucji obszaru turystycznego, a także koncepcja przestrzeni turystycznej w rozumieniu S.

Liszewskiego. Są one koncepcjami powstałymi na gruncie geografii turyzmu, i tłumaczą

rozwój funkcji turystycznych i spowodowane przez nie przemiany w otoczeniu lokalnym

niezależnie od tego, jaki czynnik (endo- czy egzogenny) był głównym impulsem ich rozwoju.

Koncepcja bazy ekonomicznej

Koncepcja bazy ekonomicznej, wspomniana już w rozdziale pierwszym przy okazji

omawiania pojęcia funkcji, ma w geografii dość długą historię. Za jej twórcę uznaje się W.

31

Sombarta i jego dzieło z początku poprzedniego wieku, zaś za twórcę nazwy „baza

ekonomiczna miast” (urban economic base) uchodzi H. Hoyt. W Polsce koncepcja ta została

przybliżona przez K. Dziewońskiego (1971). W jej centrum znajduje się podział ludności

pracującej w mieście na dwie podstawowe grupy: ponadlokalną, czyli związaną działalnością

z gospodarką „otwartą terytorialnie na zewnątrz” (egzogenną), oraz lokalną, związaną z

gospodarką „terytorialnie domkniętą do wewnątrz” (endogenną; Dziewoński 1971). To ta

pierwsza grupa, pracująca „na zewnątrz”, decyduje o egzystencji i rozwoju miasta. „To są

ludzie, którzy żyją i pozwalają żyć. Pozwalają żyć pozostałym mieszkańcom miasta, którzy

nie mogą własnymi siłami zdobyć potrzebnych do życia produktów (…) i jedynie uczestniczą

w środkach zdobywanych przez pierwotnych twórców miasta” (Sombart 1907, cyt. za: K.

Dziewońskim 1971, s. 13). Funkcje egzogenne są zatem funkcjami miastotwórczymi. Innymi

słowy: o rozwoju lokalnym decydują ludzie, którzy pracują na rzecz rynku zewnętrznego,

żyją z importu i eksportu. Dzięki nim miasto funkcjonuje, a wraz z nim ludność, która

zajmuje się obsługą rynku wewnętrznego, lokalnego. Do koncepcji tej nawiązywali m.in.

zwolennicy „koncepcji rozwoju odgórnego” (development-from-above), uważając, iż rozwój

pojawia się pod wpływem zewnętrznych sił, takich jak rynek zbytu dla eksportu, inwestycje

zewnętrzne lub migracje (Nelson 1993).

Tak zarysowaną w skrócie koncepcję można interpretować na gruncie turystyki na

dwa sposoby. Po pierwsze, aby obecna na danym obszarze funkcja turystyczna miała

rzeczywiście wpływ na rozwój lokalny, konieczne są impulsy z zewnątrz. Musi pojawić się

jakiś egzogenny czynnik, który będzie impulsem dla uruchomienia procesów rozwojowych.

Może to być na przykład inwestycja z zewnątrz (np. hotel), zewnętrzny program finansowania

rozwoju ścieżek rowerowych w gminie, pojawienie się mody na jakiś typ ruchu

turystycznego, na czy też decyzja państwa o doprowadzeniu linii kolejowej do danej

miejscowości.

Wśród przykładów takich zewnętrznych impulsów, które spowodowały rozwój funkcji

turystycznej w sposób, który wpłynął następnie na rozwój lokalny, można wymienić brytyjski

Brighton czy też polską Krynicę, gdzie dynamiczny napływ ruchu turystycznego nastąpił

dopiero po doprowadzeniu do nich linii kolejowej (Kowalczyk 2000a). Szybki rozwój

uzdrowisk w Europie w XIX i XX wieku uwarunkowany był upowszechnieniem się w

ówczesnej medycynie koncepcji leczenia wodami mineralnymi, kąpielami borowinowymi,

itp. (Kowalczyk 2000a) – dzięki temu na obszarze dzisiejszej Polski rozwinął się

Ciechocinek, Nałęczów, a przede wszystkim uzdrowiska sudeckie i karpackie. Czynnikami

zewnętrznymi są też programy i inicjatywy wsparcia dla różnych pożądanych form turystyki

32

ogłaszane na szczeblu centralnym lub regionalnym. W Hiszpanii w wyniku pierwszego

krajowego programu rozwoju turystyki wiejskiej rozpoczętego w 1967 roku liczba

gospodarstw wiejskich świadczących usługi turystyczne wzrosła w ciągu dziesięciu lat z 834

do 9 250 (Skoczek 2003). Podobnie dynamiczny rozwój usług turystycznych nastąpił w

wyniku rządowego programu „Turystyki na Obszarach Wiejskich” wprowadzonego na

obszarach wiejskich Portugalii (program ten przyjęto w 1986 roku; Skoczek 2003).

Śródziemnomorskie wybrzeże francuskiego regionu Langwedocja-Roussillon było do końca

lat 50. XX wieku przede wszystkim siedliskiem komarów, a decyzja rządu G. Pompidou o

stworzeniu za pomocą Mission Racine wielkiego programu zagospodarowania wybrzeża,

trwającego około 20 lat, sprawiła, że stało się ono jednym z ważniejszych regionów

turystycznych Francji (Sagnes 2001). Te kilka przykładów pokazuje, w jaki sposób czynnik

egzogenny wpływał na rozwój funkcji turystycznej, a w konsekwencji na rozwój społeczno-

gospodarczy oparty na niej.

Drugim sposobem spojrzenia na koncepcję bazy ekonomicznej jest spojrzenie w

szerszym kontekście, pozwalające w ogóle wyjaśnić, dlaczego turystyka może być

czynnikiem rozwoju lokalnego. Wiąże się to z samą definicją turystyki – wszak najogólniej

można powiedzieć, że turystą jest osoba, która spędza przynamniej jedną noc poza terenem

swojego stałego miejsca zamieszkania w celach innych niż zarobkowe. A zatem z punktu

widzenia układu lokalnego turysta jest „towarem importowanym”, elementem zewnętrznym

w stosunku do niego. Obecność ruchu turystycznego na danym obszarze implikuje

działalność związaną z jego obsługą, a ta działalność z kolei wpływa na rozwój działalności ją

obsługujących. W ekonomii nazywa się „efektem mnożnikowym”.

Takie ujęcie, choć bez bezpośredniego nawiązywania i odwoływania się do koncepcji

bazy ekonomicznej, nie jest obce badaczom zajmującym się geografią turyzmu. Na przykład

A. Matczak (1992, ss. 139-140) zauważa: „znaczenie ekonomiczne podróży turystycznych

polega na tym, że kreują one dodatkową działalność gospodarczą. Człowiek, stając się

uczestnikiem ruchu turystycznego, przenosi wraz ze sobą prawie wszystkie swoje potrzeby

bytowe (część stała popytu) oraz nowe specyficzne potrzeby związane z osiągnięciem celu

wyjazdu (część dodatkowa popytu). (…) Dużo ważniejsza z punktu widzenia gospodarczego

dla obszarów tej [turystycznej] recepcji jest część dodatkowa popytu, która wymusza

dodatkową działalność gospodarczą. W ten sposób ruch turystyczny kreuje rozwój

gospodarczy wielu dziedzin pracujących bezpośrednio dla zaspokojenia potrzeb

turystycznych. To z kolei wymaga rozwoju szeregu działalności usługowo-produkcyjnych

zaopatrujących gospodarkę turystyczną w niezbędne środki wytwórcze”. W podobny sposób

33

wypowiadają się ekonomiści – zdaniem G. Gołembskiego (2002b) ekonomiczny sens

turystyki wynika z dwóch zasadniczych faktów: po pierwsze, istotą turystyki jest

przemieszczanie się ludzi wraz ze swoimi pieniędzmi do nowych miejsc konsumpcji, a po

drugie, struktura tej konsumpcji jest inna niż w stałym miejscu zamieszkania, zaś jej wielkość

z reguły wyższa. Natomiast R. Seweryn (2004) zwraca uwagę, że przedsiębiorstwa

gospodarki turystycznej są czynnikiem popytotwórczym w stosunku do dziedzin

zaopatrujących w środki używane w procesie świadczenia usług turystycznych.

Jak wynika z przedstawionych wyżej poglądów, turystykę traktuje się jako czynnik

zewnętrzny, który wytwarza popyt na obszarze recepcji ruchu turystycznego. Popyt ten jest

zaspakajany poprzez wytwarzanie usług turystycznych. Te z kolei dają zatrudnienie

miejscowej ludności, co sprawia, że – w rozumieniu koncepcji bazy ekonomicznej – układ

lokalny się rozwija. Turystyka, jako czynnik egzogenny decydujący o rozwoju, jest

czynnikiem miastotwórczym i często ma wpływ na rozwój obszarów wiejskich. Jest więc

czynnikiem rozwoju lokalnego.

Jak wspomniano, w ekonomii omawiane zjawisko nazywa się efektem mnożnikowym.

G. Gołembski (2002c) zauważa, że pojęcie mnożnika zostało do nowoczesnej makroekonomii

wprowadzone przez J. M. Keynesa, a dotyczy wpływu inwestycji na wzrost produktu

narodowego brutto. „Przyrost inwestycji wywołuje – zgodnie z pojęciem mnożnika –

nieproporcjonalny, ale zwielokrotniony przyrost produkcji i zatrudnienia. Wysokość tej

„ekspansji” inwestycyjnej zależy w gospodarce od krańcowej skłonności do konsumpcji, to

jest przyrostu konsumpcji generowanej przez przyrost dochodu o jednostkę. Generalnie rzecz

biorąc, im wyższa jest krańcowa skłonność do konsumpcji, tym wyższa wartość mnożnika”

(Gołembski 2002c). Cytowany Autor dowodzi dalej, iż przyczyną efektów mnożnikowych w

gospodarce są inwestycje, gdyż „wpompowują” one do gospodarki nowy pieniądz. Na

podobnej zasadzie działa efekt mnożnikowy w turystyce – w skali gospodarki narodowej

efekty mnożnikowe podobne do inwestycji mogą zostać wywołane przez popyt turystów zza

granicy, gdyż ich pieniądz jest nowym, szybkim pieniądzem, „wpompowywanym” w

gospodarkę (Gołembski 2002c). Rozpatrywany przez cytowanego Autora przykład można

odnieść także do mniejszego niż kraj terytorium, jakim jest na przykład gmina. Wówczas nie

musi być mowy o turyście zagranicznym, lecz o turyście zewnętrznym w stosunku do

analizowanego obszaru – układu lokalnego.

Zdaniem R. Gałeckiego (2004) badanie wpływu turystyki na gospodarkę należy

rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwszą z nich jest wpływ bezpośredni, który „wynika

34

z pojawienia się turysty i jest konsekwencją zgłaszanego przez niego popytu, popartego

przeniesionym z miejsca stałego pobytu dochodem” (Gałecki 2004, s. 113). Drugą z nich jest

wpływ pośredni, będący rezultatem wpływu bezpośredniego, którego „natężenie wynika z

dalszych obrotów wydatkowanego przez turystów pieniądza na obszarze objętym obserwacją

(kraj, region, miejscowość). Zjawisko kolejnych obrotów dodatkowego pieniądza jest

nazywane w nauce efektem mnożnikowym” (Gałecki 2004, ss. 113-114). Podobnie A.

Budeanu (2005) twierdzi, że oprócz bezpośredniego, „widzialnego” wpływu, turystyka

stymuluje w sposób pośredni, mniej zauważalny, także inne sektory gospodarcze, a wpływ

ten jest potencjalnie nawet większy aniżeli wpływ bezpośredni.

C. M. Hall i S. J. Page (2002) uważają, że efekt mnożnikowy sprawia, iż wydatki na

turystykę stymulują także rozwój innych sektorów gospodarki. Wpływ turystyki na rozwój

ekonomiczny może ich zdaniem przybierać następujące postacie:

- wpływ bezpośredni (primary or direct impact), będący bezpośrednią

konsekwencją pobytu turystów na danym obszarze, np. wydatki turystów na

wyżywienie;

- wpływ pośredni (indirect impact), powstały poprzez transakcje dokonywane przez

przedsiębiorstwa na terenie danego obszaru, np. inwestycja hotelu w nowy sprzęt

lub zaopatrzenie hotelu;

- wpływ wywołany (induced impact), inaczej wpływ dodatkowy, wywołany poprzez

dodatkowe wydatki konsumenckie, jak np. zakup dóbr i usług przez pracowników

hotelu (Hall, Page 2002, s. 142).

Podsumowując można zaryzykować stwierdzenie, iż obojętnie, czy omawiane

zjawisko nazwiemy efektem mnożnikowym, czy też funkcją egzogenną obszaru, istotne jest

to, iż przyjazd turystów na dany teren powoduje przypływ pieniądza z zewnątrz, a to z kolei

wywołuje pozytywny wpływ turystyki na miejscową gospodarkę. Choć, jak zauważa R.

Gałecki (2004), nie zawsze jest to taka prosta zależność – przy każdym obrocie tegoż

pieniądza na danym obszarze występuje bowiem także zjawisko „przecieku”, to jest wypływu

pieniądza poza obszar przyjęty do badania. Główną przyczyną takich „przecieków” jest

sprowadzanie/nabywanie dóbr i usług spoza obszaru badanego, zaś ich rozmiar zależy

głównie od samowystarczalności obszaru. „Generalnie można stwierdzić, że im mniejszy

obszar badany, tym samowystarczalność będzie słabsza, co oznacza, że przecieki pieniądza, w

tym również turystycznego, będą większe” (Gałecki 2004, s. 115). Z kolei M. Mika (2007)

35

zauważa, iż wielkość ekonomicznych efektów mnożnikowych związanych z rozwojem

turystyki zależy od sposobu jej organizacji, relacji własnościowych w sektorze turystycznym

oraz poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru recepcji turystycznej.

Koncepcja rozwoju zależnego

Koncepcja rozwoju zależnego (koncepcja zależności) powstała w latach 60. XX

wieku, i w największym stopniu rozwijana była przez ekonomistów latynoamerykańskich.

Posłużyła ona za wytłumaczenie problemów ekonomicznych krajów tzw. Trzeciego Świata, a

przede wszystkim Ameryki Łacińskiej. W centrum tej koncepcji leżało przekonanie, że

bogate kraje, poprzez inwestycje w gospodarkę krajów biednych, uzależniają je od siebie

ekonomicznie, jednocześnie uniemożliwiając im samodzielny rozwój. Jak zauważa M.

Czerny (2005, s. 50), „utrzymywano, że substytucja importu sprzyjała przejęciu przez

korporacje międzynarodowe kontroli nad najbardziej dynamicznymi sektorami gospodarki i

sprawiła, że lokalne gałęzie przemysłu stały się zależne od kapitału międzynarodowego”.

Koncepcja zależności znalazła swoje odzwierciedlenie także w badaniach z zakresu

geografii turyzmu, zwłaszcza w literaturze zagranicznej. Asumptem do tego było

rozczarowanie faktem, że turystyka nie przyniosła oczekiwanych korzyści krajom tzw.

„Trzeciego Świata”. Kraje te, zazwyczaj położone w ciepłej strefie klimatycznej, miały stać

się rajem dla turystów poszukujących słońca, plaży i morza, czyli tzw. trzech „s”14. Właśnie

w turystyce upatrywano szansę na ich rozwój poprzez napływ kapitału z zewnątrz.

Tymczasem już na przełomie lat 70. i 80. XX wieku ukazały się pierwsze prace krytykujące

to założenie (Diamond 1977, Husbands 1981, Browett 1982; cyt. za: M. Oppermannem

1993). Okazało się bowiem, że koszty inwestycji w niezbędną turystyce masowej

infrastrukturę są na tyle wysokie, że inwestorów z krajów tzw. „Trzeciego Świata” nie stać na

ich ponoszenie. Inwestycje są zatem dokonywane przez kraje rozwinięte, dokąd następnie

wracają zyski z turystyki. Powoduje to uzależnienie krajów przyjmujących ruch turystyczny

od funkcjonujących na ich terenie organizacji i instytucji, których siedziby znajdują się w

krajach rozwiniętych. Sytuacja taka zaistniała np. w Egipcie, gdzie w latach 90. XX wieku

zaoferowano znaczne ulgi podatkowe oraz inwestycyjne międzynarodowym koncernom

turystycznym, co spowodowało, że obecnie pod ich kontrolą znajduje się aż 80% sektora

komercyjnej turystyki masowej (Gray 1998, cyt. za: M. Miką 2007). Z kolei w Turcji, w

momencie dynamicznego rozwoju turystyki w latach 90 XX. wieku, małych, lokalnych

14 Z angielskiego: sun, sea, sand; skrót określający turystykę wypoczynkową, nadmorską; często dodaje się także czwarte „s” – od słowa sex

36

przedsiębiorców, którzy byli podstawą pierwszego rozwoju turystyki w tym kraju, zastąpiły

ponadregionalne, często zagraniczne firmy, które sprowadziły rolę miejscowej ludności z

głównych beneficjentów rozwijającej się gałęzi gospodarki do rezerwuaru taniej siły roboczej

(Seckelmann 2002). Zjawisko to – zdaniem wielu badaczy – to rodzaj neokolonializmu,

wpisującego się w koncepcję centrum – peryferie (Shaw, Williams 2002) bądź też właśnie w

koncepcję rozwoju zależnego (Oppermann 1993), w myśl której „turystyka jest

wykorzystywana przez kraje rozwinięte do przeniesienia stanu uzależnienia gospodarczego i

politycznego na kraje rozwijające się. Tym samym zamiast zmniejszać różnice

międzyregionalne, turystyka przyczynia się do ich pogłębiania się.” (Kowalczyk 2000a, s.

40).

Opisane wyżej zależności powstają nie tylko w relacji między krajami (układ lokalny

– inwestor zagraniczny), ale także wewnątrz krajów (układ lokalny – inwestor z innego

miejsca, najczęściej dużego miasta). M. Skoczek (2002) na podstawie badań w Ameryce

Łacińskiej stwierdza, że od początku lat 90. budowa infrastruktury noclegowej w tym

regionie jest coraz częściej podejmowana przez inwestorów krajowych, najczęściej

pochodzących jednak z obszarów miejskich (na przykład inwestycje mieszkańców stolicy

Ekwadoru, Quito, w miejscowości Mindo). Inwestycja taka jest wciąż z punktu widzenia

układu lokalnego inwestycją zewnętrzną, i może mieć podobne konsekwencje co inwestycja

zagraniczna.

Zdaniem M. Oppermanna (1993), efektem opisanego wyżej uzależnienia jest

powstawanie tzw. turystycznych enklaw – kompleksów hotelowych, odciętych często

wysokim murem od otaczających je terenów w kraju, w którym się znajdują, oraz od jego

mieszkańców. Cała aktywność przebywających tam turystów (a co za tym idzie, także ich

pieniądze) zamyka się w enklawie – tam śpią, jedzą, korzystają z rozrywek; tam też wykupują

wycieczki w klimatyzowanych autokarach po okolicy (Brohman 1996, Poirier 1995). Jeśli

właścicielem takiego „getta” jest inwestor z kraju rozwiniętego (a jak wspomniano wyżej, to

bardzo częsta sytuacja), to większość zysków wraca do bogatych krajów, z których pochodzą

turyści. A nawet jeśli miejscowa ludność czerpie jakieś korzyści finansowe z istniejącego na

jej terenie obiektu, to tak zorganizowany ruch turystyczny wywołuje znikomy efekt

mnożnikowy. Przykładowo S. Britton (1980, cyt. za: J. Brohmanem 1996) szacuje, że na

Fidżi ok. 70% zagranicznego kapitału wytworzonego w turystyce w 1975 roku zostało

spożytkowane na import, wynagrodzenia zagranicznych pracowników, powrót zysków do

siedzib przedsiębiorstw turystycznych oraz wzrost konsumpcji miejscowej ludności na dobra

importowane, na które popyt wśród ludności wytworzyła właśnie turystyka. J. Mbaiwa (2005)

37

dowodzi, że w Botswanie aż ponad 70% dochodów z turystyki w 1997 roku zostało wydane

poza krajem. Autorzy ci nazywają te procesy enclave tourism (turystyka enklawy, turystyczna

enklawa, turystyka enklawowa).

Z opisanym wyżej zjawiskiem wiąże się jeszcze jeden problem. Jak zauważa M. Khan

(1997), wiele dóbr i usług wymaganych przez przeciętnego turystę musi być importowanych

z krajów bogatych, czego wynikiem jest fakt, że duża część wydatków ponoszonych na

turystykę „wypływa” poza lokalny układ gospodarczy i poza kraj przyjmujący turystów. Jak

już wspominano, turystyka jest czynnikiem popytotwórczym (Seweryn 2004). Ten

zwiększony popyt wywołany przyjazdem turystów często nie znajduje odpowiedniej podaży

na miejscu (nie tylko w swej wielkości, ale i w strukturze), a zatem towary i usługi muszą być

sprowadzone spoza układu lokalnego (Lundgren 1973, cyt. za: J. Neblettem i M. Greenem

2000). Jak podaje E. G. B. Gooding (1971, cyt. za: B. Shawem i A. Williamsem 2002), na

Barbadosie szacuje się, że ok. dwie trzecie jedzenia konsumowanego przez turystów jest

importowana. Problem ten zauważają m.in. A. Hohl i C. Tisdell (1995) zajmując się

Półwyspem Jork w Australii. Dowodzą oni, że zarówno turyści odwiedzający ten atrakcyjny

turystycznie region, jak i touroperatorzy, kupują większość swojego zaopatrzenia poza tym

obszarem. Wydatki turystów na Półwyspie ograniczają się przede wszystkim do zakupu

benzyny (aż 43% wszystkich ponoszonych tu przez turystów wydatków), a także noclegu

(14%), jedzenia (24%), napojów (7%), oraz pamiątek (9%). Środki „zostające” na miejscu są

też mniejsze przez fakt, że wiele produktów sprzedawanych na Półwyspie Jork

importowanych jest spoza jego terenu. A zatem i efekt mnożnikowy jest tu minimalny (Hohl,

Tisdell 1995). W jednym z artykułów opublikowanych w książce pod znamiennym tytułem:

„Ekspansja turystyki: wygrani i przegrani. Punkty widzenia Południa” 15 K. T. Suresh (2006)

podaje za Programem Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (UNEP), iż w

Tajlandii aż 70% wydatków turystów wycieka poza ten kraj (poprzez działalność

organizatorów turystyki, przedsiębiorstwa lotnicze, hotele, import napojów i artykułów

spożywczych, itp.). W przypadku innych krajów tzw. „Trzeciego Świata” udział ten wynosi

od 40% (Indie) aż do 80% (niektóre Wyspy Karaibskie; Suresh 2006). Cytowana Autorka

stwierdza w efekcie, iż zwolennicy rozwoju turystyki dowodzą, że podstawowymi

przesłankami ekonomicznymi do rozwoju turystyki są: zdolność turystyki do generowania

wysokich zysków oraz tworzenie miejsc pracy w lokalnej gospodarce dzięki występowaniu

efektów mnożnikowych. Tymczasem prowadzone badania pokazują, iż żaden z tych celów

15 W oryginale: „Expansion du tourisme: gagnants et perdants. Points de vue du Sud”.

38

nie został w sposób satysfakcjonujący osiągnięty w krajach najbardziej uzależnionych od

turystyki (Suresh 2006).

Podsumowując omówione problemy można przytoczyć pogląd F. El Alaoui (2006)

mówiący, iż trzy podstawowe, negatywne efekty wpływu turystyki na gospodarki krajów

„biednego Południa” są następujące: (1) „wycieki” dewiz i dochodów poprzez import dóbr

konsumpcyjnych, wyposażenia, usług i technologii z krajów uprzemysłowionych,

sprowadzanie wykwalifikowanej siły roboczej zza granicy, a także koszty promocji za

granicą; (2) nikły „powrót” pieniądza do krajów recepcji turystycznej oraz (3) niestabilność

ruchu turystycznego i generowanych przez niego wpływów (przede wszystkim

spowodowanych zjawiskami pogodowymi, zmianami sytuacji politycznej w wielu krajach

oraz bardzo dużą podażą miejsc recepcji turystycznej).

Jak widać, uzależnienie krajów tzw. „Trzeciego Świata” od krajów bogatych w

zakresie rozwoju turystyki znajduje swoje odzwierciedlenie w wielu empirycznych

przykładach oraz jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Badania pokazują, że

turystyka nie zawsze musi być czynnikiem rozwoju lokalnego, a w pewnych warunkach,

które można ogólnie określić jako ingerencję czynników zewnętrznych, przynosi nawet

więcej szkód aniżeli korzyści ekonomicznych. Tym niemniej należy oddać badaczom

zajmującym się tym zjawiskiem sprawiedliwość, że widzą oni także pewne niedoskonałości

takiego podejścia. Na przykład M. Oppermann (1993) zwraca uwagę, że nie cała baza

noclegowa jest w rękach krajów rozwiniętych, a co więcej, w koncepcji zależności

uwzględniana jest tylko turystyka masowa i tylko międzynarodowy ruch turystyczny. Z kolei

S. Milne i I. Ateljevic (2001) zauważają za K. Preisterem, iż ludność miejscowa nie jest

pasywnie poddawana zewnętrznym siłom, lecz także reaguje, a efekty rozwoju to proces

negocjowany przez mieszkańców i „siły strukturalne” (structural forces).

W Polsce opisany wyżej nurt badawczy nie jest bardzo popularny, choć pewne prace

wpisujące się weń można w literaturze znaleźć. Na przykład M. Jędrusik (2003) opisał trzy

modele kolonizacji turystycznej występującej na wyspach w strefie międzyzwrotnikowej. W

pierwszym z nich, nazwanym przez Autora „modelem izolacji”, turystyczne enklawy

powstają za sprawą kapitału zewnętrznego (przykład Malediwów). Model drugi to „model

symbiozy” (występujący na wyspach u wybrzeży Tajlandii), gdzie impulsem do rozwoju

turystyki jest kapitał zewnętrzny, jednak z czasem ludność miejscowa coraz bardziej angażuje

się w gospodarkę turystyczną. Trzeci wreszcie model nazwany został „pasożytniczym” –

pierwsze usługi turystyczne świadczone są tu przez ludność miejscową, a w trakcie ich

39

rozwoju pojawiają się inwestycje z zewnątrz, które „przechwytują” ruch turystyczny (Jędrusik

2003).

Spośród badań prowadzonych na terenie Polski najlepszym chyba przykładem jest

wykonane pod koniec lat 80. XX wieku studium układu lokalnego zastanego w Szczyrku

(Błasiak i in. 1990). Charakteryzując te badania, B. Jałowiecki (1989, s. 229) stwierdza:

„Rola „miastotwórcza” sektora turystycznego przedsiębiorstw państwowych jest bardzo

ograniczona i funkcjonują one w postaci enklawy słabo zależnej od gospodarczego i

społecznego otoczenia. Natomiast w znacznym stopniu bezpłatnie zawłaszczają i intensywnie

eksploatują miejscowe zasoby przyrodnicze: ziemię, wodę i powietrze, przerzucając na

miejscową społeczność koszty związane z eksploatacją i zniszczeniem środowiska”. Jak

widać, w przypadku Szczyrku turystycznymi enklawami nie były w latach 80. zagraniczne

kompleksy hotelowe, ale przedsiębiorstwa państwowe (głównie chodzi tu o ośrodki

wypoczynkowe). Jednak mechanizm działania był taki sam – znikome powiązania danej

jednostki z układem lokalnym w sferze gospodarczej, społecznej i politycznej. Warto dodać,

iż cytowany wyżej M. Jędrusik (2003) zalicza opisany przypadek Szczyrku do modelu

izolacji, zaś rozwój turystyczny Szczyrku po 1989 roku – do modelu symbiozy.

Koncepcja rozwoju endogennego (oddolnego)

Jak zauważyli cytowani wyżej S. Milne i I. Ateljevic (2001), krytykując omawianą

wyżej koncepcję rozwoju zależnego, ludność miejscowa może (powinna?) sama reagować na

zachodzące w jej bezpośrednim otoczeniu procesy. To dobry asumpt do przybliżenia

koncepcji rozwoju endogennego, która zrodziła się z obserwacji dotyczących

wykorzystywania pod względem gospodarczym krajów tzw. Trzeciego Świata przez

korporacje transnarodowe (Dziemianowicz 2008). Jej prekursorem był J. R. Friedman, który

w latach 60. XX wieku zajmował się problematyką rozwoju krajów rozwijających się.

Ponowne zainteresowanie nią nastąpiło w latach 90. XX wieku, gdy zaczęto odczuwać

niedostatki neoklasycznej teorii wzrostu (Dziemianowicz 2008).

Koncepcja rozwoju endogennego opiera się na przekonaniu, iż dany obszar sam

powinien zadecydować, jaki charakter ma mieć jego rozwój; powinien kontrolować swoje

instytucje w celu stworzenia odpowiedniej dla siebie ścieżki rozwoju (Nelson 1993). Rozwój

oparty być powinien na wewnętrznym potencjale. Jak podaje W. Dziemianowicz (2008),

koncepcja ta nie jest związana z konkretną przestrzenią i może być wykorzystywana w

tłumaczeniu procesów rozwojowych tak na poziomie kraju, regionu, jak i gminy. Istotne jest

40

to, że niezależnie od przyjętej skali, analizowane są wewnętrzne zasoby danego obszaru i przy

pomocy tych zasobów następuje wyjaśnienie rozwoju. Zdaniem W. Stohra (cyt za: P.

Wilsonem 1995), rozwój endogenny musi zakładać także występowanie wartości

pozaekonomicznych.

Jak zauważa A. C. Nelson (1993), w myśl omawianej tu koncepcji należy zmniejszać

import dóbr i usług, zaś zaoszczędzone w ten sposób środki reinwestować na danym

obszarze. Wspierane powinny być usługi świadczone na małą skalę i dużym nakładem pracy

(small-scale labor-intensive industries). Natomiast usługi oparte na eksporcie, które

eksploatują lokalne zasoby, a nie wpływają w znaczący sposób na poprawę jakości życia na

danym obszarze, powinny być dyskwalifikowane. Kontrola nad naturalnymi zasobami

powinna być zwiększona (Nelson 1993).

Wymienione działania powinny być koordynowane przez zdecentralizowane

organizacje regionalne wspierane przez samorządy lokalne oraz grupy przedsiębiorstw

(Nelson 1993). Jak zauważają R. Domański i A. Marciniak (2003, cyt. za: W.

Dziemianowiczem 2008) wzrost endogenny obszaru tworzony jest przez przedsiębiorców,

polityków, wzajemne relacje przedsiębiorców i polityków oraz pozostałych aktorów gminy.

Stosując koncepcję rozwoju endogennego na gruncie rozwoju turystyki można

przyjąć, iż jeśli mieszkańcy danego terenu chcą, aby jego rozwój był oparty na turystyce,

władze lokalne w porozumieniu z przedsiębiorcami powinny samodzielnie, własnymi siłami

gospodarować zasobami danego obszaru. Zasobami w rozumieniu nie tylko walorów

turystycznych, ale obejmujących także zagospodarowanie turystyczne, które powinno być

oparte na lokalnym zaangażowaniu i przedsiębiorczości, a nie przedsiębiorstwach

„importowanych”, które korzystają z miejscowych zasobów nie zawsze wpływając na rozwój

danego obszaru. Jest to spojrzenie zbieżne z koncepcją zależności, choć opiera się ono nie na

krytyce sił zewnętrznych, ale na popieraniu sił wewnętrznych. W obu przypadkach mowa jest

jednak o tym, że to endogenne czynniki decydują o rozwoju.

Koncepcja dwóch sektorów turystycznych (informal/formal sector)

Jak pisze A. Kowalczyk (2000a), autorem koncepcji dwóch sektorów turystycznych

jest socjolog, E. Cohen. W swoim artykule z 1972 roku dokonuje on typologii turystów,

wyróżniając cztery role społeczne turysty i odpowiadające im cztery typy doświadczenia

turystycznego (Podemski 2004), do których później nawiązał w swej znanej koncepcji R.

41

Butler. Dwie pierwsze role („zorganizowany turysta masowy” i „indywidualny turysta

masowy”) E. Cohen zalicza do ról zinstytucjonalizowanych, zaś dwie następne („odkrywca” i

„turysta dryfujący”; drifter) – do ról nie-zinstytucjonalizowanych. Role

zinstytucjonalizowane to zachowania turystów rutynowo określone przez instytucje

turystyczne (biura podróży, firmy transportowe, sieci hotelowe), zaś role nie-

zinstytucjonalizowane to role otwarte, nie określone ściśle przez instytucje turystyczne

(Podemski 2004). Rozwijając koncepcję E. Cohena badacze geografii turyzmu zaczęli mówić

o „formalnym” (formal, zinstytucjonalizowanym) i „nieformalnym” (informal, nie-

zinstytucjonalizowanym) sektorze turystycznym16.

Rozróżnienie pomiędzy nimi nie jest w literaturze jednoznaczne: R. Wahnschafft

(1982, cyt. za: M. Oppermannem 1993) uznaje za formal sector zakwaterowanie,

gastronomię, centra rekreacji oraz sklepy z pamiątkami, zaś za informal sector –

sprzedawców ulicznych, prostytutki, rękodzielnictwo, itp. Z kolei B. M. Kermath i R. N.

Thomas (1992, cyt. za: M. Oppermannem 1993) za kryterium rozróżniające uważają

możliwość używania kart kredytowych oraz wypłacanie stałych pensji. D. Timothy i G. Wall

(1997) twierdzą co prawda, że do formal sector (w przeciwieństwie do informal sector)

zaliczają się przedsiębiorstwa uprawnione do tego, posiadające odpowiednie pozwolenia i

płacące podatki, jednak dodają, iż jest między tymi dwoma sektorami wiele innych różnic.

Formal sector charakteryzuje uzależnienie od dóbr importowanych, własność w rękach

korporacji, operacje wykonywane na dużą skalę, zorientowanie na kapitał (capital-

intensiveness), import technologii, udokumentowane (często za granicą) umiejętności, a także

rynek chroniony przez licencje, cła itp. Informal sector oparty jest natomiast na miejscowych

zasobach, własności rodzinnej, małej skali wykonywanych operacji, wymaganiu umiejętności

„pozaszkolnych”, zorientowaniu na pracę (labor intensiveness), pracy na część etatu, oraz

nieuregulowanym i opartym na konkurencji rynku (Timothy, Wall 1997). Zdaniem R.

Daviesa (1979, cyt. za: D. J. Timothiem, G. Wallem 1997) w ramach formal sector środki

produkcji są z reguły w rękach wąskiej grupy osób, która zatrudnia pracowników w celu

powiększania swoich zysków; natomiast w przypadku informal sector środki produkcji są w

rękach osób, które z nich korzystają i nimi obracają. Widać zatem, iż rozróżnienie pomiędzy

formal sector a informal sector, zwłaszcza w warunkach polskich, to coś innego niż

16 Na podstawie opisów tej koncepcji w literaturze należy stwierdzić, iż przetłumaczenie ich na język polski w sposób dosłowny (formalny – nieformalny) byłoby błędne, bowiem formal sector nie jest do końca równoznaczny z przedsiębiorstwami zarejestrowanymi i płacącymi podatki, zaś informal sector nie oznacza przedsiębiorstw z tzw. „szarej strefy”. A zatem stosowanie tych sformułowań w języku polskim mogłoby być mylące i nasuwać inną interpretację zjawiska. Z tego powodu w niniejszej pracy używane będą pojęcia wprost zaczerpnięte z literatury anglojęzycznej: formal sector oraz informal sector.

42

działalność zarejestrowana i działalność w tzw. „szarej strefie”, choć nie należy wykluczać, iż

w wielu przypadkach to się pokrywa. W większym stopniu chodzi tu o rozróżnienie pomiędzy

małymi, lokalnymi przedsiębiorstwami, a dużymi, najczęściej zewnętrznymi, firmami.

Kryterium wielkości obiektów dla rozróżnienia obu sektorów stosuje także J. Michaud (1991,

cyt. za: M. Oppermannem 1993). W podobny sposób interpretują je polscy badacze,

przyjmując, iż formal tourism (tłumaczona jako turystyka formalna) wykorzystuje bazę

hotelową o międzynarodowym standardzie, a jej obiekty „nie tworzą między sobą

prawdziwych sieci połączeń i zależności, oprócz więzów organizacyjno-technologicznych.

Jest to zatem turystyka w dużym stopniu oderwana od miejscowego kontekstu, za wyjątkiem

walorów, i uzależniona od centrów popytu z zewnątrz” (Liszewski, Baczwarow 1998, s. 55).

Tymczasem informal tourism (nazywana tu turystyką nieformalną, nieoficjalną, równoległą)

obejmuje rekreację i turystykę opartą na miejscowej infrastrukturze, wśród której cytowani

Autorzy wymieniają gospody, oberże, schroniska, pensjonaty, kwatery prywatne, tanie

obiekty gastronomiczne z miejscową kuchnią, kioski, miejscowe rozrywki, oraz (czasem)

usługi i zabawy na granicy przestępczości. Informal tourism odznacza się „bardziej

rozproszoną siecią i dużą liczbą obiektów mocno powiązanych między sobą oraz z miejscową

gospodarką i społecznością. Posiada ona zatem znaczny wpływ i odgrywa często znaczącą

rolę w życiu społeczno-ekonomicznym swojego regionu” (Liszewski, Baczwarow 1998, s.

55).

A zatem do formal sector zaliczyć należy duże hotele, centra rekreacji, szykowne

restauracje, itp., zaś do informal sector – kwatery prywatne, małe hoteliki, właścicieli

niewielkich kramów i sprzedawców ulicznych, itp. itd. Wydaje się, że to właśnie ta druga

grupa, to znaczy małe, lokalne firmy – informal sector – są rozwiązaniem dla problemów

wypływu pieniądza poza układy lokalne. Niektórzy badacze (jak na przykład J. Brohman

1996, M. Oppermann 1993) zauważają, iż efekt mnożnikowy jest dużo większy w przypadku

firm małych, rozproszonych, należących do miejscowej ludności, aniżeli wielkich,

międzynarodowych przedsiębiorstw. O potrzebie zwiększenia znaczenia i korzyści w

informal sector i rozwoju małych, domowych przedsiębiorstw, piszą m.in. autorzy raportu

dotyczącego rozwoju turystyki w Republice Południowej Afryki (National Responsible

Tourism…2002)17.

17 Istotne znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla rozwoju to temat dużo szerszy i znany przynamniej od czasu badań poświęconych nierównościom regionalnym we Włoszech i sukcesowi tzw. Trzeciej Italii, opisanemu po raz pierwszy przez A. Bagnasco 1977 (cyt. za: A. Gąsior-Niemiec 2003).

43

Korzyści takie opisuje na przykładzie indonezyjskiej wyspy Lombok M. P. Hampton

(1998), który analizuje wpływ na lokalny rozwój gospodarczy „podróżowania po świecie z

plecakiem” (backpacker tourism)18, które w wolnym tłumaczeniu rozumieć można także jako

tramping. Cechy charakterystyczne turystów podróżujących w ten sposób to w opinii tegoż

Autora podróżowanie lokalnymi środkami transportu, poszukiwanie jak najtańszych

noclegów, chęć uczestnictwa w codziennym życiu mieszkańców, oraz korzystanie z

przewodników z serii wydawniczej Lonely Planet. Tego rodzaju turyści są wielokroć

pionierami rozwoju turystyki w wielu miejscach, i leżą u samej podstawy cyklu rozwoju

ośrodka turystycznego w ujęciu R. Butlera. Gdy w ślad za nimi miejsca, po których

podróżują, zaczynają stopniowo odwiedzać coraz większe rzesze turystów, rozpoczynając

tym samym rozwój turystyki masowej oraz powstawanie turystycznych kurortów, backpacker

tourists rozpoczynają wówczas odkrywanie kolejnych, nieznanych jeszcze miejsc. M. P.

Hampton (1998) uważa, że tak backpacker tourism, jak i inne formy „niszowej” (small-scale)

turystyki (np. ekoturystyka czy turystyka specjalistyczna), wpływają na lokalny rozwój

ekonomiczny obszarów w następujący sposób: Po pierwsze, rozwój turystyki „niszowej” nie

pociąga za sobą konieczności importu w celu stworzenia i obsługi bazy turystycznej; baza ta

powstaje bowiem z miejscowych zasobów i przy wykorzystaniu lokalnej siły roboczej (co w

przypadku powstawania kurortów turystycznych dla masowej turystyki jest często

niemożliwe). Po drugie, wymagane są zdecydowanie mniejsze nakłady finansowe i koszty

zainicjowania działalności turystycznej. Jednocześnie zyski z turystyki nie są wyprowadzane

poza lokalną gospodarkę, a zostają „na miejscu”. Co więcej, backpacker tourists są

zainteresowani nabywaniem miejscowych produktów i dóbr oraz korzystaniem z lokalnych

usług (poczucie autentyczności), a nie tych importowanych. Wszystko to sprawia, że

gospodarka lokalna, która na tym etapie rozwoju zdecydowanie oparta jest na informal sector,

korzysta z pobytu turystów.

Logikę przedstawioną przez M. P. Hamptona (1998) przenieść można z powodzeniem

także na inne rodzaje ruchu turystycznego, nie tylko turystykę trampingową. Z resztą, jak to

jeszcze dokładnie zostanie opisane dalej, także R. Butler zakłada w swoim modelu cyklu

ewolucji obszaru turystycznego, iż na początkowych etapach z rozwoju turystyki korzystają

lokalni mieszkańcy, a dopiero w późniejszych stadiach pojawia się formal sector, co

powodować może upadek lokalnej przedsiębiorczości.

18 ang. backpack to plecak, zatem backpacker tourism dosłownie przetłumaczyć należałoby jako „turystyka plecakowa”

44

Należy na koniec dodać, iż zdarzają się w praktyce także pozytywne przykłady

współpracy informal sector z formal sector z pewnym pożytkiem dla społeczności lokalnej.

Przypadek taki opisali D. J. Telfer i G. Wall (2000) na przykładzie funkcjonowania trzech

hoteli w Indonezji: jednego pięciogwiazdkowego i jednego niesklasyfikowanego (de facto

pensjonatu) w Yogyakarcie na wyspie Jawa oraz czterogwiazdkowego hotelu na wyspie

Lombok. Badacze ci wykazali, że większość pozyskiwanych do restauracji artykułów

spożywczych (warzyw, owoców, ziół, drobiu, ryb i innych) hotele te czerpią z miejscowego

rynku (od 60% w przypadku hotelu czterogwiazdkowego do ponad 70% w przypadku hotelu

niesklasyfikowanego), pozytywnie wpływając na lokalną gospodarkę i zmniejszając wypływy

turystycznego pieniądza poza lokalną gospodarkę (Telfer, Wall 2000).

Koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego

Koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego (the concept of a tourist area cycle of

evolution), zaproponowana przez R. Butlera (1980), jest prawdopodobnie jedną z częściej

cytowanych koncepcji w geografii turyzmu. Choć podstawy do koncepcji (jak zauważa sam jej

autor, R. Butler) dał W. Christaller w swoim artykule z 1963 roku, a pewnymi jej aspektami

zajmowali się także inni autorzy (E. Cohen, S. C. Plog, C. A. Stansfield – por. G. Wall (1982;

cyt. za: M. Oppermannem 1995) to jednak wkład R. Butlera jest najbardziej znany. Należy

także dodać, iż koncepcja ta przypomina cykl życia produktu czy też – jak zauważa A.

Kowalczyk (2000a) – koncepcję dyfuzji innowacji.

Koncepcja R. Butlera (1980) opiera się na założeniu, że obszary turystyczne ulegają

ciągłej dynamice i zmianom na skutek działania takich czynników, jak preferencje i potrzeby

turystów, stopniowe pogarszanie i zastępowanie jednych przedsiębiorstw i urządzeń innymi,

oraz przekształcenia (a nawet zanik) oryginalnych atrakcji, tak przyrodniczych, jak i

kulturowych, dzięki którym dany obszar zyskał początkową popularność. Na tej podstawie R.

Butler uznał, że każdy obszar odwiedzany przez turystów podlega ewolucji. Turyści najpierw

przyjeżdżają na dany obszar nielicznie, przede wszystkich ze względu na słabą dostępność,

brak zagospodarowania turystycznego oraz niewielką wiedzę o miejscowych warunkach. Wraz

z pojawieniem się zagospodarowania turystycznego oraz wzrostem świadomości liczba

turystów zwiększa się. Z czasem, dzięki odpowiedniemu marketingowi, rozpowszechnianiu się

informacji (promocji) oraz dalszej rozbudowie zagospodarowania turystycznego, popularność

danego obszaru rośnie bardzo szybko. Jednak w rezultacie może się okazać, iż przy dalszym

45

rozwoju, po przekroczeniu maksymalnej chłonności turystycznej (carrying capacity) obszaru,

liczba turystów zacznie się zmniejszać (Butler 1980).

Pierwszy zasygnalizowany wyżej etap R. Butler (1980) nazwał fazą eksploracji

(exploration)19, którą charakteryzuje mała liczba turystów (rycina 2.1.1). Uznał, iż z

wspomnianej wcześniej koncepcji E. Cohena (1972, cyt. za: K. Podemskim 2004) turystą

podróżującym do obszaru znajdującego się na tym etapie ewolucji będzie „odkrywca”

(explorer). Nie przeszkadza mu zatem brak zagospodarowania turystycznego, a duży kontakt z

miejscową ludnością jest ważną atrakcją turystyczną. Autor podkreśla, iż na tym etapie

obecność turystów ma stosunkowo niewielkie znaczenie tak dla ekonomicznego, jak i

społecznego życia mieszkańców (tabela 2.1.1).

Rycina 2.1.1 Model cyklu ewolucji obszaru turystycznego

Źródło: R. Butler (1980)

W drugiej fazie, wprowadzania (involvement), turyści przyjeżdżają coraz chętniej, a

niektórzy mieszkańcy zaczynają świadczyć usługi również bądź wyłącznie dla turystów. Na

tym etapie pojawiają się także drobne ogłoszenia mające za zadanie przyciągnąć turystów, oraz

pierwsze presje wywierane na rząd i państwowe agencje w celu osiągnięcia poprawy transportu

i zagospodarowania turystycznego.

19 Tłumaczenie nazw poszczególnych faz z języka angielskiego za A. Kowalczykiem (2000a). Warto zauważyć, że inni autorzy mogą je tłumaczyć inaczej – na przykład S. Liszewski i M. Baczwarow (1998) fazę involvement tłumaczą jako „wciąganie”, zaś rejuvenation – jako „odmłodzenie”.

Lic

zba

tury

stó

w

Czas

eksploracja

wprowadzenie

rozwój

konsolidacja stagnacja

upadek

odrodzenie

stagnacja

46

W miarę rozwoju trzeciej fazy, rozwoju (development), R. Butler zakłada, iż

zaangażowanie lokalnej społeczności oraz kontrolowanie przez nią rozwoju bardzo szybko się

kończy. Zapewnianie pewnych usług przez lokalnych mieszkańców zastąpione zostanie przez

większe, nowocześniejsze i bardziej wyszukane usługi dostarczane przez zewnętrzne firmy

(zwłaszcza usługi noclegowe). „Naturalne” atrakcje zostają zastępowane przez „sztuczne”,

wykreowane przez człowieka. Jednocześnie zmienia się fizjonomia obszaru, nie zawsze

zgodnie z oczekiwaniami mieszkańców. Na tym etapie liczba turystów zaczyna przekraczać

liczbę mieszkańców, a turysta, jaki odwiedza miejsca w fazie rozwoju, to cohenowski turysta

„zinstytucjonalizowany” (indywidualny turysta masowy).

W pewnym momencie wzrost liczby turystów zaczyna być coraz mniej dynamiczny

(pomimo iż nominalnie ruch turystyczny wciąż wzrasta), a większa część lokalnej gospodarki

jest uzależniona od turystyki. Obszar wchodzi w fazę konsolidacji (consolidation). Pomimo

obecności wielu firm związanych z sektorem turystycznym, pojawianie się kolejnych jest już

bardzo rzadkie.

Kolejną fazę, stagnacji (stagnation), charakteryzuje osiągnięcie wskaźników

maksymalnej chłonności turystycznej; ruch turystyczny osiąga swoje apogeum. Powoduje to

problemy ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Choć obszar jest rozpoznawalny i ma

utrwalony wizerunek turystyczny, to jednak przestaje być modny. Liczba turystów zaczyna

spadać i coraz większy wysiłek trzeba wkładać w odwrócenie tego procesu. Jednocześnie,

używając butlerowskiego języka, kurort taki zostaje zupełnie „rozwiedziony” ze środowiskiem

geograficznym, w jakim się znajduje. Turysta „zinstytucjonalizowany” to w tym wypadku

„zorganizowany turysta masowy” według rozumienia E. Cohena.

Z fazy stagnacji obszar przejść może do fazy upadku (decline), odchodząc jednocześnie

od wiodącej działalności turystycznej. Na końcowym etapie funkcja turystyczna albo zanika,

albo dany obszar staje się „turystycznym slumsem”. Paradoksalnie na tym etapie wzrosnąć

może zaangażowanie lokalnej społeczności w obsługę ruchu turystycznego, jako że ze względu

na załamanie rynku stać ją na wykup części obiektów składających się na zagospodarowanie

turystyczne. Inną, oprócz fazy upadku, możliwością, jest faza odrodzenia (rejuvenation),

jednak zdaniem R. Butlera nie da się jej wprowadzić bez kompleksowej zmiany atrakcji

(walorów), na jakich oparta jest działalność turystyczna. Często potrzebne do tego jest

zaangażowanie tak władz, jak i sektora prywatnego.

Jak zauważa A. Kowalczyk (2000a), miejscowości, które uległy przekształceniom

funkcjonalnym zgodnie z koncepcją R. Butlera, to na przykład szkockie uzdrowiska nad Firth

47

of Clyde, miejscowości na australijskim wybrzeżu Gold Cost (Nowa Południowa Walia), rejon

Miami Beach na Florydzie, wiele górskich miejscowości uzdrowiskowych w Alpach,

Karpatach i Pirenejach, które z czasem przekształciły się w ośrodki sportów zimowych,

miejscowości nadmorskie nad Morzem Śródziemnym, a także osiedla letniskowe wokół

Warszawy.

Tabela 2.1.1. Cechy charakterystyczne dla poszczególnych faz w modelu cyklu ewolucji obszaru turystycznego podane przez R. Butlera (1980)

Faza w cyklu Cechy Eksploracji (exploration stage)

− mała liczba turystów − indywidualne podróże − duży kontakt: turysta – społeczność lokalna − brak zagospodarowania i usług turystycznych − brak wpływu turystów na gospodarcze i społeczne życie

mieszkańców Wprowadzenia (involvement stage)

− punktowe zagospodarowanie i usługi turystyczne − duży kontakt: turysta – społeczność lokalna − drobne reklamy skierowane do turystów

Rozwoju (development stage)

− stopniowo zanika lokalna przedsiębiorczość − pojawienie się dużych zewnętrznych inwestorów (głównie

związanych z usługami hotelarskimi) − liczba turystów równa jest liczbie mieszkańców lub jest od

niej większa − atrakcje wytwarzane przez człowieka − reklamy na obszarach generujących ruch turystyczny − planowanie i zagospodarowanie obszaru na szczeblu

regionalnym/narodowym − institutionalized tourists (według terminologii E. Cohena)

Konsolidacji (consolidation stage)

− liczba turystów jest większa od liczby mieszkańców − większa część gospodarki związana jest z turystyką − w miastach tworzy się tzw. recreational business district − powstaje niewiele nowych firm turystycznych − mniej dynamiczny wzrost liczby turystów

Stagnacji (stagnation stage)

− przekroczona pojemność turystyczna − wyjście z mody, obszar „oddzielony” od swojego środowiska geograficznego

− nadwyżka bazy noclegowej − częste zmiany własności istniejącego majątku

Upadku (decline stage)

− obszar przestaje być konkurencyjny − zanikająca funkcja turystyczna – zmniejszanie się

atrakcyjności obszaru, malejący ruch turystyczny − przekształcanie się hoteli na domy starości, itp.

Odrodzenia (rejuvenation stage)

− zmiana atrakcji turystycznych, pojawienie się nowego produktu

Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Butlera (1980)

Opisana koncepcja wielokrotnie była w literaturze z zakresu geografii turyzmu

wykorzystywana. Zajmowali się nią m. in. G. R. Hovinen (1981, cyt. za: A. Kowalczykiem

48

2000a), M. Rossi (1985); R. A. Smith (1992; cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a), L. A.

Tooman (1997), D. B. Weaver (1988, 1990, cyt. za: N. Douglasem 1997), P. F. Wilkinson

(1987, cyt. za: N. Douglasem 1997) i inni. W Polsce weryfikację modelu R. Butlera

przeprowadziła m.in. M. Karolczak (2002) na przykładzie Roztocza, dochodząc do wniosku,

iż cykl życia przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej tego obszaru odbiega do modelowego

ujęcia ewolucji obszaru turystycznego według R. Butlera (1980).

Niektóre elementy omawianej koncepcji stały się także przedmiotem krytyki. Np. G.

Shaw i A. M. Williams (1998, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a) uważają, iż przy opisie

całego procesu zbyt słabo została podkreślona rola aktywności gospodarczej ludności

zamieszkującej miejscowość odwiedzaną przez turystów. Z kolei S. Drake (1991, cyt. za: S.

Milne i I. Ateljevic 2001) i G. Priestley i L. Mundet (1998; cyt. za: S. Milne i I. Ateljevic

2001) uznali, iż poprzez upoważnianie mieszkańców do możliwości wpływania na plany

rozwoju, prowadzący do pogarszania się sytuacji cykl ewolucji może zostać

zminimalizowany lub nawet unikniony.

Z punktu widzenia niniejszej pracy wydaje się jednak, iż największe znaczenie w

omawianej koncepcji ma przypisanie poszczególnym fazom różnych elementów

charakteryzujących rozwój gospodarczy. W pierwszej fazie R. Butler (1980) wspomina, iż

obecność turystów ma stosunkowo niewielkie znaczenie dla ekonomicznego życia

mieszkańców. Ledwo mieszkańcy danego obszaru rozpoczną świadczenie usług dla turystów,

w fazie rozwoju zaczynają one być już świadczone przez duże, zewnętrzne firmy. Prowadzi to

w efekcie do uzależnienia gospodarki lokalnej od turystyki (faza konsolidacji) i – w dalszej

kolejności – do upadku znaczenia turystycznego obszaru. Przy niższych cenach na mniej

konkurencyjnym rynku miejscowa ludność może nabyć pewne urządzenia i na powrót zacząć

świadczyć usługi turystyczne (faza upadku). Wynika z tego, iż etapem, na jakim funkcja

turystyczna jest znacząca i może pełnić istotną rolę dla lokalnej gospodarki, jest faza rozwoju,

od momentu, gdy ruch turystyczny staje się masowy. Wcześniej należy się spodziewać raczej

indywidualnych korzyści. Jednak zagrożenie dla tego procesu tkwi w tym, iż (jak zauważa

Autor omawianej koncepcji) w fazie rozwoju usługi zaczynają być świadczone przez firmy

zewnętrzne, które (jak próbowano wykazać wcześniej) nie oddziałują na lokalną gospodarkę

w stopniu tak korzystnym, jak małe przedsiębiorstwa.

Koncepcja przestrzeni turystycznej

Choć, jak wspomniano wcześniej, koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego R.

Butlera jest jedną z najczęściej cytowanych koncepcji w literaturze geografii turyzmu, to

49

jednak w Polsce nie jest ona często weryfikowana empirycznie. Koncepcją, do jakiej

nawiązuje się w znacznie większym stopniu, jest koncepcja przestrzeni turystycznej

zaproponowana przez polskiego badacza, S. Liszewskiego (1995). Należy podkreślić jednak,

iż przestrzenią turystyczną zajmowali się wcześniej także inni autorzy, wśród których

wymienić wypada przede wszystkim J. M. Miosseca (1976, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a,

S. Liszewski i M. Baczwarow 1998), W. S. Preobrazenskiego i in. (1975, cyt. za: A.

Kowalczykiem 2000a, S. Liszewski i M. Baczwarow 1998), czy M. Oppermanna (1993). W

literaturze polskiej przeglądu różnych ujęć przestrzeni turystycznej dokonał B. Włodarczyk

(2007).

S. Liszewski (1995, s. 94) uznał, iż przestrzeń turystyczna to „podprzestrzeń ogólnej

przestrzeni geograficznej i społecznej, której identyfikacja następuje na podstawie przesłanek

funkcjonalnych, konkretnie funkcji, jakie realizowane są w przestrzeni przez szeroko

rozumianą działalność turystyczną”. Przyjmując za punkt wyjścia charakter działalności

turystycznej oraz stopień kształtowania przez nią przestrzeni geograficznej i społecznej

wyróżnił on pięć typów przestrzeni turystycznej.

Typ przestrzeni eksploracji turystycznej charakterystyczny jest dla obszarów, gdzie

odkrywane są dopiero nowe tereny dla działalności turystycznej. „Eksploracja w turystyce

łączy się z dążeniem człowieka do poznania coraz nowych terenów, jego ciekawością

poznawczą i wewnętrzną potrzebą ciągłego odkrywania” (Liszewski 1995, s. 95). Do cech

tego rodzaju przestrzeni zaliczyć należy m.in. ten poznawczy charakter funkcji turystycznej

(tabela 2.1.2).

Typ przestrzeni penetracji turystycznej także charakteryzuje się celami poznawczymi,

jednak skala ruchu turystycznego jest tu bardziej znacząca (czasem może to być nawet

masowy ruch turystyczny), często nie wymagając przy tym noclegu. S. Liszewski (1995)

zalicza tu na przykład wycieczki krajoznawcze, wędkarstwo, grzybobrania, itp.

Forma turystyki, w czasie której turysta (w czasie dłuższego pobytu o charakterze

wypoczynkowym) nawiązuje kontakty z miejscową ludnością, poznaje warunki jej życia,

obyczaje i kulturę, charakteryzuje zdaniem S. Liszewskiego (1995) przestrzeń asymilacji

turystycznej. Typowym przykładem są według Autora obszary wiejskie o rozwiniętej

agroturystyce.

50

Tabela 2.1.2. Cechy typów przestrzeni turystycznej według S. Liszewskiego (1995)

Przestrzeń: Cechy Przykłady obszarów

(według S. Liszewskiego) Eksploracji turystycznej

− mała skala ruchu turystycznego (niewielkie grupy poszukiwaczy przygód, badaczy lub obserwatorów przyrody)

− brak trwałych urządzeń i innych elementów zagospodarowania turystycznego

− funkcja turystyczna o charakterze poznawczym

na świecie: − Himalaje − Antarktyda

w Polsce: − Bieszczady w latach 50. − Bagna Biebrzańskie

Penetracji turystycznej

− ruch turystyczny o znacznej skali i rozmiarach (często masowy, choć może też być nieznaczny)

− niewielkie zagospodarowanie turystyczne − funkcja turystyczna o charakterze poznawczo-

wypoczynkowym (działalność krajoznawcza, krótkotrwały wypoczynek, najczęściej bez noclegów)

w Polsce: − obszary parków narodowych

i krajobrazowych − rezerwaty przyrody − kompleksy leśne − doliny rzek − otoczenie jezior − miasta i jednostki osadnicze

dysponujące walorami kulturowymi

Asymilacji turystycznej

− średnie natężenie ruchu turystycznego − dłuższe pobyty wypoczynkowe − bliski kontakt turysty z miejscową

społecznością − rozpowszechniona agroturystyka − średnie zagospodarowanie turystyczne − funkcja turystyczna o charakterze

wypoczynkowo-poznawczym

w Polsce: − niektóre strefy podmiejskie

dużych miast − Podhale

Kolonizacji turystycznej

− duże natężenie ruchu turystycznego − intensywne zagospodarowanie turystyczne − trwałe zajmowanie i zagospodarowanie przez

obiekty turystyczne nowych terenów, zmieniając ich użytkowanie

− fizjonomia obca krajobrazowo i organizacyjnie danemu obszarowi, czasem „agresywna” dla otoczenia

− funkcja turystyczna o charakterze wypoczynkowym

na świecie: − wybrzeże Morza Śródziemnego we Francji, Hiszpanii i we Włoszech

− wybrzeże Morza Czarnego w Bułgarii i Rumunii

w Polsce: − obszary nadmorskie − Sudety, Beskid Żywiecki,

Beskid Śląski i Beskid Sądecki

− obszary podmiejskie dużych miast („drugie domy”)

Urbanizacji turystycznej

− średnie natężenie ruchu turystycznego − intensywne zagospodarowanie turystyczne − całkowite przekształcenia przestrzeni wiejskich

w przestrzeń miejską − przenoszenie się na stałe mieszkańców miast

na uprzednio skolonizowane turystycznie obszary wiejskie

− funkcja turystyczna o charakterze mieszkaniowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Liszewski 1995

51

Czwartym typem wydzielonym przez cytowanego Autora jest typ przestrzeni

kolonizacji turystycznej. Jako kolonizację S. Liszewski (1995) rozumie tu trwałe zajmowanie

i zagospodarowanie przez obiekty turystyczne nowych terenów, zmieniając jednocześnie ich

użytkowanie. Może to być z jednej strony budowa zagospodarowania turystycznego na tzw.

„surowym korzeniu” (najbardziej symptomatyczne jest to na obszarach nadmorskich), z

drugiej zaś – na obszarach podmiejskich dużych miast oraz w otoczeniu akwenów wodnych

(Liszewski 1995).

W efekcie przemian spowodowanych kolonizacją przestrzeń wiejska przekształca się

w przestrzeń miejską. Mieszkańcy miast przenoszą się na stałe na „skolonizowany” uprzednio

obszar, a w konsekwencji funkcja turystyczna zanika na rzecz funkcji mieszkaniowej. Proces

ten charakterystyczny jest dla typu przestrzeni urbanizacji turystycznej (Liszewski 1995).

W innej swojej publikacji S. Liszewski wraz z M. Baczwarowem (1998) uznali, iż

omówione wyżej typy przestrzeni turystycznej można jednakowoż uznać za fazy rozwoju.

„Atutem takiego podejścia jest uznanie rozwoju turystyki w przestrzeni za proces ciągły,

polegający na przechodzeniu z jednego typu przestrzeni do następnego” (Liszewski,

Baczwarow 1998, ss. 45-46). Podobnie uważa B. Włodarczyk (2006, s. 63), twierdząc, iż

„istnieją obszary, na których historyczne następstwo typów przestrzeni turystycznej może być

jednocześnie traktowane jako etapy (fazy) jej rozwoju, przy czym rozwój ten nie zawsze musi

rozpoczynać się od etapu eksploracji, a niektóre etapy mogą zostać pominięte”. Wydaje się, iż

właśnie ta cykliczność procesu i zachodzące przemiany upodabniają koncepcję przestrzeni

turystycznej do cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera. Obie te koncepcje jako

punkt wyjścia traktują wzrost ruchu turystycznego, choć inne aspekty tego zjawiska są przez

obu Autorów uwypuklane. R. Butler koncentruje się raczej na zmianach w zagospodarowaniu

turystycznym pod wpływem zwiększonego ruchu turystycznego, a także konsekwencjami

przemian dla lokalnej społeczności. Z kolei S. Liszewski zajmuje się raczej przemianami

funkcjonalnymi oraz wpływem obserwowanych zmian na przestrzeń (w sensie fizjonomii

obszaru). Koncepcja S. Liszewskiego (1995) jest ponadto ujęciem regionalnym, a koncepcja

R. Butlera (1980) – punktowym (Liszewski, Baczwarow 1998).

52

Rozdział 3. Metoda badań

W pewnym sensie prowadzimy badania terenowe, ilekroć obserwujemy zachowania społeczne lub uczestniczymy w nich i próbujemy te zachowania zrozumieć, czy to w skali wykładowej, czy w poczekalni u lekarza czy w samolocie. Ilekroć przedstawiamy innym, co udało się nam dostrzec, zdajemy sprawę z naszych dociekań badawczych”

E. Babbie 2006, s.309

Sposób prowadzenia badań zależy w dużej mierze od praktycznych możliwości

zbierania danych w zastanych okolicznościach, co następnie determinuje dobór odpowiednich

technik badawczych. J. Lutyński (2000) wskazuje, iż o metodzie badań decyduje kompleks

technik i sposobów stosowanych w danym badaniu lub typie badań. A zatem poniższy

rozdział zawiera przedstawienie źródeł wykorzystanych przy pisaniu niniejszej pracy, próbę

ich oceny, oraz opis zastosowanych w pracy technik badawczych, które posłużyły do

operacjonalizacji problematyki zarysowanej we wcześniejszych rozdziałach. Instrumentarium

to zostało zaprezentowane według kolejności postępowania badawczego.

Na wstępie należy zaznaczyć, iż w celu dokładnej weryfikacji hipotez badawczych, a

także aby w pełni zrealizować wytyczone cele badawcze, niniejszą pracę podzielono

koncepcyjnie na dwie zasadnicze części, które nazwano I i II etapem badań (rycina 3.1). Na

pierwszym etapie przeprowadzona została wstępna weryfikacja hipotezy głównej jedynie na

podstawie danych statystycznych. W tej części zostały także wyodrębnione gminy, w których

została przeprowadzona szczegółowa weryfikacja hipotezy głównej na podstawie badanych

przypadków, a także weryfikacja hipotezy dodatkowej (II etap badań). Na każdym z tych

dwóch etapów korzystano z innych źródeł informacji i innego instrumentarium technik

badawczych. Zostały one omówione po kolei.

53

Rycina 3.1. Schemat postępowania badawczego wraz z przyjętymi technikami badań

Źródło: opracowanie własne

I etap badań20

W rozdziale 1 zdefiniowane zostały dwa podstawowe pojęcia, wykorzystywane w

pracy: funkcja turystyczna i rozwój lokalny. Wspomniano, iż „lokalny” oznacza w warunkach

polskich gminę – to ona jest podstawową jednostką badania w niniejszej pracy. Aby mówić o

wpływie funkcji turystycznej na rozwój lokalny należało się w pierwszej kolejności przyjrzeć,

jak wygląda zróżnicowanie obu zjawisk w Polsce, jaki jest pomiędzy nimi statystyczny

związek, a także stworzyć punkt wyjścia do dalszych badań terenowych. Aby to osiągnąć,

niezbędne było stworzenie odpowiednich wskaźników operacjonalizujących te zjawiska. Do

tego celu trzeba było pozyskać stosowne dane statystyczne dotyczące obszaru całego kraju

20 Badania prowadzone były w pierwszej połowie 2006 roku

HIPOTEZY

Wstępna weryfikacja na podstawie danych statystycznych

w warunkach kameralnych

wielowymiarowa analiza statystyczna

Dobór gmin do dalszych badań

inwentaryzacja kwerenda w urzędach gmin wywiady swobodne obserwacje bezpośrednie

Weryfikacja w warunkach terenowych

I ETAP BADAŃ

II ETAP BADAŃ

metoda analizy reszt z regresji

T E

C H

N I K

I B A

D A

W C

Z E

WERYFIKACJA HIPOTEZ I WIOSKI

54

(dla wszystkich gmin), które zapewniłyby porównywalność wszystkich jednostek. A zatem

należało zgromadzić takie dane, które w najlepszy możliwy sposób odzwierciedlałyby oba

zjawiska: funkcję turystyczną oraz poziom rozwoju lokalnego. Dane takie uzyskano z

następujących źródeł:

− Głównego Urzędu Statystycznego (Bank Danych Regionalnych; 2004 rok),

− sprawozdawczości budżetowej jednostek samorządu terytorialnego Ministerstwa

Finansów (2004 rok)21,

− Narodowego Spisu Powszechnego (2002 rok)22,

− Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ, 2005 rok),

− Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki (2005 rok).

Wszystkie te dane mają swoje wady i zalety, którymi zawsze obarczone są różnego rodzaju

informacje statystyczne. Z punktu widzenia niniejszej pracy największym problemem jest

występująca w Polsce niedoskonałość danych dotyczących turystyki, i na nie zwrócić tu

należy szczególną uwagę.

Turystyka jest zjawiskiem, które zdefiniować w sposób precyzyjny i nie budzący

zastrzeżeń niezmiernie trudno. Tym bardziej trudno je ująć w sposób statystyczny i

scharakteryzować liczbowo. Co więcej, jest to dziedzina gospodarki ogromnie podatna na

funkcjonowanie w „szarej strefie”, która – jak wiadomo – każdej statystyce umyka23.

Dane dotyczące zagospodarowania i ruchu turystycznego dla Polski (w tym dla gmin)

gromadzone są przez Główny Urząd Statystyczny24. Jeśli chodzi o zmienne takie, jak miejsca

noclegowe, liczba osób korzystających z nich czy liczba udzielonych noclegów, to są one

zbierane wyłącznie dla następujących obiektów: hoteli, innych obiektów hotelowych (od

2005 roku), moteli, pensjonatów, domów wycieczkowych, schronisk (także młodzieżowych i

szkolnych), ośrodków wczasowych, kolonijnych i szkoleniowo-wypoczynkowych, domów

pracy twórczej, zespołów ogólnodostępnych domków turystycznych, kempingów i pól

biwakowych. Do 2002 roku włącznie GUS gromadził także dane dotyczące kwater

agroturystycznych i pokoi gościnnych (kwater prywatnych), jednak począwszy od 2003 roku

21 Za udostępnienie danych z BDR GUS i Ministerstwa Finansów Autorka serdecznie dziękuje Profesorowi Pawłowi Swianiewiczowi i Doktorowi Wojciechowi Dziemianowiczowi z Zakładu Rozwoju i Polityki Lokalnej Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. 22 Za udostępnienie tych danych Autorka serdecznie dziękuje Doktorowi Maciejowi Smętkowskiemu z Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG Uniwersytetu Warszawskiego. 23 Na przykład według szacunków A. Szwichtenberga (2006) „szara strefa” na polskim wybrzeżu Bałtyku to 38,7% ogólnej liczby miejsc noclegowych. 24 Badacze zajmujący się turystyką są raczej zgodni co do tego, że danym GUS daleko do doskonałości. Przykładowo A. Szwichtenberg (2006) podaje, że w gminach nadmorskich według danych GUS baza noclegowa w latach 1985-2002 zmniejszyła się o 33,7%, a tymczasem badania własne tegoż autora wykazały, że baza ta znacznie się powiększyła.

55

takich danych już nie zbiera. Jest to jeden z największych mankamentów polskiej statystyki z

zakresu turystyki. Innym problemem jest to, że GUS nie dysponuje w tym zakresie

informacjami dla obszaru całej Polski. Przykładowo, w roku 2002 udało się zebrać dane

zaledwie dla 1390 gmin. W roku 2004 były to już 1304 gminy, a więc niewiele ponad połowa

wszystkich jednostek w Polsce. Jak twierdzą pracownicy GUS, dzieje się tak z dwóch

przyczyn. Po pierwsze, nie wszystkie obiekty odsyłają do GUS wypełnione formularze (jak

można dowiedzieć się w GUS, jest to znaczna liczba obiektów)25. Po drugie, istnieją gminy,

w których nie ma żadnych miejsc noclegowych, i wówczas takie gminy w bazie się po prostu

nie pojawiają (Derek 2005a).

Pomimo tych braków i niedoskonałości należy zwrócić uwagę, że z punktu widzenia

prowadzonych w niniejszej pracy badań nie są istotne liczby bezwzględne określające bazę

noclegową i skalę ruchu turystycznego, lecz zróżnicowanie zjawiska między gminami. Można

przyjąć założenie, że dane w poszczególnych gminach są obarczone takimi samymi błędami

niedoszacowania – pozwala to je między sobą porównywać. Ponadto dane GUS mają

podstawową zaletę: są jedynymi dostępnymi danymi statystycznymi informującymi

jednocześnie o miejscach noclegowych i ich wykorzystaniu dla wszystkich (przynajmniej

teoretycznie) gmin w Polsce. Biorąc powyższe pod uwagę, dane te zostaną w omawianych tu

badaniach wykorzystane. Ponadto jedna z ich największych ułomności, jaką jest brak danych

o kwaterach prywatnych i agroturystycznych, zostanie (przynajmniej w części dotyczącej

liczby miejsc noclegowych) naprawiona.

Otóż poczynając od 2005 roku informacje dotyczące miejsc noclegowych w

kwaterach prywatnych i agroturystycznych zaczął gromadzić Departament Turystyki

Ministerstwa Gospodarki za pomocą ankiety skierowanej do urzędów gmin26. Ankieta ta nie

objęła niestety stopnia wykorzystania tych miejsc. Jej stopa zwrotu była niezwykle wysoka i

w 2005 roku wyniosła 93%. A zatem, aby poszerzyć informację o liczbie miejsc noclegowych

w polskich gminach, połączono dane z obu źródeł: do tych gromadzonych przez GUS, nie

obejmujących kwater prywatnych i agroturystycznych, dodano liczbę miejsc noclegowych

pozyskaną z badań prowadzonych przez Ministerstwo Gospodarki. Dzięki takiemu zabiegowi

o 96%. gmin w Polsce (2374 jednostki) otrzymano przybliżone informacje dotyczące liczby

miejsc noclegowych (tabela 3.1.1). Dodać można, że spośród tych gmin, o których nie ma

25 Tzw. formularz KT 1 (za 11 miesięcy bez lipca) i KT 1A (za miesiąc lipiec) wysyłane są do wszystkich obiektów noclegowych, które istnieją w bazie GUS (aktualizacja dokonywana jest mniej więcej co kwartał). Następnie obiekty zobligowane są do odesłania formularzy do regionalnych urzędów statystycznych, skąd informacje przesyłane są do GUS. 26 Zgodnie z art. 38 ustęp 3 Ustawy o usługach turystycznych wójt, burmistrz lub prezydent miasta prowadzi ewidencję obiektów świadczących usługi hotelarskie ze względu na miejsce ich położenia.

56

żadnej informacji statystycznej w GUS, a które odesłały ankiety do Ministerstwa (1070

jednostek – por. tab. 3.1.1), zgodnie z tymi ankietami w nieznacznie ponad 50%. gmin nie ma

żadnych miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych i agroturystycznych. Można zatem

domniemywać, iż nie ma tam żadnych miejsc noclegowych, i dlatego nie ma o nich w GUS

informacji27.

Tabela 3.1.1 Źródła danych dotyczących miejsc noclegowych dla gmin w Polsce Główny Urząd

Statystyczny (liczba gmin) + –

Departament Turystyki Ministerstwa Gospodarki (liczba gmin)

+ 1223 1070

– 81 104

„+” oznacza obecność danych z danego źródła; „-” oznacza brak danych z danego źródła Źródło: opracowanie własne

Jak wspomniano wyżej, oprócz scharakteryzowanych bliżej danych pochodzących z

GUS i tych z Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, zgromadzony został także

szereg danych statystycznych pozyskanych z innych źródeł (Ministerstwo Finansów,

KOBiDZ i Narodowy Spis Powszechny). Dane te miały posłużyć zdefiniowaniu funkcji

turystycznej i poziomu rozwoju lokalnego na potrzeby dalszych analiz. W tym celu stworzona

została baza danych, obejmująca wszystkie gminy w Polsce z jednej strony, a szereg

zmiennych je charakteryzujących – z drugiej. Dzięki temu możliwe stało się stworzenie

wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej, którego konstrukcja merytoryczna zostanie

szczegółowo opisana w kolejnym rozdziale, a także wstępna weryfikacja głównej hipotezy

badawczej.

Z uwagi na bardzo dużą liczbę obserwacji (2478) do badań na tym etapie

wykorzystane zostały ilościowe metody analizy przestrzennej, zwane też wielowymiarową

analizą statystyczną28. Przy grupie obejmującej wszystkie gminy w Polsce nie ma bowiem

możliwości, aby wnioskować o całości populacji bez użycia technik statystycznych. Do

konstrukcji wspomnianego wyżej wskaźnika funkcji turystycznej wykorzystano standaryzację

zmiennych. Wśród innych, wykorzystywanych w niniejszej pracy, metod wielowymiarowej

analizy statystycznej wymienić należy także:

− średnią arytmetyczną 27 Jak wspomniano, badania Ministerstwa Gospodarki objęły tylko miejsca noclegowe, nie objęły natomiast ich wykorzystania, a zatem dane dotyczące ruchu turystycznego wykorzystywane w pracy są wyłącznie danymi GUS. 28 Zdaniem P. Swianiewicza (1996) analiza pośrednia poprzez zestaw wskaźników jest w prowadzonych w Polsce badaniach bardzo często niedoceniana. Metoda ta jest dużo częściej spotykana np. w krajach anglosaskich, jak chociażby w pracach L. J. Sharpe’a i K. Newtona czy też T. N. Clarka i L. Fergusson.

57

− medianę

− odchylenie standardowe

− współczynnik korelacji liniowej Pearsona29.

Dobór gmin do dalszych badań

Opisany wyżej etap badań kameralnych pozwolił na zrealizowanie dwóch celów. Po

pierwsze, funkcja turystyczna została ujęta liczbowo, co z kolei pozwoliło na pokazanie

zróżnicowania zjawiska w całym kraju, oraz umożliwiło wybranie spośród wszystkich

jednostek takich przypadków, które będą interesujące z punktu widzenia dalszych, bardziej

szczegółowych badań. Po drugie, zweryfikowana została prawdziwość twierdzenia (na razie

za pomocą bardzo ogólnego i prostego sposobu, jak korelacja zmiennych), że zachodzi

związek pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym. Cele kontynuowania badań na

poziomie bardziej szczegółowym były następujące:

− dokładne, szczegółowe zbadanie, w jakim stopniu rozwinięta jest w danej gminie

funkcja turystyczna (w tym głównie określenie istniejącego zagospodarowania

turystycznego i jego specyfiki);

− zbadanie powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami składającymi się na

definicję funkcji turystycznej w danej gminie, zwłaszcza powiązania pomiędzy

zagospodarowaniem turystycznym a walorami turystycznymi;

− zbadanie, w jakim stopniu poziom rozwoju lokalnego w badanej gminie można

wytłumaczyć poziomem rozwoju funkcji turystycznej;

− poznanie skali zaangażowania ludności w działalność związaną z turystyką;

− próba określenia warunków, w jakich funkcja turystyczna może wpływać na rozwój

lokalny i powodować znaczące efekty mnożnikowe, oraz takich, jakie mogą ten

wpływ ograniczać bądź też uniemożliwiać,

− określenie roli czynników egzogennych i endogennych w kształcie relacji pomiędzy

funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym.

Aby cele te osiągnąć, najbardziej zasadne wydało się przeprowadzenie dokładniejszych badań

terenowych w wybranych do tego celu gminach, które stały się studiami przypadków (case

studies). A zatem kolejnym krokiem postępowania badawczego był wybór gmin, które w

29 Duża liczba podręczników z zakresu statystyki, jak również opisów metod przez autorów chętnie je stosujących powoduje, iż przytaczanie w niniejszej pracy matematycznych wzorów na korzystanie z wymienionych metod statystycznych nie ma większego sensu. Tym bardziej, iż są to standardowe metody, które są powszechnie stosowane w naukach społecznych, przyrodniczych, i in.

58

najpełniejszy sposób pozwoliły zrealizować postawione cele. Wybór ten został dokonany na

bazie przeprowadzonych badań ogólnych, głównie przy wykorzystaniu wskaźnika funkcji

turystycznej. Wydawało się, że przypadkami szczególnie interesującymi były takie gminy, w

których różnice między funkcją turystyczną a poziomem rozwoju będą największe, to jest

gminy, w których na podstawie obliczeń statystycznych wydawało się, że przy tak dobrze

rozwiniętej funkcji turystycznej poziom rozwoju jest dużo gorszy aniżeli można by

oczekiwać, bądź też przeciwnie – zaskakująco dobry. Pierwszy przypadek wskazywałby, że w

gminach takich istnieją jakieś inne czynniki, które uniemożliwiają wpływ turystyki na rozwój

(jakie?!), a drugi, że można liczyć na znaczący efekt mnożnikowy wytworzony przez

turystykę.

Aby wybrać gminy, które w najpełniejszy sposób będą spełniały powyższe kryteria,

posłużono się metodą analizy reszt z regresji. U źródeł tej metody leży założenie, że

występuje związek między dwoma zjawiskami, i jedno zjawisko zależy od drugiego. W

przypadku niniejszych badań zmienną niezależną jest funkcja turystyczna, a to, co jest

przedmiotem dociekań, to to, w jakim stopniu tłumaczy ona poziom rozwoju lokalnego, który

jest tu zmienną zależną (wskaźnikiem określającym rozwój lokalny na tym etapie są dochody

własne wraz z udziałem w podatkach centralnych per capita – por. rozdział 1). Jeśli poziom

rozwoju można by w stu procentach wytłumaczyć rozwiniętą funkcją turystyczną, tzn.

zależność byłaby pełna, „reszty” miałyby wartość zerową. Ich wartość informuje bowiem, o

ile empiryczne wartości zmiennej zależnej odbiegają od wartości, jakie przewiduje model

regresji. Reszta z regresji jest zatem różnicą między wartością obserwowaną (przewidywaną

przez model regresji) a wartością oszacowaną (obliczoną, empiryczną). Podstawową postacią

reszty regresji jest Ycn – Yn, gdzie Yn oznacza obserwowaną wartość Y w n-tej jednostce

przestrzennej, zaś Ycn oznacza obliczoną (oszacowaną) wartość Y dla n-tej jednostki

przestrzennej (Thomas 1973). A zatem, jeśli w jednostkach przestrzennych reszty z regresji

przyjmują wartości ujemne, oznacza to, że szacowane wartości zmiennej zależnej są mniejsze

niż wartości obserwowane (Ycn < Yn). I odwrotnie – wartości zmiennej zależnej są dodatnie

wówczas, gdy to wartość obserwowana zmiennej zależnej jest mniejsza od wartości

oszacowanej (Ycn > Yn).

Tak zarysowana metoda wydawała się być właściwym narzędziem służącym do

selekcji jednostek do dalszych badań. Umożliwiła uszeregowanie wszystkich gmin w

kolejności według wartości reszty, a następnie wybór przypadków o skrajnych wartościach.

Wysokie bezwzględne wartości reszt z regresji świadczą bowiem o tym, że czynnik

uwzględniany w analizie jako czynnik niezależny jest niewystarczający, tzn. w niewielkim

59

stopniu wyjaśnia zmienną zależną. „W kontekście geograficznym można resztę z regresji

zdefiniować jako tę część wielkości, osiąganej przez zjawisko w danej jednostce

przestrzennej, która jest niezależna od związków przestrzennych zachodzących między tym

zjawiskiem a czynnikami włączonymi do badania” (Thomas 1973). W prezentowanych

badaniach oznacza to, że funkcja turystyczna nie jest czynnikiem w pełni wyjaśniającym

poziom rozwoju w danej gminie, i traktując tę gminę jako studium przypadku należało się

dowiedzieć, dlaczego tak jest. Dlaczego w danej jednostce, przy tak dobrze rozwiniętej

funkcji turystycznej, poziom rozwoju jest tak niski, albo tak wysoki? Na to pytanie można

odpowiedzieć studiując szczegółowo taki przypadek. Zaproponowana metoda selekcji takich

przypadków wydaje się być metodą bardzo trafną.

Dodać należy, iż stosowanie metody analizy reszt z regresji ma najczęściej na celu

poszukiwanie dalszych czynników, które w większym stopniu wyjaśnią wartości zmiennej

zależnej. Jednak celem niniejszej pracy nie jest wyjaśnianie poziomu rozwoju lokalnego za

pomocą jak największej liczby zmiennych. A zatem do analizy nie zostały włączone żadne

inne zmienne niezależne poza funkcją turystyczną, choć wiadomo, że nie wyjaśni ona

zmiennej zależnej (poziomu rozwoju zoperacjonalizowanego poprzez dochody własne per

capita) w znaczącym stopniu. Celem tej analizy było bowiem wychwycenie gmin, gdzie

funkcja turystyczna wytwarza efekt mnożnikowy, który także może być tym dodatkowym

czynnikiem wpływających na wartości zmiennej zależnej. A zatem spośród gmin o wysokich

resztach z regresji wybrane zostały tylko gminy z bardzo dobrze rozwiniętą funkcją

turystyczną, aby w największym możliwym stopniu wykluczyć oddziaływanie innych

czynników. Proces ten został omówiony dokładniej w rozdziale 4.

E. Thomas (1973, s. 102), opisując zastosowanie tej metody w badaniach

geograficznych, uważa, iż jedną z trzech sytuacji, w jakiej reszty z regresji są szczególnie

przydatne, jest właśnie „wyróżnianie oraz selekcja specyficznych obszarów, przewidzianych

do badań terenowych”. I dalej: „Intensywne badania terenowe w wyselekcjonowanych

jednostkach przestrzennych są innym sposobem podejścia badawczego, stosowanego w wielu

dyscyplinach naukowych. Zastosowanie map z regresji do selekcji takich obszarów stanowi

zatem piękny przykład równowagi między technikami statystycznymi a badaniem

bezpośrednim” (Thomas 1973, ss.112-113).

60

II etap badań30

Opisywane do tej pory postępowanie badawcze, z udziałem wybranych technik

statystyczno-matematycznej analizy przestrzennej i metody analizy reszt z regresji,

prowadzone było w warunkach kameralnych. Jego wyniki posłużyły do wyboru gmin, które

zostały w pracy potraktowane jako studia przypadków. Aby zweryfikować prawdziwość

przyjętych wcześniej hipotez w warunkach terenowych i zrealizować postawione w pracy na

tym etapie cele badawcze, w gminach tych przeprowadzono badania terenowe za pomocą

kilku technik badawczych: inwentaryzacji, kwerendy w urzędach gminnych, oraz dwóch

technik badań jakościowych: wywiadu swobodnego i obserwacji bezpośredniej.

Inwentaryzacja w badanych gminach przeprowadzona była w związku z brakiem

odpowiednich danych dotyczących zagospodarowania turystycznego. Sposób prowadzenia

inwentaryzacji był identyczny we wszystkich czterech gminach. Polegał on tym, że stworzone

zostały kategorie infrastruktury turystycznej, a następnie zliczono w ich ramach wszystkie

obiekty, które zauważono w terenie31.

Ponadto w każdym przypadku przeprowadzono w urzędzie gminy kwerendę, przede

wszystkim w zakresie pozyskania danych z ewidencji działalności gospodarczej. W każdej

gminie (oprócz gminy Mikołajki, gdzie materiał przesłany został pocztą na dyskietce) urzędy

gmin udostępniły księgi ewidencji działalności gospodarczej, z których zliczone zostały

przedsiębiorstwa świadczące usługi uznane za turystyczne (kategorie usług były identyczne

dla wszystkich gmin) i zarejestrowane w gminie. W jednej z gmin zdarzyło się, że w

rejestrach znajdowały się podmioty, które jako miejsce prowadzenia działalności

gospodarczej podawały miejsce inne, niż gmina będącą przedmiotem badania, oraz że w

rejestrach pojawiały się osoby zameldowane na terenie innej gminy. Przypadki te nie zostały

uwzględnione. W pierwszej sytuacji dlatego, że nie jest to związane z zagospodarowaniem

występującym na terenie badanej gminy (były to z resztą sytuacje sporadyczne), zaś w drugim

przypadku urzędnik gminny zajmujący się ewidencją działalności gospodarczej przyznał, że

rejestrowanie firm spoza gminy ale działających na jej terenie dokonywane było bardzo

wybiórczo i tylko do pewnego momentu (początek roku 2006). Ponadto nie było takich

danych dla pozostałych gmin, co od razu wykluczałoby możliwość ich porównywania.

30 Badania te prowadzone były w lipcu 2006 roku (gmina Mikołajki), sierpniu 2006 roku i sierpniu 2007 roku (gmina Rewal) oraz w październiku 2006 roku (gminy Cisna i Krempna) 31 Jeśli chodzi o kwatery prywatne, gospodarstwa agroturystyczne itp. to liczone były te z nich, na których znajdowała się informacja o wynajmowanych pokojach i możliwości udzielenia noclegu. Liczono także takie kwatery, które pomimo braku tabliczki w sposób oczywisty świadczyły usługi noclegowe – na przykład dom, który miał 4 piętra, a na podwórku znajdowało się kilka samochodów z rejestracjami z różnych województw. Inwentaryzacji poddano tylko otwarte (ogólnodostępne) usługi turystyczne.

61

Jeśli chodzi o wyniki badań jakościowych, prowadzonych za pomocą obserwacji

bezpośredniej i wywiadu swobodnego, to nie zostały one w pracy usystematyzowane. Były

one pobocznymi technikami, które służyły raczej pogłębianiu wiedzy Autorki o terenie,

rozpoznaniu stanu faktycznego dotyczącego zagospodarowania turystycznego gminy i jej

turystycznej dostępności, dotarciu do pisanych źródeł informacji o gminie, a także poznaniu

subiektywnej opinii o historii rozwoju turystyki czy funkcjonowaniu lokalnych władz

samorządowych, itp. Ich celem było raczej naświetlenie tła dla funkcjonowania badanych

gmin turystycznych oraz właściwe poznanie przez Autorkę terenu. Wywiady swobodne

prowadzono m.in. z osobami świadczącymi usługi turystyczne (głównie wynajmującymi

kwatery prywatne i prowadzącymi gastronomię), osobami działającymi w trzecim sektorze na

terenie gmin, czy urzędnikami gminnymi. Poza luźno i wybiórczo prowadzonymi notatkami

wywiady i obserwacje nie były systematycznie rejestrowane, co zgodnie z wymogami

prowadzenia tego typu badań powinno mieć miejsce (Babbie 2006). W związku z tym także

wyniki tych dociekań są w pracy traktowane bardzo ostrożnie i zostały w niej raczej

zasygnalizowane aniżeli przedstawione w postaci konkretnych wyników badań.

Wnioski sformułowane w wyniku obróbki materiału empirycznego zostały w pracy

zaprezentowane w następnych rozdziałach. I etap badań, dotyczący analiz dla obszaru całej

Polski i doboru gmin do badań lokalnych, omówiony został w rozdziale 4. Wyniki badań

terenowych (II etap) zamieszczone zostały w rozdziałach 5 i 6.

Na koniec należy wspomnieć, że przy przygotowywaniu pracy korzystano z kilku

programów komputerowych. Obliczenia statystyczne przeprowadzono za pomocą programu

SPSS i Microsoft Excel. Do wykonywania map wykorzystano programy MapInfo oraz

CorelDraw.

62

Rozdział 4. Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce

4.1 Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej

Turystyka – jak wiele innych zjawisk – nie „zamyka” się w granicach

administracyjnych. Oczywiste jest, że obszary recepcji ruchu turystycznego są pochodną

walorów i/lub zagospodarowania turystycznego, co zazwyczaj nie ma związku z granicami

administracyjnymi. Pojęcie funkcji turystycznej zamykającej się w granicach gminy jest

pojęciem w pewnym sensie sztucznym. Tym niemniej w różnego rodzaju badaniach nad

ruchem turystycznym, funkcją turystyczną, czy też w badaniach dotyczących związków

między turystyką a innymi sferami działalności społeczno-gospodarczej, a także rozwojem

regionalnym i lokalnym, istnieje potrzeba statystycznego ujęcia funkcji turystycznej;

możliwości zoperacjonalizowania jej. Takie ujęcie pozwala m.in. na pokazanie natężenia

zróżnicowania występowania funkcji turystycznej w Polsce. Jak zauważają M. Bednarska i in.

(2002, s. 21), „bez uwzględnienia ujęcia gminnego nie sposób prowadzić jakichkolwiek

badań i stosować metod, uwzględniających dane dotyczące wybranego obszaru”. Zamknięcie

funkcji turystycznej w granicach gmin jest bardzo przydatnym narzędziem umożliwiającym

dalsze dociekania związane chociażby z wpływem turystyki na rozwój lokalny. Zdaniem A.

Kowalczyka (1998) w warunkach polskich gmina jest optymalnym układem lokalnym.

Jednak aby pokazać zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce według gmin, można

posłużyć się prawie wyłącznie takimi zmiennymi, jakie uwzględnia polska statystyka, co jest

pewnym ograniczeniem, z którego należy zdawać sobie sprawę. Jak mówi cytowany wyżej A.

Kowalczyk (1998), gminę jako przedmiot badań można rozpatrywać w dwóch aspektach: (1)

jako podstawową przestrzenną jednostkę badawczą w analizach obejmujących większy obszar

(np. kraj) oraz (2) jako samodzielny przedmiot badań. W tej części pracy gmina rozpatrywana

jest w pierwszym wymienionym przez przytoczonego Autora ujęciu, natomiast w dalszej

części rozpatrywana będzie w tym drugim. Jak zasygnalizowano już w rozdziale 1, gminy, w

których rozwinięta jest funkcja turystyczna, nazywane są w pracy gminami turystycznymi.

Na podstawie zamieszczonej w rozdziale 1 analizy różnych definicji funkcji

turystycznej oraz różnych podejść badaczy zajmujących się tą tematyką, najbardziej zasadne

wydaje się skonstruowane wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej w oparciu o trzy

elementy: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne (rozumiane także jako obecność

infrastruktury i usług turystycznych) oraz ruch turystyczny. Każdemu z tych trzech modułów

63

składających się na wskaźnik syntetyczny przyporządkowano po 2 lub 3 zmienne (w sumie

jest ich 8), i każdy moduł ma dla ostatecznej wartości syntetycznej wskaźnika takie samo

znaczenie (taką samą wagę). Wykaz szczegółowych zmiennych, nadawane im wagi oraz

źródła danych przedstawiono w tabeli 4.1.1 (Derek 2007a).

Tabela 4.1.1. Zmienne tworzące wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej

Zmienne i wagi Zmienna Źródło danych Rok

Walory turystyczne

Walory przyrodnicze

(1/2)

% obszarów chronionych w powierzchni gminy

GUS 2004

% lasów GUS 2004 Walory

antropogeniczne (1/2)

liczba obiektów wpisanych do rejestru zabytków w gminie w przeliczeniu na powierzchnię

KOBiDZ poł. 2005

Zagospoda-rowanie

turystyczne

Miejsca noclegowe (1/2)

liczba miejsc noclegowych per capita

GUS, Departament Turystyki

Ministerstwa Gospodarki

2004 2005

Usługi turystyczne

w gminie (1/2)

% osób zatrudnionych w sekcji H Narodowy Spis

Powszechny 2002

% firm zarejestrowanych w sekcji H według systemu Regon

GUS 2004

Ruch turystyczny

1/2 liczba osób korzystających z noclegów per capita

GUS 2004

1/2 liczba udzielonych noclegów per capita

GUS 2004

Źródło: opracowanie własne

Walory turystyczne

Walory turystyczne najczęściej dzieli się na walory przyrodnicze i

pozaprzyrodnicze/antropogeniczne (Gołembski 1999, Kowalczyk 2000a, Liszewski 2002a).

Wśród walorów przyrodniczych wyróżnia się m.in. wody powierzchniowe, skały, wąwozy,

doliny i przełomy rzecze, wodospady, warunki klimatyczne, jaskinie, osobliwości fauny i

flory, a także parki narodowe i krajobrazowe, oraz wiele innych cech środowiska. Dla pełnej

charakterystyki walorów przyrodniczych danego terenu należałoby niewątpliwie dokonać

pełnej ich inwentaryzacji i waloryzacji. W Polsce danych statystycznych dla walorów

przyrodniczych w podziale na gminy praktycznie nie ma. Brakuje odpowiednich informacji o

udziale wód w powierzchni gminy, zróżnicowaniu rzeźby, czy też różnorodności flory i

fauny32. Z tego też powodu dla określenia walorów przyrodniczych na potrzeby niniejszej

32 Tego rodzaju zagadnienia są często prezentowane, ale w układzie jednostek fizycznogeograficznych a nie administracyjnych

64

pracy posłużono się zaledwie dwoma wskaźnikami, których ważną zaletą jest dostępność

danych dla całej Polski. Są to lesistość oraz występowanie obszarów chronionych.

Lasy odgrywają wśród wszystkich walorów przyrodniczych rolę szczególną. Zdaniem

A. Kowalczyka (2000a) ich istotne znaczenie (a zwłaszcza obecności większych zespołów

leśnych) odzwierciedlają kierunki wyjazdów weekendowych czy lokalizacja drugich domów.

Także K. Kożuchowski (2005, s. 89) uważa, że „lasy stanowią najatrakcyjniejsze i poznawczo

najbogatsze zbiorowiska leśne, umożliwiające realizację wielu celów wycieczek

przyrodniczych”. Las jako istotny walor turystyczny wymieniają także J. Warszyńska i A.

Jackowski (1979) oraz S. Liszewski (2002a). Jak zauważa A. Krzymowska-Kostrowicka

(1997), dla człowieka wypoczywającego na danym obszarze bardzo duże znaczenie ma tzw.

bioklimat rekreacyjny (bioklimat warstwy powietrza sięgającej 2 metry od powierzchni

gruntu), a choć bioklimat jest efektem wzajemnego oddziaływania czynników fizycznych,

chemicznych, biologicznych i antropogenicznych, to jednak w największym stopniu związany

jest on z typem szaty roślinnej jaki jest na danym terenie. Nie każdy rodzaj lasu ma

pozytywne oddziaływanie na organizm człowieka, jednak niewątpliwie obecność lasów

podnosi jakość środowiska. Lesistość jest także często wykorzystywanym elementem

waloryzacji środowiska przyrodniczego dla potrzeb turystyki i oceny jego atrakcyjności –

m.in. u D. Sołowiej (1992; cyt. za: K. Kożuchowskim 2005), K. Dubel (2000; cyt. za: K.

Kożuchowskim 2005) czy M. I. Milewskiej (1990; cyt. za: K. Kożuchowskim 2005) oraz u G.

Gołembskiego (1999, 2002a) i R. Seweryn (2003).

Równie ważną rolę odgrywa występowanie obszarów chronionych. Jest to sprawa

bardziej złożona, bowiem nie zawsze występowanie danej formy ochrony przyrody sprzyja

rozwojowi turystyki – np. do ścisłych rezerwatów nie można w ogóle wchodzić. Tym

niemniej obejmowanie fragmentów środowiska ochroną jest dla turysty informacją, że na

danym obszarze występuje coś cennego, że przyroda charakteryzuje się jakimiś

wartościowymi cechami odróżniającymi dany obszar od innego. K. Kożuchowski (2005)

uważa, że choć normy ochrony przyrody stanowią barierę jej ochrony, to jednak obiekty i

obszary chronionej przyrody stają się atrakcjami turystycznymi. O istotnym znaczeniu

obszarów chronionych dla turystyki wspominają także G. Gołembski (1999), A. Kowalczyk

(2000a) oraz S. Liszewski (2002a).

Takie ujęcie walorów przyrodniczych, ograniczające się do dwóch powyższych

czynników, niewątpliwie charakteryzuje się dwoma największymi wadami:

nieuwzględnieniem wód powierzchniowych oraz zróżnicowania rzeźby. Należy przyznać, iż

są to znaczne braki, w dużym stopniu upraszczające wskaźnik. Jednak nawet gdyby dane

65

dotyczące udziału wód powierzchniowych istniały w module gminy, to musiałyby one

uwzględniać także dostęp do wód i ich przydatność do uprawiania turystyki, aby wykluczyć

na przykład stawy rybne, zbiorniki wody pitnej, zbiorniki przemysłowe, itp. Dane geodezyjne

obejmują powierzchnie zajęte przez wody, ale wyodrębnienie z nich wód powierzchniowych

przydanych dla turystyki i rekreacji byłoby w skali całej Polski praktycznie niewykonalne bez

studiów terenowych obejmujących wszystkich polskie gminy. Nierozwiązany pozostaje także

problem największego wodnego waloru, czyli morza. Powierzchnia gmin nie obejmuje

morza, a zatem mogłoby się okazać, że na obszarze gmin nadmorskich nie występują wody!

Wszystkie te problemy sprawiły, że – zdając sobie sprawę z istotności obecności wód dla

rozwoju turystyki – zmienna ta nie mogła być uwzględniona w konstruowanym wskaźniku.

Wydaje się, że takie uproszczenie ujęcia walorów przyrodniczych w ogólnym wskaźniku jest

jednak mniejszym złem aniżeli pominięcie walorów przyrodniczych w ogóle. Tym bardziej,

że te najatrakcyjniejsze obszary wodne (w tym również i nadmorskie!) zostały w znacznym

stopniu uwzględnione w postaci czynnika obszarów chronionych.

Drugą grupą walorów turystycznych są walory pozaprzyrodnicze (antropogeniczne).

Do tej grupy zalicza się muzea, obiekty historyczno-wojskowe, miejsca martyrologii, imprezy

kulturalne, miejsca ruchu pielgrzymkowego, zabytki architektury i budownictwa, zabytki

działalności gospodarczej i techniki, i in. (Kowalczyk 2000a, Lijewski i in. 2002). W

skonstruowanym wskaźniku poziomu rozwoju funkcji turystycznej walory pozaprzyrodnicze

reprezentowane są przez gęstość występowania zabytków nieruchomych, wpisanych do

rejestru zabytków33. Podkreślić należy, że rejestr zabytków uwzględnia oprócz tradycyjnie

rozumianych zabytków architektury i budownictwa także obiekty historyczno-wojskowe (np.

twierdza Boyen w Giżycku, twierdza w Kłodzku), miejsca martyrologii (np. obóz

koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, teren obozu na Majdanku w Lublinie)

czy też zabytki techniki (np. kanał Ostróda-Elbląg). Widać zatem, że zaproponowany

wskaźnik dość szeroko ujmuje walory antropogeniczne.

Aby zweryfikować, czy ten sposób statystycznego ujęcia walorów turystycznych nie

upraszcza rzeczywistości zbyt bardzo (bardziej niż szczegółowe podejścia możliwe dla

mniejszych obszarów), przeprowadzony został pewien test. Wskaźnik ten porównano ze

sposobem ujęcia walorów turystycznych przez zespół G. Gołembskiego (1999). Autorzy Ci

policzyli walory turystyczne gmin dawnych województw szczecińskiego i gorzowskiego (w

sumie 94 jednostki). Wykorzystali takie zmienne, jak: udział lasów (waga cechy: 0,2), udział

33 Dane te zostały zgromadzone przez zliczanie liczby zabytków w każdej gminie z listy udostępnionej przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w dniach 10 – 20 stycznia 2006 r. Stan na czerwiec 2005 r.

66

łąk i pastwisk (0,04), udział pozostałych gruntów i nieużytków (0,08), rzeki według klasy

czystości (0,08), jeziora według klasy czystości (0,12)34, ważniejsze zabytki na terenie gminy

(0,12), muzea na terenie gminy (0,08), udział powierzchni obszarów chronionych (0,12),

liczba targów, wystaw i imprez w roku (0,08) oraz szlaki turystyczne (0,08). Wartość

wyliczonego przez nich wskaźnika określającego walory turystyczne została skorelowana ze

skonstruowanym w niniejszej pracy wskaźnikiem walorów turystycznych dla analizowanych

przez zespół G. Gołembskiego 94 gmin. Okazało się, że istotność statystyczna tak policzonej

korelacji była bardzo wysoka (na poziomie ≤ 0,001), zaś współczynnik liniowej korelacji

Pearsona wyniósł aż 0,721.

Na podstawie tak przeprowadzonej weryfikacji widać, że pomimo, iż do analizy

walorów turystycznych w niniejszej pracy wykorzystano zaledwie trzy zmienne, to wyniki dla

badanych gmin w bardzo niewielkim stopniu odbiegają od wyników analizy przeprowadzonej

na podstawie dziesięciu zmiennych. Wydaje się zatem, iż zaprezentowane w pracy podejście

jest wystarczające, zwłaszcza, że wskaźnik ten nie ma służyć głębokiej analizie

zróżnicowania walorów turystycznych w Polsce, lecz ma być wykorzystany jako jeden z

trzech elementów definiujących funkcję turystyczną.

Zagospodarowanie turystyczne

O. Rogalewski (1974) dzieli zagospodarowanie turystyczne na bazę noclegową,

żywieniową (gastronomiczną), komunikacyjną i bazę towarzyszącą. Jak zauważa A.

Kowalczyk (2000a), dla turystyki szczególne znaczenie mają obiekty związane z usługami

noclegowymi. Także zdaniem A. Szwichtenberga (2006) baza noclegowa to podstawowy

miernik rozwoju funkcji turystycznej. Wielu badaczy, począwszy od takich klasyków jak P.

Defert, wykorzystuje tylko tą zmienną do określenia funkcji turystycznej obszaru (por.

rozdział 1.1). Podkreślić należy, że w przypadku pozostałych trzech rodzajów infrastruktury

oprócz problemu z brakiem danych statystycznych występuje także problem związany z tym,

że są one w największym stopniu paraturystyczne, a więc służące nie tylko turystom, ale

także mieszkańcom.

A zatem pierwszą zmienną charakteryzującą zagospodarowanie turystyczne w

skonstruowanym wskaźniku jest liczba miejsc noclegowych per capita. Jak wspomniano w

rozdziale 3, uwzględnia ona dane gromadzone przez GUS oraz dane dotyczące kwater

34 Dane dotyczące jezior w gminie zostały przez Autorów policzone gmin na podstawie szczegółowej mapy administracyjnej; uwzględniono także czystość wód (Gołembski 1999). Autorzy nie uwzględnili obecności morza.

67

prywatnych i agroturystycznych gromadzone przez Departament Turystyki Ministerstwa

Gospodarki. Nie uwzględnia natomiast bardzo ważnego elementu bazy noclegowej jakim są

„drugie domy”. Jest to o tyle istotny problem, iż pomimo, że nie są one typowymi obiektami

turystycznymi ze względu na swój niekomercyjny charakter (Kowalczyk 2000a), to jednak

korzystają z nich setki tysięcy (jeśli nie miliony) mieszkańców w Polsce. Wiele gmin, w

których rozpowszechnione jest osadnictwo letniskowe (np. położona w dolinie Bugu gmina

Jadów), nie występuje zatem w analizach jako gmina pełniąca funkcje turystyczne, które de

facto za sprawą licznych „drugich domów” pełni (Derek, Kowalczyk 2007). Pomimo, że tzw.

domki letniskowe to w Polsce istotna część bazy noclegowej, stanowiąca często bardzo

ważne źródło dochodów władz lokalnych, to nie występują one w Polsce w żadnych

oficjalnych statystykach (w przeciwieństwie do wielu krajów europejskich, por. A.

Kowalczyk 1994).

Drugi element zagospodarowania turystycznego w omawianym wskaźniku to

obecność branży turystycznej w gminie, czyli znaczenie usług turystycznych dla gospodarki

danej jednostki. Wykorzystano tu dwie zmienne: odsetek osób zatrudnionych w sekcji „hotele

i restauracje” według systemu REGON (sekcja H) oraz odsetek firm zarejestrowanych w tej

sekcji. Zmienne te są do siebie zbliżone, jednak obecność obu z nich pozwala na

wychwycenie pewnego niuansu. Otóż firmy zarejestrowane w danej gminie niekoniecznie

muszą w niej funkcjonować. Np. firma zarejestrowana w Warszawie może prowadzić swoją

działalność na terenie Mikołajek. Jednak według obowiązujących przepisów będzie ona

wpływała na funkcję turystyczną Warszawy a nie Mikołajek. Tego typu sytuacje zniwelować

nieco pozwoli zmienna mówiąca o udziale zatrudnienia w hotelarstwie i gastronomii (dane

pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego, a zatem dotyczą ludności faktycznie

zamieszkałej w danej gminie).

Na koniec zauważyć należy, że sekcja H nie jest oczywiście zamkniętą grupą

podmiotów świadczących usługi turystyczne. Nie uwzględnione są w niej na przykład takie

firmy, jak biura wynajmujące autokary (w sekcji I), wypożyczalnie sprzętu sportowego i

rekreacyjnego (sekcja K), działalność związana ze sportem czy rekreacją (sekcja O) czy też

sklepy z pamiątkami (sekcja G). Jednak GUS nie udostępnia danych dotyczących podsekcji, a

tym bardziej działów, grup, czy wreszcie klas, a uwzględnienie wszystkich sekcji gdzie

pojawia się jakiś dział czy grupa związana z turystyką nie wydaje się dobrym rozwiązaniem.

68

Ruch turystyczny

Dwie zmienne posłużyły do określenia ruchu turystycznego w gminach: liczba osób

korzystających z noclegów per capita oraz liczba udzielonych noclegów per capita. Liczba

osób korzystających z noclegów to innymi słowy liczba turystów, którzy odwiedzili daną

gminę. Druga zmienna – udzielone noclegi – informuje o tym, na jak długo ci turyści w danej

gminie zostali. Uwzględnienie tej zmiennej pozwoli dowartościować dłuższe pobyty

turystyczne, dzięki czemu znaczenie dwutygodniowych wczasów w Jastrzębiej Górze będzie

miało większy wpływ na kształtowanie funkcji turystycznej niż weekendowy pobyt w

Krakowie (1 osoba korzystająca z 13 noclegów versus 1 osoba korzystająca z 2 noclegów).

Identycznymi wskaźnikami dla określenia skali ruchu turystycznego posłużył się m.in. A.

Szwichtenberg (2006) analizując gospodarkę turystyczną gmin nadmorskich. W innym

opracowaniu A. Szwichtenberg wspólnie z J. Borzyszkowskim (2000) wykorzystali do

badania ruchu turystycznego tylko zmienną określającą liczbę udzielonych noclegów. W ten

sam sposób mierzyli ruch turystyczny także L. Balicki i in. (1996). Największą wadą obu

zaproponowanych zmiennych jest fakt, iż są one oparte tylko na danych GUS. Oznacza to, że

nie uwzględniony jest zupełnie ruch turystyczny w kwaterach prywatnych czy

gospodarstwach agroturystycznych. Nie ma jednak innych danych statystycznych, które

mogłyby posłużyć do charakterystyki ruchu turystycznego dla gmin w Polsce.

Wskaźnik syntetyczny

Wymienione wyżej trzy składowe złożyły się w sumie na wskaźnik syntetyczny

poziomu rozwoju funkcji turystycznej. Warto jeszcze spojrzeć, jaki jest związek statystyczny

pomiędzy jego wartościami a wartościami poszczególnych modułów go tworzących. Okazuje

się bowiem, że zagospodarowanie turystyczne i ruch turystyczny są bardzo silnie (prawie

całkowicie) skorelowane dodatnio ze wskaźnikiem syntetycznym, zaś dużo słabszy jest

związek ze wskaźnikiem walorów turystycznych (tabela 4.1.2). Pokazuje to, że walory

turystyczne w dużo mniejszym stopniu wiążą się z funkcją turystyczną niż zagospodarowanie

i ruch turystyczny. Co więcej, także związek statystyczny pomiędzy walorami a tak

zagospodarowaniem, jak i ruchem turystycznym, jest – choć istotny statystycznie – to jednak

bardzo słaby (współczynniki korelacji Pearsona odpowiednio: 0,148 i 0,129; korelacje istotne

statystycznie na poziomie ≤ 0,001). Można zatem wysunąć tezę, że walory w najmniejszym

stopniu współwystępują z rozwiniętą funkcją turystyczną; innymi słowy ich obecność nie

zawsze wystarcza, aby rozwinęła się funkcja turystyczna. Choć należy przy tym dodać, że

69

zarówno zagospodarowanie turystyczne, jak i ruch turystyczny, są silnie uwarunkowane przez

walory (najczęściej pojawiają się tam, gdzie istnieją walory turystyczne).

Tabela 4.1.2. Związek statystyczny pomiędzy syntetycznym wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a poszczególnymi składowymi go tworzącymi Walory

turystyczne Zagospodarowanie

turystyczne Ruch

turystyczny Syntetyczny

wskaźnik poziomu rozwoju funkcji

turystycznej

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona

0,421 0,937 0,934

Poziom istotności statystycznej ≤0,001 ≤0,001 ≤0,001

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS, Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Spisu Powszechnego, KOBiDZ.

Zdaniem J. Fischbacha (1989) mierniki stosowane do identyfikacji obszarów o

rozwiniętej funkcji turystycznej „powinny być poprawne z punktu widzenia teoretycznego,

czyli możliwe do zastosowania w postępowaniu badawczym. Zestaw cech musi być tak

dobrany, aby były one mierzalne, porównywalne, możliwie syntetyczne, reprezentatywne

oraz stabilne.(…) Brak jednak nadal jednoznacznie sprecyzowanych kryteriów pozwalających

wystarczająco ściśle określić funkcję turystyczną jednostek przestrzennych, szczególnie silnie

daje się odczuć brak miernika syntetycznego.” (Fischbach 1989, s. 13-14). Wydaje się, że

zaproponowany wskaźnik spełnia postawione przez cytowanego Autora kryteria. Jest

jednocześnie propozycją odpowiadającą na ostatnią kwestię przezeń poruszoną, wypełniającą

lukę dotyczącą braku miernika syntetycznego funkcji turystycznej.

Podsumowując rozważania dotyczące skonstruowanego wskaźnika dodać należy, iż

Autorka zdaje sobie sprawę z tego, że daleko mu do doskonałości. Głównym problemem

ograniczającym możliwości jego poprawy jest niedostateczna dostępność danych

statystycznych, jakie są zbierane i/lub publikowane w Polsce. Na ich ułomności i braki już

wielokrotnie zwracano w pracy uwagę. Jednak z pewną dozą prawdopodobieństwa można

założyć, że żaden wskaźnik, nawet z najbardziej wyszukanymi zmiennymi, nigdy nie pokaże

nam idealnego zróżnicowania funkcji turystycznej w Polsce. Jak pisze E. Babbie: „Po

pierwsze, pojęcia teoretyczne rzadko, o ile w ogóle, pozwalają na jednoznaczną

operacjonalizację. Ponieważ pojęcia są abstrakcyjne i ogólne, każde uszczegółowienie

wskaźników empirycznych musi być sformułowane w przybliżeniu. (…) Po drugie, związki

empiryczne między zmiennymi prawie nigdy nie są doskonałe. (…) Ostatecznie więc

naukowcy stosują niedoskonałe wskaźniki teoretycznych pojęć, aby odkryć niedoskonałe

zależności otwierające drogę do niedoskonałych interpretacji.” (Babbie 2006, s.101).

70

4.2 Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce na podstawie skonstruowanego wskaźnika

Kartograficzne przestawienie poziomu rozwoju funkcji turystycznej w Polsce według

skonstruowanego wskaźnika wydaje się potwierdzać intuicyjną i ogólnogeograficzną wiedzę

na temat zróżnicowania zjawiska w Polsce (rycina 4.2.1). Gminy najbardziej turystyczne to

po pierwsze te, które są położone nad Morzem Bałtyckim (ale tylko wąski pas gmin

bezpośrednio przylegających do linii brzegowej). Najbardziej turystyczną gminą w Polsce

okazała się gmina Rewal, a następnie: Mielno, Łeba, Dziwnów i Krynica Morska. Stosując

metodę podziału naturalnego na klasy35, do pierwszej grupy gmin o najlepiej rozwiniętej

funkcji turystycznej w Polsce (najciemniejszy kolor brązowy na rycinie) zaliczają się w sumie

22 jednostki (wartości wskaźnika syntetycznego od 17,40 do 78,00). Wszystkie (za wyjątkiem

gminy Mikołajki) położone są nad morzem lub w górach. Przyjmując natomiast, że gminy o

najlepiej rozwiniętej funkcji turystycznej w Polsce to pierwsze dwie klasy (wartości

wskaźnika od 3,00 do 17,39 i od 17,40 do 78,00; w sumie 146 gmin, a zatem prawie 6%

wszystkich gmin w Polsce), okazuje się, że oprócz trzech podstawowych w Polsce obszarów

koncentracji ruchu turystycznego (góry, jeziora, pas nadmorski), w grupie tej pojawiają się

także gminy położone na terenach nie uważanych na ogół za turystyczne. Są to np. gminy

wypoczynku świątecznego dla mieszkańców dużych aglomeracji (np. Turawa, Włodawa,

Zbiczno, Wilga, Nieporęt, Serock, Inowłódz), gminy uzdrowiskowe (Nałęczów, Horyniec

Zdrój), znane ośrodki turystyki krajoznawczej (np. Kazimierz Dolny, Kraków, Kwidzyn,

Świdnica, Zamość) czy też gminy o dużym natężeniu ruchu granicznego (Słubice, Gubin). Z

przedstawionej ryciny wynika również pewna koncentracja gmin o funkcjach turystycznych

na pojezierzach: Lubuskim, Mazurskim, Drawskim i Kaszubskim.

Najwięcej gmin o najlepiej rozwiniętej funkcji turystycznej (pierwsze dwie klasy)

znajduje się w województwach małopolskim (20), pomorskim (17), dolnośląskim (16) oraz

podkarpackim (15). Z kolei w województwie świętokrzyskim nie ma ani jednej takiej gminy,

w opolskim są 2, a w województwach łódzkim i kujawsko-pomorskim – po 3.

35 Metoda ta, zaliczana do metod optymalizacyjnych wyznaczania przedziałów, polega na takim podziale elementów zbioru, aby w jednej klasie znalazły się wartości podobne, a granice klas dzieliły wartości różne. Granice podziału wyznaczają „naturalne” luki między wartościami (Pasławski 2003).

71

Rycina 4.2.1. Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej w Polsce według gmin

0kilometry

50 100

wartości wskaźnika(zestandaryzowane)

17,4 do 78 (22)3 do 17,39 (124)0 do 2,99 (614)

-1,3 do -0,1 (901)-2,7 do -1,31 (817)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BDR GUS, Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Spisu Powszechnego, KOBiDZ

Oczywiste jest, że to, jaka gmina zostanie uznana za turystyczną, a jaka nie, zależy od

tego, jakie dobierzemy wskaźniki dla ich delimitacji. Jak wspominano w rozdziale 1,

niektórzy autorzy opierają się w swoich badaniach nad funkcją turystyczną zaledwie na

zagospodarowaniu turystycznym, lub też jakiejś kompilacji omówionych zmiennych (np.

walory i zagospodarowanie). W tabeli 4.2.1. pokazano, jakie gminy uznane by zostały za

turystyczne, gdyby wzięto pod uwagę wyłącznie poszczególne komponenty wskaźnika. W

analizie uwzględniono gminy o najwyższych wartościach poszczególnych zmiennych. Innymi

słowy: które gminy osiągają najwyższe wartości poszczególnych zmiennych składających się

na wskaźnik funkcji turystycznej?

72

Tabela 4.2.1. Gminy o najwyższych wartościach poszczególnych zmiennych tworzących wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej

% la

sów

w p

ow

ierz

chn

i gm

iny

% p

ark

u n

aro

do

weg

o w

po

wie

rzch

ni g

min

y*

Licz

ba z

aby

tkó

w n

a po

wie

rzch

ni

ę gm

iny

Mie

jsca

no

cleg

ow

e pe

r ca

pita

% o

sób

za

trud

nion

ych

w s

ekc

ji H

% fi

rm z

are

jest

row

anyc

h w

sek

cji H

Licz

ba o

sób

ko

rzys

tając

ych

z n

ocl

egów

pe

r ca

pita

Licz

ba u

dzie

lony

ch n

ocl

egó

w

per

capi

ta

Wsk

aźni

k sy

nte

tycz

ny

Gminy

Szklarska Poręba

Karpacz, Międzyzdroje, Zakopane

Cisna

Ustronie Morskie, Szczyrk, Krynica Morska, Łeba, Jastarnia, Dziwnów, Mielno, Rewal

Wisła, Krynica-Zdrój, Duszniki-Zdrój

Szczawnica

Władysławowo

Mikołajki

Solina

Ustka (gmina wiejska)

Poronin

Bukowina Tatrzańska

Izabelin, Krempna, Lutowiska

Hel

Kościelisko

Świerardów-Zdrój

Darłowo (gmina wiejska)

Postomino

Kołobrzeg (gmina wiejska)

Białowieża, Bytnica, Czarna Białostocka, Giby, Kalety, Kobiór, Krupski Młyn, Węgliniec, Podkowa Leśna, Kuźnia Raciborska, Miasteczko Śl., Murów, Osieczna, Płaska, Solec Kujawski, Stronie Śl.

Brochów, Budzów, Czosnów, Goniądz, Kampinos, Kudowa-Zdrój, Leoncin, Leszno, Niedźwiedź, Poronin, Puszczykowo, Smołdzino, Trzcianne, Zwierzyniec

Bartoszyce, Brzeg, Czeladź, Giżycko, Gubin, Jarosław, Kętrzyn, Kościan, Łańcut, Łęczyca, Łowicz, Leszno, Przemyśl, Sopot, Zamość, Zielona Góra, Nowa Sól, Ostróda, Świdnica, Olsztyn, Żyrardów

Chojnów (miasto)

Biały Dunajec, Stegna, Ustka (gmina miejska), Włodawa

Darłowo (miasto), Krokowa

73

Inowłódz, Kazimierz Dolny, Ślesin, Ustroń

Kołobrzeg (miasto)

* Według danych GUS gmin, w których udział powierzchni chronionych wynosi 100%, jest 121, a zatem nie można wybrać z nich 22 „pierwszych”. W tabeli uwzględniono zatem 22 gminy o najwyższym udziale powierzchni parku narodowego w gminach, zakładając, że to ta forma ochrony obejmuje najbardziej wartościowe walory przyrodnicze. UWAGA: ponieważ dla wskaźnika syntetycznego grupa gmin zaliczonych do pierwszej klasy (najbardziej turystycznych) wynosiła 22, to w tabeli znalazły się pierwsze według wartości danej zmiennej 22 gminy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BDR GUS, Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Spisu Powszechnego, KOBiDZ

Jak wynika z tabeli 4.2.1., żadna z gmin o najwyższych wartościach wskaźnika

poziomu rozwoju funkcji turystycznej (pierwsza klasa – por. rycina 4.2.1) nie osiągnęła

jednocześnie najwyższych wartości we wszystkich zmiennych tworzących wskaźnik.

Najwyższe wartości zmiennych w największej liczbie kategorii odnotowano w gminie

Szklarska Poręba oraz w gminach Karpacz, Międzyzdroje i Zakopane (tabela 4.2.1).

Tymczasem na przykład miasto Chojnów okazało się być „najlepsze” pod względem zaledwie

jednej zmiennej (liczba zabytków w przeliczeniu na powierzchnię), co nie zmienia faktu, iż

znalazło się w grupie najbardziej turystycznych gmin w Polsce. Bardzo duża jest też grupa

gmin, które wyróżniają się obecnością badanych walorów turystycznych (należą do grupy

gmin najbardziej zalesionych w Polsce, w największym stopniu pokrytych parkiem

narodowym lub o największej liczbie zabytków w przeliczeniu na powierzchnię), jednak nie

przekłada się to na najwyższe wskaźniki zmiennych określających zagospodarowanie i ruch

turystyczny36.

4.3 Funkcja turystyczna a poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin

Jak wykazano wcześniej, istnieją liczne badania potwierdzające hipotezę, że turystyka

pozytywnie wpływa na rozwój wielu obszarów. Są to jednak przede wszystkim badania

oparte albo na studiach przypadków, albo dotyczące konkretnych regionów turystycznych.

Sprawdzenie, czy taka prawidłowość istnieje dla obszaru całej Polski, możliwe jest tylko w

sensie statystycznym (z uwagi na bardzo dużą liczebność jednostek – prawie 2,5 tysiąca

gmin). Do obliczenia związków pomiędzy dwoma badanymi zjawiskami wykorzystano

współczynnik liniowej korelacji Pearsona. Funkcja turystyczna zoperacjonalizowana została

przez omówiony w poprzednim podrozdziale wskaźnik poziomu jej rozwoju, zaś jako 36 Zróżnicowanie występowania różnych zmiennych składających się na wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej w polskich gminach – zob. załączniki 1-8

74

zmienne charakteryzujące poziom rozwoju społeczno-gospodarczego przyjęto kilka

wskaźników wymienionych w rozdziale 1.

Przede wszystkim obliczono związek statystyczny pomiędzy funkcją turystyczną a

dochodami własnymi gmin z udziałami w podatkach centralnych per capita. Okazało się, iż

związek ten jest znaczący w sensie statystycznym (poziom istotności statystycznej ≤ 0,001),

aczkolwiek współczynnik liniowej korelacji Pearsona przyjął wartość zaledwie 0,219.

Ponadto stwierdzono, że związek statystyczny pomiędzy badanymi zjawiskami jest w bardzo

dużym stopniu uzależniony od wielkości badanej gminy (tabela 4.3.1). Najsilniejszy związek

charakteryzował gminy najmniejsze, to jest te o liczbie mieszańców do 5 tysięcy oraz między

5 a 10 tysięcy. W gminach większych, między 10 a 25 tysięcy mieszkańców, oraz 25-50

tysięcy, związek ten był nieco słabszy. Natomiast brak związku statystycznego można

zaobserwować w grupie największych gmin, w których liczba mieszkańców przekroczyła 50

tysięcy (w grupie 50-100 tysięcy mieszkańców są to miasta, a wśród nich 3 gminy miejsko-

wiejskie). Nawiązuje to do wniosku wysuniętego przez M. Derek i in. (2005), iż dla dużych

miast funkcja turystyczna może mieć co najwyżej znaczenie uzupełniające, ale nigdy nie

podstawowe (w przeciwieństwie do miast średnich i małych).

Tabela 4.3.1 Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a dochodami własnymi z udziałem w podatkach centralnych per capita w zależności od wielkości gminy

Wielkość gminy (liczba mieszkańców w 2005 roku)

Liczba jednostek

Wartość współczynnika korelacji Pearsona

Istotność statystyczna

Do 5 tysięcy 614 0,21 ≤ 0,001 5 – 10 tysięcy 1029 0,34 ≤ 0,001 10 – 25 tysięcy 614 0,10 0,010 25 – 50 tysięcy 131 0,26 0,003 50 – 100 tysięcy 51 -0,03 0,833 >100 tysięcy 39 0,17 0,304

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BDR GUS, Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Narodowego Spisu Powszechnego, KOBiDZ.

Spośród pozostałych wskaźników, przybliżających poziom rozwoju społeczno-

gospodarczego w polskich gminach, najsilniejszy związek z funkcją turystyczną wykazał

wskaźnik określający liczbę podmiotów gospodarki narodowej w sektorze prywatnym

odniesiony do liczby mieszkańców (tabela 4.3.2). Można to interpretować tak, iż bardzo

dobrze rozwinięta funkcja turystyczna pozytywnie wpływa na przedsiębiorczość na terenie

gminy, ale można także odwrotnie – iż rozwinięta przedsiębiorczość wpływa na rozwój

funkcji turystycznej (poprzez na przykład rozszerzanie atrakcji turystycznych, inwestowanie

w zagospodarowanie turystyczne, aktywne przyciąganie ruchu turystycznego, itp.). Dwoma

75

kolejnymi zmiennymi, wykazującymi relatywnie dość wysoki związek statystyczny z funkcją

turystyczną, jest powierzchnia użytkowa mieszkań przypadająca na jednego mieszkańca

gminy, oraz udział ludności gminy korzystającej z sieci kanalizacyjnej. W przypadku

pierwszego z wymienionych tu wskaźników można założyć, że jeśli funkcja turystyczna w

gminie jest rzeczywiście dobrze rozwinięta, sprzyja to inwestowaniu w większe mieszkania

(mieszkańcy wynajmują pokoje turystom). Z uwagi na większą presję na środowisko

spowodowaną obecnością turystów, rozwój infrastruktury oraz jej charakter (ośrodki

wypoczynkowe, duże pensjonaty czy hotele), a także być może dzięki zwiększonym

wpływom do budżetu inicjowanym przez rozwój turystyki, funkcja turystyczna pozytywnie

koreluje się także z udziałem ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej.

W przypadku pozostałych wskaźników, jak poziom bezrobocia, migracje wewnętrzne

oraz stopień korzystania mieszkańców z sieci wodociągowej, związek z funkcją turystyczną

jest praktycznie nieistotny. Innymi słowy w sensie statystycznym w polskich gminach nie

wykazano związku między funkcją turystyczną a poziomem bezrobocia, poziomem migracji

oraz dostępem ludności do sieci wodociągowej.

Tabela 4.3.2. Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a wskaźnikami poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego dla gmin w Polsce (n=2478); wskaźniki uporządkowane od największego do najmniejszego związku statystycznego

Wskaźnik (2005 rok)

Wartość współczynnika

korelacji liniowej Pearsona

Istotność statystyczna

Podmioty gospodarki narodowej w sektorze prywatnym na 1000 mieszkańców

0,544 ≤ 0,001

Powierzchnia użytkowa mieszkań (w m2) per capita 0,264 ≤ 0,001 Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej 0,259 ≤ 0,001 Udział bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym* 0,052 0,010 Migracje wewnętrzne na 1000 mieszkańców 0,048 0,016 Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej 0,018 0,367

* Ten uproszczony wskaźnik poziomu bezrobocia obliczono z uwagi na fakt, że GUS nie podaje stopy bezrobocia w module gminnym ani liczby osób aktywnych zawodowo Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BDR GUS, Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Narodowego Spisu Powszechnego, KOBiDZ.

Przyjmując, iż zaproponowane wskaźniki rzeczywiście odzwierciedlają poziom

rozwoju gospodarczego, należy zatem stwierdzić, iż w sensie statystycznym nie wykazano

pełnego związku pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem społeczno-gospodarczym w skali

lokalnej. Związek ten, o różnym nasileniu, wykazano tylko w wybranych sferach. A zatem

wstępna weryfikacja głównej hipotezy pokazała, iż nie do końca się ona potwierdza. Funkcja

turystyczna jest czynnikiem rozwoju lokalnego tylko w pewnych jego aspektach. Trudno

76

jednak wyciągać daleko idące wnioski na podstawie dość prostej metody, jaką jest korelacja

liniowa. Są to zatem bardzo wstępne, oparte wyłącznie na analizie statystycznej, tezy. Szersze

omówienie tej zależności wymaga analizy na poziomie lokalnym, co zostało przedstawione w

dalszej części pracy (rozdział 6). Aby wybrać gminy do tych badań posłużono się metodą

analizy reszt z regresji, omówioną w rozdziale 3. Jak się okaże, także ta metoda nie do końca

potwierdziła postawioną we wstępnej części pracy hipotezę główną. Pozwoli ona jednak na

wyodrębnienie gmin do dalszego badania.

4.4 Wybór gmin do dalszych badań

Przy analizie regresji jako zmienną wyjaśnianą potraktowano wskaźnik poziomu

rozwoju funkcji turystycznej, zaś jako zmienną wyjaśniającą – dochody własne gmin z

udziałami w podatkach centralnych per capita, operacjonalizujące poziom rozwoju w

gminie37. Równanie tak policzonej regresji ma postać:

Y=673,9+43,9*X,

gdzie wartości predyktorów: R=0,219, R2 = 0,048, a poziom istotności statystycznej ≤ 0,001.

Jak podaje E. Thomas (1973, s. 92), „reszta z regresji w przypadku poszczególnej obserwacji

jest różnicą między wartością obserwowaną, której wartość liczbowa jest określona przez

czynniki objęte badaniami oraz czynniki pominięte, a wartością oszacowaną, określoną

jedynie przez zmienne włączone do badania”. A zatem, jeśli wartość reszty z regresji

przybiera wartość dodatnią, oznacza to, że wartość empiryczna (obliczona, szacowana) jest

większa niż wartość obserwowana, przewidywana przez model. W prezentowanym tu modelu

oznacza to, że dochody własne gmin z udziałami w podatkach centralnych per capita są w

rzeczywistości wyższe niż – według modelu – powinny być przy tak rozwiniętej funkcji

turystycznej. Oznacza to, że mogą istnieć inne oprócz funkcji turystycznej czynniki, które

zadecydowały o danym poziomie dochodów własnych. Brak takich czynników może z kolei

oznaczać efekt mnożnikowy turystyki. Gminy takie oznaczone zostały na rycinie 4.4.1.

barwami czerwonymi. Z drugiej strony natomiast, wartości reszt z regresji o wartościach

ujemnych oznaczają, że wartość przewidywana przez model jest większa niż wartość

empiryczna. Czyli model przewiduje, że przy tak rozwiniętej funkcji turystycznej poziom

37 Wykorzystanie tej zmiennej jako operacjonalizującej poziom rozwoju uzasadniono w rozdziale 1.

77

dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych per capita w danej gminie

powinien być wyższy niż jest w rzeczywistości. Gminy te oznaczone zostały na rycinie 4.4.1

barwami niebieskimi. Wreszcie, jeśli wartości reszt z regresji oscylują wokół zera, oznacza to,

że wartości empiryczne są zgodne z szacunkami obliczonymi przez model (czyli z

badawczego punktu widzenia grupa najmniej ciekawa). Grupa gmin, gdzie taka sytuacja

wystąpiła, oznaczona została na rycinie barwą jasnożółtą.

Rycina 4.4.1. Reszty z regresji dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych per capita od poziomu rozwoju funkcji turystycznej według gmin

0 50

kilometry

100

wartości reszt z regresji w zł

6 260 do 34 120 (3)770 do 6 260 (82)160 do 770 (399)

-100 do 160 (750)-260 do -100 (771)-390 do -260 (389)

-1 060 do -390 (84)

Źródło: opracowanie własne

Z punktu widzenia założeń stosowanej metody gminami najbardziej interesującymi do

badań terenowych są te, w których wartości reszt z regresji są najwyższe i najniższe.

Pomocniczym pytaniem badawczym, jakie należy na tym etapie postawić, jest pytanie o to,

78

jakie czynniki zadecydowały o tym, że gminy te w tak znacznym stopniu odbiegają od

modelu?

W przypadku pierwszej z omówionych grup gmin („czerwonych”) czynnikiem, który

decyduje o niedoszacowaniu dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych per

capita może być po prostu brak rozwiniętej funkcji turystycznej. Turystyka jest wszak tylko

jednym z wielu czynników, które mogą stymulować wysokość dochodów własnych. Gminy o

wysokich dochodach i niekoniecznie dobrze rozwiniętej funkcji turystycznej będą zawsze

przybierały w takim modelu wartości reszt z regresji dodatnie i wysokie. Kleszczów,

Kobierzyce, Warszawa, Poznań, Tarnowo Podgórne, Lubin czy Bogatynia to jedne z

bogatszych gmin w kraju, przybierające wysokie wartości reszt z regresji. Jednak za ich dobrą

sytuację finansową nie odpowiada turystyka. Jednocześnie, do grupy tej zalicza się także

Rewal czy Krynica Morska, a w tym przypadku trudno o inne wytłumaczenie niż funkcja

turystyczna. Zakłada się, że skoro i te gminy mają wysokie wartości reszt z regresji,

odpowiedzialny za to może być efekt mnożnikowy turystyki.

Jako że z punktu widzenia celów niniejszej pracy interesujące są tylko gminy z

rozwiniętą funkcją turystyczną, przyjęto, że przy wyborze gmin do dalszych badań pod uwagę

brane będą tylko gminy najbardziej turystyczne w Polsce – za kryterium przyjęto, że będzie to

5% gmin o najwyższych wartościach wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej (124

jednostki). Ten sam próg 5% zastosowano dla gmin o najwyższych i najniższych wartościach

reszt z regresji. Przy takich założeniach okazało się, że gmin o najlepiej rozwiniętej funkcji

turystycznej w Polsce i jednocześnie przeszacowanych przez model dochodach własnych jest

zaledwie 9, zaś gmin turystycznych o niedoszacowanych dochodach – 31 (tabela 4.4.1).

Znacząca przewaga tych ostatnich jest też dowodem na podważenie prawdziwości

postawionej w pracy hipotezy głównej. W kilkudziesięciu gminach o rozwiniętej funkcji

turystycznej poziom rozwoju gospodarczego jest niższy niż w świetle postawionych założeń

powinien być. Na podstawie metody analizy reszt z regresji można zatem stwierdzić, iż w

gminach tych funkcja turystyczna raczej nie ma wpływu na rozwój lokalny. Dokładne

badania w tych „niebieskich” gminach powinny ten wniosek zweryfikować.

Do wykazu tak wyróżnionych gmin dodano jeszcze jedno kryterium wyboru. Uznano

bowiem, że z punktu widzenia poszukiwania prawidłowości pomiędzy rozwojem turystyki a

rozwojem lokalnym w Polsce, należałoby uwzględnić wszystkie trzy główne obszary

koncentracji ruchu turystycznego w Polsce, a więc tereny nadmorskie, obszary pojezierne

oraz góry i pogórza. Wybrano zatem trzy województwa, reprezentujące każdy z tak

zarysowanych obszarów: zachodniopomorskie, podkarpackie i warmińsko-mazurskie.

79

A zatem ostatnim już krokiem postępowania zmierzającego do wyboru gmin do badań

terenowych był wybór tych gmin z tabeli 4.4.1, które położone są na obszarze 3

wymienionych wyżej województw. Okazało się, że gminy takie są cztery: Rewal w

województwie zachodniopomorskim, Mikołajki w województwie warmińsko-mazurskim,

oraz Krempna i Cisna w województwie podkarpackim. Istotne jest, że są to gminy, które pod

względem liczby mieszkańców znajdują się w tych grupach, gdzie związek statystyczny

pomiędzy poziomem rozwoju funkcji turystycznej a dochodami własnymi wraz z udziałami w

podatkach centralnych jest najbardziej istotny (Krempna, Cisna i Rewal do 5 tysięcy

mieszkańców, zaś Mikołajki w grupie między 5 a 10 tysięcy mieszkańców; por. tabela 4.3.1).

Spośród nich tylko jedna (Rewal) jest gminą, w której dochody własne są wyższe, niż

przewiduje to model regresji (różnica ta to 2225 zł; tabela 4.4.2). Jest to przy tym gmina,

która osiągnęła najwyższą wartość wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej w

Polsce, a jednocześnie pod względem dochodów własnych z udziałami w podatkach

centralnych per capita wyprzedzają ją tylko trzy inne gminy w Polsce.

Tabela 4.4.1. Gminy o najwyższych wartościach poziomu rozwoju funkcji turystycznej (pierwsze 5% w Polsce) i jednocześnie o najwyższych i najniższych wartościach reszt z regresji

Najwyższe wartości reszt z regresji

(gminy oznaczone barwami czerwonymi na rycinie 4.4.1)

Najniższe wartości reszt z regresji

(gminy oznaczone barwami niebieskimi na rycinie 4.4.1)

Rewal Łeba Mielnik Karpacz Łęknica Jastarnia Sopot Szklarska Poręba Powidz Władysławowo Krynica Morska Szczyrk Szczawno-Zdrój Cisna Nieporęt Wisła Kraków Chojnów Mikołajki Szczawnica Kościelisko Kazimierz Dolny Poronin Bukowina Tatrzańska Podgórzyn Rytro Włodawa Biały Dunajec Uście Gorlickie Piwniczna-Zdrój Zawoja Krościenko nad Dunajcem Istebna

80

Krasnobród Rajgród Ujsoły Rajcza Zbiczno Niedźwiedź Krempna

Źródło: obliczenia własne

Cisna, Mikołajki i Krempna to dla odmiany gminy, dla których model nie doszacował

wartości dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych per capita. To

niedoszacowanie największe było w Mikołajkach (810 zł, a więc prawie 100% wartości

obserwowanej), najmniejsze zaś w Cisnej (tabela 4.4.2). W Krempnej, przy tak rozwiniętej

funkcji turystycznej, dochody własne powinny wynosić tyle, co w rzeczywistości wynoszą w

Mikołajkach.

Tabela 4.4.2. Wybrane gminy na tle wszystkich gmin w kraju pod względem poziomu rozwoju funkcji turystycznej i dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych per capita oraz wartości dochodów szacowanych przez model.

Gmina

Poziom rozwoju funkcji turystycznej

(miejsce wśród gmin w Polsce, n=2478)

Dochody własne z udziałami w podatkach centralnych per capita

wartość w 2004 r.

(w zł)

miejsce wśród gmin w Polsce,

n=2478

wartość przewidziana przez model (w zł)

Rewal 1 6323 4 4098 Cisna 14 1217 171 1741 Mikołajki 17 838 493 1649 Krempna 119 461 1624 841 Źródło: opracowanie własne.

Pytania, jakie nasuwają się po tych statystycznych analizach, są następujące: dlaczego

Cisna, Mikołajki i Krempna, przy bardzo dobrze rozwiniętej funkcji turystycznej, czerpią z

turystyki dużo mniejsze dochody, niż powinny? Jak działa mechanizm wpływu funkcji

turystycznej na rozwój gospodarczy w Rewalu, umożliwiający tak wysokie finansowe

korzyści w tej gminie? Dlaczego w pozostałych gminach ten mechanizm nie działa? Próba

odpowiedzi zostanie podjęta w rozdziale 6. Jednak zanim to się stanie, należy przyjrzeć się

dokładniej badanym gminom; temu, jak kształtuje się w nich funkcja turystyczna, jakie

czynniki zadecydowały o jej rozwoju, oraz jakie cechy jej rozwoju mogą mieć znaczenie przy

analizie wpływu funkcji turystycznej na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.

81

Rozdział 5. Funkcja turystyczna badanych gmin

Funkcja turystyczna gmin, które zostały wytypowane do badań jako studia przypadku,

omówiona zostanie wedle przyjętej w pracy definicji, to jest w podziale na następujące jej

elementy: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, i ruch turystyczny. Wcześniej

jednak zasygnalizowany zostanie, w oparciu o dostępne źródła, proces rozwoju funkcji

turystycznych w poszczególnych gminach.

Badane gminy to gmina miejsko-wiejska Mikołajki (powiat mrągowski, województwo

warmińsko-mazurskie), gmina wiejska Cisna (powiat leski, województwo podkarpackie),

gmina wiejska Krempna (powiat jasielski, województwo podkarpackie) oraz gmina wiejska

Rewal (powiat gryficki, województwo zachodniopomorskie). Gminy te, za wyjątkiem małego

powierzchniowo Rewala, są do siebie zbliżone wielkością, różnią się za to zdecydowanie

liczbą ludności (tabela 5.1).

Tabela 5.1. Powierzchnia i liczba ludności w badanych gminach w 2005 roku

Mikołajki Cisna Krempna Rewal Powierzchnia (w km2) 256 287 204 41 Liczba ludności 8662 1663 1970 3393

Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS

W najludniejszej gminie, Mikołajki, prawie połowa mieszkańców zamieszkuje w

mieście (tabela 5.2). Oprócz miasta sieć osadnicza gminy składa się z kilkudziesięciu wsi i

przysiółków, z których największe to Woźnice i Baranowo. Druga pod względem liczby

mieszkańców gmina Rewal składa się tylko z siedmiu miejscowości, z czego największa to

Pobierowo, a nie będąca siedzibą gminy miejscowość Rewal. Z kolei Cisna i Krempna, gminy

o zbliżonej liczbie mieszkańców, należą do grupy najmniejszych gmin w Polsce. W pierwszej

z nich w dwóch największych miejscowościach (Cisna i Wetlina) koncentruje się prawie

połowa wszystkich mieszkańców, zaś w drugiej ludność jest w większym stopniu rozproszona

(jest 5 miejscowości, w których liczba mieszkańców przekracza 200; tabela 5.2).

Tabela 5.2. Liczba ludności w miejscowościach w badanych gminach Gmina Mikołajki

(III. 2007) Gmina Cisna

(30. IX. 2007) Gmina Krempna

(9. XI. 2007) Gmina Rewal

(31. XII. 2006) Mikołajki 4032 Cisna 453 Krempna 526 Pobierowo 1063 Woźnice 806 Wetlina 318 Kotań 331 Rewal 937 Baranowo 678 Kalnica 136 Myscowa 291 Niechorze 904 Olszewo 379 Smerek 120 Polany 278 Śliwin 226 Zełwągi 359 Liszna 111 Świątkowa Wielka 226 Pustkowo 124

82

Tałty 328 Żubracze 109 Wyszowatka 143 Pogorzelica 117 Prawdowo 293 Przysłup 85 Świątkowa Mała 113 Trzęsacz 103 Stawek 269 Dołżyca 82 Orzenna 102 Grabówek 181 Majdan 75 Grab 66 Faszcze 174 Strzebowiska 66 Huta Polańska 3 Lelek 142 Krzywe 61 Grabówka 135 Buk 35 Górkło 132 Habkowce 23 Śmietki 129 Roztoki Górne 8 Nowe Sady 117 Solinka 5 Jora Wielka 89 Inulec 83 Kolonia Mikołajki 81

Lubiewo 79 Cudnochy 72 StareSady 57 Grabnik Mały 44 Pszczółki 34 Grabek 22 Łuknajno 14 Cimowo 12 Kulinowo 11 Lisunie 10 Śniardewno 4 Lisiny 3 Mateuszek 3 Dybowo 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z urzędów gmin

5.1 Rozwój funkcji turystycznej

Rozwój funkcji turystycznej w miejscowościach należących dziś do gminy Rewal miał

miejsce jeszcze w XIX wieku. W 1896 roku do Niechorza doprowadzono z Gryfic kolej

wąskotorową, biegnącą przez Trzęsacz i Rewal, dzięki której podróż z Berlina do Rewala

zajmowała zaledwie 6 godzin38. W 1916 roku linia została przedłużona do Pogorzelicy (i

dalej do Trzebiatowa).

W 1900 roku miejscowość Rewal zamieszkiwało 144 mieszkańców, a dziesięć lat

później 299. W latach 1906-08 powstały dwa zakłady kąpielowe (męski i żeński). W

dwudziestoleciu międzywojennym do Rewala przyjeżdżało rocznie od 2000 do ponad 3500

38 www.rewal.pl; 12 lutego 2008 r. Informacje dotyczące historii podane na stronie internetowej gminy pochodzą z opracowania Hermanna Boelk’a „Rewal – historia wioski rybackiej”. Do oryginału tego opracowania nie udało się dotrzeć.

83

osób. W 1932 roku Ewald Paul otworzył biuro podróży i wypożyczalnię samochodów w

Rewalu. Budowano także korty tenisowe. Na kilka lat przed wojną powstały falochrony39.

Rozwój turystyczny Niechorza datuje się na 1870 rok. W 1889 roku zarejestrowano tu

700 letników, a przed I wojną światową było ich ponad 2000 (Łozdowski 2006). O istniejącej

na przełomie wieków funkcji turystycznej Niechorza (także Rewala) świadczyć mogą

pocztówki zachowane z tamtego okresu, na których widać tak zagospodarowanie turystyczne

miejscowości (hotele, pensjonaty, urządzenia na plaży), jak i fotografujących się turystów40.

Dodać należy, iż do 1936 roku Niechorze złożone było z dwóch części: Gross Horst i Klein

Horst, które w 1936 roku połączono w jedno kąpielisko: Ostseebad Horst.41

Pierwsze informacje o kąpielisku w Pobierowie pochodzą natomiast dopiero z 1906

roku. Intensywny rozwój zagospodarowania turystycznego nastąpił w okresie

międzywojennym, gdy pojawiło się tu ok. 1000 domków letniskowych. W podobnym okresie

rozwijała się turystycznie także Pogorzelica (Łozdowski 2006).

Po II wojnie światowej obszar dzisiejszej gminy Rewal znalazł się w granicach Polski.

Rozpoczął się tym samym w tutejszych miejscowościach rozwój ośrodków Funduszu

Wczasów Pracowniczych. Jak podaje J. Żywiecka (1951), Pobierowo zostało przeznaczone

przez FWP na wczasy rodzinne, choć prowadzone tu były także domy wypoczynkowe dla

osób indywidualnych („poza domkami rodzinnymi są tutaj również większe wille, które

zostały wykorzystane na wczasy indywidualne”; Żywiecka 1951, s. 15) . Na przełomie lat 40.

i 50. XX wieku istniało w Pobierowie 500 domków wczasowych, a na rok 1951 FWP

przygotował kolejne 260. Jednocześnie trwały remonty i inwestycje zmierzające do

rozbudowywania tej bazy. Także w miejscowości Rewal większość domów stanowiły

wówczas domy wypoczynkowe FWP i „różnych instytucji, urządzających tu kolonie dla

dzieci swych pracowników.” (Żywiecka 1951, s. 23).

Reasumując, na podstawie dostępnych danych można wysunąć wniosek, iż funkcja

turystyczna na terenie dzisiejszej gminy Rewal rozwijała się od 2. połowy XIX wieku. Można

założyć, że o jej rozwoju zadecydowało atrakcyjne położenie (tak jeśli chodzi o walory

turystyczne, jak i położenie względem miejsc generujących ruch turystyczny), oraz

doprowadzenie kolei. Rozwój tej funkcji nastąpił w okresie PRL poprzez inwestycje w

infrastrukturę związaną z tzw. wczasami pracowniczymi. Lata 90. XX wieku oraz początek

nowego tysiąclecia to kontynuacja systematycznego rozwoju funkcji turystycznej.

39 www.rewal.pl; 12 lutego 2008 r. 40 Pocztówki, o jakich mowa, można zobaczyć na stronie www.wybrzeze-rewalskie.pl, jak również w Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu 41 „Wikipedia” podaje, iż w 1933 roku Niechorze zamieszkiwane było przez 774 mieszkańców.

84

Nieco później niż w gminie Rewal funkcja turystyczna zaczęła rozwijać się w gminie

Mikołajki. Pierwsze zainteresowanie tymi okolicami pojawiło się co prawda jeszcze w XIX

wieku (od 1843 roku parowiec „Masovia” odbywał regularne rejsy na trasie Ryn – Mikołajki

– Pisz, w 1854 roku na wycieczkę nim wybrał się król pruski Fryderyk Wilhelm IV, a na

przełomie wieków miasteczko odwiedziło kilka innych, znanych osób), jednak nie

doprowadziło to do znacznego rozwoju turystyki (Judziński 1975). M. Orłowicz42 jeszcze

przed I wojną światową pisał: „Mikołajki są miasteczkiem niemiecko-polskim o 2300

mieszkańcach położonym malowniczo w najwęższym miejscu jeziora Tałty. Ludność trudni

się przeważnie rybołówstwem, a Mikołajki słyną z handlu wędzonymi sielawkami

uchodzącymi za przysmak (…). Miasteczko to małe, na pół wieś, a Mazurzy brak szacunku

do niego wyrazili w przysłowiu „Mikołajki, to bajki, ale Orzysz to miasto”. (…) Malownicze

położenie zyskało Mikołajkom u Niemców nazwę „Mazurskiej Wenecji” (Orłowicz 1991, s.

117).

Rozwój turystyczny Mikołajek nastąpił po I wojnie światowej – wówczas zaczęto

realizować pierwsze inwestycje mające służyć rekreacji, takie jak dom klubowy i przystań

żeglarska czy budowa domu wczasowego „Mikołajki”. Stworzono także odpowiednie

warunki do uprawiania sportów wodnych i urządzania regat żeglarskich. Wiele z tych działań

inicjowanych było przez ówczesnego burmistrza, Adolfa Randzio (Judziński 1975).

Rozwój miasteczka jako centrum ruchu turystycznego na Mazurach zahamowało

dojście do władzy w Niemczech partii hitlerowskiej. Nastąpił spadek przyjazdów turystów z

Polski; przyszła fala terroru i prześladowań przejawów polskości na całych Prusach

Wschodnich, a następnie – II wojna światowa (Maliszewski 1994). Rozwój turystyki po II

wojnie światowej to przede wszystkim domy wczasowe FWP oraz ośrodki zakładów pracy.

W 1973 roku w Mikołajkach było ok. 1160 miejsc noclegowych (razem z campingami i

polami namiotowymi; Oryńczak 1975).

W listopadzie 1990 roku43 znany polski aktor Wojciech Malajkat (wraz ze

wspólnikami) otworzył w Mikołajkach pensjonat, restaurację oraz kino. Świadczy to zapewne

o tym, że Mikołajki w momencie transformacji były w pewnym sensie kurortem elitarnym.

Jednak ogromnym przełomem w rozwoju turystyki na tym terenie był lipiec roku 1991, kiedy

42 Pierwsze wydanie przewodnika ukazało się w 1923 roku, jednak przygotowany został przez Autora jeszcze przed I wojną światową 43 Data zarejestrowania działalności gospodarczej w Urzędzie Miasta i Gminy. Na stronie internetowej obiektu napisane jest, że działa on od 1992 roku.

85

to Tadeusz Gołębiewski otworzył tu swój hotel44. Hotel ogromny jak na tę miejscowość, bo

liczący aż ponad 1300 miejsc noclegowych, został zlokalizowany nad Jeziorem Tałty, w

odległości ok. 1-2 km od centrum miasteczka, przy drodze nr 16 prowadzącej z Olsztyna na

wchód i „przecinającej” Mazury. Jak podają D. Douzant-Rosenfeld i in. (2000) budowa tego

hotelu zapoczątkowała rozwój turystyki masowej w tej okolicy.

Walory turystyczne gminy Cisna, podobnie jak cały obszar Bieszczadów, dostrzeżone

zostały znacznie później. „Dość słabo poznane, głównie z racji dostępności komunikacyjnej

(…), obszary te uchodziły długo za mało atrakcyjne pod względem turystycznym. Prężne

turystycznie środowisko Lwowa kierowało swoją uwagę na Czarnohorę i Gorgany oraz w

późniejszym okresie na Bieszczady Wschodnie. Środowisko krakowskie ciążyło ku Tatrom i

lepiej zagospodarowanym Beskidom Zachodnim.” (Wrona 1990, s. 43). W okresie

międzywojennym, ze względu na istniejącą kolejkę wąskotorową, w Cisnej były pewne

zalążki ruchu turystycznego (Orłowicz 1954). Jak podaje W. Krygowski (1973, cyt. za: J.

Wroną 1990), istniała tu stacja turystyczna, posiadająca m.in. okazały pensjonat (spalony

później przez UPA).

O historii rozwoju turystyki na obszarze całych Bieszczadów we wstępie do swojego

przewodnika po tym terenie M. Orłowicz pisał: „Bieszczady Zachodnie nie miały dotychczas

przewodnika dla turystów, chociaż niewątpliwie po Tatrach i Pieninach są one w naszych

Beskidach najpiękniejszym pasmem pod względem krajobrazowym o najbardziej pierwotnej i

dzikiej przyrodzie. Jeszcze przed kilku laty warunki pobytu i podróżowania po tych okolicach

były tak trudne, że ruch turystyczny nie mógł się tu rozwijać. Dlatego też nie można było

opracować przewodnika po tym terenie. Dopiero w roku 1952 wyruszyły tu pierwsze

wycieczki organizowane przez PTTK, wyższe uczelnie, instytucje naukowe i grupy

indywidualnych turystów. (…) Wiosną 1953 r. [zdaniem W. Michałowskiego i J.

Rygielskiego (1979) miało to miejsce w 1952 roku – przyp. M.D.] Sekcja Turystyki Górskiej

PTTK uznała konieczność wyznakowania wzdłuż całych Bieszczadów Zachodnich głównego

szlaku karpackiego, biegnącego od Krynicy przez Beskid Niski aż do szczytu Halicza

niedaleko Sianek (…). Wycięto także gęstwinę krzewów oraz gałęzie utrudniające przejście

dawnymi drogami jezdnymi i ścieżkami w partiach leśnych. Rezultat nie dał się siebie długo

czekać. W ciągu czterech letnich miesięcy 1953 roku podążyły w te mało znane poprzednio

44 Hotel w Mikołajkach był pierwszym z trzech obecnie istniejących hoteli „Gołębiewski”. Dwa pozostałe są w Białymstoku oraz Wiśle. Czwarty hotel ma być wybudowany w Karpaczu. Tadeusz Gołębiewski, będący właścicielem tych hoteli, a także (od 1966 roku) Przedsiębiorstwa Cukierniczego Tago, jest zaliczany do grona stu najbogatszych Polaków tygodnika Wprost (www.wprost.pl)

86

góry liczne wycieczki wytrzymałych turystów. Według obliczeń w roku 1953 Bieszczady

zwiedziło około 1500 osób. Autobusy z Sanoka do Baligrodu, z Ustrzyk do Czarnej oraz

pociągi z Zagórza do Komańczy doprowadziły rzesze turystów, wybierających się w te strony

przeważnie w grupach od 10 do 20 osób.” (Orłowicz 1954, s. 4). W 1954 roku Komisja

Turystyki Górskiej ZG PTTK zorganizowała pierwszy rajd górski w Bieszczadach, a w

następnej kolejności zaczęli przyjeżdżać tu harcerze i turyści (Michałowski, Rygielski 1979).

W 1956 roku władze Zrzeszenia Studentów Polskich dokonały podziału polskich gór na

„strefy wpływów”, i tym samym Bieszczady (wraz z Beskidem Niskim) przypadły

środowisku akademickiemu Warszawy. Studenci ci prowadzili w okresie letnim stałe bazy

namiotowe dla obozów wędrownych; jedna taka baza istniała na terenie gminy Cisna, w

Wetlinie (Wrona 1990). Od końca lat 50. do lat 70. XX wieku rozwój funkcji turystycznej w

Bieszczadach wyznaczany był w dużej mierze przez taką właśnie, kwalifikowaną turystykę.

Jednocześnie prowadzono dyskusję nad zagospodarowaniem oraz aktywizacją gospodarczą

tego obszaru, w wyniku której powstawało kilka planów zagospodarowania, z czego żaden

nie został w pełni zrealizowany45 (Michałowski, Rygielski 1979). W roku 1973 powstał

Bieszczadzki Park Narodowy, który w znacznym stopniu determinuje obecnie rozwój funkcji

turystycznej na tym obszarze.

Rozwój funkcji turystycznej na terenie dzisiejszej gminy Krempna nastąpił jeszcze

później niż w opisanej wyżej gminie Cisna. Pierwsi turyści trafili w te okolice w okresie

międzywojennym, najprawdopodobniej „zafascynowani tutejszym folklorem łemkowskim i

dzikością przyrody” (Pawluś 1997, s. 127). Rozwój zagospodarowania turystycznego

rozpoczął się jednak dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX wieku, kiedy to powstały tu

pierwsze ośrodki wypoczynkowe. Przełomowym momentem była budowa zbiornika

spiętrzającego wodę na rzece Wisłoka – został on oddany do użytku w roku 1972 lub w 1974

(różnie w różnych źródłach). Największy boom turystyczny miał tu miejsce pod koniec lat 70.

i w latach 80. XX wieku, gdy w okolicach zbiornika powstawały ośrodki wypoczynkowe

zakładów pracy, często w formie zespołów domków kempingowych46. Na pocztówkach z lat

80. widać tu atrakcyjne, zagospodarowane kąpielisko. Według J. Pawlusia (1997) liczba

ośrodków wypoczynkowych sięgała 100, choć wydaje się to wartością zbyt wygórowaną. M.

Kiełczewska (1993) podaje, że na początku lat 90. XX wieku w gminie było 578 miejsc

45 Jedną z koncepcji, lansowaną wówczas przez środowisko akademickie Warszawy, było stworzenie Bieszczadzkiego Rezerwatu Turystycznego 46 Informacje zebrane z wywiadów prowadzonych w gminie oraz własnych obserwacji

87

noclegowych, z czego ok. 400 to miejsca w ośrodkach wypoczynkowych. Jednak między

innymi w wyniku sprzedaży ośrodków osobom prywatnym (często osobom, które

przyjeżdżały tu wcześniej, kiedy ośrodki należały jeszcze do zakładów pracy), liczba ta jest w

chwili obecnej znacznie mniejsza.

Funkcja turystyczna rozwijała się zatem w dużej mierze w oparciu o „zakładowe”

ośrodki. Z informacji Urzędu Gminy wynika, że w latach 80. powstało zaledwie kilkanaście

indywidualnych domków letniskowych (według rejestru decyzji o lokalizacji szczegółowej

Urzędu Gminy w Krempnej w roku 1980 powstało 5 domków, a w kolejnych latach tylko

pojedyncze obiekty). Jednocześnie, jak twierdzą mieszkańcy, od końca lat 80. zbiornik zaczął

się zamulać, co stopniowo powodowało spadek liczby przyjeżdżających turystów, a wraz z

tym zniknięcie wypożyczalni sprzętu wodnego oraz zawieszanie świadczenia usług

noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych i kwaterach prywatnych47. Zamulanie się

zbiornika pokryło się w czasie ze sprzedażą przez zakłady pracy ośrodków wypoczynkowych

w ręce prywatne, co też z pewnością wpłynęło na zmniejszenie ruchu turystycznego. We

wrześniu 2006 roku władze gminy przystąpiły do oczyszczenia i odmulenia zbiornika, tak, by

przywrócić mu dawną funkcję rekreacyjno-turystyczną48.

Tymczasem w 1995 roku na ponad 60% powierzchni gminy Krempna powstał

Magurski Park Narodowy, z siedzibą w miejscowości Krempna (od 1997 roku). Pojawiła się

zatem szansa na zmianę charakteru funkcji turystycznej. Jednak, jak wynika z rozmów

przeprowadzonych na terenie gminy, powstanie Parku było przyczyną konfliktów i budziło

duże niezadowolenie mieszkańców, a zdaniem niektórych ograniczyło wręcz rozwój

turystyki. Mieszkańcy wskazują bowiem, że nie można swobodnie chodzić po lesie, zbierać

grzybów i jagód, czy uprawiać turystyki konnej poza wyznaczonymi szlakami konnymi.

Wiele osób straciło zatrudnienie w nadleśnictwach, co także wpłynęło negatywnie na ocenę

zachodzących zmian. Także zdaniem dyrekcji Parku współpraca z Urzędem Gminy nie jest

udana, czego przejawem ma być fakt, iż w Radzie Parku gminę reprezentuje pracownik

Urzędu, podczas gdy wszystkie pozostałe gminy, na terenie których położony jest park,

reprezentują wójtowie. Wydaje się zatem, że potrzeba czasu, aby funkcja turystyczna gminy

związana z turystyką kwalifikowaną w Beskidzie Niskim została w pełni wykształcona – bez

zaangażowania mieszkańców będzie to bardzo trudne.

47 Na przykład jeszcze w przewodniku z roku 2000 „Krempna i okolice” znaleźć można było informację, że we wsi Kotań znajduje się kilka gospodarstw agroturystycznych, podczas gdy inwentaryzacja przeprowadzona w roku 2006 wykazała, że istnieje tam tylko jedno takie gospodarstwo. 48 O znaczeniu zbiornika dla mieszkańców gminy świadczyć może wypowiedź jednej z radnych gminy na forum internetowym www.ejaslo.pl (12 lutego 2007 r.): „ten zalew to jest serce naszej gminy”.

88

5.2 Walory turystyczne

O walorach turystycznych czterech badanych gmin można by z pewnością napisać

osobne, obszerne opracowanie. Celem niniejszej pracy nie jest jednak wyczerpująca ich

analiza, a raczej podkreślenie głównych walorów turystycznych z punktu widzenia funkcji

turystycznej dominującej w poszczególnych gminach. Przypomnieć należy, że położenie

gmin w różnych obszarach koncentracji ruchu turystycznego w Polsce (nad morzem, w

górach i nad jeziorami), a zatem zróżnicowanie występujących w nich walorów, było jednym

z kryteriów ich doboru.

Gmina Rewal położona jest na Pobrzeżu Szczecińskim. Zdecydowanie jej

najważniejszym walorem turystycznym jest obecność morza, które, wraz z innymi akwenami

wodnymi, zdaniem K. Kożuchowskiego (2005) są najpopularniejszym walorem w turystyce.

Gmina ma też charakterystyczny układ – ciągnie się wzdłuż wybrzeża Bałtyku na długości

ok. 20 km, sięgając w głąb lądu maksymalnie zaledwie 2,5 km. Dzięki temu aż sześć z

siedmiu gminnych miejscowości przylega bezpośrednio do linii brzegowej, a tylko jedna

(Śliwin) jest od niej oddalona o ok. 1,5 km (zob. rycina 5.3.3). Plaże są tu szerokie,

piaszczyste, oddzielone od lądu klifem. Na niektórych odcinkach zachował się bór nadmorski.

W 2007 roku plaże w dwóch miejscowościach gminy, Pobierowie i Pogorzelicy, zostały

wyróżnione międzynarodową nagrodą „Blue Flag”49, co biorąc pod uwagę promocję tego

odznaczenia w Polsce z pewnością zwiększa ich atrakcyjność (zob. np. publikacje dziennika

„Rzeczpospolita” w okresie maj-lipiec 2007 r.).

Poza walorami przyrodniczymi na terenie gminy Rewal znaleźć można także ciekawe

walory antropogeniczne. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim zachowaną ścianę

średniowiecznego kościoła w Trzęsaczu (budowla została zniszczona w wyniku abrazji),

latarnię morską w Niechorzu z 1866 roku oraz Muzeum Rybołówstwa Morskiego w

Niechorzu, zlokalizowane w willi z lat 30. XX wieku, które według danych GUS w 2005 roku

odwiedziło 10 tysięcy turystów.

Innego rodzaju atrakcją jest czynna kolej wąskotorowa, nazwana „ciuchcią retro”,

która w okresie letnim kursuje między Trzęsaczem na zachodzie a Pogorzelicą na wschodzie

przez Rewal, Śliwin i Niechorze. Kolejka została wykupiona od PKP przez Urząd Gminy.

Zabytkowe są dworce kolei w Rewalu, Niechorzu i Pogorzelicy.

49 www.blueflag.org, 13 lutego 2008 r.; w sumie odznaczono w 2007 roku osiem plaż w Polsce.

89

Gmina Mikołajki położona jest w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Ok. 42%

powierzchni gminy stanowi Mazurski Park Krajobrazowy. W całej gminie jest kilkanaście

jezior lub ich fragmentów, w tym fragment największego w Polsce jeziora Śniardwy, a także

jeziora Mikołajskie, Tałty i Łuknajno. Z informacji zamieszczonych na stronie internetowej

gminy wynika, że naturalne zbiorniki wodne zajmują ok. 23% powierzchni gminy50. Bardzo

istotne jest, że Mikołajki leżą na tzw. Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich, żeglownym na

odcinku ok. 130 km i przez to bardzo atrakcyjnym z punktu widzenia uprawiania żeglarstwa.

Do walorów przyrodniczych o charakterze bardziej specjalistycznym należy także zaliczyć

rezerwat ornitologiczny na Jeziorze Łuknajno, chroniący jedną z największych ostoi łabędzia

niemego w Polsce51. W folderach promocyjnych władze gminy zaliczają do walorów

przyrodniczych także nieskażone środowisko, malowniczy krajobraz i ukształtowanie terenu.

Najważniejsze walory antropogeniczne gminy Mikołajki znajdują się w samym

mieście. Na 85 zabytków wpisanych do rejestru na terenie gminy aż 66 znajduje się w mieście

Mikołajki, z czego 58 to domy z okresu przełomu XIX i XX wieku (głównie na ulicach Kajki,

3 Maja i przy Placu Wolności). Przy zabytkowym, XIX-wiecznym kościele ewangelickim,

znajduje się ciekawe Muzeum Reformacji prowadzone przez Parafię Ewangelicko-

Augsburską św. Trójcy w Mikołajkach.

T. Lijewski i in. (2002) zaliczają do walorów antropogenicznych także współczesne

imprezy kulturalne. Do najbardziej znanych imprez w Mikołajkach należą Dni Mikołajek –

trzydniowa impreza odbywająca się najczęściej na przełomie czerwca i lipca.

Najważniejszym momentem imprezy jest wodowanie „króla sielaw” (symbolu gminy), które

ma być pamiątką po miejscowej legendzie, a przejawia się w zamocowaniu przy filarze mostu

drogowego drewnianej ryby ze złotą koroną na głowie, która ma czuwać nad

bezpieczeństwem żeglarzy i rybaków (Maliszewski 1994). Organizatorem imprezy jest Urząd

Miasta i Gminy Mikołajki oraz Centrum Kultury „Kłobuk”52.

Jak zauważyli J. Czerwiński i in. (1991), podstawowymi walorami obszarów górskich

są ich krajobraz i klimat, a także walory lecznicze i możliwość wypoczynku nad wodą.

Walory przyrodnicze gminy Cisna determinuje właśnie położenie gminy w Bieszczadach,

będących jedynym pasmem Karpat Wschodnich położonym na terenie Polski. Ponad 20%

powierzchni gminy zajmuje Bieszczadzki Park Narodowy, zaś pozostała jej część pokryta jest

50 www.mikolajki.pl; 13 lutego 2008 r. 51 W 1978 r. rezerwat został wpisany na listę międzynarodowych rezerwatów Konwencji RAMSAR. Ptaki można obserwować z wież widokowych znajdujących się przy jeziorze. 52 www.mikolajki.pl; 13 lutego 2008 r.

90

Ciśniańsko-Wetlińskim Parkiem Krajobrazowym. Oba parki, wraz z Parkiem Krajobrazowym

Doliny Sanu i obszarami chronionymi na Słowacji i na Ukrainie, wchodzą w skład

Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Z najbardziej atrakcyjnych

fragmentów Bieszczadów na terenie gminy Cisna znajduje się Połonina Wetlińska, część

Pasma Granicznego, fragment Wysokiego Działu, a także szczyty Smerek i Łopiennik.

Najwyższym szczytem gminy jest jeden z wierzchołków Połoniny Wetlińskiej, Roh (1255 m

n.p.m.). Oprócz samych gór dodatkowym walorem przyrodniczym jest fakt, iż ponad 90%

obszaru gminy pokryte jest lasem (zob. rycina 5.3.5). Przede wszystkim są to lasy liściaste, a

dominuje buczyna karpacka. Na terenie gminy istnieją także dwa rezerwaty przyrody:

rezerwat „Sine Wiry”, chroniący przełom rzeki Wetliny wraz z otaczającym zespołem

leśnym, oraz rezerwat „Olszyna Łęgowa w Kalnicy”, chroniący górski las łęgowy z

dominującą olszą czarną (Bogaczyk 2003). Ważnym walorem jest także długie zaleganie

pokrywy śnieżnej (ponad 80 dni w ciągu roku, co w Polsce występuje jeszcze w najwyższych

partiach Sudetów, w Tatrach, Beskidzie Niskim, oraz w północno-wschodniej części kraju;

Lijewski i in. 2002)

Walory antropogeniczne na terenie gminy Cisna nie są tak bogate jak walory

przyrodnicze. Atrakcją jest (podobnie jak w Rewalu) kolej wąskotorowa, zwana „Ciuchcią

Bieszczadzką”, pochodząca z końca XIX wieku. Cel jej powstania był jednak inny niż w

Rewalu, została bowiem wybudowana w celu zwożenia drewna z lasu, i w tym samym celu

była eksploatowana po II wojnie światowej. Z ośmiu obiektów wpisanych do rejestru

zabytków z terenu gminy aż 6 stanowią stacje kolejki bieszczadzkiej w miejscowościach

Cisna, Dołżyca, Kalnica, Przysłup, Wetlina i Żubracze. Pozostałe dwa obiekty to ruina cerkwi

oraz relikt dawnej wsi w Łopience – swoiste „atrakcje” charakterystyczne dla obszaru całych

Bieszczadów, będące pamiątkami po zamieszkującej te obszary przed II wojną światową

ludności głównie bojkowskiej.

Najbardziej znaną imprezą w gminie Cisna, przyciągającą co roku tysiące turystów,

jest Festiwal Sztuk Różnych „Bieszczadzkie Anioły”53. Jest on organizowany w drugi

weekend sierpnia od 2001 roku przez Gminne Centrum Kultury i Ekologii w Cisnej,

Bieszczadzki Park Narodowy oraz drużyny harcerskie z Oświęcimia, jednak jednym z

pomysłodawców imprezy była grupa muzyczna Stare Dobre Małżeństwo, która jest co roku

53 Według informacji podanej przez telewizję regionalną TVP 3 Rzeszów w roku 2004 na festiwalu było obecnych blisko 10 tysięcy osób. W roku 2007 koncert główny obejrzało 7,5 tysiąca osób (cyt. za: www.bieszczadzkieanioly.art.pl, 16 lutego 2008 r.)

91

jedną z głównych gwiazd festiwalu54. Do 2005 roku koncerty odbywały się w Cisnej oraz w

Górnej Wetlinie, natomiast od 2006 roku odbywają się w Cisnej i Dołżycy55. Festiwal skupia

zespoły wykonujące tzw. piosenkę turystyczną oraz poezję śpiewaną, a towarzyszą mu

wystawy i kiermasze sztuki ludowej.

W Karpatach położona jest także ostatnia z badanych gmin, Krempna. Beskid Niski,

na obszarze którego znajduje się gmina, to najbardziej na wschód wysunięte pasmo Karpat

Zachodnich w Polsce, graniczące z Bieszczadami na Przełęczy Łupkowskiej. Na terenie tym

w 1995 r. powstał, jak już wspomniano, Magurski Park Narodowy. Zdecydowana większość

powierzchni całego Parku, bo aż 73%, położona jest na terenie gminy Krempna. Beskid Niski

w gminie Krempna ma charakter łagodnych, niedużych wzniesień, porośniętych lasem.

Najwyższy szczyt to Czerszla (731 m)56. Do ciekawszych form przyrodniczych należy pasmo

Magury Wątkowskiej, której wschodnia część znajduje się na terenie gminy Krempna.

Pokrywa śnieżna, podobnie jak w Bieszczadach, zalega tu bardzo długo. Ponadto 75%

powierzchni gminy zajmują lasy, wśród których dominuje buczyna karpacka. Walorem

przyrodniczym stworzonym w gminie Krempna przez człowieka jest wybudowany w latach

70. XX wieku zbiornik na rzece Wisłoka, o którym była już mowa wyżej.

Należy jednak podkreślić, iż walory przyrodnicze gminy Krempna nie są wybitne,

zwłaszcza w porównaniu z innymi pasmami górskimi w polskich górach, a nawet w pewnym

stopniu w porównaniu z zachodnią częścią Beskidu Niskiego. Cytowani już J. Czerwiński i

in. (1991) zaliczyli Beskid Niski do trzeciej, ostatniej grupy najbardziej atrakcyjnych pasm

górskich w Karpatach. Z uwagi na niewielkie wysokości i łagodne, pagórkowate, a przy tym

zalesione (a zatem pozbawione malowniczych widoków) wzniesienia walory te są raczej

przeznaczone dla specyficznego typu turystyki kwalifikowanej – osób poszukujących

„dzikości” przyrody. Zbiornik wodny na Wisłoce przyciąga natomiast inny typ ruchu

turystycznego, związany z wypoczynkiem nad wodą.

Obszar gminy Krempna jest za to dość ciekawy kulturowo, choć jego walory także nie

są skierowane do „przeciętnego” turysty. Najogólniej można by podzielić walory

antropogeniczne występujące na tym terenie na dwie grupy: walory związane z historią I

wojny światowej, która pozostawiła tu po sobie cmentarze i ukryte w lesie mogiły (dwa

54 Tytuł festiwalu pochodzi od tytułu jednej z piosenek Starego Dobrego Małżeństwa 55 www.bieszczadzkieanioly.art.pl, 16 lutego 2008 r. 56 Źródłem tej informacji jest dokładna obserwacja mapy topograficznej. W niektórych źródłach, jak np. przewodniku „Trasy rowerowe w gminie Krempna”, znaleźć można informację, że najwyższym szczytem jest Wielka Góra. Jednak występuje tam błąd w podaniu wysokości (zamiast 719 m podaje się 791 m). Z kolei M. Kiełczewska (1993) podaje, iż najwyższym wzniesieniem jest wierch Nad Tysowym (713 m).

92

cmentarze z tego okresu w Grabiu wpisane są do rejestru zabytków), oraz na walory związane

z osadnictwem Łemków, którzy zamieszkiwali te obszary do II wojny światowej. Do tej

drugiej grupy należą między innymi zabytkowe cerkwie: drewniane w Krempnej (2. połowa

XVIII wieku 57), Kotani (XVIII w.), Świątkowej Małej (1762 r.) i Świątkowej Wielkiej

(XVIII-XIX wiek), oraz murowana w Myscowej (1795 r.). We wsiach na terenie gminy

znaleźć można także stare łemkowskie chaty (chyże) czy przydrożne kapliczki i krzyże, w

lasach zaś zajęte roślinnością stare cmentarze. Ten właśnie krajobraz etnograficzno-

przyrodniczy wydaje się być najważniejszym walorem antropogenicznym gminy. Do

krajobrazu tego dochodzi także bardzo słabe zagospodarowanie turystyczne, które dla wielu

odwiedzających te tereny turystów jest bardzo ważnym walorem. Przewodnik turystyczny

podaje: „Ze wszystkich gór Polski Beskid Niski zachował najwięcej autentyzmu, o ile to

możliwe w naszej ujednolicającej, telewizyjnej cywilizacji. Nie pocięły go jeszcze we

wszystkich kierunkach doskonałe drogi, nie wyrosły wyciągi narciarskie, hotele z

dyskotekami i kioski z pamiątkami, życie tutejszych wiosek nie jest podporządkowane

potrzebom dochodowego biznesu turystycznego.” (Luboński 2002, s. 41).

Podobne spostrzeżenia zawarła M. Kiełczewska (1993) omawiając badanie

atrakcyjności różnych jednostek fizjograficznych polskich Karpat przeprowadzone wśród

studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Krakowskiej i Akademii Górniczo-

Hutniczej w Krakowie przez U. Birek (1991, cyt. za: M. Kiełczewską 1993). Badanie to

wykazało, że duża atrakcyjność turystyczna Beskidu Niskiego jest przede wszystkim

wynikiem występowania czystości powietrza, możliwości kontaktu z „dziką” przyrodą, a

także niskiego stopnia urbanizacji i małej liczby osiedli ludzkich. Specyfikę atrakcyjności

określają także architektura sakralna i obecność mniejszości narodowych (Kiełczewska 1993).

Jak wspomniano wcześniej, miejscowość Krempna jest także siedzibą Magurskiego

Parku Narodowego. W siedzibie tej znajduje się Ośrodek Edukacyjny wraz z Muzeum MPN.

W sali ekspozycyjnej muzeum prezentowany jest multimedialny spektakl, którego pierwszą

część stanowi film opowiadający historię kształtowania się krajobrazu Beskidu Niskiego, a

drugą – prezentacja eksponatów przy użyciu światła i muzyki.

57 Dane dotyczące zabytków pochodzą z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków

93

5.3 Zagospodarowanie turystyczne58

Usługi noclegowe

Badane gminy są pod względem zagospodarowania turystycznego bardzo

zróżnicowane. Biorąc pod uwagę bazę noclegową, zróżnicowanie to przejawia się tak w

liczbie obiektów i miejsc noclegowych, jak i w rodzajach obiektów. Według oficjalnych

danych statystycznych, udostępnianych przez Główny Urząd Statystyczny i Departament

Turystyki Ministerstwa Gospodarki59, najwięcej obiektów świadczących usługi noclegowe i

najwięcej miejsc noclegowych znajduje się w gminie Rewal (tabela 5.3.1). Także w

przeliczeniu na liczbę mieszkańców koncentracja miejsc noclegowych największa jest w

Rewalu (prawie 5,5 tysiąca miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców). W gminie Mikołajki

liczba miejsc noclegowych jest 4,5 raza mniejsza niż w gminie Rewal, zaś w gminie Cisna – 9

razy mniejsza. Jednak przeliczając liczbę miejsc noclegowych na liczbę mieszkańców w

gminie Cisna koncentracja miejsc noclegowych jest ponad dwukrotnie większa niż w gminie

Mikołajki. Cisna jest drugą (obok Rewala) gminą, gdzie liczba miejsc noclegowych jest

większa niż liczba mieszkańców (tabela 5.3.1). Najmniej rozwinięta baza noclegowa

występuje w gminie Krempna, gdzie według oficjalnych danych w prawie 50 obiektach

występuje niecałe 700 miejsc noclegowych. Co ciekawe, koncentracja ich w przeliczeniu na

1000 mieszkańców nie jest duża mniejsza niż w gminie Mikołajki (341 miejsc noclegowych

w Cisnej versus 484 w Mikołajkach).

Jak wspomniano, oprócz różnic w wielkości bazy noclegowej, zróżnicowana jest także

jej struktura w badanych gminach (rycina 5.3.1). W górskich gminach Cisna oraz Krempna

dominują przede wszystkim kwatery prywatne (ponad 50% wszystkich miejsc noclegowych).

W Krempnej daje się także zauważyć znaczny udział miejsc w gospodarstwach

agroturystycznych, w Cisnej natomiast duże znaczenie mają ośrodki wczasowe (jest ich w

gminie 2, jednak posiadają znaczącą liczbę miejsc noclegowych – por. tabela 5.3.1). Istotne

znaczenie w porównaniu do dwóch pozostałych gmin mają także schroniska, co ze względu

na położenie obydwu gmin w górach jest zrozumiałe. W żadnej z nich nie ma natomiast

hotelu.

58 Informacje o usługach turystycznych w gminie znajdą się w rozdziale 6 59 Opis danych statystycznych – zob. rozdział 3

94

Tabela 5.3.1. Obiekty świadczące usługi noclegowe i liczba miejsc noclegowych na terenie badanych gmin według rodzaju obiektu w 2005 r. Mikołajki Cisna Krempna Rewal HOTELE Liczba obiektów 5 0 0 1 Liczba miejsc noclegowych 1620 0 0 300 PENSJONATY Liczba obiektów 5 2 0 3 Liczba miejsc noclegowych 125 54 0 126 SCHRONISKA Liczba schronisk 0 2 0 0 Liczba miejsc noclegowych 0 60 0 0 SCHRONISKA MŁODZIEŻOWE Liczba obiektów 1 0 0 0 Liczba miejsc noclegowych 30 0 0 0 SZKOLNE SCHRONISKA MŁODZIEŻOWE Liczba obiektów 0 2 2 1 Liczba miejsc noclegowych 0 94 50 134 OŚRODKI WCZASOWE Liczba obiektów 0 2 0 43 Liczba miejsc noclegowych 0 263 0 6471 OŚRODKI KOLONIJNE Liczba obiektów 2 0 0 6 Liczba miejsc noclegowych 441 0 0 1305 KEMPINGI Liczba obiektów 1 0 0 2 Liczba miejsc noclegowych 250 0 0 536 POLA BIWAKOWE Liczba obiektów 0 1 0 3 Liczba miejsc noclegowych 0 45 0 223 POZOSTAŁE OBIEKTY UWZGLĘDNIANE PRZEZ GUS* Liczba obiektów 6 3 2 22 Liczba miejsc noclegowych 210 280 96 1716 GOSPODARSTWA AGROTURYSTYCZNE Liczba obiektów 40 13 25 1 Liczba miejsc noclegowych 499 181 189 6 KWATERY PRYWATNE Liczba obiektów 80 45 20 290 Liczba miejsc noclegowych 923 1068 337 7625

RAZEM Liczba obiektów 140 70 49 372 Liczba miejsc noclegowych 4098 2045 672 18442 LICZBA MIEJSC NOCLEGOWYCH NA 1000 MIESZKAŃCÓW

484 1230 341 5435

*motele, inne obiekty hotelowe, domy wycieczkowe, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, ośrodki do wypoczynku sobotnio-niedzielnego i świątecznego, domy pracy twórczej, zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych, pozostałe obiekty niesklasyfikowane Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS i danych Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki (gospodarstwa agroturystyczne i kwatery prywatne)60

60 Metodę zbierania danych przez GUS i Departament Turystyki opisano w rozdziale 3. Należy tu podkreślić, że choć metodologia zbierania danych przez GUS i Departament Turystyki jest inna, to w obu przypadkach dotyczy obiektów faktycznie funkcjonujących w gminie, a nie tylko zarejestrowanych w niej jako

95

W gminie Rewal udział miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych jest również

bardzo znaczący – stanowią one ponad 41% wszystkich miejsc noclegowych (rycina 5.3.1).

Zaledwie o 6 punktów procentowych mniejszym udziałem odznaczają się ośrodki wczasowe,

których jest w gminie aż 43. Jest to w dużym stopniu pozostałość po zakładowych ośrodkach

wypoczynkowych z okresu komunizmu, których na polskim Wybrzeżu było bardzo dużo.

Inaczej sytuacja przedstawia się natomiast w gminie Mikołajki. Tutaj zdecydowanie

największy udział miejsc noclegowych (prawie 40%) stanowią miejsca w hotelach. Dodać

należy, iż ogromna większość tej liczby to miejsca noclegowe w jednym hotelu

(„Gołębiewski”). Kwatery prywatne wraz z gospodarstwami agroturystycznymi to nieco

ponad 1/3 miejsc noclegowych w gminie.

Rycina 5.3.1. Struktura miejsc noclegowych w badanych gminach pod względem rodzaju obiektu noclegowego w 2005 roku

*schroniska, schroniska młodzieżowe i szkolne schroniska młodzieżowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS i Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki

przedsiębiorstwa. GUS wysyła formularze bezpośrednio do obiektów świadczących usługi noclegowe, a jednym z pytań w formularzu jest pytanie o adres obiektu, co oznacza, że tak zebrane dane statystyczne informują o obiektach faktycznie funkcjonujących w gminie, a nie tam zarejestrowanych. Tymczasem Departament Turystyki, zbierając informacje o usługach noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych i kwaterach prywatnych, wysyła ankiety z pytaniem o liczbę obiektów i liczbę miejsc noclegowych do urzędów gminnych. Zgodnie z art. 38 ustęp 3 Ustawy o usługach turystycznych, wójt, burmistrz lub prezydent miasta powinien prowadzić ewidencję obiektów świadczących usługi hotelarskie ze względu na miejsce ich położenia, a zatem nawet, jeśli obiekt zarejestrowany jest poza gminą, powinien występować w ewidencji urzędu gminy, na terenie którego działa.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

hotele

pensjonaty

ośrodki kolonijne

ośrodki wczasowe

schroniska*

pola biwakowe

kempingi

gospodarstwa

agroturystyczne

kwatery prywatne

pozostałe obiekty

96

Przedstawiona wyżej wielkość i struktura bazy noclegowej na obszarze badanych

gmin opiera się na oficjalnych danych. Jednak specyfika zjawiska, jakim jest turystyka,

sprawia, iż dla przedstawienia całościowego obrazu zagospodarowania turystycznego

konieczne jest przeprowadzenie inwentaryzacji w terenie. Podczas pobytu w każdej z gmin

zliczono zatem usługi, które zostały dostrzeżone w terenie (tabela 5.3.2).

Jeśli chodzi o bazę noclegową, to różnica pomiędzy liczbą zinwentaryzowanych

obiektów świadczących usługi noclegowe, a liczbą obiektów uzyskanych na podstawie

dostępnych danych urzędowych, jest ogromna przede wszystkim w przypadku gminy Rewal.

Inwentaryzacja wykazała istnienie aż 730 kwater prywatnych i gospodarstw

agroturystycznych, wobec zaledwie 291 takich obiektów wykazanych w statystyce61. Wydaje

się, iż dowodzi to dużej niedoskonałości prowadzonej przez urząd gminy ewidencji. Tym

bardziej, iż także z danych dotyczących liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w gminie i

świadczących na jej terenie usługi noclegowe wynika, iż jest ich zdecydowanie więcej (por.

rozdział 6.3). Inwentaryzacja nie objęła natomiast liczby miejsc noclegowych. Warto

wspomnieć, że A. Szwichtenberg (2006), szacując wielkość bazy noclegowej w gminach

nadmorskich na podstawie zużycia wody i zrzutu ścieków, obliczył, iż w gminie Rewal jest

ok. 46 200 - 50 000 miejsc noclegowych, a zatem prawie trzykrotnie więcej niż udało się

wykazać na podstawie danych statystycznych.

Tabela 5.3.2. Baza noclegowa zinwentaryzowana na obszarze badanych gmin w 2006 i 2007 roku Mikołajki Cisna Krempna Rewal Usługi noclegowe (liczba obiektów), w tym:

139 89 23 932

Hotele 6 0 0 3 Kwatery prywatne (w tym agroturystyczne) 120 66 14 730 Ośrodki wypoczynkowe 6 6 9 182 Bacówki, schroniska 0 6 0 1 Kempingi i pola namiotowe 7 11 0 16

Usługi noclegowe na 1000 mieszkańców* 17 53 12 273

*liczba mieszkańców na 2006 rok Źródło: badania własne

Także liczba zinwentaryzowanych ośrodków wypoczynkowych w gminie Rewal jest

znacznie wyższa niż wynika to z danych statystycznych. Jednak w tej kwestii należy

zachować ostrożność przy interpretacji, gdyż GUS stosuje dużo szerszą gamę kategorii niż

zastosowano przy inwentaryzacji, a zatem obiekt, który w wyniku inwentaryzacji został

61 W chwili opracowywania ostatecznego tekstu niniejszego rozdziału były już dostępne dane Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki dotyczące liczby kwater prywatnych i gospodarstw agroturystycznych za rok 2007. Liczba wykazanych tam obiektów była jeszcze niższa, i wyniosła 191.

97

zakwalifikowany jako ośrodek wypoczynkowy, może być przez GUS zaliczony do innej

kategorii.

Inwentaryzacja usług noclegowych uwidoczniła jeszcze większą różnicę w ich liczbie

pomiędzy poszczególnymi gminami, niż wydawało się po analizie danych urzędowych.

Różnica pomiędzy liczbą obiektów w gminie Rewal a będącą w następnej kolejności gminą

Mikołajki jest nie ponad dwukrotnie, ale ponad sześciokrotnie większa. Natomiast różnica

pomiędzy gminą Rewal a posiadającą najmniejszą liczbę usług noclegowych gminą Krempna,

jest nie ponad siedmio-, ale ponad czterdziestokrotna (w gminie Rewal jest ponad 40 razy

więcej obiektów świadczących usługi noclegowe niż w gminie Krempna).

O ile w gminie Rewal inwentaryzacja wykazała znacznie większą liczbę obiektów

świadczących usługi turystyczne niż wskazywały na to dane urzędowe, to odwrotna sytuacja

wystąpiła w przypadku gminy Krempna. W gminie tej zinwentaryzowano 14 kwater

prywatnych i gospodarstw agroturystycznych, podczas gdy w oficjalnej statystyce wykazano

ich aż 45, a zatem ponad trzykrotnie więcej. To dość zaskakujące zjawisko tłumaczy opisana

wyżej historia rozwoju turystyki w gminie. Działalność kwater prywatnych i gospodarstw

agroturystycznych jest przez gospodarzy zawieszana z uwagi na brak turystów, jednak

obiekty te nie są wykreślane z gminnej ewidencji62.

W gminach Mikołajki i Cisna uzyskana informacja statystyczna dotycząca liczby

obiektów zgadza się mniej więcej z danymi uzyskanymi w efekcie inwentaryzacji (w

przypadku gminy Cisna różnica dotyczy niewielkiej liczby obiektów, zaś w gminie Mikołajki

liczby te są zaskakująco zbieżne). Jednak widoczne różnice w gminach Rewal i Krempna

powodują znaczne konsekwencje – skoro oficjalna liczba obiektów jest dalece różna od

rzeczywistości, to różna też jest liczba miejsc noclegowych, która wykorzystana została do

zbudowania wskaźnika funkcji turystycznej. Można zatem stwierdzić, iż skoro jeden z

mierników składających się na wskaźnik został w przypadku gminy Rewal zaniżony, to i

rzeczywista funkcja turystyczna wyrażona liczbowo w postaci wartości wskaźnika została w

tej gminie zaniżona. W przypadku gminy Krempna stało się odwrotnie – wskaźnik funkcji

turystycznej został tu w analogiczny sposób zawyżony.

W dalszej części niniejszego podrozdziału omówione zostaną pozostałe zagadnienia

związane z zagospodarowaniem turystycznym. Jako że nie ma syntetycznych danych

62 Urzędnik zajmujący się turystyką w gminie na pytanie, ile jest kwater prywatnych i gospodarstw agroturystycznych w gminie wyjął ich ewidencję i zaznaczył na niej obiekty, które wedle jego wiedzy rzeczywiście świadczyły w danym momencie usługi noclegowe. Jednak czynność ta nie spowodowała wykreślenia niefunkcjonujących obiektów z ewidencji.

98

dotyczących tak bazy gastronomicznej, jak i bazy towarzyszącej, analiza ta oparta będzie na

danych empirycznych, zebranych w drodze inwentaryzacji, jak i innych źródłach, między

innymi folderach reklamowych wydawanych przez urzędy gminne oraz źródłach

internetowych (także gminnych).

Usługi gastronomiczne

Największą bazą gastronomiczną dysponuje gmina Rewal. Spośród 336 punktów,

świadczących usługi gastronomiczne, ponad połowa to obiekty tzw. „małej gastronomii”

(ponad 55%), jak na przykład smażalnie ryb, bary szybkiej obsługi, „budki” z hamburgerami,

sprzedaż kebabów, sprzedaż prażonej kukurydzy, itp. (tabela 5.3.3). Kolejne 28% obiektów

stanowiły różnego rodzaju kawiarnie, lodziarnie, punkty sprzedające gofry, ciastkarnie, itp.

(miejsca, w których nie można zjeść posiłku obiadowego, lecz spożyć deser czy kawę).

Zaledwie niecałe 10% obiektów stanowiły w gminie Rewal restauracje, za które uznano

miejsca, gdzie można było zjeść posiłek przy stoliku oraz gdzie była obsługa kelnerska63.

Jednocześnie na podstawie prowadzonego w urzędzie gminy rejestru punktów

gastronomicznych, w których sprzedaje się alkohol (238 punktów) można stwierdzić, iż

zdecydowana większość z nich to obiekty sezonowe (rycina 5.3.2).

Tabela 5.3.3. Zagospodarowanie turystyczne i paraturystyczne zinwentaryzowane na obszarze badanych gmin w 2006 i 2007 roku (bez bazy noclegowej, zob. tabela 5.3.2)

Usługi (liczba obiektów): Mikołajki Cisna Krempna Rewal Gastronomiczne, w tym: 51 35 3 336 Punkty „małej gastronomii” 33 . 3 184 Restauracje 13 . 0 32 Kawiarnie, lodziarnie, gofry, itp. 5 . 0 94 Stołówki, jadalnie 0 0 0 26 Pozostałe usługi turystyczne, w tym: 16 10 1 73 Wypożyczalnie sprzętu sportowego 8 0 0 30 Inne usługi turystyczne 8 10 1 43 Usługi noclegowe, gastronomiczne i pozostałe usługi turystyczne na 1000 mieszkańców*

24 80 14 393

Kropka (.) oznacza brak danych * liczba mieszkańców na 2006 rok Źródło: badania własne

63 Wydany w gminie Rewal folder poświęcony wyłącznie bazie noclegowej i bazie gastronomicznej (bez daty wydania) podaje informacje o 41 placówkach gastronomicznych.

99

Rycina 5.3.2. Punkty gastronomiczne sprzedające alkohol według podziału na sezonowe i całoroczne w gminie Rewal (lipiec 2006 r.)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Pobierowo Niechorze Rewal Pogorzelica Pustkowo Trzęsacz

sezonowe

całoroczne

Źródło: opracowanie własne na podstawie rejestru zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, prowadzonego przez urząd gminy

W gminie Mikołajki zinwentaryzowano kilkukrotnie mniej obiektów świadczących

usługi gastronomiczne niż w omawianej wyżej gminie Rewal (51)64. O ile udział tzw. „małej

gastronomii” był większy i wyniósł prawie 2/3 wszystkich punktów gastronomicznych (65%),

o tyle udział restauracji był porównywalny z gminą Rewal (25%). W gminie Cisna

zinwentaryzowano 35 obiektów świadczących usługi gastronomiczne65, zaś w gminie

Krempna – zaledwie 366 (tabela 5.3.3).

Usługi pozostałe

Urządzenia bazy towarzyszącej są w ogromnym stopniu uzależnione od położenia i

rodzaju występujących w badanych gminach walorów.

W gminie Rewal zinwentaryzowano ich 73, z czego ponad 40% to wypożyczalnie

sprzętu sportowego (rowerów, skuterów i gokartów). Inne usługi turystyczne to przede

wszystkim dosyć popularne salony gier i punkty z infrastrukturą do zabaw dla dzieci (tzw.

„kulki”, „wesołe miasteczka”, trampolina, mała ściana wspinaczkowa, itp.). Ważnym

urządzeniem jest także tzw. „ciuchcia retro”, o której wspomniano już przy charakterystyce

walorów gminy (rycina 5.3.3).

64 Na stronie internetowej Urzędu Miasta i Gminy można się dowiedzieć, iż „miejsc, w których można nie tylko zjeść…” jest 26 (www.mikolajki.pl; 15 lutego 2008 r.), natomiast w folderze promującym gminę: „Mikołajki. Miasto wśród jezior” (bez daty wydania) znajdują się adresy do 33 obiektów bazy gastronomicznej. 65 Na stronie internetowej Urzędu Gminy jest ich 17 (www.cisna.pl; 15 lutego 2008 r.) 66 Z uzyskanej ewidencji obiektów, które uzyskały zgodę na sprzedaż alkoholu w roku 2007 wynika, iż na terenie gminy znajduje się 6 barów, jednak trzy z nich to sezonowe bary w ośrodkach wypoczynkowych, których (ze względu na położenie na terenie ośrodków) nie zinwentaryzowano.

100

Rycina 5.3.3. Zagospodarowanie turystyczne gminy Rewal

101

W gminie Rewal bardzo dobrze rozbudowana jest infrastruktura sportowa. Znajduje

się tu hala widowiskowo-sportowa o olimpijskich wymiarach i 700 miejscach na trybunach.

Stanowi ona ważne miejsce przygotowań sportowców nie tylko z Polski, ale także z krajów

skandynawskich (Mościcka 2005). Obok hali znajduje się siłownia, sauna, korty tenisowe

oraz boisko do siatkówki i koszykówki. Ponadto w gminie są też korty tenisowe (w 4 z 7

miejscowości gminnych), bieżnia lekkoatletyczna, stadion sportowy oraz boiska do piłki

nożnej i kilka placów zabaw67.

Ponadto w gminie bardzo prężnie działa Centrum Informacji, Promocji i Rekreacji

Gminy Rewal (jednostka organizacyjna gminy), które organizuje na terenie gminy imprezy, a

także prowadzi punkt informacji turystycznej. Bardzo rozbudowana jest infrastruktura

społeczna gminy, do której zaliczyć można m.in. (w nawiasie podano liczbę

zinwentaryzowanych obiektów): solaria (5) i gabinety kosmetyczne, gabinety fryzjerskie (9),

placówki pocztowe (5), apteki (3), stacje paliw (3), kantory (6), bank, kawiarenki internetowe

oraz aż 11 bankomatów.

W gminie Mikołajki zinwentaryzowano 16 usług turystycznych, które nie były

usługami noclegowymi, gastronomicznymi ani handlowymi. Połowa z nich były to

wypożyczalnie łódek i innego rodzaju sprzętu wodnego (6 wypożyczalni w mieście Mikołajki

oraz po jednej w Zełwągach i Prawdowie), co biorąc pod uwagę żeglarski charakter gminy nie

jest zaskakujące. Trzy główne porty jachtowe na terenie gminy to Wioska Żeglarska i port

Cicha Zatoka w mieście Mikołajki, a także Stanica Żeglarska Polskiego Związku

Żeglarskiego „Sailor” w Starych Sadach. Porty towarzyszą także niektórym hotelom i

ośrodkom noclegowym zlokalizowanym nad jeziorami. Najważniejszym i centralnym portem

jest wspomniana Wioska Żeglarska. Oferuje ona 200 miejsc do cumowania, a do kei

doprowadzona jest woda i prąd. Prowadzony jest tu czarter łodzi kabinowych oraz

wypożyczalnie sprzętu pływającego. Na terenie wioski znajdują się także restauracje, łazienki

i pralnie dla żeglarzy, sklep żeglarski, szkutnia, slip oraz stacja paliw dla łodzi silnikowych68.

Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć kwestię zarządzania Wioską. W momencie

prowadzenia badań terenowych Wioska należała do firmy Inter Commerce sp. z o.o. z

67 www.rewal.pl; 16 lutego 2008 r. Co ciekawe, korzystanie z obiektów sportowych jest bezpłatne dla dzieci i młodzieży do lat 18 zamieszkałych na terenie gminy Rewal, zaś dorośli mieszkańcy gminy otrzymują 50% zniżki. 68 www.sails.pl, 16 lutego 2008 r.

102

siedzibą w Warszawie69. Firma ta pojawiła się w Mikołajkach w roku 1997, sukcesywnie

wykupując nieruchomości komunalne oraz przeprowadzając na terenie gminy kolejne

inwestycje. Stała się także właścicielem Wioski Żeglarskiej, a wraz z nią istniejącej tam

infrastruktury (m.in. bardzo znana tawerna, restauracja oraz bar). W lipcu 2006 roku firma

była właścicielem 7421,6 m2 budynków zajętych pod działalność gospodarczą oraz 175

104,02 m2 gruntów, czyli prawie 18 ha razem. Najważniejszą inwestycją Inter Commerce był

kompleks o nazwie „Nowe Mikołajki”, wybudowany wzdłuż prawego brzegu Jeziora

Mikołajskiego, łączącego jezioro z centrum miasteczka. Jest to kompleks budynków,

stylizowanych na zabytkowe kamieniczki, połączonych deptakami. W większości tych

budynków na parterze znajdują się punkty handlowe i usługowe (dzierżawione), zaś na

piętrach – luksusowe apartamenty do wynajęcia. Do kompleksu należą także niektóre

restauracje położone wzdłuż nabrzeża.

Od dnia 31.10.2006 r. (data wpisu do rejestru przedsiębiorców to 5 stycznia 2007 r.)

właścicielem części obiektów należących wcześniej do Inter Commerce stała się

nowopowstała firma Marina Nova Sp. z o.o. Firma zarejestrowana została w Mikołajkach70.

Druga część obiektów, w tym Wioska Żeglarska i znana restauracja „Sielawa”, przejęta

została przez Grupę Amax Sp. z o.o., zarejestrowaną w Warszawie, która posiadała

dotychczas hotel Amax w Mikołajkach.

Opisana wyżej historia jest o tyle istotna z punktu widzenia sposobu

zagospodarowania turystycznego gminy, że dotyczy najbardziej atrakcyjnych turystycznie

i centralnie położonych terenów Mikołajek. Problem ten został szerzej omówiony

w rozdziale 6.

Ponadto przez teren gminy Mikołajki przebiega 8 szlaków rowerowych (są one jednak

słabo oznakowane), jak również 3 szlaki piesze o nazwach: „szlakiem dzikich zwierząt”

(czerwony), „szlak Jeziora Śniardwy – Mazurskie Morze” (niebieski) i „szlak łabędzia

niemego” (zielony; rycina 5.3.4). Zinwentaryzowano również 2 stadniny koni, działającą w

sezonie informację turystyczną, zaś z zakresu infrastruktury społecznej m.in. bibliotekę,

pocztę, 3 banki, 4 kantory, bankomat, kino, 3 apteki, 5 fryzjerów, 2 stacje benzynowe, 2

kawiarenki internetowe i solarium.

69 Właścicielem firmy był Rudolf Skowroński, poszukiwany od kilku lat listem gończym m.in. za łapówki oraz powiązania z tzw. mafią pruszkowską. Informacje te są istotne dla nakreślenia zmiany wizerunku turystycznego Mikołajek. 70 Dane na podstawie Krajowego Rejestru Sądowego (http://pdi.cors.gov.pl/KRSSED/, 16 lutego 2008 r.). Prezesem zarządu firmy Marina Nova Sp. z o.o. została Edyta Skowrońska, żona Rudolfa Skowrońskiego.

103

Rycina 5.3.4. Zagospodarowanie turystyczne gminy Mikołajki

104

W gminie Cisna jednymi z najbardziej charakterystycznych urządzeń bazy

towarzyszącej są ośrodki jazdy konnej. Zdaniem M. Bęczkowskiego (2004), Bieszczadzki

Park Narodowy jest jedynym górskim parkiem narodowym w Polsce, który propaguje

turystykę konną, a łączna długość tras konnych wynosi 142 km. Na terenie gminy Cisna

znajduje się osiem ośrodków jazdy konnej (z 32 obecnych na terenie całych Bieszczadów),

dysponujących łącznie ponad 47 końmi71 (Bęczkowski 2004). W 2004 roku z siedmiu

przebadanych przez cytowanego Autora ośrodków jeździeckich skorzystały 2153 osoby.

Innym rodzajem zagospodarowania turystycznego jest kolejka leśna, o której

wspomniano już przy opisywaniu walorów gminy. Kolejka ta kursuje sezonowo na trasach:

Cisna Majdan – Przysłup, Cisna Majdan – Wola Michowa i Cisna Majdan – Balnica (stacja

końcowa Wola Michowa znajduje się już na terenie gminy Komańcza. Eksploatacją

„Bieszczadzkiej Ciuchci” zajmuje się Fundacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej72. Na terenie

gminy wytyczono 3 szlaki rowerowe: z Cisnej przez Kalnicę do rezerwatu Sine Wiry, dalej

przez Buk i Dołżycę do Cisnej (szlak o długości 35,5 km); z Cisnej przez Roztoki Górne do

Woli Michowej i na Przełęcz Żebrak (dwa ostatnie punkty poza obszarem gminy; 35,7 km)

oraz z Przełęczy Hyrcza do Łopienki, i dalej przez Dołżycę, Cisną, i Majdan do Solinki (38,8

km)73. Przez teren gminy przebiega także kilka szlaków pieszych wytyczonych przez PTTK

(rycina 5.3.5).

Jeśli chodzi o urządzenia przeznaczone do użytkowania w okresie zimowym, to na

terenie gminy Cisna istnieją trzy wyciągi narciarskie: w Cisnej (przy bacówce pod Honem;

długość trasy zjazdowej to 700 m), w Kalnicy (3 trasy zjazdowe o długości 850 m, 800 m i

650 m), oraz wyciąg w Lisznej (przy gospodarstwie agroturystycznym, długość trasy 300

m)74. Ponadto wytyczone zostały dwie trasy dla narciarstwa biegowego w okolicach

Wetliny75.

71 M. Bęczkowski (2004) przeprowadził badanie w 7 z 8 istniejących na terenie gminy Cisna ośrodkach jazdy konnej, które łącznie dysponowały 47 końmi. Istniejącym ośrodkiem, w którym nie zostało przeprowadzone badanie, jest ośrodek jazdy konnej BPN w Górnej Wetlinie. 72 www.cisna.pl (16 lutego 2008 r.) 73 www.cisna.pl (18 lutego 2008 r.) 74 www.cisna.pl (16 lutego 2008 r.) 75 www.wetlina.org (16 lutego 2008 r.)

105

Rycina 5.3.5. Zagospodarowanie turystyczne gminy Cisna

106

Warto wspomnieć, że w Cisnej działa Gminne Centrum Kultury i Ekologii (jednostka

organizacyjna gminy), które zajmuje się działalnością kulturalną na terenie gminy,

organizacją imprez lokalnych, a także prowadzeniem biblioteki gminnej i informacji

turystycznej76. W siedzibie informacji turystycznej można nabyć wiele ciekawych

wydawnictw związanych z Bieszczadami, a także skorzystać z kawiarenki internetowej. Jeśli

chodzi o infrastrukturę społeczną, paraturystyczną, to w gminie Cisna znaleźć można oddział

i agencję banku, bibliotekę, pocztę i stację benzynową.

Zdecydowanie najsłabiej rozwinięte są usługi turystyczne w gminie Krempna, gdzie

zinwentaryzowano jeden ośrodek jazdy konnej (w Kotani). Obiekt ten dysponuje 15 końmi

wierzchowymi77. Są w nim także organizowane obozy konne (na terenie obiektu znajduje się

także baza noclegowa).

Na terenie gminy wytyczone zostały cztery szlaki rowerowe (Trasy rowerowe…,

2006; rycina 5.3.6). Na zlecenie gminy wydany został folder „Trasy rowerowe w gminie

Krempna”, jednak nie podano w nim długości tras. Przez teren gminy przechodzi także kilka

szlaków PTTK. Trzecim rodzajem szlaków występujących na obszarze gminy Krempna są

dwie ścieżki przyrodnicze, wytyczone przez Magurski Park Narodowy. Są to ścieżka

„Kiczera” im. Prof. Jana Rafińskiego, udostępniana tylko z przewodnikiem parku, o długości

2,5 km, oraz ścieżka Hałbów, o długości 3,5 km. Ścieżki te pozwalają na zapoznanie się z

przyrodą parku, a na pierwszej z nich poruszane są także zagadnienia ogólnoprzyrodnicze78.

W chwili przeprowadzania inwentaryzacji, na terenie gminy nie znajdował się żaden

wyciąg narciarski (wyciąg we wsi Żydowskie został zamknięty), jednak w planach było

wybudowanie wyciągu na zboczu góry Mareszka, w Świątkowej Wielkiej, w otulinie

Magurskiego Parku Narodowego. Według informacji internetowych wyciąg ten został

uruchomiony zimą 2007/2008. Wyznaczono dwie trasy zjazdowe o długości 750 m i 850 m, a

także (obok wyciągu) trzy trasy dla narciarstwa biegowego (o długości 1500 m, 3000 m i

4500 m) 79.

76 www.cisna.itl.pl (16 lutego 2008 r.) 77 http://stajniarumak.webpark.pl/ (16 lutego 2008 r.) 78 www.magurskipn.pl (18 lutego 2008 r.) 79 www.beskidniski.pl (16 lutego 2008 r.)

107

Rycina 5.3.6. Zagospodarowanie turystyczne gminy Krempna

108

Usługi handlowe

Istotnym uzupełnieniem zagospodarowania turystycznego są usługi handlowe, które

jednak przeznaczone są przede wszystkim dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Służą one

także do obsługi ruchu turystycznego, którego wielkość (jak pokazują przeprowadzone w

pracy badania) ma duże znaczenie dla funkcjonowania handlu. Spośród badanych gmin

najwięcej usług handlowych zinwentaryzowano na terenie gminy Rewal (tabela 5.3.4), gdzie

na 1000 mieszkańców przypadły aż 62 obiekty. W gminie Mikołajki, która jest zdecydowanie

największą z badanych gmin, dwuipółkrotnie większą od gminy Rewal (zob. tabela 5.1), i

jednocześnie jedyną gminą miejsko-wiejską, liczba zinwentaryzowanych usług handlowych

była kilkukrotnie mniejsza (10 obiektów na 1000 mieszkańców, tabela 5.3.4). Gęstsza niż w

Mikołajkach sieć usług handlowych w odniesieniu do liczby mieszkańców jest w gminie

Cisna. Wbrew pozorom nie można tego tłumaczyć rozłożeniem sieci osadniczej w górach i

utrudnionym dojazdem, gdyż prawie wszystkie zinwentaryzowane sklepy znajdowały się

wzdłuż głównej szosy prowadzącej przez gminę, tzw. obwodnicy bieszczadzkiej (wyjątkiem

była sprzedaż pamiątek w Buku). Najmniejszą liczbę usług handlowych zinwentaryzowano w

gminie Krempna – 6 obiektów, a zatem 3 na 1000 mieszkańców.

Tabela 5.3.4. Usługi handlowe zinwentaryzowane na obszarze badanych gmin w 2006 i 2007 roku

Mikołajki Cisna Krempna Rewal Usługi handlowe*, w tym: 89 24 6 210 Sklepy spożywcze 26

23 6 88

Sklepy z artykułami przemysłowymi 59 68 Kioski ruchu i z artykułami przemysłowymi 3 1 0 54 Usługi handlowe na 1000 mieszkańców** 10 14 3 62

RAZEM wszystkie zinwentaryzowane usługi (noclegowe, gastronomiczne, handlowe i inne) 294 158 33 1551

RAZEM NA 1000 MIESZKAŃCÓW** 35 94 17 454 *liczba nie uwzględnia kramów, namiotów, stoisk na świeżym powietrzu, itp. **liczba mieszkańców na 2006 rok Źródło: badania własne

Uzupełnieniem omawianych usług handlowych są tymczasowe (sezonowe) stoiska

handlowe, takie jak namioty, stragany, itp. (tzw. handel obwoźny). Nie uwzględniono ich w

niniejszej pracy ze względu na różny moment przeprowadzania badań w terenie (przede

wszystkim fakt, iż w gminach górskich badania prowadzone były jesienią), co nie

pozwoliłoby porównywać gmin między sobą. Nie mniej jednak należy zwrócić uwagę na

istotne znaczenie tej formy handlu, zwłaszcza, że w okresie wakacyjnym stanowią one stały

109

element krajobrazu w gminach z rozwiniętą funkcją turystyczną (zwłaszcza w gminach

nadmorskich). Skala tego zjawiska jest ogromna, czego przykładem mogą być 594

zarejestrowane w urzędzie gminy Rewal tymczasowe stoiska handlowe w roku 2006 (rycina

5.3.7; z tego 198 w Niechorzu, 184 w Pobierowie i 143 w Rewalu).

Rycina 5.3.7. Tymczasowe stoiska handlowe* na terenie gminy Rewal według rodzaju asortymentu w 2006 r.

0

20

40

60

80

100

120

art.

gast

rono

mic

zne

pam

iątk

i

teks

tylia

art.

prze

mys

łow

e

spoż

ywcz

e

biżu

teria

obra

zy

tatu

aże

art.

spo

rtow

e

kios

ki

art.

dla

dzi

eci

inne

* namioty, kramy, stoiska, stragany, budki, kioski, stoliki, wiaty, itp. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Gminy Rewal

Analizując wszystkie zinwentaryzowane w trakcie badań terenowych usługi widać, iż

zdecydowanie najwięcej z nich, bo aż około półtora tysiąca, zinwentaryzowano na terenie

gminy Rewal (tabela 5.3.4; w tym 1341 usług noclegowych, gastronomicznych i pozostałych

turystycznych, bez usług handlowych). Na 1000 mieszkańców gminy przypadły tu aż 454

usługi. 60% z nich to usługi noclegowe, a niecałe 22% – usługi gastronomiczne (rycina

5.3.8). Prawie 300 usług, a więc pięciokrotnie mniej niż w Rewalu, zliczono w najliczniejszej

z badanych gmin – Mikołajkach. Porównując jednak gęstość występowania tych usług w

odniesieniu do liczby mieszkańców, jest ich w Mikołajkach aż 13 razy mniej niż w Rewalu.

Pod tym względem bliżej Mikołajkom do Krempnej (17 usług na 1000 mieszkańców; 27 razy

mniej niż w Rewalu) niż do Cisnej (94 usługi na 1000 mieszkańców; tylko 5 razy mniej usług

turystycznych per capita niż w Rewalu).

Dość ciekawie przedstawia się także struktura świadczonych usług w poszczególnych

gminach (rycina 5.3.9). W gminie Krempna prawie 70% wszystkich zinwentaryzowanych

110

usług turystycznych stanowią usługi noclegowe. Znikomy jest udział bazy gastronomicznej

(9%). Można powiedzieć, że w gminie tej jest na tyle słabo jeszcze rozwinięta funkcja

turystyczna, że usługi turystyczne występujące na jej terenie są dość podstawowe, oraz nie

wymagające większych inwestycji (łatwiej i taniej jest próbować wynajmować pokoje

turystom niż zainwestować w restaurację). W gminach Cisna i Rewal struktura usług jest

nieomal identyczna. Z kolei w gminie Mikołajki znacznie większy jest udział usług

handlowych (a więc w największym stopniu paraturystycznych), co przede wszystkim może

być spowodowane funkcjami pełnionymi przez małe miasto.

Rycina 5.3.8. Rodzaje usług turystycznych zinwentaryzowanych na terenie badanych gmin w 2006 i 2007 r. w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

0

50

100

150

200

250

300

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

usługi noclegowe

usługigastronomiczne

usługi handlowe

pozostałe usługiturystyczne

Źródło: badania własne Rycina 5.3.9. Struktura usług turystycznych zinwentaryzowanych w badanych gminach w 2006 i 2007 r.

Źródło: badania własne

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

pozostałe usługi

turystyczne

usługi handlowe

usługigastronomiczne

usługi noclegowe

111

5.4 Ruch turystyczny

Dane dotyczące ruchu turystycznego w badanych gminach są bardzo niedoskonałe,

przede wszystkim ze względu na fakt, iż oparte są tylko na danych statystycznych

gromadzonych przez Główny Urząd Statystyczny. Jak wspominano w rozdziale 3,

zawierającym opis przyjętej metody badań, GUS nie bada liczby miejsc noclegowych ani

ruchu turystycznego w kwaterach prywatnych i w gospodarstwach agroturystycznych.

Istniejące dane pozwalają zatem jedynie na analizę ruchu turystycznego w pozostałych

rodzajach obiektów, o czym pamiętać należy przy interpretacji danych.

Przede wszystkim, według danych GUS, gminę Mikołajki odwiedziło w 2005 roku

dużo więcej turystów aniżeli gminę Rewal (tabela 5.4.1). Z uwagi na wyżej wymienione

względy nie wiadomo jednak, czy rzeczywiście jest to prawdą. W gminie Mikołajki

miejscem, do którego przyjeżdża zdecydowanie najwięcej turystów, jest hotel „Gołębiewski”,

który jest w danych GUS uwzględniany. Tymczasem w gminie Rewal są to przede wszystkim

pokoje gościnne, dla których danych dotyczących ruchu turystycznego nie ma. W materiałach

reklamowych gmina Rewal podaje, iż odwiedza ją rocznie 725 tysięcy turystów80, a zatem

prawie 9 razy więcej niż według danych GUS. Jednak według samych tylko danych GUS w

2005 roku w Rewalu gościło aż 24 turystów w przeliczeniu na 1 mieszkańca, zaś w

Mikołajkach – 17 turystów per capita. Obie gminy różnią się też zdecydowanie pod

względem długości pobytu statystycznego turysty – w gminie Rewal zostaje on dłużej niż

tydzień, zaś w gminie Mikołajki – zaledwie 2 dni.

Badane przez GUS obiekty noclegowe w Cisnej w 2005 roku odwiedziło ponad 20

tysięcy turystów, co oznacza, iż na 1 mieszkańca gminy przypadło 13 turystów. Średnio

spędzili tu oni 3 noce. Jednak biorąc pod uwagę fakt, iż w Cisnej ponad 60% miejsc

noclegowych znajduje się w kwaterach prywatnych i gospodarstwach agroturystycznych,

także i te liczby z pewnością są o wiele wyższe. Uzupełnieniem tych danych mogą być

informacje o ruchu turystycznym gromadzone w punktach informacyjno-kasowych

Bieszczadzkiego Parku Narodowego, zebrane przez M. Kunicką (2004). Spośród

wymienionych przez nią 14 takich punktów istniejących w 2002 r. jeden znajdował się na

granicy gmin Cisna i Lutowiska, na Przełęczy Wyżna. W roku 2002 bilet na wstęp do parku

wykupiono tu aż ponad 41 tysięcy razy (Kunicka 2004). Z przełęczy tej wychodzi tylko jeden

szlak i prowadzi on na Połoninę Wetlińską, wzdłuż granicy gminy Cisna. Oczywiście nie

wiadomo, jaki udział stanowią w tej grupie turyści korzystający z usług noclegowych na

80 Gmina Rewal. Strefa słońca (bez daty wydania), wyd. CIPR Gminy Rewal

112

terenie gminy Cisna, jednak można założyć, że będzie to przynajmniej część z nich (choć

możliwe też, że jedna osoba kupiła bilet więcej niż jeden raz). Biorąc pod uwagę fakt, iż

wychodzący z Przełęczy Wyżna szlak prowadzi prosto do schroniska na Połoninie

Wetlińskiej (tzw. „Chatka Puchatka”), nie ulega wątpliwości, że pewna część z ponad 41

tysięcy turystów rocznie w jakimś stopniu z niego korzysta.

Tabela 5.4.1. Ruch turystyczny w badanych gminach według rodzaju obiektu w 2005 r. Mikołajki Cisna Krempna Rewal HOTELE Liczba osób korzystających z noclegów 138 389 0 0 5 296 Liczba udzielonych noclegów 272 213 0 0 30 346 PENSJONATY Liczba osób korzystających z noclegów 1 187 1 285 0 2 316 Liczba udzielonych noclegów 5 438 4 147 0 7 829 SCHRONISKA Liczba osób korzystających z noclegów 0 2 843 0 0 Liczna udzielonych noclegów 0 4 916 0 0 SCHRONISKA MŁODZIEŻOWE Liczba osób korzystających z noclegów 147 0 0 0 Liczna udzielonych noclegów 271 0 0 0 SZKOLNE SCHRONISKA MŁODZIEŻOWE Liczba osób korzystających z noclegów 0 6 164 430 2 426 Liczna udzielonych noclegów 0 12 698 566 10 414 OŚRODKI WCZASOWE Liczba osób korzystających z noclegów 0 6 187 0 50 676 Liczna udzielonych noclegów 0 26 967 0 471 466 OŚRODKI KOLONIJNE Liczba osób korzystających z noclegów 2 242 0 0 4 799 Liczna udzielonych noclegów 14 767 0 0 64 752 KEMPINGI Liczba osób korzystających z noclegów 1 559 0 0 1 368 Liczna udzielonych noclegów 11 400 0 0 9 278 POLA BIWAKOWE Liczba osób korzystających z noclegów 0 180 0 1 328 Liczna udzielonych noclegów 0 342 0 8 024 POZOSTAŁE OBIEKTY Liczba osób korzystających z noclegów 2 112 4 836 1 589 14 450 Liczna udzielonych noclegów 8 348 20 171 3 582 88 374

RAZEM Liczba osób korzystających z noclegów 145 636 21 495 2 019 82 659 Liczna udzielonych noclegów 312 437 69 241 4 148 690 483 Średnia liczba noclegów 1 osoby* 2,1 3,2 2,1 8,4 LICZBA OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z NOCLEGÓW NA 1 MIESZKAŃCA

17 13 1 24

* Liczbę osób korzystających z noclegów podzielono na liczbę udzielonych noclegów Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR GUS

113

Gminę Krempna odwiedziło według danych GUS w 2005 roku niewiele ponad 2

tysiące osób, a zatem niewiele więcej niż mieszka tu na stałe. Średnia długość pobytu to 2

noclegi. W gminie tej jednak, podobnie jak w Cisnej, znaczący jest udział miejsc

noclegowych zlokalizowanych w kwaterach prywatnych i gospodarstwach agroturystycznych,

a zatem także i tym razem do danych tych należy podchodzić z rezerwą. Dodać można, iż

Magurski Park Narodowy, położony w 75% na terenie gminy Krempna, jest według danych

GUS jednym z najrzadziej odwiedzanych parków narodowych w Polsce. W roku 2005

odwiedziło go 55 tysięcy osób, jednak najprawdopodobniej znaczna część z nich to wycieczki

szkolne korzystające z ośrodka edukacyjnego parku.

Analizując strukturę ruchu turystycznego pod względem rodzaju obiektu

noclegowego, należy stwierdzić, że jest ona bardzo różna w poszczególnych gminach.

Spośród uwzględnianych przez GUS rodzajów zakwaterowania w gminie Mikołajki prawie

wszyscy turyści (ponad 95%) nocowali w hotelach (rycina 5.4.1). Z kolei w gminie Rewal

ponad 60% osób korzystających z noclegów wybrało ośrodek wczasowy. W gminie Cisna

turyści najchętniej korzystali ze schronisk (ponad 40% osób korzystających z noclegów), zaś

w gminie Krempna – z nieuwzględnionych niżej rodzajów zakwaterowania (rycina 5.4.1)81.

Rycina 5.4.1. Struktura ruchu turystycznego w badanych gminach pod względem rodzaju obiektu noclegowego w 2005 r.

*schroniska, schroniska młodzieżowe i szkolne schroniska młodzieżowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS 81 Zdecydowana większość, bo aż 1201 osób, skorzystała z noclegu w jedynym na terenie gminy ośrodku szkoleniowo-wypoczynkowym.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

pozostałe

hotele

pensjonaty

ośrodki kolonijne

ośrodki wczasowe

schroniska*

pola biwakowe

kempingi

114

Rozdział 6. Funkcja turystyczna a rozwój społeczno-gospodarczy na przykładzie wybranych gmin

Wielu uczonych uważa, że jeśli da się coś dobrze zrozumieć, to tylko w mikroskali i w oparciu o szczegółowy opis (…)

J. Kochanowicz 2002, s. 479

Jak już we wstępie do niniejszej pracy zaznaczono, turystyka jest powszechnie

traktowana jako czynnik, który może stymulować rozwój. Jest wszak jedną z głównych

dziedzin światowej gospodarki – według danych WTTC na 2006 rok prawie co dziesiąta

osoba pracująca na świecie pracuje właśnie w turystyce, a dziedzina ta wytwarza ponad 10%

światowego PKB (Progress and priorities 2006/2007). Tym niemniej wpływ turystyki na

rozwój społeczno-gospodarczy w skali lokalnej określić jest niezmiernie trudno. O ile w

przypadku relatywnie zamkniętych układów ekonomicznych (jak na przykład krajów) oblicza

się wartości przepływów pieniężnych i szacuje się finansowe korzyści (na przykład za

pomocą Rachunku Satelitarnego Turystyki – por. np. Dziedzic 2003), o tyle w układzie

lokalnym jest to niemożliwe za sprawą wielu przyczyn, o których była już mowa wcześniej.

Przy tej czy innych analizach nie mamy do czynienia z jednostkami przestrzennymi

odizolowanymi od wpływu innych czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Pozostaje

problem w jaki sposób oddzielić wpływ turystyki od innych, nie badanych czynników, które

także mogą rzutować na określony poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Również w tej

sytuacji turystyka jawi się jako dziedzina szczególnie trudna do badania, z uwagi na fakt, że

jednym z zakładanych skutków przez nią spowodowanych jest efekt mnożnikowy wywołany

właśnie w innych dziedzinach. A zatem z jednej strony należało by do badania te „inne

dziedziny” (jak chociażby handel) wykluczyć, a z drugiej – włączyć jako dziedziny

stymulowane przez turystykę. O problemach tych niejednokrotnie już w pracy wspominano.

Wstępna analiza statystyczna, zawarta w rozdziale 4, pokazuje, że w skali lokalnej

rozwinięta funkcja turystyczna nie zawsze jest czynnikiem przekładającym się na poziom

rozwoju społeczno-gospodarczego. Choć statystyczna zależność pomiędzy zjawiskami jest, to

z pewnością nie jest to prosta zależność wprost proporcjonalna. Jest też uzależniona od

wielkości gminy. Z przedstawionej wcześniej ryciny 4.4.1 wynika, że jest wiele gmin, które

pomimo rozwiniętej funkcji turystycznej mają niskie dochody. Najlepszym dowodem wydają

się być gminy dobrane do badań, przede wszystkim Mikołajki, ale także Krempna czy (w

nieco mniejszym stopniu) Cisna. A zatem nie jest tak, że rozwinięta funkcja turystyczna

115

wystarczy, aby zapewnić gminie wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Wniosek

ten wymaga dodatkowej analizy z uwagi na fakt, iż został sprawdzony tylko w drodze

uproszczonej analizy statystycznej. Zostanie to dokonane w niniejszym rozdziale. Analiza ta,

oprócz odpowiedzi na pytanie, czy funkcja turystyczna jest czynnikiem rozwoju społeczno-

gospodarczego w skali lokalnej, ma także na celu określenie, na jakie jego sfery może ona

wpływać. Wreszcie, dotychczasowe badania pokazują, że muszą istnieć jeszcze jakieś

czynniki, oprócz ogólnego poziomu rozwoju funkcji turystycznej, które decydują o tym, że w

jednych gminach mechanizm polegający na wpływie turystyki na rozwój działa lepiej, a w

innych gorzej. Czy są to czynniki w większym stopniu endogenne czy egzogenne? W

poniższym rozdziale podjęta zatem zostanie próba wyodrębnienia ich poprzez porównanie

gmin o dobrze rozwiniętej funkcji turystycznej. Co jest w nich jeszcze podobnego? A przede

wszystkim czym się one różnią? Odpowiedzi na te pytania w sposób pośredni powinny

pomóc określić rolę turystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym w układzie lokalnym.

Skoro nie można zbadać powiązań pomiędzy badanymi zjawiskami w sposób bezpośredni,

rozwiązaniem wydaje się być badanie powiązań pośrednich poprzez analizę i porównywanie

danych związanych z jednej strony z funkcją turystyczną, a z drugiej – z poziomem rozwoju

lokalnego. Podkreślić należy, że wnioski wyciągane z takiej analizy będą ostrożne, przede

wszystkim z uwagi na małą liczbę studiów przypadku oraz wspomniane pośrednie

wnioskowanie.

6.1 Wybrane wskaźniki poziomu rozwoju

W rozdziale 4 na potrzeby metody analizy reszt z regresji poziom rozwoju społeczno-

gospodarczego zoperacjonalizowano za pomocą dochodów własnych z udziałami w

podatkach centralnych per capita. Jak pokazano w tabeli 4.4.2., dochody te w gminie Rewal

są kilkakrotnie wyższe od dochodów w gminach Cisna i Mikołajki, oraz kilkunastokrotnie od

dochodów w gminie Krempna. Zarówno miernik ten, jak i analiza liniowej korelacji, jaką

posłużono się przy obliczaniu związku statystycznego funkcji turystycznej z kilkoma

wybranymi wskaźnikami poziomu rozwoju dla grupy wszystkich gmin w Polsce, zawierają

(jak to już zauważono wcześniej) pewne uproszczenie. W tym miejscu należy zatem przyjrzeć

się związkom między funkcją turystyczną a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego na

poziomie lokalnym, oraz sprawdzić, czy statystyczne zależności, jakie wykazano wcześniej,

116

znajdują potwierdzenie w skali lokalnej. Analiza ta przeprowadzona będzie na podstawie

opisanych wcześniej czterech gmin.

Pierwszym ważnym wskaźnikiem mówiącym o poziomie rozwoju społeczno-

gospodarczego jest poziom bezrobocia. Ponieważ wskaźnik stopy bezrobocia nie jest w

polskiej statystyce ogólnodostępny na poziomie gmin (brakuje też danych o liczbie

aktywnych zawodowo), dla celów poniższej analizy policzony został udział bezrobotnych w

liczbie ludności w wieku produkcyjnym. Udział ten zdecydowanie największy jest w gminie

Mikołajki, choć należy przyznać, że maleje on z roku na rok (rycina 6.1.1). Na drugim

miejscu znajduje się pod tym względem gmina Krempna, choć podobnie jak w Mikołajkach

występuje tu od roku 2003 tendencja spadkowa, która poskutkowała tym, że w 2006 roku

Krempna wypadła pod tym względem nawet lepiej niż Rewal. W gminach Cisna i Rewal

sytuacja wydaje się być w miarę ustabilizowana, z niewielkimi wahaniami w ciągu

analizowanych lat, i też najlepsza na tle pozostałych dwóch gmin. Jednak wydaje się, że

najciekawszy wniosek dotyczy nie tyle różnic pomiędzy gminami, co tego, że nawet

„najbardziej turystyczna” i najbogatsza gmina, jaką jest Rewal, wypada dość słabo na tle

wartości środkowych obliczonych dla wszystkich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich (a

zatem o tych samych statusach administracyjnych co badane gminy) w Polsce (rycina 6.1.1).

Udział bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym tak w wiejskiej, jak i w miejsko-

wiejskiej przeciętnej gminie w kraju maleje z roku na rok, i jest o kilka punktów

procentowych niższy niż we wszystkich badanych gminach turystycznych.

To rodzi oczywiście pytania o to, czy funkcja turystyczna w ogóle może mieć wpływ

na poziom bezrobocia, oraz o rolę, jaką turystyka może odgrywać w jego ograniczaniu. Jeśli

w jednej z najbardziej turystycznych gmin w kraju poziom bezrobocia jest większy niż w

przeciętnej gminie w kraju, oznacza to, że bezrobocie pozostaje „odporne” na pojawienie się

funkcji turystycznej. Także związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem funkcji turystycznej

a udziałem bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym w 2006 roku, istotny

statystycznie na poziomie 0,03 (w 2005 roku 0,01), jest bardzo słaby (współczynnik korelacji

liniowej Pearsona wynosi zaledwie 0,043; w 2005 roku 0,052).

117

Rycina 6.1.1. Bezrobotni jako udział ludności w wieku produkcyjnym w badanych gminach w latach 2003-2006

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

Należy jednak zauważyć, iż w Polsce bezrobocie, tak jak i poziom rozwoju społeczno-

gospodarczego, jest silnie zróżnicowany regionalnie. Być może zatem poziom bezrobocia w

poszczególnych gminach jest znaczący na tle całej Polski, ale na tle stosunkowo biednych

województw, w jakich są one położone, poziom ten jest niższy? Badając rozwój w skali

lokalnej warto się przyjrzeć temu problemowi. W tym celu obliczono wartości medialne

poziomu bezrobocia w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwach, w których

położone są badane w pracy gminy, w latach 2003-2006. Następnie z wartości tych obliczono

wartość średniego poziomu bezrobocia w danym województwie, a następnie porównano, jak

na tym tle kształtuje się poziom bezrobocia w badanych gminach (rycina 6.1.2). I tak, w

gminach Mikołajki, Cisna i Krempna, poziom bezrobocia jest wyższy niż w gminach

wiejskich i miejsko-wiejskich położonych na obszarze właściwych im województw. A zatem

nawet na tle biednych województw, do jakich z pewnością można zaliczyć podkarpackie oraz

warmińsko-mazurskie, gminy turystyczne wcale nie mają lepszej sytuacji na rynku pracy.

Odwrotnie jest w przypadku gminy Rewal – tutaj poziom bezrobocia jest nieco wyższy niż w

grupie wszystkich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich położnych w województwie

zachodniopomorskim (różnica prawie dwóch punktów procentowych). Biorąc jednak pod

uwagę fakt, iż Rewal jest gminą o najlepiej w Polsce rozwiniętej funkcji turystycznej, a także

jedną z najbogatszych gmin w kraju, przewaga ta wydaje się nie być znacząca. Można

stwierdzić, iż także tutaj funkcja turystyczna w bardzo małym stopniu (zwłaszcza jak na

potencjał takiej gminy) stymuluje poziom bezrobocia. Na przykładzie pozostałych trzech

0

5

10

15

20

25

30

Mikołajki Cisna Krempna Rewal medianadla gminwiejskich w Polsce

medianadla gminmiejsko-wiejskich w Polsce

%

2003 2004 2005 2006

118

gmin, z których dwie (Mikołajki i Cisna) charakteryzują się bardzo dobrze rozwiniętą funkcją

turystyczną, należy zauważyć, iż wpływ ten w ogóle nie występuje.

Rycina 6.1.2. Poziom bezrobocia w badanych gminach na tle gmin wiejskich i miejsko-wiejskich położonych w tych samych województwach, co badane gminy (wartości średnie za lata 2003-2006*)

0

5

10

15

20

25

Mikołajki Rewal Cisna Krempna

%

gmina

województwo

* mediana policzona dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w danym województwie dla lat 2003, 2004, 2005 i 2006, a następnie wyciągnięta średnia z tych czterech wartości Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

Omawiane zjawisko nie jest być może wielkim zaskoczeniem m.in. dlatego, że

turystyka jest dziedziną gdzie tzw. „szara strefa” jest rozwinięta w bardzo silnym stopniu.

Innym powodem wystąpienia opisanej sytuacji jest sezonowość. Jak podaje W. Gaworecki

(1995, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a) w Australii pracownicy sezonowi stanowią aż 51%

zatrudnionych, we Francji blisko 45%, w Irlandii – 35%, w Hiszpanii – 25%, a w Szwajcarii

12%. D. Ioannides (1995) zauważa, że na Cyprze wiele osób pracujących w turystyce jako

mali przedsiębiorcy (small scale entrepreneurs) traktuje swoje zaangażowanie w tę dziedzinę

jako drugą pracę, przynoszącą dodatkowy dochód podczas sezonu wakacyjnego. Wśród

autorów polskich w podobnym duchu wyrażają się G. Gołembski i J. Majewski (2003)

zajmując się turystyką na obszarach wiejskich, twierdząc, że turystyka ta z założenia uważana

jest za dodatkowe, uzupełniające źródło dochodów, a dopiero z czasem może dla niektórych

osób stać się głównym źródłem dochodu. A. Kowalczyk (2000a) podaje za S. Brittonem

(1991), że głównymi cechami siły roboczej zatrudnionej w turystyce są m.in. zatrudnienie w

niepełnym wymiarze godzin i niskie kwalifikacje zawodowe. Także P. Merlin (2001) zwraca

uwagę, że praca w turystyce jest często nietrwała (niepewna) i wymagająca niewysokich

kwalifikacji. Biorąc powyższe pod uwagę, słaby wpływ funkcji turystycznej na bezrobocie

119

nie jest niczym szczególnym ani zaskakującym, choć wydaje się, że władze lokalne

odpowiedzialne za dokumenty strategiczne i planistyczne na poziomie gminy często nie zdają

sobie z tego sprawy. Należy także zwrócić uwagę na fakt, że w Polsce zjawisko to inaczej

będzie wyglądało w przypadku całorocznego ruchu turystycznego (na przykład miejscowości

uzdrowiskowe czy ośrodki spa), a inaczej w przypadku turystyki sezonowej, jak na przykład

wypoczynku nad morzem. Niewątpliwie ten zasygnalizowany w niniejszej pracy problem

wymaga dalszych, bardziej szczegółowych badań.

Poziom bezrobocia może w pewnym stopniu zależeć od charakteru migracji – tak w

gminie Mikołajki, jak i gminach Cisna i Krempna, z roku na rok ubywa ludności. Migracje są

też istotnym wskaźnikiem, który pośrednio informuje nas o poziomie rozwoju społeczno-

gospodarczego. Tendencja przemieszczania się z obszarów biedniejszych, o gorszym

komforcie życia, do obszarów bogatszych, gdzie żyje się lepiej, jest zupełnie oczywista.

Kierunki migracji w sposób pośredni informują zarazem, gdzie poziom rozwoju jest wyższy.

W badanych gminach różnica pomiędzy osobami, które się wymeldowały oraz zameldowały

na pobyt stały w ruchu wewnętrznym w przeliczeniu na 1000 mieszkańców największa jest w

gminie Rewal (rycina 6.1.3), i to zdecydowanie na korzyść tej gminy (dodatnie saldo

migracji). Biorąc pod uwagę wartości średnie z lat 2003-2005, ponad dwukrotnie więcej osób

zdecydowało się na stałe osiedlić w tej gminie, niż z niej wyjechać. Rocznie przybywało tu

średnio 15 osób na każde 1000 mieszkańców. W pozostałych badanych gminach działo się

odwrotnie. W gminach Cisna oraz Mikołajki proporcje były bardzo zbliżone, a ujemne saldo

migracji wyniosło 2-3 osoby na 1000 mieszkańców. Najbardziej niekorzystna sytuacja

wystąpiła w gminie Krempna.

Rycina 6.1.3. Migracje na pobyt stały w ruchu wewnętrznym w badanych gminach w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (wartości średnie za lata 2003-2005)

0

5

10

15

20

25

30

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

liczba osób

zameldowania

wymeldowania

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

120

Jak pisze P. Swianiewicz (2005), liczne badania, prowadzone także w Polsce,

wykazują, że jedną z najsilniejszych zmiennych wyjaśniających dynamikę rozwoju w skali

lokalnej jest poziom wykształcenia. Największy udział osób z wyższym wykształceniem

wśród badanych gmin występuje w gminie Rewal (rycina 6.1.4). Jest on mniej więcej

dwukrotnie wyższy niż w gminach Mikołajki i Krempna. Sytuacja w gminie Mikołajki jest o

tyle zaskakująca, że jest to jedyna gmina miejsko-wiejska spośród badanych. Wydawałoby

się, że obecność miasta sprzyja większej koncentracji ludności z wyższym wykształceniem

m.in. z uwagi na pełnione przez miasto funkcje. Tymczasem lepiej wypada pod tym

względem bieszczadzka gmina Cisna, z udziałem zaledwie o 1,5 punktu procentowego

mniejszym niż gmina Rewal.

Rycina 6.1.4. Udział ludności z wyższym wykształceniem w badanych gminach (2002 r.)

0

2

4

6

8

10

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r.

Porównując poziom rozwoju infrastruktury w gminach w 2005 roku gmina Rewal

znów jest „bezkonkurencyjna”. Prawie wszyscy mieszkańcy mają tu dostęp do wodociągu,

ponad 90% korzysta z sieci kanalizacyjnej, a niewiele mniej jest obsługiwana przez

komunalne oczyszczalnie ścieków (rycina 6.1.5). Gmina Rewal wypada bardzo korzystnie nie

tylko na tle badanych gmin, ale również na tle wszystkich w Polsce gmin wiejskich i miejsko-

wiejskich. Jeśli chodzi o poziom skanalizowania, to wśród gmin wiejskich jest tylko jedna,

która może pochwalić się wyższym poziomem niż Rewal (jest to położony w województwie

śląskim Krupski Młyn). W przypadku wodociągów gmin tych jest już dużo więcej, bo aż 82.

Niemniej jednak różnice w tym względzie nie są już tak znaczące (najwyżej 4 punkty

procentowe).

Gmina Rewal jest niewątpliwym przykład tego, jak turystyka może pozytywnie

wpływać na poziom infrastruktury technicznej w gminie. Oczywiście trudno powiedzieć co

jest przyczyną a co skutkiem, bo z jednej strony można najpierw rozwijać infrastrukturę po to,

121

aby zwiększyć jakość świadczonych usług, a z drugiej – pieniądze uzyskane z ruchu

turystycznego spożytkować na inwestycje infrastrukturalne. Wydaje się, że w warunkach

polskich częściej mamy do czynienia z tą drugą sytuacją, przynajmniej w zakresie

infrastruktury komunalnej. W rankingu gmin wiejskich w zakresie wydatków inwestycyjnych

na infrastrukturę w latach 2001-2003 gmina Rewal była na trzecim miejscu w Polsce wśród

gmin wiejskich (Swianiewicz 2004b), natomiast nie uwzględniając dotacji inwestycyjnych, na

drugim, zaraz po Kleszczowie. W latach ubiegłych, to jest w okresach 1999-2001 i 2000-

2002, także była w grupie najwięcej inwestujących gmin w Polsce (odpowiednio: na

siódmym i dziewiątym miejscu). Widać zatem, że duży budżet tej gminy w znacznej mierze

przeznaczany jest na wydatki infrastrukturalne, co znajduje wyraz w wyższym poziomie

rozwoju społeczno-gospodarczego w tej gminie.

Rycina 6.1.5. Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz obsługiwanej przez oczyszczalnie komunalne w badanych gminach w 2005 roku

* mediana obliczona została dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

Poddając analizie sytuację w pozostałych trzech gminach można zauważyć, że pod

względem ludności korzystającej z sieci wodociągowej wypadają one gorzej niż przeciętna

gmina w Polsce, z czego tylko w gminie Mikołajki różnica ta jest niewielka.

Wytłumaczeniem takiej sytuacji jest zapewne fakt, iż gminy Krempna i Cisna położone są na

obszarach górskich, gdzie rozpowszechnione jest korzystanie ze studni i sieć wodociągowa

nie jest być może tak powszechna. Także jej założenie jest z pewnością droższe niż w gminie

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

ludność korzystającaz sieci wodociągowej

ludność korzystającaz sieci kanalizacyjnej

ludność obsługiwanaprzez oczyszczalnie

komunalne

%

Mikołajki

Cisna

Krempna

Rewal

mediana dla gmin w Polsce*

122

Rewal, gdzie sieć osadnicza jest bardziej skoncentrowana. W przypadku dostępu do sieci

kanalizacyjnej tak w gminach Cisna jak i Mikołajki sytuacja jest dość dobra, natomiast w

gminie Krempna tylko nieznaczny udział ludności z niej korzysta. Znamienne, że w gminie

Cisna więcej osób ma dostęp do sieci kanalizacyjnej niż wodociągowej, co nie jest częstym

zjawiskiem (jak policzono na podstawie danych GUS zdarza się to jeszcze w kilkudziesięciu

gminach w całej Polsce).

W badanych gminach również udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie

komunalne jest wyższy niż w przeciętnej polskiej gminie; wyjątkiem jest jedynie gmina

Krempna. Najlepsza sytuacja charakteryzuje gminę Rewal, gdzie prawie 90% mieszkańców

obsługiwanych jest przez oczyszczalnie ścieków.

Badane gminy są także bardzo zróżnicowane pod względem warunków

mieszkaniowych oraz powstawania nowych mieszkań. Biorąc pod uwagę mieszkania

oddawane corocznie do użytku (średnia za okres 2003-2005) widać zdecydowaną przewagę

gminy Rewal, gdzie w porównaniu także do sytuacji w przeciętnej gminie w Polsce można

wręcz mówić o eksplozji budowlanej (rycina 6.1.6). W ciągu trzech lat corocznie oddawano

tam bowiem do użytku średnio prawie 2,3 tysiąca metrów kwadratowych mieszkań na 1000

mieszkańców, czyli ponad czterokrotnie więcej niż w gminie Cisna, ponad dziesięciokrotnie

więcej niż w gminie miejsko-wiejskiej Mikołajki, oraz ponad dziewięć razy więcej niż w

przeciętnej gminie w Polsce.

Rycina 6.1.6. Powierzchnia użytkowa mieszkań oddanych do użytku w badanych gminach w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (w metrach kwadratowych; średnia za lata 2003-2005)

* mediana policzona dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich dla roku 2003, 2004 i 2005, a następnie wyciągnięta średnia z tych trzech wartości Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

0

500

1000

1500

2000

2500

Mikołajki Cisna Krempna Rewal mediana dlagmin w Polsce*

m2

123

W przypadku powierzchni użytkowej mieszkań w samych tylko nowych budynkach

mieszkalnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (rycina 6.1.7) sytuacja jest bardzo

podobna. Najwięcej nowych budynków mieszkalnych w przeliczeniu na mieszkańca

budowano w gminie Rewal, a następnie w gminie Cisna. Natomiast nieco inaczej jest już w

przypadku powstawania nowych budynków niemieszkalnych, także w przeliczeniu na liczbę

mieszkańców. Widać, że pewne inwestycje w tym zakresie poczynione zostały w gminach

Krempna i Mikołajki; gmina Cisna pozostaje na poziomie mediany dla gmin wiejskich i

miejsko-wiejskich w Polsce. Przewaga gminy Rewal nad pozostałymi gminami jest wciąż

kilkukrotna (rycina 6.1.7).

Rycina 6.1.7. Powierzchnia użytkowa mieszkań w nowych budynkach mieszkalnych oraz powierzchnia użytkowa nowych budynków niemieszkalnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w badanych gminach (w metrach kwadratowych, średnia za lata 2004-2005)

* mediana policzona dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich dla roku 2004 i 2005, a następnie wyciągnięta średnia z tych dwóch wartości. Brak danych na ten temat za rok 2003. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS.

Analizując już nie powstawanie nowych budynków, a istniejące warunki

mieszkaniowe w gminach w ogóle (rycina 6.1.8), po pierwsze widać, że przeciętna wielkość

mieszkania w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce wynosi nieco ponad 80 m2

(dla porównania przeciętna wielkość mieszkania w miastach to 64 m2)82. Fakt, że w miastach

mieszkania są generalnie mniejsze niż na terenach wiejskich, tłumaczy, dlaczego w

Mikołajkach (gmina miejsko-wiejska) przeciętna powierzchnia mieszkania jest najmniejsza

spośród wszystkich badanych gmin, łącznie z medianą dla gmin wiejskich i miejsko-

wiejskich w Polsce (rycina 6.1.8). W gminach Krempna i Cisna przeciętna wielkość

mieszkania jest bardzo podobna i tylko o kilka metrów kwadratowych większa niż w gminie

82 Mediana dla samych gmin wiejskich wynosi 84,4 m2, zaś dla gmin miejsko-wiejskich – 74,5 m2.

0

500

1000

1500

2000

2500

powierzchnia użytkowa mieszkań w nowych

budynkach mieszkalnych

powierzchnia użytkowanowych budynkówniemieszkalnych

m2 Mikołajki

Cisna

Krempna

Rewal

mediana dlagmin w Polsce*

124

Mikołajki. Zdecydowanie największe mieszkania mają mieszkańcy gminy Rewal –

przeciętnie aż 119 m2.

Mniejsze różnice pomiędzy badanymi gminami zauważyć można przeliczając

powierzchnię mieszkania na 1 mieszkańca (rycina 6.1.8). Pod tym względem sytuacja w

gminach Mikołajki, Cisna oraz Krempna jest na poziomie przeciętnej gminy

wiejskiej/miejsko-wiejskiej w Polsce, zaś w gminie Rewal powierzchnia, jaką dysponuje

jeden jej mieszkaniec, jest mniej więcej dwukrotnie większa niż w każdej z pozostałych gmin.

Rycina 6.1.8. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w przeliczeniu na jedno mieszkanie i jedną osobę w badanych gminach (w metrach kwadratowych, średnia za lata 2003-3005)

* mediana policzona dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich dla roku 2003, 2004 i 2005, a następnie wyciągnięta średnia z tych trzech wartości Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

Podsumowując omówione warunki mieszkaniowe w badanych gminach oraz

powstające nowe powierzchnie mieszkaniowe stwierdzić należy, że mieszkańcy gminy Rewal

znajdują się w najbardziej komfortowej sytuacji. Dysponują oni największymi mieszkaniami,

największą powierzchnią mieszkaniową przypadającą na 1 osobę, a także największą liczbą

powstających nowych mieszkań. Z jednej strony niewątpliwie świadczy to o wyższym

poziomie życia. Tym niemniej można na to spojrzeć także i z drugiej strony – tak duże

mieszkania oraz powstające wciąż nowe powierzchnie niekoniecznie potrzebne są samym

mieszkańcom gminy, ale pozwalają zwiększyć powierzchnię wynajmowaną turystom. Im

większe mieszkanie i im więcej pokoi, tym więcej turystów można do siebie przyjąć. Wielkie,

kilkupiętrowe domy to wszak typowy krajobraz wielu nadmorskich miejscowości, także tych

0

20

40

60

80

100

120

140

Przeciętna powierzchniaużytkowa 1 mieszkania

Przeciętna powierzchniaużytkowa na 1 osobę

m2

Mikołajki

Cisna

Krempna

Rewal

mediana dlagmin w Polsce*

125

na terenie gminy Rewal. A zatem duża powierzchnia mieszkaniowa i inwestycje w jej

powiększanie świadczyć mogą nie tylko o komforcie życia, ale także o inwestycjach w bazę

turystyczną. Co istotne, w sposób bezpośredni przekłada się to na wysokość podatków od

nieruchomości, co szerzej omówione zostanie poniżej.

6.2 Dochody budżetowe

Analizując mechanizmy wpływania turystyki na rozwój lokalny trudno nie wspomnieć

o mechanizmie wpływu turystyki na lokalny budżet. Nie ma wszak jednej kategorii

„dochodów budżetowych z turystyki”, dzięki której można by wprost wywnioskować, jakie

wymierne korzyści dla gminnego budżetu przynosi ruch turystyczny. Wiadomo, że związki te

są pośrednie, i aby je zidentyfikować porównane zostaną wybrane kategorie dochodów

własnych w badanych gminach z przeciętnymi wysokościami tych dochodów dla wszystkich

gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce (wartości mediany).

Jednak zanim jeszcze nastąpi to porównanie, obliczono, jaki udział dochodów ogółem

w badanych gminach stanowią dochody własne (liczone wraz z udziałem gmin w podatkach

centralnych). Dochody własne są bowiem źródłem dochodów samorządowych, które w

największym stopniu są związane z lokalną gospodarką. Im większy udział dochodów

własnych w dochodach samorządów ogółem, tym lepiej świadczy to o gospodarce gminy.

Średni udział dochodów własnych w dochodach gminy wiejskiej w Polsce wynosi 29%83,

tymczasem w badanych gminach wyniósł on: w gminie Krempna znacznie poniżej, bo 20%,

w gminie Cisna 48%, zaś w gminie Rewal – 89%. Średni udział dochodów własnych w

dochodach ogółem gminy miejsko-wiejskiej wyniósł 40,1%, w Mikołajkach zaś – 40,0%, a

zatem na tym samym poziomie. Na podstawie obliczeń tych można wywnioskować, iż gmina

Cisna, a zwłaszcza gmina Rewal, znajdują się w bardzo dobrej sytuacji finansowej.

Jakich prawidłowości dotyczących poszczególnych kategorii dochodów należałoby się

spodziewać? Z wcześniejszych badań i obliczeń Autorki i P. Swianiewicza wynika, że gminy

turystyczne wykazują się wyższymi dochodami własnymi per capita niż przeciętna w Polsce

gmina (Derek 2005b, Swianiewicz 1994). Kategoriami dochodów, które w gminach

turystycznych są wyższe niż w przeciętnej gminie w Polsce, jest przede wszystkim podatek

od nieruchomości (zarówno od osób fizycznych, jak i od osób prawnych) oraz dochody ze

sprzedaży i z dzierżawy majątku gminnego. Dość oczywiste, że wyróżniają się też wpływy z

83 Obliczenia na podstawie BDR GUS (średnia z lat 2003-2005)

126

opłaty miejscowej – jest ona wszak pobierana w gminach turystycznych84. Jest ona też jedyną

lokalną opłatą, która w bezpośredni sposób wynika z pobytu turystów na obszarze danej

gminy. Nieco wyższe niż przeciętnie są natomiast w gminach turystycznych dochody z

udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) i (nieco większe) od osób

prawnych (CIT). Skąd wynikać może taki akurat układ dochodów w gminach turystycznych?

Jeśli chodzi o podatek od nieruchomości, ruch turystyczny może stymulować rozwój

gospodarki na terenie gminy, co z kolei sprzyja budownictwu, a zatem prowadzi do

zwiększenia bazy podatkowej. Rozbudowywana jest także baza noclegowa – powstają hotele,

pensjonaty, ośrodki wypoczynkowe. Wspominano już o kilkupiętrowych domach

charakterystycznych dla krajobrazu wielu turystycznych miejscowości, w tym dla gminy

Rewal. Ruch turystyczny sprzyja także przeznaczaniu większych powierzchni na działalność

gospodarczą, co powoduje pobieranie wyższego podatku od osób prawnych (Swianiewicz

1994). W przypadku dochodów z majątku ich związek z rozwojem turystyki można

tłumaczyć faktem, iż w miejscowościach bardziej atrakcyjnych ceny osiągane zarówno ze

sprzedaży majątku gminnego, jak i wynajmowania lokali użytkowych, będą zdecydowanie

większe, co wiąże się z większym zainteresowaniem oraz większym popytem na rynku

(Swianiewicz 1994).

Jak już wspomniano, w miejscowościach turystycznych niewiele tylko wyższy od

przeciętnej polskiej gminy jest podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT). Może to

wynikać jednak nie tyle z faktu, że osoby zajmujące się działalnością turystyczną nie

zarabiają na niej znacząco (choć tego nie należy wykluczać), i też niekoniecznie z tego, że

dochody te trafiają do tzw. „szarej strefy” (choć tego także wykluczać nie można), ale z

innego sposobu rozliczania się osób świadczących niektóre usługi turystyczne. Otóż, jak

wynika z prowadzonych w badanych gminach rozmów, duża część osób wynajmujących

turystom pokoje rozlicza się w postaci karty podatkowej. Ustawa o zryczałtowanym podatku

dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne z dnia 20 listopada

1998 roku w artykule 23 punkt 1a pozostawia taką możliwość mówiąc o „usługach

hotelarskich polegających na wynajmie pokoi gościnnych i domków turystycznych (w tym

wydawanie posiłków), jeżeli łączna liczba pokoi (w tym także w domkach turystycznych) nie

84 W 2003 roku uprawnionych do pobierania tej opłaty było w Polsce 347 miejscowości na terenie 341 gmin. W roku 2006 pobierano ją już tylko w 298 gminach. Więcej na temat tej opłaty, jej znaczenia dla budżetów gminnych oraz zasadności jej pobierania – zob. M. Derek 2006. Od 2 października 2005 roku pobierana może być także opłata uzdrowiskowa (wcześniej opłata miejscowa miała po prostu inną stawkę na obszarze uzdrowisk). W 2006 roku była ona pobierana w 34 gminach uzdrowiskowych, zaś wpływy do budżetów lokalnych z tego tytułu wahały od 228 zł per capita w Ciechocinku do 0,2 zł per capita w gminie Sękowa (uzdrowisko Wapienne).

127

przekracza 12”. Możliwość rozliczania się kartą podatkową istnieje także przy prowadzeniu

działalności gastronomicznej („jeżeli nie jest prowadzona sprzedaż napojów o zawartości

alkoholu powyżej 1,5%” – art. 23 punkt 1 ustęp 4 Ustawy o zryczałtowanym… ). Aby

sprawdzić, czy rzeczywiście wpływy do budżetu gmin turystycznych z tytułu karty

podatkowej są większe, kategoria ta została uwzględniona w dalszej części podrozdziału w

obliczeniach przeprowadzonych dla badanych gminach. Tym niemniej nie należy przeceniać

znaczenia tego źródła dochodu dla samorządów gminnych – wpływy z tytułu karty

podatkowej dla budżetów gminnych mają generalnie minimalne znaczenie (udział wpływów z

karty podatkowej w dochodach ogółem gmin w Polsce wyniósł w roku 2006 przeciętnie

0,06% dochodów budżetowych i 0,17% dochodów własnych wraz z udziałami w podatkach

centralnych)85.

Wreszcie jest jeszcze jedno wytłumaczenie uzasadniające, dlaczego dochody z udziału

w PIT nie są w gminach turystycznych dużo wyższe, niż przeciętnie w Polsce. W świetle art.

21 punkt 1 ustęp 43 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, „od podatku

dochodowego wolne są „dochody uzyskane z tytułu wynajmu pokoi gościnnych, w

budynkach mieszkalnych położonych na terenach wiejskich w gospodarstwie rolnym, osobom

przebywającym na wypoczynku oraz dochody uzyskane z tytułu wyżywienia tych osób, jeżeli

liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza 5”. Ustawa o podatku… nie mówi przy tym nic

o maksymalnej liczbie miejsc noclegowych w pokoju. Zatem można przyjąć, że gros osób

wynajmujących turystom pokoje prywatne na terenach wiejskich nie odprowadza z tego

tytułu PIT.

Czy przedstawione wyżej cechy budżetu samorządowego gminy z rozwiniętą funkcją

turystyczną znajdują także wyraz w badanych w niniejszej pracy gminach? Dochody własne

w gminie Rewal są aż 14 razy wyższe niż w przeciętnej gminie wiejskiej/miejsko-wiejskiej w

Polsce, w gminie Cisna – 3 razy wyższe, zaś w gminie Mikołajki już tylko 1,5 raza (rycina

6.2.1). W gminie Krempna tak dochody własne, jak i wszystkie inne analizowane kategorie

dochodów przyjmują wartości mniejsze niż wartość środkowa (mediana) dla gmin wiejskich i

miejsko-wiejskich w Polsce. Wyjątkiem są tylko dochody z dzierżawy majątku gminnego,

które są minimalnie (o 20 punktów procentowych) większe od przeciętnych.

85 Największy udział wpływów z karty podatkowej w budżecie gminnym w 2006 roku miał miejsce we Władysławowie (1,47% wpływów budżetowych), zaś największy udział w dochodach własnych z udziałami w podatkach centralnych – w Kalwarii Zebrzydowskiej (2,9%).

128

Rycina 6.2.1. Wybrane dochody badanych gmin per capita jako procent mediany dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce (średnia za lata 2004-2006; mediana = 100).

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań z wykonania budżetów jednostek samorządu terytorialnego gromadzonych przez Ministerstwo Finansów * dochody własne obliczone wraz z udziałami gmin w podatkach centralnych (PIT i CIT)

Na przykładzie badanych gmin potwierdza się generalny wniosek, że w gminach o

rozwiniętej funkcji turystycznej wyższy jest podatek od nieruchomości niż w przeciętnej

gminie w Polsce. W badanych gminach (nie licząc Krempnej) jest on kilkukrotnie wyższy, a

w przypadku podatku od nieruchomości od osób fizycznych w gminie Rewal nawet

kilkunastokrotnie. Pobierany w tej gminie podatek od nieruchomości jest wyższy niż

wszystkie dochody własne wraz z udziałami w podatkach centralnych w każdej z pozostałych

gmin.

Jednak mimo tej wysokiej wartości podatek od nieruchomości stanowi zaledwie

niecałe 20% dochodów własnych gminy Rewal (rycina 6.2.2). Najważniejsze znaczenie ten

główny w Polsce podatek lokalny ma dla gminy Mikołajki, gdzie stanowi aż 40% dochodów

własnych (wraz z udziałami w podatkach centralnych). Mikołajki są też jedyną z badanych

gmin, gdzie dochody z podatku od nieruchomości od osób fizycznych są wyższe niż od osób

prawnych.

-100

400

900

1400

1900

2400

2900

3400

3900

4400

DOCHODY WŁASNEogółem*

podatek rolny

podatek odnieruchomości

od osób fizycznych

podatek odnieruchomości

od osób prawnych

PIT CIT dochody zkarty

podatkowej

dochody zdzierżawy majątku

gminnego

%

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

129

Rycina 6.2.2. Struktura dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych badanych gmin per capita (średnia 2004-2006)

* średnia 2005-2006. Nie ma jednego paragrafu budżetowego „dochody ze sprzedaży majątku”, trudno jest też jednoznacznie ustalić, jakie dokładnie paragrafy klasyfikacji budżetowej klasyfikować do grupy takich dochodów. Na przykład GUS podaje w ramach BDR kategorię dochodów „dochody z majątku gminy”, jednak (jak sprawdzono) nie uwzględniają one dochodów ze sprzedaży majątku. Do dochodów z majątku z pewnością zaliczyć można paragraf 77 (wpłaty z tytułu odpłatnego nabycia prawa własności oraz prawa użytkowania wieczystego nieruchomości) oraz paragraf 87 (wpływy ze sprzedaży składników majątkowych), jednak praktyka pokazuje86, iż samorządy w swoich sprawozdaniach bardzo często mylą się i zamiast sprzedane działki bądź budynki klasyfikować jako par. 87, wybierają par. 84 (wpływy ze sprzedaży wyrobów). Tak było w latach 2005-2006 m.in. z gminą Rewal. Dlatego też paragraf 84 zdecydowano także uwzględnić przy szacowaniu dochodów z majątku, zwłaszcza, że „sprzedaż wyrobów” nie odbiega dalece od sprzedaży majątku (klasyfikuje się tu na przykład sprzedaż drzewa z lasu należącego do gminy). Podanie na powyższej rycinie kategorii „przybliżone dochody ze sprzedaży majątku” (suma par. 77, 84 i 87 klasyfikacji budżetowej) jest zatem próbą pewnego przybliżenia udziału dochodów ze sprzedaży majątku w dochodach własnych. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań z wykonania budżetów jednostek samorządu terytorialnego gromadzonych przez Ministerstwo Finansów

We wszystkich badanych gminach oprócz gminy Mikołajki podatek rolny – drugi

najważniejszy w Polsce podatek lokalny – wyniósł nieco mniej niż w przeciętnej gminie w

Polsce87 (rycina 6.2.1). W przypadku gminy Rewal można to wytłumaczyć faktem, że tereny

86 Informacje na podstawie rozmowy z urzędnikiem zajmującym się klasyfikacją budżetową jednostek samorządów terytorialnych w Ministerstwie Finansów oraz przeglądu raportów z kontroli Regionalnych Izb Obrachunkowych 87 Podatek rolny został uwzględniony w analizie w celach kontrolnych – jest drugim podatkiem lokalnym w Polsce i wydało się interesujące, czy nie jest przypadkiem tak, że w gminach turystycznych wszystkie dochody budżetowe (a więc także podatek rolny) są wyższe niż przeciętnie w Polsce.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Mikołajki Cisna Krempna Rewal mediana dla gminwiejskich

i miejsko-wiejskich

inne

CIT

PIT

dochody z dzierżawy majątku gminnego

przybliżone dochody ze sprzedaży majątku*

opłata miejscowa

podatek od nieruchomości od osób prawnych

podatek od nieruchomościod osób fizycznych

dochody z karty podatkowej

podatek rolny

130

rolnicze przekwalifikowuje się w niej na działki mieszkalne lub inwestycyjne ze względu na

atrakcyjność terenów. Rolnictwo odgrywa tu już znikomą rolę. Cisna i Krempna to z kolei

gminy górskie, gdzie znaczną część ich terenów zajmują parki narodowe, a nie grunty orne i

użytki zielone. A zatem – nieco paradoksalnie – jedyną gminą, gdzie dochody z podatku

rolnego są mniej więcej na poziomie wartości medialnej dla gmin w kraju, jest nie gmina

wiejska, a miejsko-wiejska (Mikołajki).

Potwierdziła się także niewielka przewaga badanych gmin (za wyjątkiem Krempnej)

jeśli chodzi o wysokość udziału gmin w podatku dochodowym od osób fizycznych i

prawnych88. W Rewalu dochody z tytułu udziału w PIT były w latach 2004-2006 wyższe od

dochodów w przeciętnej gminie wiejskiej/miejsko-wiejskiej w Polsce 2,7 raza, a w przypadku

CIT 3,5 raza, co w porównaniu do przewagi w dochodach własnych ogółem oraz w podatku

od nieruchomości nie jest wielką przewagą. W Cisnej oraz w Mikołajkach dochody z tytułu

udziału w PIT były minimalnie wyższe niż wartość mediany dla gmin wiejskich i miejsko-

wiejskich w Polsce, zaś w przypadku CIT – niewiele wyższe były już tylko w Mikołajkach.

Jednocześnie w Mikołajkach i Rewalu – zgodnie z przypuszczeniami – zdecydowanie

wyróżniły się dochody z karty podatkowej. W Mikołajkach były one 3,5 raza większe niż w

przeciętnej polskiej gminie wiejskiej/miejsko-wiejskiej, w Rewalu zaś aż ponad 40 razy

wyższe. Ciekawe, że w pozostałych dwóch gminach, zwłaszcza w Cisnej, dochody te są dużo

niższe. Można to tłumaczyć faktem, iż położenie gminy na terenach wiejskich, a także na

terenie parku narodowego i parku krajobrazowego, sprzyja zakładaniu gospodarstw

agroturystycznych a nie kwater prywatnych, i co za tym idzie zwolnieniu z podatku

dochodowego, jednak poddane analizie dane wcale tego nie potwierdzają (więcej na terenie

gminy jest kwater prywatnych niż gospodarstw agroturystycznych). Być może po prostu ten

sposób rozliczania nie jest w tej gminie popularny.

Jeśli chodzi o znaczenie omówionych wyżej dochodów podatkowych dla budżetów

badanych gmin, to zarówno udział w CIT, jak i dochody z karty podatkowej mają znaczenie

minimalne (rycina 6.2.2). Znacznie ważniejszy z punktu widzenia gminy jest udział w PIT.

Dla przeciętnej gminy wiejskiej/miejsko-wiejskiej w kraju znaczenie udziału w podatku

dochodowym od osób fizycznych jest wyższe niż we wszystkich badanych gminach i wynosi

26% (rycina 6.2.2). Znamienne, że najmniejszy udział tej kategorii w dochodach własnych ma

88 Raz jeszcze należy przypomnieć, iż według wielu autorów kategorie te nie są kategoriami dochodów własnych sensu stricte (z tego też powodu mówiąc o dochodach własnych w tym podrozdziale wciąż powtarzane jest stwierdzenie „dochody własne wraz z udziałem w podatkach centralnych”, co – być może męczące dla Czytelnika – jest sformułowaniem prawidłowym z punktu widzenia analizy finansów lokalnych).

131

gmina Rewal, a więc gmina o najlepiej rozwiniętej funkcji turystycznej (zaledwie 5%),

największy zaś – gmina Krempna, a więc gmina o najmniej rozwiniętej funkcji turystycznej

(20%).

Dochody z dzierżawy majątku gminnego są wyższe niż w przeciętnej gminie

wiejskiej/miejsko-wiejskiej w Polsce w każdej z badanych gmin: w gminie Krempna

minimalnie (o 20 punktów procentowych), w gminach Mikołajki i Cisna dwukrotnie, zaś w

gminie Rewal – prawie czterdziestokrotnie. Potwierdza się zatem także hipoteza dotycząca

większych korzyści dla władz gminy z korzystania ze swojego majątku w gminach

turystycznych, choć ich znaczenie dla budżetów jest bardzo niewielkie.

Istnieje problem, jak dokładnie zdefiniować dochody gmin ze sprzedaży gminnego

majątku, tym samym jakie kategorie dochodów budżetowych (które konkretnie paragrafy)

należy uznać za dochody ze sprzedaży majątku (zob. wyjaśnienie pod ryciną 6.2.2).

Dokonano pewnej próby przybliżenia tej wartości, korzystając z paragrafów 77 (wpłaty z

tytułu odpłatnego nabycia prawa własności oraz prawa użytkowania wieczystego

nieruchomości), 84 (wpływy ze sprzedaży wyrobów) i 87 (wpływy ze sprzedaży składników

majątkowych). Różnica pomiędzy wartościami dla badanych gmin (przede wszystkim między

Rewalem a pozostałymi gminami) okazała się tak ogromna, że uniemożliwiła umieszczenie

odpowiednich wartości na rycinie 6.2.1 (rycina stałaby się nieczytelna). W gminie Rewal

średnie dochody z wpływów ze sprzedaży wyrobów i składników majątkowych oraz z tytułu

odpłatnego nabycia prawa własności oraz prawa użytkowania wieczystego nieruchomości per

capita w latach 2005-2006 wyniosły 4224 zł, podczas gdy w gminie Cisna – 542 zł, w gminie

Krempna – 61 zł, a w gminie Mikołajki zaledwie 46 zł; przy czym wartość mediany

policzonej dla wszystkich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce wyniosła zaledwie 15

zł. Tym samym dochody te stanowią w gminie Rewal prawie 55% wszystkich dochodów

własnych z udziałem w podatkach centralnych, zaś w gminie Cisna – 32% (rycina 6.2.2). W

dwóch pozostałych gminach znaczenie tych dochodów jest dużo mniejsze i wynosi 12% dla

gminy Krempna i 5% dla gminy Mikołajki.

Ostatnią wreszcie kategorią dochodów własnych, o jakiej należy wspomnieć, jest

opłata miejscowa. Jak wspomniano, jest to jedyny składnik dochodów samorządowych, który

w sposób bezpośredni wynika z obecności na terenie gminy turystów. Mediana tej opłaty dla

gmin w Polsce wynosi oczywiście 0, gdyż (jak to już zostało wyjaśnione) jest tylko kilkaset

132

gmin w Polsce pobierających tę opłatę. Dla budżetów badanych gmin ma ona zauważalne

znaczenie, dużo większe niż na przykład dochody z tytułu udziału gmin w podatku

dochodowym od przedsiębiorstw. W gminie Rewal średnio w latach 2004-2006 udało się

uzyskać 275 zł w przeliczeniu na 1 mieszkańca, co stanowiło 3,5% dochodów własnych

gminy z udziałami w podatkach centralnych, a zatem znaczącą wielkość. W gminach Cisna i

Mikołajki opłata wynosiła po 31 zł w każdej z gmin, co dla gminy Cisna oznaczało niecałe

2% dochodów własnych, zaś dla gminy mazurskiej – 3,6% dochodów własnych. W gminie

Krempna uzyskana w tym samym okresie opłata miejscowa była bardzo niewielka i miała

minimalne znaczenie dla budżetu (0,3 zł per capita; 0,1% dochodów własnych).

Jak widać, wszystkie badane gminy – poza Krempną – mają wyższe dochody własne

per capita niż średnio gminy wiejskie i miejsko-wiejskie w całym kraju. Można założyć, że

sprzyja temu rozwój turystyki. Jednocześnie nie wszystkie kategorie dochodów w takim

samym stopniu są przez ruch turystyczny stymulowane, i też nie wszystkie mają jednakowy

wpływ na budżet gminy. Na największą uwagę zasługuje podatek od nieruchomości, który

jako główny podatek lokalny w Polsce ma znaczący udział w budżecie gminnym (średnio

kilkanaście procent), a zatem fakt, że turystyka wpływa na jego wysokość, ma znaczącą

wartość dla budżetu gminy. Istotne jest także ogromne znaczenie wpływów ze sprzedaży

wyrobów i składników majątkowych oraz wpłat z tytułu odpłatnego nabycia prawa własności

i prawa użytkowania wieczystego nieruchomości, na podstawie czego można wnioskować, iż

gminy turystyczne w bardzo znaczący sposób korzystają z dochodów ze sprzedaży swojego

majątku.

6.3 Działalność gospodarcza

Niezwykle istotnym zagadnieniem, nie tylko dla porównywania gmin między sobą, ale

także (jak się wydaje) dla interpretacji omówionych wyżej wskaźników, jest poziom lokalnej

przedsiębiorczości w badanych gminach. Dane dotyczące przedsiębiorczości wyróżniają się w

sposób szczególny spośród pozostałych danych mówiących o poziomie rozwoju społeczno-

gospodarczego, bowiem nie tylko określają poziom rozwoju, ale także mogą go stymulować.

Wpływają wszak na poziom bezrobocia, czy też (za pośrednictwem podatków lokalnych) na

poziom gminnej infrastruktury.

133

Biorąc pod uwagę wszystkie przedsiębiorstwa zarejestrowane w systemie REGON w

przeliczeniu na 1000 mieszkańców okazuje się, że zdecydowanie największą skłonność do

zakładania firm wykazywali mieszkańcy gminy Rewal (rycina 6.3.1). W 2005 roku

statystycznie aż co trzeci mieszkaniec tej gminy miał zarejestrowaną jakąś firmę. Na drugim

miejscu znalazła się gmina Cisna, jednak tutaj, według danych GUS, już tylko co siódma

osoba mogła „pochwalić się” własną firmą. W gminie Mikołajki był to co jedenasty

mieszkaniec, a w gminie Krempna – co siedemnasty. Co ciekawe, w każdej z badanych gmin

sytuacja pod tym względem była lepsza niż ta w przeciętnej gminie wiejskiej lub miejsko-

wiejskiej w Polsce – w gminach wiejskich bowiem statystycznie co 19. mieszkaniec miał

zarejestrowane przedsiębiorstwo, zaś w miejsko-wiejskich - co 14. W każdym przypadku

zdecydowana większość firm należała do sektora prywatnego (rycina 6.3.1).

Rycina 6.3.1. Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w podziale na sektory publiczny i prywatny w badanych gminach w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (2005 rok)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

Sytuacja wygląda bardzo podobnie uwzględniając tylko osoby fizyczne prowadzące

działalność gospodarczą (rycina 6.3.2). W Polsce w ogóle większość zarejestrowanych w

systemie REGON firm to właśnie osoby fizyczne, a różnego rodzaju spółki i inne formy

działalności stanowią zdecydowaną mniejszość. O ile w 2005 roku w przeciętnej gminie

wiejskiej w Polsce zarejestrowane były w sumie 52 firmy na 1000 mieszkańców, to z tego aż

81% (42 przedsiębiorstwa) były to osoby fizyczne. Spółki handlowe z udziałem kapitału

zagranicznego to dla porównania 0,37%. W Rewalu udział osób fizycznych był wyższy i

wyniósł aż 87% (przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym to 0,64%), w Cisnej – 80% (i

0,42%), a w Krempnej najmniej – 73% (i 0%). Natomiast w przeciętnej gminie miejsko-

0

50

100

150

200

250

300

350

Mikołajki Cisna Krempna Rewal medianadla gmin wiejskichw Polsce

mediana dla gmin miejsko- wiejskich w Polsce

sektor publiczny

sektor prywatny

134

wiejskiej zarejestrowanych było w 2005 roku 71 firm na 1000 mieszkańców, z czego 79% (56

przedsiębiorstw) były to osoby fizyczne. W Mikołajkach udział ten wyniósł dokładnie tyle

samo (79%). Z kolei przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w gminach miejsko-

wiejskich to 0,67%, zaś w Mikołajkach – co ciekawe – aż 2%, czyli 3 razy więcej.

Rycina 6.3.2. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w badanych gminach według rejestru REGON w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2005 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

Jak widać z dotychczas przeprowadzonej analizy, opierającej się na danych

statystycznych, zdecydowanie największą przedsiębiorczością wykazują się mieszkańcy

gminy Rewal, najmniejszą zaś – mieszkańcy gminy Krempna. Oczywiście trudno zakładać,

że wszystkie te firmy są związane z działalnością turystyczną. Aby zbadać, w jakim stopniu

usługi turystyczne mają znaczenie dla gospodarki gmin, skorzystano w trakcie badań

terenowych z ewidencji działalności gospodarczej będącej w posiadaniu urzędów gmin.

Policzono, ile jest zarejestrowanych w gminnych ewidencjach firm, które świadczą usługi

turystyczne na terenie gminy. Za usługi takie uznano: obiekty świadczące usługi noclegowe,

obiekty gastronomiczne, wypożyczalnie sprzętu sportowego i wodnego, działalność

rozrywkową, rekreacyjną i paramedyczną, organizatorów i agentów turystycznych oraz

działalność turystyczną „pozostałą”. Uwzględniano także te przedsiębiorstwa, które w swoim

zakresie działalności miały wpisane inne usługi, a między nimi były także usługi

turystyczne89.

89 Na przykład usługi budowlane i wynajem kwater prywatnych

0

50

100

150

200

250

300

Mikołajki Cisna Krempna Rewal medianadla gminwiejskich

w Polsce

medianadla gminmiejsko-wiejskichw Polsce

135

Dodać należy, że choć teoretycznie ewidencja działalności gospodarczej prowadzona

przez urzędy gminne uwzględnia tylko te podmioty, których siedziba znajduje się na terenie

danej gminy, to prowadzone badania pokazały, że w praktyce zdarza się, iż w gminnych

ewidencjach bywają także rejestrowane firmy, których działalność ma miejsce na terenie

danej gminy, zaś siedziba znajduje się poza nią (np. zdarzało się, że firma z Warszawy

rejestruje się w ewidencji działalności gospodarczej w Rewalu). Ponieważ nie jest to regułą, i

też różnie ta sytuacja wyglądała w poszczególnych gminach, przedsiębiorstwa te w ogóle nie

zostały uwzględnione w niniejszej analizie. Jednocześnie z punktu widzenia celów niniejszej

pracy nie były interesujące te firmy, które, choć zarejestrowane w danej gminie, działały poza

jej terenem. A zatem przedsiębiorstwa objęte przedstawioną niżej analizą to takie, które są

zarejestrowane w ewidencji działalności gospodarczej urzędów gminnych w Mikołajkach,

Rewalu, Cisnej i Krempnej, oraz świadczą usługi turystyczne na terenie danej gminy.

Z tak zgromadzonych danych wynika, że prawie co czwarty mieszkaniec gminy Rewal

miał firmę, która świadczyła jakieś usługi turystyczne, w tym prawie co piąty – firmę

świadczącą wyłącznie usługi turystyczne (rycina 6.3.3). Nie będzie zatem dużą przesadą

stwierdzenie, iż w zasadzie nieomal każda rodzina w tej nadmorskiej gminie zaangażowana

była w jakimś stopniu w gospodarkę turystyczną. W gminie Cisna przedsiębiorstwo

świadczące usługi turystyczne posiada już tylko co dwudziesty mieszkaniec, w tym 57% to

firmy świadczące wyłącznie usługi turystyczne. Jeszcze gorzej jest pod tym względem w

gminie Mikołajki, która pod względem poziomu rozwoju funkcji turystycznej jest nieznacznie

tylko gorsza od gminy Cisna. Tutaj już tylko co 56. mieszkaniec posiada firmę świadczącą

usługi turystyczne. Co więcej, dla ponad dwóch trzecich z tych przedsiębiorstw usługi te są

tylko uzupełniające. W gminie Krempna już zaledwie co 143. mieszkaniec zajmuje się

usługami turystycznymi (rycina 6.3.3).

Różnice są zatem ogromne. Patrząc na firmy świadczące wyłącznie usługi turystyczne

w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w gminie Rewal jest ich ponad 7 razy więcej niż w

gminie Cisna i aż 30 razy więcej niż w gminie Mikołajki! Przypomnieć należy, że w

obliczonym na potrzeby niniejszej pracy wskaźniku funkcji turystycznej gmina Mikołajki

znalazła się na 17 miejscu wśród wszystkich gmin w Polsce, zaś gmina Cisna na miejscu 14.

Wydawać by się zatem mogło, że różnice te nie powinny być aż tak znaczące.

136

Rycina 6.3.3. Przedsiębiorstwa świadczące usługi turystyczne na terenie badanych gmin według ewidencji działalności gospodarczej urzędów gminnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (połowa 2006 roku)

UWAGA: uwzględniono tylko osoby zamieszkałe w gminie i prowadzące działalność na terenie gminy. Źródło: badania własne

Struktura zarejestrowanych w poszczególnych gminach przedsiębiorstw pokazuje

pewną specyfikę każdej z gmin (tabela 6.3.1). Na przykład w gminie Mikołajki znaczący

udział stanowią wypożyczalnie sprzętu rekreacyjnego i sportowego (12%). Z kolei w gminie

Cisna istotne znaczenie mają kempingi i pola namiotowe. W gminach Cisna i Mikołajki dość

spory udział przypada na działalność rekreacyjną, pod którą należy rozumieć między innymi

działalność tzw. parków rekreacyjnych i plaż oraz transport rekreacyjny (jazda na rowerze,

rekreacyjna jazda konno), ale także eksploatację gier wideo na monety. Można założyć, że w

gminie Rewal udział ten jest dużo mniejszy z uwagi na inny sposób spędzania wolnego czasu.

Pójście na plażę nie wymaga bowiem organizacji działań rozrywkowych na dużą skalę

(ponadto w Rewalu działalność taką prowadzi na dużą skalę urząd gminy, za pośrednictwem

Centrum Informacji, Promocji i Rekreacji Gminy Rewal). W gminie Rewal bardzo znaczący

jest udział kwater prywatnych, prawie dwukrotnie większy niż w pozostałych gminach. W

Krempnej przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne jest na tyle niedużo, że trudno o

zauważanie jakichś prawidłowości.

Tabela 6.3.1. Struktura przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne zarejestrowanych w ewidencji działalności gospodarczej urzędów gminnych (połowa 2006 roku)

Rodzaj usług Mikołajki Cisna Krempna Rewal

liczba % liczba % liczba* liczba % Usługi noclegowe Wynajem kwater prywatnych 80 32 42 33 6 672 62 Schronisko, bacówka 0 0 3 2 0 0 0 Kemping, pole namiotowe 15 6 18 14 0 26 2 Usługi gastronomiczne 89 35 43 33 9 283 26

0

50

100

150

200

250

Mikołajki Cisna Krempna Rewal

usługi

turystyczne

i innadziałalność

tylko usługi

turystyczne

137

Pozostałe usługi turystyczne Wypożyczalnie** 31 12 5 4 1 27 3 Działalność rozrywkowa 8 3 7 5 1 27 3 Działalność rekreacyjna 19 8 10 8 2 14 1 Działalność paramedyczna 1 0 0 0 0 11 1 Organizatorzy i agenci turystyczni 6 2 1 1 0 18 2 Działalność turystyczna pozostała*** 4 2 0 0 1 2 0 Ogółem usługi 253 100 129 100 20 1080 100

OGÓŁEM PRZEDSIĘBIORSTW 150 77 13 806

OGÓŁEM PRZEDSIĘBIORSTW NA 1000 MIESZKAŃCÓW

18 46 7 236

* z uwagi na bardzo małą liczbę usług w Krempnej nie obliczono wartości procentowych ** podklasa „wypożyczanie artykułów użytku osobistego i domowego” nie pozwala wyodrębnić sprzętu rekreacyjnego i sportowego (obok tej kategorii znajdują się tu też takie, jak wypożyczanie kaset video i DVD, biżuterii czy mebli), jednak z rozmów z urzędnikami gminnymi zajmującymi się ewidencją działalności gospodarczej wynika, że są to w przeważającej części wypożyczalnie sprzętu rekreacyjnego *** według PKD podklasa ta obejmuje: działalność związaną z informacją turystyczną, doradztwo turystyczne, rezerwacją miejsc noclegowych, rezerwację i sprzedaż biletów, działalność przewodników turystycznych i pilotów wycieczek UWAGA: ogólna liczba przedsiębiorstw nie zgadza się z liczbą świadczonych usług ponieważ jedno przedsiębiorstwo mogło mieć zarejestrowane różne rodzaje działalności Źródło: badania własne

W trakcie badań postanowiono również poddać analizie stopień zaangażowania

mieszkańców poszczególnych gmin w działalność turystyczną. W związku z tym

postanowiono sprawdzić, czy z roku na rok coraz więcej z nich zakładało firmy turystyczne, i

tym samym znaczenie turystyki w gospodarce gmin rosło? Czy też może widać stagnację i

spadek chęci zakładania turystycznych przedsiębiorstw bądź już nasycenie nimi w gminie?

Sytuacja okazuje się być zróżnicowana w poszczególnych gminach także i pod tym

względem. W gminie Rewal od 1993 roku corocznie przynajmniej 57% wszystkich

powstających firm to przedsiębiorstwa świadczące usługi turystyczne. Od roku 2001 udział

ten jest ustabilizowany na poziomie około 70% (rycina 6.3.4). W gminie Cisna, poczynając

od roku 1997, udział zakładanych firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich

rejestrowanych przedsiębiorstwach (choć z pewnymi wahaniami) generalnie wzrasta – od ok.

40% do blisko 60% w roku 2006 (rycina 6.3.5).

Zupełnie inaczej wygląda na tym tle gmina Mikołajki (rycina 6.3.6). Tutaj największy

udział przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne w nowopowstających firmach miał

miejsce na samym początku lat 90. XX wieku. W roku 1991 wyniósł aż 60%, czyli tyle, ile w

gminie Cisna jeszcze nigdy. Ale od roku 1994 zaczął się już powolny spadek – coraz mniej

rejestrowanych firm zajmowało się usługami turystycznymi. Znaczący udział nastąpił jeszcze

w roku 2000, ale nie odwrócił on generalnej tendencji spadkowej. W roku 2006 tylko prawie

co trzecia rejestrowana firma chciała się angażować w świadczenie usług turystycznych.

138

Wreszcie w gminie Krempna udział ten był i jest w porównaniu z pozostałymi

gminami minimalny. W 1993 roku co dziesiąta firma, która rejestrowała się w urzędzie

gminy, deklarowała działalność turystyczną. Od roku 1995, kiedy nota bene powstał na

większości powierzchni gminy Magurski Park Narodowy, udział ten do 1999 włącznie malał.

Rok 2006 wyglądał dość optymistycznie (największy udział ze wszystkich lat), ale trudno

powiedzieć, czy to początek jakiejś tendencji, czy też jednorazowy wzrost.

Rycina 6.3.4 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Rewal w danym roku

0

10

20

30

40

50

60

70

80

do

198

9

199

0

199

1

199

2

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

%

UWAGA: w obliczeniach uwzględniono wszystkie rejestrowane w danym roku przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy do momentu zakończenia badań terenowych one istniały, czy już nie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ewidencji działalności gospodarczej gminy Rewal

Rycina 6.3.5 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Cisna w danym roku

0

10

20

30

40

50

60

70

80

do

198

9

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

%

UWAGA: w obliczeniach uwzględniono wszystkie rejestrowane w danym roku przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy do momentu zakończenia badań terenowych one istniały, czy już nie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ewidencji działalności gospodarczej gminy Cisna

139

Rycina 6.3.6 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Mikołajki w danym roku

0

10

20

30

40

50

60

70

80

do 1

989

199

0

199

1

199

2

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

%

UWAGA: w obliczeniach uwzględniono wszystkie rejestrowane w danym roku przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy do momentu zakończenia badań terenowych one istniały, czy już nie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ewidencji działalności gospodarczej gminy Mikołajki

Rycina 6.3.7 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Krempna w danym roku

0

10

20

30

40

50

60

70

80

do

19

89

199

0

199

1

199

2

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

%

UWAGA: w obliczeniach uwzględniono wszystkie rejestrowane w danym roku przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy do momentu zakończenia badań terenowych one istniały, czy już nie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ewidencji działalności gospodarczej gminy Krempna

Zaprezentowane w niniejszym podrozdziale dane obrazują zatem dwa zjawiska: po

pierwsze, dane dotyczące przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON w każdej z

gmin świadczą o ogólnej przedsiębiorczości ich mieszkańców. Po drugie zaś, dane z

ewidencji działalności gospodarczej, które pozwalają zejść na niższy poziom analizy,

pokazują stopień zaangażowania ludności w świadczenie usług turystycznych na terenie

gminy oraz zmiany tego zaangażowania w czasie. Zebrany w ten sposób materiał pokazuje, że

140

poziom przedsiębiorczości mieszkańców jest zupełnie inny w każdej z badanych gmin.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2005 roku w gminie Rewal statystycznie

co trzeci mieszkaniec miał zarejestrowaną jakąś firmę. Na podstawie danych z urzędu gminy

stwierdzić można, że w połowie 2006 roku prawie co czwarty miał zarejestrowaną firmę

świadczącą jakieś usługi turystyczne. Dużo mniejszym zaangażowaniem w gospodarkę

turystyczną wykazywali się mieszkańcy pozostałych trzech gmin, zwłaszcza gminy Krempna,

która pod każdym względem wypada słabo – z 13 zarejestrowanymi w gminie firmami

świadczącymi usługi turystyczne widać, że gospodarka turystyczna dopiero (?) w tej gminie

raczkuje. Ciekawa jest natomiast bardzo duża różnica pomiędzy gminami Cisna i Mikołajki.

W ogólnych wskaźnikach rozwoju społeczno-gospodarczego, przestawionych na początku

niniejszego rozdziału, różnice między tymi dwoma gminami (choć zauważalne) nie były

bowiem aż tak znaczące. Migracje były na podobnym poziomie, udział ludności korzystającej

z sieci kanalizacyjnej niewiele wyższy w gminie górskiej, zaś ludności korzystającej z

wodociągów – dużo wyższy w gminie pojeziernej. Jedynie poziom bezrobocia był znacząco

niższy w gminie Cisna niż w gminie Mikołajki. Tymczasem biorąc pod uwagę zmienne

obrazujące przedsiębiorczość w obu gminach, różnica rysuje się bardzo wyraźnie na korzyść

gminy Cisna. Według danych GUS statystycznie co 7. mieszkaniec tej gminy prowadził jakąś

firmę zarejestrowaną w rejestrze REGON, w gminie Mikołajki zaś – co 11. mieszkaniec. Jest

to tym bardziej zaskakujące, że Mikołajki są gminą miejsko-wiejską, gdzie przedsiębiorczość

powinna być większa niż na terenach wiejskich. Widać to nawet na rycinie 6.3.2 –

statystycznie w gminach wiejskich co 19. mieszkaniec prowadził w 2005 roku

przedsiębiorstwo (prawie trzy razy rzadziej niż w gminie Cisna!), zaś w gminach miejsko-

wiejskich – już co 14. mieszkaniec miał zarejestrowaną firmę. W gminie Mikołajki sytuacja

tylko niewiele odbiega na plus od tej wartości. A w porównaniu do gminy Cisna gmina

Mikołajki wypadła jednak bardzo słabo.

Z danych z ewidencji działalności gospodarczej wynika, że w gminie Cisna co 22.

mieszkaniec prowadził przedsiębiorstwo świadczące usługi turystyczne, zaś w gminie

Mikołajki – zaledwie co 56. mieszkaniec. Jeszcze większa jest dysproporcja między gminami

biorąc pod uwagę firmy świadczące wyłącznie usługi turystyczne (bez jakichś usług

dodatkowych): usługi takie świadczył co 38. mieszkaniec gminy Cisna i tylko co 168.

mieszkaniec gminy Mikołajki! Dla porównania w gminie Rewalu był to aż co 5. mieszkaniec.

Związek pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a

przedsiębiorczością mierzoną zarówno liczbą podmiotów gospodarki narodowej w

przeliczeniu na 1000 mieszkańców, jak i liczbą osób fizycznych prowadzących działalność

141

gospodarczą w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, istnieje także w sensie statystycznym

(tabela 6.3.2). Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między zmiennymi osiągają

wysokie wartości (odpowiednio: 0,544 i 0,557), a zależność jest istotna statystycznie na

poziomie ≤ 0,001. Statystycznie można zatem powiedzieć, że im bardziej rozwinięta funkcja

turystyczna w gminie, tym większa jest w niej przedsiębiorczość, i odwrotnie. Zależność ta

nie występuje jednak wszędzie – jak wykazano, w Mikołajkach, pomimo bardzo dobrze

rozwiniętej funkcji turystycznej, przedsiębiorczość jest niewiele lepsza niż średnia dla gmin

miejsko-wiejskich w Polsce.

Tabela 6.3.2. Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a przedsiębiorstwami zarejestrowanymi w gminie w rejestrze REGON na 1000 mieszkańców (n=2478)

Współczynnik korelacji Pearsona

Poziom istotności

Liczba podmiotów gospodarki narodowej na 1000 mieszkańców (2005 r.)

0,544 ≤ 0,001

Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 1000 mieszkańców (2005 r.)

0,557 ≤ 0,001

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BDR GUS, Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Narodowego Spisu Powszechnego, KOBiDZ.

Jednak przedstawiona analiza przedsiębiorstw zarejestrowanych w gminie nie jest

wyczerpująca z punktu widzenia podaży usług turystycznych na terenie poszczególnych

gmin. Oprócz przedsiębiorstw zarejestrowanych w gminnych ewidencjach mogą tu bowiem

prowadzić swą działalność także firmy z innych części Polski. Przykładem obrazującym

możliwą skalę tego zjawiska mogą być punkty gastronomiczne sprzedające alkohol w gminie

Rewal. Jest to o tyle dobry przykład, że na sprzedaż alkoholu, nawet jeśli jest ona prowadzona

przez osoby nie będące mieszkańcami gminy, należy wystąpić o zgodę do urzędu gminy, na

terenie której sprzedaż ta ma się odbywać. A zatem urząd gminy dysponuje pełną informacją

w zakresie skali tego zjawiska na terenie gminy.

Jak widać na rycinie 6.3.8, udział osób spoza gminy, które sprzedają alkohol w

punktach gastronomicznych na jej terenie, jest bardzo duży. W Pobierowie zaledwie niecałe

30% takich punktów prowadzonych jest przez mieszkańców gminy, w Pustkowiu niewiele

ponad 30%, a w Niechorzu, Rewalu i Trzęsaczu około 50%. Można założyć, że w części tych

punktów oprócz sprzedaży alkoholu prowadzi się także sprzedaż posiłków.

142

Rycina 6.3.8. Punkty gastronomiczne sprzedające alkohol w miejscowościach gminy Rewal według miejsca zamieszkania ich właścicieli (liczba punktów; lipiec 2006 r.)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z urzędu gminy

6.4 Przestrzenne rozmieszczenie usług turystycznych

Bardzo ciekawie przedstawia się także przestrzenne rozmieszczenie lokalizacji usług

turystycznych w poszczególnych gminach. W gminie Mikołajki aż 75% wszystkich usług

skoncentrowanych jest w jednej miejscowości – mieście Mikołajki (rycina 6.4.1). Niecałe

10% przedsiębiorstw turystycznych działa na terenie Zełwąg, a udział firm działających w

pozostałych 32 miejscowościach jest już znikomy. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w

gminie Cisna – tutaj prawie 75% wszystkich przedsiębiorstw zarejestrowanych w gminie

prowadzi swą działalność na terenie nie jednej, a dwóch największych miejscowości –

Wetliny i Cisnej. W pozostałych kilku miejscowościach (na 15 ogółem) koncentruje się po

3% do 5% firm. Trudno o interpretację prawidłowości w gminie Krempna, gdzie 100% to

zaledwie 13 firm.

Inaczej także pod tym względem jest w gminie Rewal. Na siedem gminnych

miejscowości w każdej istnieją firmy świadczące usługi turystyczne (w Śliwinie 0,4%

wszystkich), z czego w trzech z nich usługi świadczone są przynajmniej po 20% w każdej.

Widać zatem, że nie ma tu tak dużej koncentracji w jednej tylko miejscowości, lecz usługi są

w większym stopniu rozłożone przestrzennie na terenie gminy. Wynika to

najprawdopodobniej z tego, że (jak widać na rycinie 5.3.3) aż sześć z siedmiu miejscowości

gminy położonych jest wzdłuż linii brzegowej Morza Bałtyckiego, a zatem w bezpośrednim

sąsiedztwie głównego waloru gminy, jakim jest morze.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Pobierowo Niechorze Rewal Pogorzelica Pustkowo Trzęsacz

spoza

gminymieszkańcy

gminy

143

Rycina 6.4.1. Udział przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne zarejestrowanych w ewidencji działalności gospodarczej urzędów w miejscowościach prowadzenia działalności w badanych gminach (połowa 2006 roku)

A. – gmina Rewal B. – gmina Cisna C. – gmina Krempna D. – gmina Mikołajki Źródło: badania własne

KrempnaKotań

pozostałe

Świątkowa Wielka

C.

Mikołajki

JoraWielka Stare Sady

Woźnice

Zełwągi

Baranowo

Prawdowo Tałty

pozostałe

D.

Rewal

Niechorze

Pogorzelica

Pustkowo

Trzęsacz

Śliwin

Pobierowo

A.

Wetlina

Cisna

Liszna

Dołżyca Smerek

Buk

Strzebowiska

Jaworzec

pozostałe

B.

144

6.5 Funkcja turystyczna badanych gmin i ich poziom rozwoju w świetle koncepcji teoretycznych

Przedstawione wyżej dane pokazują ogromną przewagę gminy Rewal nad pozostałymi

gminami w kilku sferach: infrastrukturze komunalnej, sytuacji mieszkaniowej, dodatnim

saldzie migracji. Patrząc na te różnice należy pamiętać, że badane gminy, a zwłaszcza trzy z

nich: Rewal, Mikołajki i Cisna, mają zbliżony do siebie poziom rozwoju funkcji turystycznej.

A skoro tak, to nasuwa się wniosek, że poziom rozwoju funkcji turystycznej nie jest

gwarancją poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Oczywisty z pozoru wniosek, że

turystyka jest czynnikiem rozwoju lokalnego, należy zatem skorygować i dodać, że turystyka

może nim być, lecz nie zawsze jest. Wydaje się, że jest to pierwszy ważny wniosek

wynikający z przeprowadzonych dla potrzeb prezentowanej pracy badań.

Drugim wartym podkreślenia wnioskiem wynikającym z powyższej analizy danych

jest to, że dominacja gminy Rewal, którą można było zaobserwować przy okazji rozmaitych

zmiennych, nie jest dominacją we wszystkich sferach. Najbardziej symptomatycznym

przykładem jest tu bezrobocie. Jak już wspomniano, współczynnik korelacji Pearsona

pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem bezrobocia w 2006 roku wynosi zaledwie 0,043

przy poziomie istotności statystycznej 0,03. Ten bardzo słaby związek potwierdza się także w

skali lokalnej: w każdej z badanych gmin, łącznie z gminą Rewal, poziom bezrobocia jest

większy aniżeli w przeciętnej gminie wiejskiej i miejsko-wiejskiej w Polsce. To bardzo

ważny wniosek. Oznacza, że turystyka jako czynnik rozwoju lokalnego nie oddziałuje

jednakowo na każdą jego dziedzinę.

Trudno w oparciu o cztery zaledwie studia przypadków odpowiedzieć na pytanie,

dlaczego funkcja turystyczna nie zawsze działa jako czynnik rozwoju lokalnego. W każdym

lokalnym układzie mogą istnieć zupełnie inne czynniki, które decydują o tym, że rozwinięta

funkcja turystyczna słabo przekłada się na poziom rozwoju. Choć oczywiście trudno nie

pokusić się o próbę sformułowania pewnych wniosków – może nie zawsze tez mających

pełne poparcie w danych, a raczej pewnych interpretacji, mogących być asumptem do

dalszych badań w tym kierunku.

Punktem wyjścia do dalszych rozważań jest stwierdzenie, że funkcja turystyczna

wpływa na dany układ lokalny nie tylko w sposób bezpośredni (na przykład dochody z

145

prowadzenia pensjonatu), ale także (a może nawet przede wszystkim) poprzez wytwarzany

efekt mnożnikowy. Stwierdzenie to ma u swych źródeł omówioną wcześniej koncepcję bazy

ekonomicznej. Turystyka – jako ex definitione czynnik egzogenny – jest czynnikiem rozwoju

lokalnego. Badacze zajmujący się geografią turyzmu podkreślają, że turystyka wytwarza

dodatkowy popyt w miejscu recepcji turystycznej – por. m.in. G. Gołembski (2002b), A.

Matczak (1992), R. Seweryn (2004). Turystyka jest zatem biegunem wzrostu w rozumieniu

klasycznej teorii F. Perroux. Oznacza to, że rozwój turystyki stymuluje także rozwój innych

sektorów gospodarki.

J. Brohman (1996) zauważa, że efekt mnożnikowy jest dużo większy w przypadku

firm małych, rozproszonych, należących do miejscowej ludności, aniżeli wielkich,

międzynarodowych przedsiębiorstw. Podobne zjawisko dostrzega M. Oppermann (1993).

Także W. Kurek (1990, s. 42) twierdzi, że turystyka „wywiera największy wpływ na

przemiany społeczno-ekonomiczne wsi, gdy gestorem bazy turystycznej jest ludność

miejscowa”. Wiąże się to z omawianą w rozdziale 2 koncepcją dwóch sektorów

turystycznych, zakładającą, że to informal sector (rozumiany jako małe, lokalne firmy) w

większym stopniu stymuluje lokalny rozwój gospodarczy. Małe przedsiębiorstwa wydają się

być lepiej gospodarczo powiązane z układem lokalnym, są bowiem jego częścią. W

przypadku formal sector mamy do czynienia w większym stopniu z „wypływaniem” zysków

poza układ lokalny, co wiąże się z jego mniejszymi powiązaniami gospodarczymi z danym

układem lokalnym. Także koncepcja rozwoju endogennego zakłada, że więcej korzyści

przynoszą działania zmierzające do kontrolowania zasobów przez miejscowych aktorów (w

tym miejscowe przedsiębiorstwa), a nie instytucje i inwestorów zewnętrznych. Można zatem

postawić roboczą hipotezę, że tam, gdzie w działalności turystycznej dominują małe, lokalne

przedsiębiorstwa, a nie duże, zewnętrzne firmy, efekt mnożnikowy w układzie lokalnym jest

większy, a zatem turystyka w większym stopniu oddziałuje na poziom rozwoju społeczno-

gospodarczego danego obszaru.

Dane dotyczące przedsiębiorczości w badanych gminach wydają się hipotezę tę

potwierdzać. W gminie Rewal, gdzie poziom rozwoju społeczno-gospodarczego jest

najwyższy, mamy jednocześnie najwięcej firm na 1000 mieszkańców. Aż 87% firm

zarejestrowanych w systemie REGON to osoby fizyczne prowadzące działalność

gospodarczą. Zaledwie 0,64% (7 przedsiębiorstw) to firmy z udziałem kapitału

zagranicznego. Statystyczne co trzeci mieszkaniec gminy Rewal prowadził jakieś

przedsiębiorstwo (REGON), co czwarty prowadził firmę zajmującą się między innymi

działalnością turystyczną (Ewidencja działalności gospodarczej gminy Rewal), a co piąty –

146

firmę zajmującą się tylko i wyłącznie turystyką (Ewidencja działalności gospodarczej gminy

Rewal). Nie ulega zatem wątpliwości, że udział małych, lokalnych firm, które można by tu

nazwać informal sector, jest bardzo silnie rozwinięty. Dużo silniej niż w pozostałych

gminach. W gminie Mikołajki 79% przedsiębiorstw było zarejestrowanych jako osoby

fizyczne prowadzące swoją działalność, zaś 2% to przedsiębiorstwa z kapitałem

zagranicznym (REGON). Statystycznie już tylko co 11. mieszkaniec miał zarejestrowaną

firmę (REGON), co 56. prowadził przedsiębiorstwo świadczące między innymi usługi

turystyczne (Ewidencja działalności gospodarczej miasta i gminy Mikołajki), zaś co 168. –

firmę zajmującą się tylko i wyłącznie działalnością turystyczną (Ewidencja działalności

gospodarczej miasta i gminy Mikołajki). Jednocześnie na obszarze gminy Mikołajki działają

przynajmniej dwie duże firmy, które z pewnością tworzą część formal sector. Jest to hotel

Gołębiewski oraz dawna firma Inter Commerce, do której w momencie prowadzenia badań

terenowych należała wioska żeglarska oraz kompleks „Nowe Mikołajki”. Oba te

przedsiębiorstwa nie były zarejestrowane w gminie Mikołajki, i też z obserwacji w terenie

wynika, że nie są silnie powiązane z układem lokalnym, o czym szerzej będzie jeszcze mowa.

Te kilka przedstawionych danych liczbowych pokazuje, że w gminie Rewal w

zasadzie w każdej rodzinie zarejestrowana jest jakaś firma. Statystycznie co piąty

mieszkaniec ma zarejestrowaną działalność, w ramach której wynajmuje turystom pokoje

(tabela 6.3.1). W gminie Mikołajki jeden mieszaniec na stu zarejestrował działalność w

ramach której m.in. wynajmuje turystom pokoje. Dodajmy, że w roku 2005 prawie 40%

miejsc noclegowych w gminie Mikołajki stanowiły miejsca w 6 hotelach (por. rycina 5.3.1), z

czego większość to miejsca w hotelu „Gołębiewski”. Dla porównania w gminie Rewal udział

miejsc noclegowych w hotelach wyniósł 1,6%, zaś w gminach Cisna i Krempna – 0. Nie ma

zatem wątpliwości, że turyści w gminie Mikołajki w dużej części korzystają z bazy należącej

do formal sector, takiej jak hotele i apartamenty, w ograniczonym stopniu zasilając tym

samym budżety małych, lokalnych przedsiębiorców. Wydaje się, że przykład badanych

czterech studiów przypadku, w szczególności zaś relacja między gminami Rewal i Mikołajki,

potwierdzają postawioną wcześniej roboczą hipotezę dotyczącą znaczenia małych, lokalnych

firm w działalności turystycznej. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że drobna, lokalna

przedsiębiorczość w dużym stopniu stymuluje wpływ funkcji turystycznej na poziom rozwoju

społeczno-gospodarczego.

Pozostaje jeszcze pytanie o mechanizm tego wpływu. Można wyobrazić sobie

sytuację, że mieszkaniec niewielkiego układu lokalnego wynajmuje turystom pokoje

gościnne. Aby naszykować im śniadanie, podstawowe produkty spożywcze kupuje zapewne

147

w pobliskim sklepie. Na obiad turyści udają się do pobliskiej restauracji, zaś po obiedzie – na

kawę i ciastko do cukierni. W drodze na plażę (nad jezioro) kupują parawan dla osłony od

wiatru i dmuchaną piłkę dla dzieci (następnego dnia latawiec), dla siebie – magazyn z

krzyżówkami albo gazetę, a przed wyjazdem – biżuterię w charakterze pamiątki. Ponieważ

turystów przyjeżdża więcej, działalność się rozwija, w następnym roku omawiany

mieszkaniec postanawia nadbudować nad swoim domem piętro, oraz/lub odświeżyć ściany w

pokoju dotychczas udostępnianym turystom. Wynajmuje w tym celu znajomą firmę

budowlaną (firma jest „na miejscu”, mieszkaniec zna się z właścicielem, to znacznie

wygodniejsze niż poszukiwanie firmy po okolicznych gminach) – i tak dalej. Przyjazd turysty

wywołuje efekt mnożnikowy dla całej gospodarki gminy – usług gastronomicznych,

handlowych, budowlanych.

Inaczej jest jednak w przypadku dużego hotelu. Przy kilkuset miejscach noclegowych

menedżer hotelu nie uda się na zakupy śniadaniowe do pobliskiego sklepu, ale zrealizuje je w

dużym miejskim supermarkecie lub bezpośrednio u producenta. Do remontu wynajmie dużą

firmę budowlaną z najbliższego miasta. Restaurację oraz kawiarnię (a nawet kilka) otworzy w

obrębie hotelu. Nawet parawan będzie można sobie wypożyczyć z recepcji hotelowej. Jeśli

hotel zlokalizowany będzie nad samym jeziorem/morzem, to w zasadzie turysta w nim

przebywający nie będzie musiał w ogóle poza jego obręb wychodzić. A trudno sobie

wyobrazić, aby duży hotel znalazł wspólne interesy z małymi firmami zlokalizowanymi w

danym układzie lokalnym. Jedynym najprawdopodobniej związkiem pomiędzy hotelem a

układem lokalnym będą miejsca pracy dla personelu bez wysokich kwalifikacji – co w

turystyce oznacza sprzątaczki, kelnerów, czy ratownika basenowego.

Oczywiście opisane sytuacje, tak jak ilustrująca je rycina 6.5.1, są hipotetyczne, nieco

przerysowane i bardzo uproszczone. Obrazują jednak schemat przepływów finansowych w

turystyce. R. Gałecki (2004, s. 115) zauważa, że „rozmiar przecieków zależy głównie od

samowystarczalności obszaru. Generalnie (…) im mniejszy obszar badany, tym

samowystarczalność będzie słabsza, co oznacza, że przecieki pieniądza, w tym również

turystycznego, będą większe”. Czy oznacza to zatem, że jest to nieunikniony los małych gmin

turystycznych? Wydaje się, że nie. Jak zauważa dalej cytowany Autor: „W walce z odpływem

dodatkowego pieniądza turystycznego, czyli z przeciekami w skali lokalnej, główna rola

przypada samorządom terenowym” (Gałecki 2004, ss. 115-116). Pewnym rozwiązaniem

wydaje się być właśnie podkreślanie roli lokalnej przedsiębiorczości oraz większe

angażowanie lokalnych przedsiębiorców do podejmowania aktywności. Jak widać w małej

gminie Rewal to się udaje.

148

Warto dodać, iż do zbliżonych wniosków doszedł E. Rodenburg (1980, cyt. za: S.

Wanhillem 2000), który analizował społeczne i gospodarcze aspekty przedsiębiorstw różnej

skali (dużej, średniej i małej) na przykładzie indonezyjskiej wyspy Bali. Badania te wykazały

między innymi, iż w małych i średnich przedsiębiorstwach (zwłaszcza w małych) dużo lepsze

są lokalne powiązania w zakresie zaspokajania popytu, w większym stopniu lokalni

mieszkańcy są właścicielami przedsiębiorstw, a także dużo mniejsze były wycieki pieniądza

poza lokalną gospodarkę (Rodenburg 1980, cyt. za: S. Wanhillem 2000).

Spostrzeżenia potwierdzające tę prawidłowość podzielają także B. Lisocka-

Jaegermann i in. (1998) badając pięć różnych centrów turystycznych Ekwadoru. Wykazali

oni, że największe korzyści dla lokalnej gospodarki przynosiła turystyka zlokalizowana w

miejscach, gdzie jej rozwój oparty był na lokalnej społeczności, która tworzyła produkt

turystyczny na bazie swojej tradycji, przy jednoczesnym zachowaniu swojej tożsamości

(przypadek Otavalo). Z kolei stworzenie z inicjatywy zewnętrznych inwestorów kurortu

turystycznego w Valle del Chota nie przyniosło jego mieszkańcom znaczących korzyści

ekonomicznych. Autorzy zwracają też uwagę na sytuację, w której to nie tylko inwestorzy

zagraniczni, ale także zewnętrzni w stosunku do układu lokalnego, nie przynoszą

oczekiwanych profitów. Rozwój funkcji turystycznej w Mindo, oparty na turystyce

przyrodniczej, zarządzany jest w głównej mierze przez mieszkańców pobliskiej stolicy kraju,

co przynosi bardzo ograniczone korzyści mieszkańcom (Lisocka-Jaegermann i in. 1998).

Trudno zapewne jednoznacznie udowodnić, jak duży wpływ na poziom rozwoju

społeczno-gospodarczego w małej turystycznej gminie ma lokalna przedsiębiorczość. Lecz

trudno też przecenić jej znaczenie. Przykład badanych czterech gmin pokazał, że tylko tam,

gdzie przedsiębiorczość ta rozwinięta jest na bardzo dużą skalę, korzyści z turystyki na

lokalny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego są ogromne. Zależność taką można też

wytłumaczyć teoretycznie (rycina 6.5.1). Chociaż oczywiście wnioski w tym względzie

należy wyciągać ostrożnie, przede wszystkim ze względu na mała liczbę studiów przypadku.

Jak zauważają G. Shaw i A. Williams (1994, cyt. za: D. Ioannidesem 1995), bardzo

małą uwagę zwraca się na wpływ i powiązania małych i średnich przedsiębiorstw z lokalną

gospodarką w kontekście turystyki. Tymczasem te kilka przedstawionych wyżej danych

liczbowych pokazuje, że nacisk na takie badania powinien być zdecydowanie większy.

149

Rycina 6.5.1. Hipotetyczny schemat przepływów dóbr, usług i kapitału pomiędzy formal sector a informal sector w układzie lokalnym

Źródło: opracowanie własne

W. Kurek (2004) fakt, że „wiele regionów i miejscowości turystycznych, mimo silnie

rozwiniętej funkcji turystycznej, uzyskuje niewielkie dochody z turystyki” tłumaczy w sposób

następujący: „Jest tak w wypadku, gdy dominującym typem bazy noclegowej są drugie domy,

będące własnością mieszkańców miast oraz, gdy bazę noclegową stanowią hotele należące do

krajowych i międzynarodowych przedsiębiorców.” (Kurek 2004, s. 171). Jak wspomniano już

w poprzednich rozdziałach, zjawisko „drugich domów” zostało w niniejszej pracy pominięte.

Ze względu na brak danych pokazujących skalę zjawiska w Polsce nie uwzględniono

„drugich domów” jako elementu zagospodarowania turystycznego, a co za tym idzie

elementu budującego wskaźnik funkcji turystycznej. Dlatego też trudno byłoby tłumaczyć

sytuację badanych gmin za pomocą tego argumentu90. Natomiast drugi z argumentów

podawanych przez W. Kurka nawiązuje już do niniejszej analizy – jeśli bazę noclegową

stanowią hotele należące do krajowych i międzynarodowych przedsiębiorców, a zatem nie do

90 Ale też nie do końca należy się z W. Kurkiem zgodzić. Na przykład badania M. Derek i A. Kowalczyka (2007) wykazały, że gminy czerpią wymierne korzyści z obecności na ich terenie „drugich domów”.

UKŁAD LOKALNY

TURYŚCI

„formal sector”

przepływy dóbr, usług i kapitału

„informal sector”

ruch turystyczny

Hotel

150

małych, lokalnych firm, trudno oczekiwać, aby funkcja turystyczna wpłynęła na wysokie

dochody z turystyki.

Zjawisko to wiązać się może między innymi z koncepcją zależności i związanym z nią

powstawaniem tzw. turystycznych enklaw (Oppermann 1993), odciętych od funkcjonowania

układu lokalnego. Jak to już zostało opisane w rozdziale 2, w latach 70. i 80. XX w. w wielu

krajach tzw. Trzeciego Świata zauważono, że rozwijająca się tam masowo turystyka nie

przynosi tym krajom oczekiwanych korzyści finansowych. Działo się tak przede wszystkim

dlatego, że inwestycje turystyczne na ich obszarze podejmowane były głównie przez

inwestorów z krajów wysoko rozwiniętych, których było na nie stać. Efektem takiej sytuacji

było powstawanie wspomnianych „turystycznych enklaw”, których większość dochodów

trafiała z powrotem do krajów rozwiniętych, nie wytwarzając przy tym żadnych efektów

mnożnikowych.

Jak wspomniano wyżej, w badanych czterech gminach udział miejsc noclegowych

zlokalizowanych w hotelach w całości wszystkich miejsc noclegowych jest minimalny

wszędzie, oprócz gminy Mikołajki. Tutaj udział ten wynosi prawie 40%, a co więcej

większość miejsc należy do jednego tylko hotelu – „Gołębiewskiego” (ok. 1300 miejsc

noclegowych w stosunku do 4098 wszystkich miejsc w gminie w 2005 r.). Co więcej,

odnotować należy w Mikołajkach obecność firmy Inter Commerce (już nie istniejącej – por.

rozdział 5.1), do której jeszcze w 2006 roku należała Wioska Żeglarska oraz „Nowe

Mikołajki” – bodaj najbardziej atrakcyjne części miasteczka. Można zatem postawić roboczą

hipotezę, że (po pierwsze) przedsiębiorstwa te są turystycznymi enklawami w myśl opisanej

wyżej koncepcji, oraz (po drugie) że istnienie tych enklaw sprawia, iż duża część gospodarki

turystycznej w Mikołajkach nie wytwarza efektu mnożnikowego.

Jeśli chodzi o hotel „Gołębiewski”, to wachlarz atrakcji, z których jego goście mogą tu

skorzystać, jest tak szeroki, że nie muszą oni mieć najmniejszej potrzeby wychodzić poza

teren hotelu. Wszystkie zachcianki są realizowane na miejscu; „jak twierdzi obsługa, robią

wszystko oprócz cudów” (Połońska 2001). W „Gołębiewskim” można bowiem skorzystać z

odkrytego basenu i brodzika dla dzieci; parku wodnego „Tropicana” z basenami,

zjeżdżalniami, „dziką rzeką”, „ruletką wodną”, kompleksem saun, solariów i masaży

wodnych; studia zdrowia i urody (masaże, usługi fryzjerskie, visage, itp. itd.); portu

wyposażonego w jachty, łodzie wiosłowe, rowery wodne, kajaki i motorówki; klubu

jeździeckiego; kręgielni; całorocznego lodowiska; pola golfowego; nie wspominając o

restauracjach, klubie nocnym, kawiarniach czy wreszcie 24 salach konferencyjnych i 2 salach

151

kongresowych91. Zakres atrakcji jest zatem niebanalny. Nie dziwi więc, że z rozmów

przeprowadzanych z mieszkańcami miasta faktycznie wynika, że gości „Gołębiewskiego”

przechadzających się po ulicach miasteczka nie widać. A podkreślić należy, że według

Strategii Rozwoju Gospodarczego Miasta i Gminy Mikołajki z 1999 roku obłożenie hotelu

wynosiło w tym okresie 71% (co oznacza, że w obiekcie przebywało średnio w jednym czasie

ok. 920 osób), podczas gdy dla pensjonatów wskaźnik ten wynosił zaledwie 33%. Dane te nie

są niestety aktualne, pokazują jednak skalę zjawiska92. A zatem z faktu, że statystycznie

zawsze w gminie przebywało kilkuset turystów (co istotne, przez cały rok, a nie tylko w

sezonie!), rzadko wynikały pozytywne konsekwencje dla budżetu lokalnych przedsiębiorców

i mieszkańców. Zasilali oni bowiem głównie budżet zamkniętej enklawy, jaką stanowił hotel.

Zysk, który został przez turystykę wypracowany w Mikołajkach, nie zostawał w gminie, lecz

wypływał poza jej obręb, bowiem właściciel hotelu nie mieszkał w gminie. Jedyny ślad, jaki

corocznie zostawał w gminnym budżecie, to podatek od nieruchomości (trzeba przyznać że

dość wysoki). Hotel nie był także w stanie wypracować dla gminy żadnego efektu

mnożnikowego, gdyż tej skali przedsiębiorstwo nie będzie korzystało z usług miejscowych

drobnych przedsiębiorców. Co więcej, ze względu na brak odpowiednich kwalifikacji

mieszkańców, hotel w „zdecydowanej większości zatrudnia[ł] pracowników spoza gminy”

(Strategia…).

Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że hotel „Gołębiewski” ma ogromny

wpływ na określenie poziomu rozwoju funkcji turystycznej w gminie; w pewnym sensie jest

czynnikiem ją zawyżającym. Gdyby nie wspomniane 1300 miejsc noclegowych i

kilkadziesiąt tysięcy gości przebywających tam rocznie, Mikołajki z pewnością spadłyby w

wielu rankingach „turystyczności” gmin w Polsce – w tym w zestawianiu gmin pod

względem rozwoju funkcji turystycznej przygotowanym na potrzeby niniejszej pracy.

Druga „enklawa turystyczna” w Mikołajkach nie jest już taka ewidentna. Mowa o

inwestorze zewnętrznym, którym do końca października 2006 r. była firma Inter Commerce.

Firma ta, z siedzibą w Warszawie, była spółką handlowo-produkcyjną, zajmującą się

nieruchomościami, wykonawstwem obiektów (m.in. hipermarketów) i wyposażaniem

obiektów handlowych. Jak wspomniano w rozdziale 5.3, pojawiła się ona w Mikołajkach w

roku 1997, a w lipcu 2006 roku była właścicielem prawie 18 ha budynków i gruntów (w tym

kompleks „Nowe Mikołajki” oraz Wioska Żeglarska). Najbardziej atrakcyjna część Mikołajek

należała zatem do jednego inwestora zewnętrznego. Do niego trafiały zyski z dzierżawy

91 www.golebiewski.pl, 7 lutego 2006 r. 92 W chwili obecnej hotel nie udostępnia żadnych danych statystycznych dotyczących jego funkcjonowania.

152

lokali, wynajmowania apartamentów ciągnących się wzdłuż nabrzeża Jeziora Mikołajskiego,

cumowania w porcie, czy korzystania z jednych z najchętniej uczęszczanych restauracji w

miasteczku. Były to zatem zyski, które wypływały poza układ lokalny, do miejsc, skąd

pochodzili inwestorzy (dla krajów Trzeciego Świata są to kraje wysoko rozwinięte, w

przypadku Mikołajek była to Warszawa i inne duże miasta w Polsce). Jak zauważa R. Smith

(1991), sukces indywidualnych projektów nie zapewnia jeszcze sukcesu całemu układowi

lokalnemu. Sami mieszkańcy Mikołajek mówili na ten temat na przykład tak: „mieszkam tam

od ponad dwudziestu lat i z przykrością obserwuję, że przypływa tam coraz mniej żeglarzy.

Ich miejsce zajmują disco-playboye i głupawe panienki. Tak na marginesie, to nas

miejscowych pewnie pozamykają w rezerwatach, żebyśmy nie przeszkadzali grubym rybom w

wypoczynku”, oraz: „Nie wiem czy wszyscy pamiętają, że cały przełom na gorsze zaczął się

wtedy, kiedy stary dzierżawca "wioski żeglarskiej" – Krzysztof Kosiński – musiał zrezygnować

z przedłużenia dzierżawy i wygrał go "inter commerce"93. Oczywiście powyższe wypowiedzi,

znalezione na forum internetowym, nie są w żadnym stopniu reprezentatywne dla ogółu

mieszkańców Mikołajek. Nie są także reprezentatywne komentarze mieszkańców, pytanych o

inwestycje przez Autorkę niniejszej pracy, które były utrzymane w podobnym duchu co

wyżej cytowane opinie. Mieszkańcy nie czuli dobrodziejstw z obecności inwestora na terenie

gminy; narzekali, że czynsze dzierżawy są wysokie, zarobki – niskie i sezonowe, a klientela –

coraz mniej żeglarska, a coraz bardziej (jak ujęła to jedna z rozmówczyń) „z Pruszkowa i

Wołomina”. Podkreślić należy raz jeszcze, że bezpodstawne byłoby uogólnianie powyższych

opinii na całą gminę, jednak brak zadowolenia z obecności dużej firmy, która zainwestowała

w gminie ogromny (jak można się domyślać) kapitał jest symptomatyczny. Znamienne, że

sam menedżer Wioski Żeglarskiej powiedział w wywiadzie: „Naszym największym

problemem jest nieprzychylność władz miasta, a także samych mieszkańców. Traktowanie nas

jak obcych, utrudnianie pracy podczas organizacji imprez i przy realizacji inwestycji to

zwykła codzienność. Ponadto nieuczciwa konkurencja, z którą nieustannie walczymy.(…)

Postawiliśmy sobie za główny cel inwestowanie w turystykę w Mikołajkach i okolicach. W

dalszym ciągu będziemy rozszerzać bazę noclegową, budować centra sportowo - rozrywkowe

oraz porty. Dołożymy wszelkich starań, aby przyciągnąć turystów do tego niepowtarzalnego

miejsca nie tylko latem, ale także w okresie zimowym.”94 Jak widać, skoro sam menedżer

projektu mówi o nieprzychylności mieszkańców, nie oznacza to, że oni sami widzą w tej

inwestycji korzyści dla siebie i swojej gminy. Pozostaje pytanie, czy jeśli rozwój turystyki

93 Forum internetowe: www.zagle.onet.pl , wypowiedzi z dni 25.05.2002 oraz 15.08.2003 (27 lipca 2006 r.) 94 www.hotelmanager.pl, 5 grudnia 2007 r.

153

odbywa się bez udziału i zaangażowania mieszkańców, a nawet bez ich aprobaty, to czy

można oczekiwać, że przeniesie mieszkańcom korzyści finansowe? Jak podaje R. Butler

(1997), chociaż istnieje w rozwoju turystyki ekonomia skali, to jednak „duże” nie zawsze

oznacza „lepsze”. Cytując D. G. Pearce’a (1989) R. Butler twierdzi, że zastępowanie małych,

lokalnych firm przez duże, często międzynarodowe przedsiębiorstwa, jest zjawiskiem

powszechnym w wielu obszarach recepcji ruchu turystycznego. Jednak zauważa on też, że

jeśli mieszkańcy nie chcą takich zmian, i nie są też one dokładnie przemyślane, nie przyniosą

najprawdopodobniej satysfakcji, a zamiast niej – dodatkowe problemy. Wobec zacytowanych

wypowiedzi tak mieszkańców, jak i samego menedżera Wioski Żeglarskiej trudno oprzeć się

wrażeniu, że tak właśnie jest w Mikołajkach.

Kilkadziesiąt tysięcy turystów, odwiedzających corocznie hotel „Gołębiewski”,

zostawia swoje pieniądze nie u lokalnych przedsiębiorców działających w gminie, ale w

zamkniętej enklawie, skąd „wypływają” one w formie zysków nie konsumowanych na

miejscu. Podobnie było z zyskami dawnej firmy Inter Commerce. Zostawione przez turystów

pieniądze nie dokonywały żadnego obrotu w lokalnej gospodarce tworząc w ten sposób efekt

mnożnikowy. Efekt mnożnikowy uciekał poza miejscową gospodarkę. Tymczasem „turystyka

– jak piszą T. Chang i in. (1996, cyt. za: S. Milne, I. Ateljevic 2001) – musi być postrzegana

jako proces transakcji, łączący zarówno siły zewnętrzne, jak i wewnętrzne siły lokalnych

mieszkańców oraz przedsiębiorców”.

Wątek ten doskonale wydają się podsumowywać następujące słowa B. Jałowieckiego

(1989, ss. 126-127):

„Podstawy gospodarki lokalnej opierają się przede wszystkim na

miejscowych zasobach. Zasoby te to: surowce, gleba, woda, a obecnie coraz

większego znaczenia nabierają także takie zasoby jak wolna przestrzeń i czyste

nie zanieczyszczone środowisko naturalne. Do zasobów lokalnych należeć może

również źle wykorzystana siła robocza. Ten potencjał układów lokalnych może

być wykorzystany w sposób dwojaki: przez uruchomienie zasobów własnymi

środkami kapitałowymi, technicznymi i ludzkimi na zasadzie samozaradności

lub przez interwencję czynników zewnętrznych. W pierwszym przypadku mamy

oczywiście do czynienia z drobną skalą produkcji i usług wykorzystywanych na

potrzeby własne i najbliższego otoczenia. W wielu jednak przypadkach

miejscowe produkty wskutek ich specyficznych cech jakościowych czy pewnej

niepowtarzalnej specyfiki rozchodzą się znacznie szerzej na rynku krajowym i

międzynarodowym. Stempel lokalności jest często czynnikiem waloryzującym te

154

produkty, a ich nazwy są szeroko znane na świecie. Przykładami mogą być

liczne produkty żywnościowe, wina, różnego rodzaju wyroby rzemiosła

artystycznego itp. Podobna sytuacja występuje w przypadku usług

turystycznych, które mogą mieć zasięg krajowy lub międzynarodowy z uwagi na

atrakcyjne walory klimatyczne, krajobrazowe czy wreszcie historyczne.

W drugim przypadku zasoby zostają uruchomione przez organizacje

gospodarcze i instytucje zewnętrzne, które przystępują do eksploatacji

surowców zatrudniając miejscową siłę roboczą lub też wykorzystują przestrzeń i

walory środowiska dla swoich celów. Układ lokalny staje się w takim przypadku

często obiektem specyficznej kolonizacji, ponieważ przestrzeń zawłaszczana jest

zarówno przez urządzenia produkcyjne, jak i konsumpcyjne (zasoby

mieszkaniowe i usługowe dla importowanej siły roboczej). Obok niewątpliwych

korzyści, które przynosi taka interwencja zewnętrzna w postaci możliwości

zatrudnienia, dodatkowych zarobków, poprawy obsługi życia codziennego,

mogą również wystąpić i często występują zjawiska negatywne: wywłaszczanie

miejscowej ludności, zanieczyszczenie środowiska, zjawiska dezintegracji

społecznej i nasilenie różnych zjawisk patologii społecznej.” (Jałowiecki 1989,

ss. 126-127).

Wydaje się, iż robocza hipoteza, zakładająca, że opisane przedsiębiorstwa jako

„turystyczne enklawy” na terenie gminy Mikołajki sprawiają, że duża część gospodarki

turystycznej w tej gminie nie wytwarza efektu mnożnikowego, została potwierdzona. Trudno

oczywiście przesądzać, że jest to główny czynnik odpowiedzialny za fakt, iż funkcja

turystyczna w znikomym stopniu stymuluje poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Nie

ma na to szczegółowych, bezspornych danych liczbowych. Jednak wydaje się, że może to być

dość prawdopodobne. Oczywiście stwierdzenie takie prowokuje pytanie o politykę rozwoju

prowadzoną przez lokalne władze, które wyprzedają najatrakcyjniejsze tereny gminy

inwestorowi zewnętrznemu. Jest to jednak osobny problem.

Jak wykazano powyżej, na kształt relacji między funkcją turystyczną a rozwojem

lokalnym mają wpływ przede wszystkim czynniki endogenne, takie jak samodzielne

gospodarowanie lokalnymi zasobami i rozwinięta lokalna przedsiębiorczość. Nie bez

znaczenia pozostaje jednak sygnalizowana już wcześniej kwestia położenia. Jak wspomniano,

aż sześć z siedmiu miejscowości gminy Rewal położonych jest w bezpośrednim sąsiedztwie

głównego waloru gminy, jakim jest morze. A zatem można założyć, iż tak duża liczba

155

działających tu lokalnych przedsiębiorstw jest także funkcją „szczęśliwego” położenia gminy

(wąski pas lądu ciągnący się wzdłuż Bałtyku). Jak wykazał A. Szwichtenberg (2006), całe

zainwestowanie turystyczne w polskich gminach nadbałtyckich jest skoncentrowane w

wąskiej strefie przybrzeżnej, o szerokości do 2-3 km od linii brzegowej. Można wnioskować,

iż ze względu na atrakcyjność tych terenów zagospodarowanie ich jest naturalnym procesem.

Korzystne położenie gminy Rewal polega zatem na położeniu prawie w całości w sferze o

największych walorach i najbardziej podatnej na zainwestowanie, co mieszkańcy gminy w

pełni wykorzystują (ryc. 6.5.2). Sprawia to, iż na przykładzie gminy Rewal można wysunąć

wniosek, że czynnik egzogenny jakim jest położenie gminy jest także ogromnie istotny dla

relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym. To właśnie położenie gminy

względem walorów pozwala na nasycenie bazą turystyczną w różnym stopniu.

Rycina 6.5.2. Relacja między granicami gminy a zagospodarowaniem turystycznym

Źródło: opracowanie własne

Inną koncepcją, do której można odnieść wyniki przeprowadzonych w ramach

studiów przypadku badań, jest koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera

(1980). Jak wspominano już w rozdziale 2, opiera się ona na założeniu, że obszary

turystyczne ulegają ciągłej dynamice i zmianom na skutek działania takich czynników, jak

preferencje i potrzeby turystów, stopniowe pogarszanie i zastępowanie jednych

przedsiębiorstw i urządzeń innymi, oraz zmiany (a nawet zanik) oryginalnych atrakcji, tak

3 km

granice gminy

zagospodarowanie turystyczne

MORZE

Gmina A Gmina B

156

przyrodniczych, jak i kulturowych, dzięki którym dany obszar zyskał początkową

popularność (Butler 1980). Autor podaje, jakie cechy powinien spełniać modelowy obszar,

znajdujący się na każdym z etapów cyklu ewolucji, od liczby turystów, przez

zagospodarowanie turystyczne, aż po pewne powiązania turystyki z gospodarką – por.

rozdział 2. Można się zatem zastanawiać, na jakim etapie w butlerowskim cyklu znajdują się

badane w niniejszej pracy gminy. Czy gminy Rewal, Mikołajki i Cisna, pomimo, że w

warunkach polskich mają dobrze rozwiniętą funkcję turystyczną, są już na odpowiednim

etapie ewolucji w rozumieniu omawianej koncepcji, aby w ogóle oczekiwać znaczących

korzyści gospodarczych z turystyki?

Problemy z jednoznacznym zakwalifikowaniem poszczególnych gmin do

odpowiedniej fazy cyklu ewolucji obszaru turystycznego są dwa. Po pierwsze, brak jest

porównywalnych, wiarygodnych danych historycznych w zakresie zmian w

zagospodarowaniu i ruchu turystycznym, które mogłyby pozwolić na prześledzenie rozwoju

funkcji turystycznej w każdej z gmin w czasie. Rozwiązaniem tego problemu może być fakt,

że R. Butler podaje cechy statyczne, charakteryzujące obszar na danym etapie rozwoju. Po

drugie, gminy te, przede wszystkim gmina Mikołajki, są wewnętrznie zróżnicowane.

Prawdopodobnie w różnych miejscowościach można by znaleźć pewne cechy

charakterystyczne dla różnych faz omawianego cyklu. W niniejszej analizie za punkt

odniesienia potraktowane były zatem te części gmin, w których w największym stopniu

rozwinęły się funkcje turystyczne.

Próbując dostrzec w badanych gminach cechy, które pozwoliłyby umiejscowić je na

odpowiednim etapie w cyklu ewolucji w rozumieniu R. Butlera (1980), przede wszystkim

należy stwierdzić, że żadna z nich nie spełnia całkowicie wszystkich kryteriów, jakie Autor

koncepcji założył. Co więcej zdarza się, że gmina (nawet przy założeniu, że do dalszej analizy

uwzględniona zostanie jej najbardziej rozwinięta turystycznie część) spełnia kryteria

charakterystyczne dla różnych faz ewolucji (tabela 6.5.1). Na przykład gmina Cisna nie

spełnia już większości warunków fazy wprowadzania (zagospodarowanie turystyczne nie jest

tu punktowe, a dość dobrze rozwinięte), lecz nie spełnia też większości z kryteriów

charakterystycznych dla fazy rozwoju – lokalna przedsiębiorczość nie zanika, nie pojawiają

się poważniejsi inwestorzy, i nie ma substytutów dla oryginalnych atrakcji. Jednocześnie

liczba turystów jest tu znacznie większa niż liczba mieszkańców (statystycznie 12 turystów na

1 mieszkańca w 2004 roku), co z kolei spełnia warunki określone dla fazy konsolidacji (tabela

6.5.1).

157

Tabela 6.5.1. Wybrane cechy faz z cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera (1980) występujące w badanych gminach Faza (stage) w cyklu Butlera:

Krempna Cisna Mikołajki Rewal

Eksploracji (exploration)

Wprowadzenia (involvement)

− Punktowe zagospodarowanie i usługi turystyczne;

− Duży kontakt: turysta – społeczność lokalna;

− Drobne reklamy skierowane do turystów

− Duży kontakt: turysta – społeczność lokalna

Rozwoju (development)

− Zanika lokalna przedsiębiorczość,

− Pojawienie się dużych zewnętrznych inwestorów (gł. hotele);

− Zastępowanie oryginalnych atrakcji przez te wytwarzane przez człowieka;

− Reklamy w obszarach generujących ruch turystyczny;

− Institutionalized tourist (wg E. Cohena)

Konsolidacji (consolidation)

− Liczba turystów większa niż liczba mieszkań-ców

− Liczba turystów większa niż liczba mieszkańców

− Liczba turystów większa niż liczba mieszkańców;

− Większa część gospodarki oparta na turystyce;

− Mniej dynamiczny wzrost liczby turystów

Stagnacji (stagnation)

Upadku (decline)

Odrodzenia (rejuvenation)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Butler 1980

Z kolei w gminie Rewal zaobserwować można wiele cech charakterystycznych dla

fazy konsolidacji. Przyjeżdża tu zdecydowanie więcej turystów niż mieszkańców (26 na 1

mieszkańca w 2004 roku). Jak wykazano wcześniej, większa część gospodarki oparta jest na

turystyce. Nie można jednak stwierdzić, że powstaje tu niewiele nowych firm turystycznych

(taką cechę dla tej fazy podał R. Butler), gdyż udział ich we wszystkich zakładanych firmach

(choć ustabilizowany, a nie wzrastający jak w gminie Cisna) wciąż wynosi aż ok. 70%.

Ponadto zauważyć należy, że choć gmina Rewal spełnia pewne cechy fazy konsolidacji, to w

158

zasadzie nigdy nie spełniała większości cech fazy rozwoju. Przede wszystkim nigdy nie

zanikła tu lokalna przedsiębiorczość, a także nigdy nie dominowali duzi inwestorzy.

Można powiedzieć, że najbardziej modelowymi gminami w rozumieniu omawianej tu

koncepcji są gminy Krempna i Mikołajki. Krempna – typowa gmina, gdzie funkcja

turystyczna jest w fazie wprowadzania. Występuje tu niewielkie zagospodarowanie

turystyczne, a ruch turystyczny jest dość ograniczony. Jeśli chodzi natomiast o gminę

Mikołajki, to można zaryzykować kolokwialne stwierdzenie, że jest ona aż „za bardzo”

pasująca do fazy rozwoju. Wydaje się bowiem, że znany w wielu krajach model rozwoju

obszaru turystycznego, gdzie na etapie znaczącego rozwoju funkcji turystycznej zanika

lokalna przedsiębiorczość, a zaczynają się pojawiać w ich miejsce poważniejsi inwestorzy,

nie jest w Polsce bardzo rozpowszechniony. Oczywiście trudno to generalizować bez

konkretnych danych, ale ogólna wiedza na ten temat każe tak właśnie sądzić. Gmina

Mikołajki jest tu pewnym wyjątkiem. Choć oczywiście cechy takie, jak zastępowanie

oryginalnych atrakcji przez te wytwarzane przez człowieka, czy też obecność turystów nie

indywidualnych (institutionalized tourist) nie jest obce wielu polskim obszarom.

Wydaje się więc, że można spróbować nazwać gminę Krempna obszarem, gdzie

funkcja turystyczna jest w fazie wprowadzania, gminę Cisna – gminą na początku fazy

rozwoju, gminę Mikołajki – zdecydowanie w fazie rozwoju, zaś gminę Rewal – obszarem

znajdującym się już w fazie konsolidacji (rycina 6.5.3).

Takie usytuowanie badanych gmin w cyklu rozwoju obszaru turystycznego niesie ze

sobą dwie ciekawe obserwacje. Z jednej strony tylko gmina, która osiągnęła fazę konsolidacji

(Rewal), czerpie znaczące, wymierne korzyści z rozwoju turystyki na swoim obszarze. Można

by zatem wnioskować, że im dalej w cyklu ewolucji, w tym większym stopniu funkcja

turystyczna stymuluje poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. To z kolei mogłoby

prowadzić do wniosku, że tylko masowa turystyka, charakterystyczna dla fazy konsolidacji,

jest w stanie uruchomić procesy wpływu na rozwój lokalny. Jednak z drugiej strony – to

gmina Mikołajki jest bliżej fazy konsolidacji, a nie gmina Cisna. Według kryteriów

przyjętych przez R. Butlera (1980) gmina Mikołajki bardziej pasuje do gminy w fazie

rozwoju niż gmina Cisna, choć według wskaźnika skonstruowanego na potrzeby niniejszej

pracy to gmina Cisna miała lepiej rozwiniętą funkcję turystyczną (choć różnica niewielka).

Gmina Cisna charakteryzuje się także wyższym poziomem rozwoju społeczno-

gospodarczego, biorąc pod uwagę badane i omówione w pracy zmienne.

159

Rycina 6.5.3. Badane gminy w cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera (1980)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Butler 1980

Gdyby umieścić badane gminy na wykresie zaproponowanym przez R. Butlera, gdzie

na osi X jest czas, a na osi Y liczba turystów, nie byłoby zapewne wątpliwości. Jednak

uwzględniając cechy, jakimi R. Butler charakteryzuje wydzielone przez siebie fazy, nasuwa

się przypuszczenie, że polskie gminy nie do końca do tego modelu pasują. Potwierdza to

przykład gminy Cisna, gdzie zdecydowanie dominuje lokalna przedsiębiorczość

charakterystyczna dla fazy wprowadzenia i dla początku fazy rozwoju, a gminę tę

charakteryzuje ruch turystyczny na bardzo dużą, jeśli nie wręcz masową, skalę. Z kolei gmina

Rewal, choć spełnia wiele kryteriów fazy konsolidacji, to nigdy nie spełniała kryteriów fazy

poprzedniej (rozwoju). To pokazuje, że charakterystyczne dla wielu kurortów na świecie

obecność dużych inwestorów zewnętrznych i tym samym zanik lokalnej przedsiębiorczości

nie są w Polsce warunkami koniecznymi ani dominującym modelem dla rozwoju turystyki na

masową skalę. Co więcej, na przykładzie badanych czterech gmin można stwierdzić, że o

pozytywnym wpływie funkcji turystycznej na rozwój lokalny można mówić wtedy, kiedy

dominuje lokalna przedsiębiorczość, a nie duże firmy zewnętrzne.

Podobne obserwacje, poczynione w niniejszej pracy na podstawie czterech zaledwie

gmin, zostały w pewnym stopniu potwierdzone także przez innych autorów zajmujących się

weryfikacją modelu zaproponowanego przez R. Butlera (1980). G. R. Hovinen (1981, cyt. za:

A. Kowalczykiem 2000a) zweryfikował omawianą koncepcję na przykładzie części stanu

Pensylwania. Zauważył on, że w historii rozwoju turystyki w hrabstwie Lancaster nie istniała

faza konsolidacji i po etapie rozwoju nastąpiła od razu stagnacja (stało się tak na skutek

Licz

ba tu

ryst

ów

Czas

eksploracja

wprowadzenie

rozwój

konsolidacja stagnacja

upadek

odrodzenie

stagnacja

KREMPNA

CISNA

MIKOŁAJKI

REWAL

160

czynnika zewnętrznego, jakim była awaria w elektrowni jądrowej w pobliskiej Three Miles

Island; Kowalczyk 2000a). Z kolei M. Rossiemu (1985), który analizował wzrost liczby

turystów w latach 1970-1984 w gminie Limone nad Jeziorem Garda, udało się przedstawić

nieomal idealną krzywą R. Butlera.

P. F. Wilkinson (1987, cyt. za: N. Douglasem 1997) i D. B. Weaver (1988, 1990, cyt.

za: N. Douglasem 1997) zajęli się praktycznym zastosowaniem modelu R. Butlera na

Wyspach Karaibskich, i obaj uznali go za odpowiedni. D. B. Weaver zwrócił jednak uwagę

na fakt, iż w fazie rozwoju własność i kontrola, którymi dysponowali lokalni mieszkańcy,

raczej wzrastały, a nie (jak u R. Butlera) malały (podobnie jak w gminach Cisna i Rewal). Do

bardzo ciekawych wniosków doszedł L. A. Tooman (1997), który zastosował model R.

Butlera do regionu Great Smoky Mountains w Apallachach, położonego na granicy stanów

Północna Karolina i Tennessee. Autor ten zauważył, że turystyka jako czynnik rozwoju

gospodarczego ma pewne ograniczenia, i bardziej prawdopodobne jest, że będzie korzystna

dla lokalnej społeczności jeśli nie stanie się dominującym sektorem gospodarki (Tooman

1997). Szczególną rolę przypisuje on fazie wprowadzania, w której widzi zdecydowane

korzyści płynące z powolnego rozwoju turystyki. Powolny rozwój pozwala bowiem na

utrzymanie większej różnorodności w sferze gospodarki, większa jest szansa na wytworzenie

lokalnych powiązań wewnętrznych (local linkages) na wysokim poziomie, a sygnały

wysyłane do zewnętrznych inwestorów są nieduże. To wszystko daje mieszkańcom więcej

czasu nie tylko na rozwój lokalnej gospodarki w sposób odpowiadający ich potrzebom, ale

także na stworzenie środków do kontroli poziomu wzrostu usług turystycznych. Wydaje się,

że wnioski wysunięte przez L. A. Toomana (1997) można z powodzeniem dopasować do

badanych polskich gmin.

W gminie Rewal faza wprowadzania trwała rzeczywiście bardzo długo (pierwsi

turyści pojawili się tam już w XIX wieku, a na początku XX wieku turystyka stała się

masowa), zaś w gminie Mikołajki – stanowczo za krótko (inwestorzy zewnętrzni pojawili się

na tym terenie zanim mieszkańcy zdążyli wypracować jakiekolwiek powiązania funkcjonalne

między sobą). Biorąc powyższe pod uwagę w niezwykle istotnym momencie jest teraz gmina

Cisna, gdyż rozwój turystyki może potoczyć się w niej na dwa sposoby (ścieżka gminy

Mikołajki lub gminy Rewal; rycina 6.5.4). Wydaje się, że o przyjęciu ścieżki rozwoju Rewala

może zdecydować na tym terenie park narodowy, którego obecność raczej będzie

stymulowała dalszy rozwój lokalnej przedsiębiorczości, a nie inwestycje zewnętrznych

inwestorów (zwłaszcza dużych).

161

Rycina 6.5.4. Etapy rozwoju badanych gmin turystycznych z punktu widzenia modelu cyklu ewolucji obszaru turystycznego (zmodyfikowanego)

Źródło: opracowanie własne

Jak widać koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera jest dość

powszechnie weryfikowana w światowej literaturze z zakresu geografii turyzmu, a wyciągane

wnioski czasem można z powodzeniem przenieść na polski grunt. Jednak w Polsce

zdecydowanie częściej cytowanym i weryfikowanym modelem jest koncepcja przestrzeni

turystycznej, której autorem jest S. Liszewski (1995). Koncepcja ta w bardzo wyraźny sposób

nawiązuje do koncepcji cyklu ewolucji obszaru turystycznego, co wykazano w rozdziale 2, i

co także sam jej Autor podkreśla. Jak zauważa w innej swej publikacji S. Liszewski wraz z

M. Baczwarowem (1998), koncepcja przestrzeni turystycznej traktowana jest przez jej Autora

jako główny przedmiot badań geografii turyzmu.

Jak podano w rozdziale 2, S. Liszewski (1995) na podstawie kryteriów

funkcjonalnych, takich jak przede wszystkim rodzaj i stopień zagospodarowania

turystycznego, skala ruchu turystycznego, rodzaj funkcji turystycznej pełnionej przez dany

obszar, oraz wpływu powyższych czynników na kształtowanie się przestrzeni geograficznej,

wyróżnił pięć typów przestrzeni geograficznej. Każdy z tych typów został scharakteryzowany

poprzez przypisanie mu odpowiednich cech. Jak zauważają S. Liszewski i M. Baczwarow

(1998), typy przestrzeni można uznać także za fazy rozwoju, co sprawia, że obszary mogą

przechodzić z jednego typu przestrzeni do następnego.

Podobnie jak w przypadku modelu R. Butlera, trudno jest jednoznacznie i bez

wątpliwości zakwalifikować badane w niniejszej pracy gminy do poszczególnych typów

małe, lokalne przedsiębiorstwa

duzi inwestorzy zewnętrzni

walory turystyczne 1 – przypadek gminy Krempna 2 – przypadek gminy Cisna 3 – przypadek gminy Mikołajki 4 – przypadek gminy Rewal

1 2

3a 3b

4a 4b

162

przestrzeni turystycznej. Nie ma wątpliwości co do gminy Krempna, która w chwili obecnej

charakteryzuje się zdecydowanie cechami przestrzeni penetracji turystycznej (tabela 6.5.2).

Jednak każda z pozostałych trzech gmin nosi pewne cechy przypisane do dwóch różnych

typów przestrzeni (tabela 6.5.2). Na podstawie większości kryteriów oraz ogólnej znajomości

tych gmin można jednak stwierdzić, że gminę Cisna charakteryzuje typ przestrzeni asymilacji

turystycznej, zaś gminy Mikołajki i Rewal – typ przestrzeni kolonizacji turystycznej.

Tabela 6.5.2. Wybrane cechy typów przestrzeni turystycznej S. Liszewskiego (1995) występujące w badanych gminach Typ przestrzeni według S. Liszewskiego:

Krempna Cisna Mikołajki Rewal

Eksploracji turystycznej

Penetracji turystycznej

− Niewielkie zagospodarowa-nie turystyczne;

− Funkcja turystyczna o charakterze poznawczo-wypoczynko-wym;

− Nieduży ruch turystyczny

Asymilacji turystycznej

− Średnie zagospodarowa-nie turystyczne;

− Bliski kontakt turysty z miejscową społecznością;

− Funkcja turystyczna o charakterze wypoczynkowo-poznawczym

− Funkcja turystyczna o charakterze wypoczynkowo-poznawczym

Kolonizacji turystycznej

− Duże natężenie ruchu turystycznego

− Duże natężenie ruchu turystycznego;

− Trwałe zajmowanie i zagospodarowanie przez obiekty turystyczne nowych terenów, zmieniając ich użytkowanie;

− Fizjonomia obca krajobrazowo i organizacyjnie obszarowi gminy, czasem „agresywna” dla otoczenia

− Duże natężenie ruchu turystycznego;

− Intensywne zagospodarowanie turystyczne;

− Trwałe zajmowanie i zagospodarowanie przez obiekty turystyczne nowych ziem, zmieniając ich użytkowanie;

− Fizjonomia obca krajobrazowo i organizacyjnie obszarowi gminy, czasem „agresywna” dla otoczenia;

163

− Funkcja turystyczna o charakterze wypoczynkowym

Urbanizacji turystycznej

− Przenoszenie się na stałe mieszkańców miast na uprzednio skolonizowane turystycznie obszary wiejskie

Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Liszewski 1995

Wydaje się, iż najwięcej wątpliwości budzić może uznanie gminy Rewal jako gminy

wciąż na etapie kolonizacji, a nie już urbanizacji turystycznej (jak na przykład czyni to E.

Gerstmannowa 2005). A. Szwichtenberg (2006) uważa, iż obszar ten (mowa o 20.

kilometrowym odcinku pomiędzy Łukęcinem na zachodzie a Pogorzelicą na wschodzie, a

więc obszarach gmin Dziwnów oraz Rewal) należałoby nazwać „przestrzenią ułomnej

urbanizacji turystycznej”, gdyż nie posiada on cech przestrzeni zurbanizowanej, które

wykształciły się np. na wybrzeżach angielskich czy hiszpańskich. Warto jednak podkreślić, iż

S. Liszewski (1995) przypisuje przestrzeni urbanizacji turystycznej między innymi cechy

takie, jak malejące natężenie ruchu turystycznego oraz funkcja turystyczna o charakterze

mieszkaniowym jako dominująca funkcja turystyczna. Cechy te nie są właściwe dla gminy

Rewal. Raczej należałoby powiedzieć, że przestrzeń tej gminy charakteryzuje bardzo

zaawansowana kolonizacja turystyczna, jednak nie ma podstaw do tego, aby uznać, iż jest to

już etap urbanizacji.

Koncepcja przestrzeni turystycznej S. Liszewskiego (1995), w przeciwieństwie do

koncepcji R. Butlera (1980), odnosi się do przemian funkcjonalnych w tradycyjnie

pojmowanej przestrzeni geograficznej. Z kolei w koncepcji R. Butlera pojawia się

rozróżnienie między inwestorem zewnętrznym a lokalnym przedsiębiorcą, a także powiązanie

zmian powstających pod wpływem rozwoju turystyki z gospodarką danego obszaru, co z

kolei z punktu widzenia kształtowania przestrzeni u S. Liszewskiego nie ma znaczenia.

Dlatego chociaż oba omówione modele odnoszą się do cykliczności i etapów rozwoju funkcji

turystycznej, to uwypuklają one inne aspekty tej ewolucji. Wydaje się, że koncepcja S.

Liszewskiego w większym stopniu odnosi się do obszarów polskich (dużo łatwiej ją

zastosować do badania empirycznych przykładów z Polski), jednak z punktu widzenia

zaaplikowania tej koncepcji do niniejszej pracy brakuje w niej elementu powiązania funkcji

turystycznej z rozwojem społeczno-gospodarczym.

164

Podsumowanie

„Krytyczny eksperyment”, który za jednym zamachem przesądza o losie całej teorii, jest doprawdy rzadkością – w każdej nauce.

E. Babbie 2006, s. 102

W literaturze przedmiotu często podkreśla się, że turystyka jest zjawiskiem

wielowymiarowym (zob. m.in.: Gaworecki 2003, Kowalczyk 2000a, Nowakowska 2002,

Przecławski 1994, 2003). Zdaniem K. Przecławskiego (1994) turystyka to zjawisko

psychologiczne, kulturowe, społeczne, przestrzenne i ekonomiczne. W niniejszej pracy

przedmiotem zainteresowania były przede wszystkim dwa ostatnie aspekty oraz (w

niewielkim stopniu) aspekt społeczny.

Głównym celem przedstawionej rozprawy było wykazanie zachodzenia związku

pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym w Polsce oraz wskazanie czynników

kształtujących występujące między nimi relacje. Wydaje się, iż cel ten został osiągnięty, a

przeprowadzona analiza pozwala na wyciągnięcie kilku wniosków.

Badania przeprowadzone na grupie wszystkich gmin w Polsce za pomocą ilościowych

metod analizy przestrzennej wykazały co prawda, iż funkcja turystyczna może być

czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego w skali lokalnej, jednak nie zawsze nim jest.

Jest wiele gmin w Polsce, w których dobrze rozwinięta funkcja turystyczna nie wpływa w

znaczącym stopniu na rozwój lokalny. Wniosek ten potwierdziły także badania szczegółowe,

przeprowadzone na czterech studiach przypadku. Przede wszystkim znamienny jest przykład

gminy Mikołajki – „stolicy Mazur”, gdzie niewątpliwie bardzo dobrze rozwinięta funkcja

turystyczna nie wpływa na rozwój lokalny w znaczący sposób. W gminie tej poziom

bezrobocia jest zdecydowanie wyższy niż w przeciętnej gminie wiejskiej/miejsko-wiejskiej w

Polsce oraz w województwie, udział ludności z wyższym wykształceniem jest minimalny, a

samorządowe dochody własne liczone z udziałami w podatkach centralnych są tylko

nieznacznie wyższe niż wartość medialna dla gmin wiejskich/miejsko-wiejskich w Polsce. Te

niekorzystne zjawiska wydaje się potwierdzać ujemne saldo migracji w tej gminie.

Uwzględniając zaproponowane w pracy wskaźniki rozwoju lokalnego także gmina Cisna,

gdzie funkcja turystyczna również jest bardzo dobrze rozwinięta, nie charakteryzuje się

wysokim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego (choć poziom ten wydaje się być

165

wyższy niż w gminie Mikołajki). Rozwinięta funkcja turystyczna nie zawsze jest zatem

gwarantem rozwoju społeczno-gospodarczego.

Wszystko to sprawia, że postawiona we wstępie główna hipoteza badawcza,

zakładająca, że funkcja turystyczna jest czynnikiem rozwoju lokalnego, nie znalazła

pełnego poparcia w badaniach przeprowadzonych w wybranych gminach. Została ona

potwierdzona tylko w przypadku nadmorskiej gminy Rewal, która w świetle

przeprowadzonych badań ma najlepiej rozwiniętą funkcję turystyczną w Polsce. Funkcja ta

sprawia, że Rewal jest jedną z najbogatszych gmin w Polsce pod względem poziomu

dochodów samorządowych, a także wpływa na wiele innych sfer rozwoju lokalnego (wysoki

poziom infrastruktury komunalnej, najwyższy spośród badanych gmin udział ludności z

wyższym wykształceniem, dodatnie saldo migracji).

Natomiast w trzech pozostałych gminach objętych szczegółowymi badaniami –

gminach Cisna, Krempna i Mikołajki – zachodzenie ścisłego związku między rozwiniętą

funkcją turystyczną a poziomem rozwoju lokalnego nie dało się tak bardzo zauważyć.

W pracy wykazano jednocześnie, iż funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju

lokalnego nie wpływa na wszystkie jego sfery. Przede wszystkim chodzi tu o poziom

bezrobocia. W żadnej z badanych gmin o rozwiniętej funkcji turystycznej, w tym także w

gminie Rewal, poziom bezrobocia nie był niższy niż w przeciętnej gminie wiejskiej/miejsko-

wiejskiej w Polsce. We wszystkich badanych gminach z wyjątkiem gminy Rewal poziom

bezrobocia był nawet wyższy niż średnia dla gmin wiejskich/miejsko-wiejskich w

województwach, na terenie których badane gminy są położone. Brak związku pomiędzy

poziomem bezrobocia a funkcją turystyczną wykazano także na poziomie statystycznym.

Wydaje się to mieć duże znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia planowania

strategicznego – rozwój oparty na funkcji turystycznej nie musi bowiem być najlepszym

rozwiązaniem na problem walki z bezrobociem, co znalazło też swoje poparcie w literaturze

przedmiotu. Wniosek ten wymaga jednak dalszych badań.

Oprócz wykazania relacji między funkcją turystyczną w rozwojem lokalnym celem

pracy było także wskazanie czynników decydujących o kształcie tej relacji w podziale na

czynniki endo- i egzogenne (hipoteza dodatkowa). Chociaż podkreślić należy, iż na podstawie

dostępnej literatury przedmiotu (światowej i polskiej) wiadomo, że obie grupy czynników

mają wpływ na tę relację – z tym, że w różnych układach lokalnych różne z nich okazują się

166

mieć znaczenie decydujące – postanowiono sprawdzić, jak kwestia ta przedstawia się w

odniesieniu do polskich gmin (traktowanych jak układy lokalne).

Już na wstępie należy stwierdzić, że badania przeprowadzone dla potrzeb niniejszej

pracy w czterech polskich gminach w większym stopniu wykazały znaczenie czynników

endogennych niż egzogennych. Tym samym hipoteza dodatkowa została również

potwierdzona jedynie częściowo.

Podstawowym czynnikiem, jaki udało się tu zidentyfikować, jest wielkość i forma

własności firm w sektorze usług turystycznych, a także przedsiębiorczość mieszkańców. Z

analizy studiów przypadku wynika, że tam, gdzie funkcja turystyczna oparta jest na małych,

lokalnych przedsiębiorstwach, korzyści gospodarcze dla układu lokalnego są dużo bardziej

znaczące. Z przeprowadzonej w badanych gminach inwentaryzacji wynika, że w gminie

Rewal 236 mieszkańców na 1000 prowadzi przedsiębiorstwo świadczące usługi turystyczne.

W gminie Cisna jest to 46 mieszkańców na 1000, w gminie Mikołajki – 18 mieszkańców na

1000, a w gminie Krempna – zaledwie 7 na 1000. Z przedstawionych danych wynika nie

tylko znaczna różnica pomiędzy gminą Rewal a pozostałymi gminami, ale także znaczna, bo

ponad dwukrotna, różnica pomiędzy gminami Cisna i Mikołajki. Przeprowadzona analiza

zróżnicowania rozwoju funkcji turystycznej w Polsce pokazała, że gminy te mają rozwiniętą

funkcję turystyczną na bardzo podobnym poziomie (gmina Mikołajki jest pod względem

stosowanego w pracy wskaźnika funkcji turystycznej na 17. miejscu, zaś gmina Cisna na 14.

miejscu). Jednak o rozwiniętej funkcji turystycznej w Mikołajkach decyduje w znacznym

stopniu jeden duży hotel, w którym znajduje się aż 41% wszystkich na terenie gminy miejsc

noclegowych. W gminie tej najbardziej atrakcyjne turystycznie części są ponadto zarządzane

przez firmę zewnętrzną w stosunku do układu lokalnego. Te dwa czynniki, w znacznej mierze

odpowiedzialne za specyfikę funkcji turystycznej na terenie Mikołajek sprawiają, że

miejscowa ludność w znacznie mniejszym stopniu angażuje się tu w gospodarkę turystyczną.

Mieszkańcy gminy nie decydują samodzielnie o lokalnych zasobach, co w myśl koncepcji

rozwoju endogennego mogłoby sprzyjać rozwojowi. Tymczasem obecność dużych,

zewnętrznych przedsiębiorstw nie „nakręciła” w zadowalający sposób „spirali” efektu

mnożnikowego.

Analizując sytuację w gminie Rewal widać natomiast ogromne korzyści z rozwoju

lokalnej przedsiębiorczości. Małe, często rodzinne firmy świadczące usługi turystyczne

wytwarzają ogromny zysk dla gminy oraz dla całego układu lokalnego. Choć nie należy

wykluczać, iż o rozwoju przedsiębiorczości w tej gminie zadecydował także czynnik

167

egzogenny, jakim były decyzje o rozwoju na terenie gminy Rewal bazy turystycznej w

okresie komunizmu. Już wówczas kurorty takie, jak Pobierowo czy Niechorze, stały się znane

w całej Polsce, a miejscowa ludność miała wystarczająco dużo czasu, aby nauczyć się

korzystać z szybko rozwijającej się gospodarki turystycznej.

Jak już wcześniej sygnalizowano, na kształt relacji między turystyką a rozwojem

lokalnym niewątpliwie wpływać też może wiele czynników egzogennych, do których przede

wszystkim zaliczyć należy położenie, jednak w pracy nie udało się dokładnie zbadać ich

znaczenia.

Gmina Cisna pod względem wielu wskaźników rozwoju wydaje się być dość podobna

do gminy Rewal i dość odmienna od gminy Mikołajki. Tym, co odróżnia gminę Cisna od

gminy nadmorskiej jest przede wszystkim skala rozwoju sektora turystycznego. W gminie tej

funkcja turystyczna zaczęła rozwijać się z zasadzie w sto lat później niż w gminie Rewal. Jest

ona dużo niżej na „drabinie” cyklu ewolucji obszaru turystycznego w ujęciu R. Butlera, i

wydaje się, iż to jest powodem, dla którego funkcja turystyczna wciąż w małym stopniu

oddziałuje tu na poziom rozwoju. Ta sama obserwacja dotyczy także gminy Krempna, która

znajduje się dopiero w fazie wprowadzania funkcji turystycznej, a zatem jeszcze znacząco

„przed” gminą Cisna. Na podstawie tych dwóch przypadków można zauważyć, iż korzyści

dla rozwoju społeczno-gospodarczego wynikające z obecności funkcji turystycznej pojawiają

się dopiero na pewnym etapie jej rozwoju, co wydaje się całkowicie naturalne. W

początkowych fazach rozwoju obszaru turystycznego korzyści odnoszone są przede

wszystkim indywidualnie, a dopiero z czasem, w miarę rozwoju funkcji turystycznej, mogą

się one stać korzyściami najpierw dla części społeczności, a jeszcze później (gdy ruch

turystyczny jest już zdecydowanie masowy) dla całej społeczności lokalnej. Ten ostatni etap

nie zawsze musi być osiągnięty, i też nie zawsze może być przez lokalną społeczność

pożądany. Ze względu na inny rodzaj walorów i pewne ograniczenia inwestycyjne

wynikające z obecności parku narodowego i parku krajobrazowego w gminie Cisna trudno się

spodziewać turystyki na skalę tak masową, jak ma to miejsce w gminie Rewal. Jednak nie

musi to oznaczać, że korzyści z rozwoju turystyki na tym terenie nie będą się zwiększały,

zwłaszcza, że struktura usług turystycznych jest pod wieloma względami podobna do gminy

Rewal, a funkcja turystyczna oparta na małych, lokalnych przedsiębiorstwach.

Rozwój funkcji turystycznej w gminie Rewal (a także w mniejszym stopniu w gminie

Cisna) pokazuje, że nie wszystkie cechy, jakimi charakteryzował poszczególne fazy ewolucji

168

obszaru turystycznego autor koncepcji, R. Butler (1980), muszą występować w polskich

warunkach. Jak wykazano, gminę Rewal można zaklasyfikować do fazy konsolidacji,

podczas gdy w zasadzie nigdy nie miała ona cech charakterystycznych dla fazy rozwoju.

Przede wszystkich chodzi tu o pojawienie się na pewnym etapie zewnętrznych inwestorów,

którzy przejmują kontrolę nad rozwojem (Butler 1980). Oczywiście w gminie tej także

istnieją przedsiębiorstwa z zewnątrz, czego przykładem może być chociażby znaczący udział

osób spoza gminy będących właścicielami punktów gastronomicznych sprzedających alkohol

w miejscowościach gminy Rewal (rycina 6.3.8), jednak ich działalność nie wyparła w

żadnym stopniu działalności miejscowych firm, a ponadto nie dyktują one warunków w

kwestiach planowania i zarządzania rozwojem lokalnym (są „gośćmi”, a nie „goszczącymi”,

jak w przypadku projektu „Nowe Mikołajki”).

Z pracy wynika też inny wniosek, poboczny z punktu widzenia głównego jej celu,

jednak ciekawy z punktu widzenia badań nad turystyką. Przypadek Krempnej pokazał, że w

Polsce nie ma wielu gmin charakteryzujących się w pełni rozwiniętą funkcją turystyczną.

Jako gminy o dobrze rozwiniętej funkcji turystycznej potraktowano bowiem pierwsze 5%

gmin uporządkowanych pod względem wartości wskaźnika funkcji turystycznej (124 gminy).

Z gmin tych do dalszej analizy wybrana została gmina Krempna, która w takim zestawieniu

znalazła się na 119. miejscu. Szczegółowe badania przeprowadzone w tej gminie (m.in.

inwentaryzacja) wykazały jednak, że nie można nazwać Krempnej gminą o rozwiniętej

funkcji turystycznej. Nasuwa się zatem wniosek, że konieczne są dalsze badania nad

określeniem, od którego momentu można nazwać gminę (miejscowość, region) obszarem o

rozwiniętych funkcjach turystycznych?

Wydaje się, że z pracy płynie też szereg wniosków praktycznych, jakie można by

skierować do decydentów odpowiedzialnych za programowanie i planowanie rozwoju

lokalnego. Najważniejszym jest chyba to, że funkcja turystyczna nie jest gwarantem rozwoju

społeczno-gospodarczego w skali lokalnej. By zainicjować procesy rozwojowe nie wystarczy

oprzeć ich o rozwój turystyki. Co więcej przykład gminy Cisna pokazuje, że nawet

harmonijny rozwój turystyki w oparciu o miejscowe zasoby i za pomocą lokalnych sił nie

musi przynieść korzyści całej lokalnej społeczności. Największe korzyści gospodarcze

przynosi wciąż rozwój turystyki masowej, co zaobserwować można na przykładzie gminy

Rewal. A niewiele gmin w Polsce ma warunki ku temu, aby na tak masową skalę funkcję

turystyczną rozwinąć.

169

Wyciągnięte w pracy wnioski z pewnością wymagają dalszych, pogłębionych badań,

opartych na większej liczbie studiów przypadku. Trudno uogólniać obserwacje zauważone i

zinterpretowane na przykładzie zaledwie czterech gmin na większą skalę, choć wydaje się, że

niektóre z nich znajdują silne poparcie w literaturze przedmiotu.

***

Na koniec Autorka chciałaby podkreślić, że zdaje sobie sprawę z tego, iż do

zarysowanego na wstępie tematu pracy, z jego hipotezami i celami badawczymi, można było

podejść na wiele różnych sposobów, i rozważyć wiele innych aspektów. Przedstawiona praca

z pewnością nie wyczerpuje szerokiego wachlarza relacji zachodzących pomiędzy funkcją

turystyczną a rozwojem lokalnym, a wiele problemów zaledwie sygnalizuje. Autorka ma

jednak głęboką nadzieję, że w rozprawie udało się udowodnić zarówno słuszność twierdzenia,

że turystyka jest czynnikiem rozwoju lokalnego, jak i słuszność twierdzenia wręcz

przeciwnego; a także (a może przede wszystkim) udało się wpisać w nurt dyskusji dotyczącej

czynników, jakie odpowiedzialne są za te dwie odmienne sytuacje. Na zakończenie Autorka

pragnie wyrazić przekonanie, że dyskusja ta, a także dalsze badania empiryczne w celu

identyfikacji różnych czynników sprzyjających oraz zakłócających wpływ turystyki na rozwój

lokalny, są w Polsce bardzo potrzebne, i wzbudzą zainteresowanie innych badaczy.

170

Literatura

Babbie E., 2006, Badania społeczne w praktyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

Baczwarow M., 2003, „Region turystyczny – nowa treść w starej formie?”, Turyzm, 13, 1, ss. 5-19

Balicki L., Obrębalski M., Strahl D., 1996, Gminy polskie o funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych, Wyd. Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze

Bednarska M., Gołembski G., Hołderna-Mielcarek B., 2002, „Przesłanki i metody wyodrębniania miejsc o szczególnej atrakcyjności turystycznej”, [w:] G. Gołembski (red.), Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Wyd. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań, ss. 21-97

Bęczkowski M., 2004, Ośrodki jeździeckie w Bieszczadach i ich wykorzystanie przez turystów, praca magisterska wykonana w Katedrze Geografii Miast i Turyzmu, Uniwersytet Łódzki

Błasiak W., Szczepański M. St., Wódz J., 1990, Szczyrk – miasto w sytuacji inwazji turystycznej. (Socjologiczne studium układu lokalnego), Wyd. Śląski Instytut Naukowy, Katowice

Bogaczyk A., 2003, W gminie Cisna, Wyd. „Roksana”, Krosno

Bosiacki S., 2000, „Gospodarka turystyczna – mity i rzeczywistość”, [w:] Bosiacki S. (red.), Gospodarka turystyczna u progu XXI wieku, Wyd. Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań, ss. 19-25

Brohman J., 1996, „New directions in tourism for third world development”, Annals of Tourism Research, 23, 1, ss. 48-70

Buczak T., 2000, „Dochody podatkowe budżetu państwa z turystyki”. Problemy turystyki, 3-4, rok XXIII, ss. 5-17

Budeanu A., 2005, „Impacts and responsibilities for sustainable tourism: a tour operator’s perspective”, Journal of Cleaner Production, 13, 2, ss. 89-97

Butler R. W., 1980, „The concept of a tourist area cycle of evolution: implications for management of resources”, Canadian Geographer, XXIV, ss. 5-12

Butler R. W., 1997, „Modelling tourism development. Evolution, growth and decline”, [w:] Wahab S., Pigram J. J. (red.), Tourism, development and growth: the challenge of sustainability, Wyd. Routledge, Londyn, ss. 109-125

Christaller W., 1963, „Some considerations of tourism location in Europe: the peripheral regions – under-developed countries – recreation areas”, Regional Science Association; Papers, 12, Lund Congress, ss. 95-105

Czapiński J., 2002, „Quo vadis homo? Zrównoważony rozwój, jakość życia i złudzenie postępu”, [w:] Marody M. (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Wyd. Naukowe SCHOLAR, ss. 356-380

Czerny M., 2005, Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej świata, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

171

Czerwiński J., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1991, „Geograficzne podstawy rozwoju turystyki w Karpatach i Sudetach”, Studia Geograficzne, LIII, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław

Defert P., 1988, „Nouvelle réflexions sur le taux de fonction touristique”, Téoros. Revue de recherche en tourisme, 7, 3, Wyd. Université du Québec à Montreal, ss. 24-28

Derek M., 2005a, Sytuacja finansowa gmin turystycznych w Polsce na wybranych przykładach, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Uniwersytet Warszawski, maszynopis pracy magisterskiej

Derek M., 2005b, „Turystyka a dochody budżetowe gmin”, niepublikowany referat przygotowany na XXII Seminarium Terenowe Warsztaty Badawcze z Geografii Turyzmu w Szczyrku, organizowane przez Katedrę Geografii Miast i Turyzmu, Uniwersytet Łódzki, w dniach 16-18 września 2005

Derek M., 2005c, „Rozwój turystyki na obszarach wiejskich a wpływy budżetowe gmin”, w: Sawicki, B., Bergier, J. (red.). Uwarunkowania rozwoju turystyki związanej z obszarami wiejskimi, Wyd. PWSZ, Biała Podlaska, ss. 26-30

Derek M., 2006, „Opłata miejscowa – niewykorzystywana szansa?”, Finanse komunalne, 1-2, ss. 64-74

Derek M., 2007a, „Gmina turystyczna – ujęcie metodologiczno-metodyczne”, [w:] Kurek W., Pawlusiński R. (red.), Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, Wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ss. 27-32

Derek M., 2007b, „Funkcja turystyczna – refleksje nad zagadnieniem i jej związek z dochodami gmin w Polsce”, niepublikowany referat przygotowany na Międzyuczelniane Warsztaty Naukowe z Geografii Turystycznej, organizowane przez Akademię Wychowania Fizycznego w Warszawie, w dniu 1 lutego 1007 roku

Derek M., Kowalczyk A., 2007, „Czy „drugie domy” mogą być czynnikiem rozwoju lokalnego?”, niepublikowany referat przygotowany na Międzyuczelniane Warsztaty Naukowe z Geografii Turystycznej, organizowane przez Akademię Wychowania Fizycznego w Warszawie, w dniu 1 lutego 1007 roku

Derek M., Kowalczyk A., Swianiewicz P., 2005, „Wpływ turystyki na sytuację finansową i rozwój miast w Polsce (na przykładzie miast średniej wielkości)”, Prace i Studia Geograficzne, 35, ss. 199-217

Douglas N., 1997, „Applying the life cycle model to Melanesia”, Annals of Tourism Research, 24, 1, ss. 1-22

Douzant-Rosenfeld D., Lisocka-Jaegermann B., Makowski J., Skoczek M., Tulet J. Ch., 2000, „Les changements dans la mise en valeur touristique de la région de Mazurie. Exemples des gminas de Mikołajki et Piecki”, Miscellanea Geographica, 9, ss. 199-206

Drzewiecki M., 1980, Rola turystyki w rozwoju ekonomicznym wsi pomorskich, Wyd. Instytut Turystyki, Warszawa

Durydiwka M., 2005, „Zróżnicowanie rozwoju funkcji turystycznej na obszarach wiejskich w Polsce”, [w:] Sawicki B., Bergier J. (red.), Uwarunkowania rozwoju turystyki związanej z obszarami wiejskimi, Wyd. PWSZ, Biała Podlaska, ss. 17-21

Durydiwka M., Kowalczyk A., 2003, „Region turystyczny a procesy globalizacji”, Turyzm, 13, 1, ss. 21-42

172

Dyrmo L., Szwichtenberg A., 2000, „Ekonomiczne aspekty rozwoju gospodarki turystycznej w Tatrach Polskich i na Podhalu”, [w:] Dziegieć E., Szwichtenberg A. (red.), Przemysł turystyczny, Wyd. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin, ss. 71-82

Dziedzic E., 2003, „Rachunek satelitarny jako narzędzie mierzenia efektów ekonomicznych turystyki”, [w:] Gołembski G. (red.), Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, ss. 43-52

Dziemianowicz W., 2008, Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne – inwestorzy zagraniczni, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa; w druku

Dziewoński K., 1971, „Studium rozwoju pojęć, metod i ich zastosowań”, [w:] Dziewoński K., Jerczyński M., Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast, Prace Geograficzne IG PAN, 87, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, ss. 9-110

El Alaoui F., 2006, „Expansion du tourisme mondial et alternatives éthiques”, Expansion du tourisme: gagnants et perdants. Points de vue du Sud, Alternatives Sud, 13-2006/3, Wyd. Centre Tricontinental et Éditions Syllepse, ss. 119-131

Ettema W. A., 1981, „Geografowie a rozwój”, [w:] Rościszewski M., Współczesne kierunki metodologiczne w geografii trzeciego świata, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 1, Wyd. IGiPZ PAN, Wrocław, ss. 111-130

Equations 2006, „Expansion du tourisme international et libéralisation des services”, Expansion du tourisme: gagnants et perdants. Points de vue du Sud, Alternatives Sud, 13, 3, Wyd. Centre Tricontinental et Éditions Syllepse, ss. 23-51

Fischbach J., 1989, „Funkcja turystyczna jednostek przestrzennych”, [w:] Funkcja turystyczna. Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm, 5, ss. 7-26

Gałecki R., 2004, „Znaczenie efektu mnożnikowego wpływów z turystyki dla rozwoju regionu i miejscowości”, [w:] Gałecki R. (red.), Rola i zadania samorządu terytorialnego w rozwoju gospodarki turystycznej, Wyd. Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu, Łowicz, ss. 113-117

Gaworecki W., 2003, Turystyka, Wyd. PWE, Warszawa

Gąsior-Niemiec A., 2003, „Mezzogiorno: próba reinterpretacji”, Studia Regionalne i Lokalne, 1 (11), ss. 125-149

Gerstmannowa E., 2005, „Kierunki zmian w krajobrazie polskiego wybrzeża wynikające z rozwoju turystyki”, Turyzm, 15, 1-2, ss. 187-201

Gilowska Z., 1998, System ekonomiczny samorządu terytorialnego w Polsce, Wyd. Municipium, Warszawa

Gołembski G. (red.), 1999, Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wyd. Naukowe PWN

Gołembski G. (red.), 2002a, Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Wyd. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań

Gołembski G., 2002b, „Wstęp”, [w:] Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Poznań, ss. 9-12

Gołembski G., 2002c, „Metody obliczania wpływu turystyki na dochód narodowy i bilans płatniczy”, [w:] Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Poznań, ss. 156-169

Gołembski G., Majewski J., 2003, Rural tourism: can it reach critical mass and create jobs and income sufficient to compensate for the demise of agriculture? The case of Poland,

173

Referat przygotowany na konferencję w Chamonix, 4 grudnia 2003, http://www.ae.poznan.pl/turystyka/tresc_nauka/konferencje_tresc.htm

Gorzelak G., 2000, „Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu Inicjatyw Lokalnych)”, Studia Regionalne i Lokalne, 3 (3), ss. 99-120

Grochowski M., Kowalczyk A., 1999, „Rozwój lokalny i jego współczesne uwarunkowania”, [w:] Domański B., Widacki W. (red.), Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia, 4, Wyd. Instytut Geografii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ss. 183-201

Hall C. M., Page S. J., 2002, The geography of tourism and recreation. Environment, place and space, Wyd. Routledge, London - New York

Hampton M.P., 1998, „Backpacker tourism and economic development”, Annals of Tourism Research, 25, 3, ss. 639-660

Hohl A., Tisdell C., 1995, „Peripheral tourism. Development and management”, Annals of Tourism Research, 21, 3, ss. 517-534

Hryniewicz J., 1998, „Wymiary rozwoju gospodarczego gmin”, [w:] Gorzelak G., Jałowiecki B. (red.), Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gminach, Studia Regionalne i Lokalne 25 (58), Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Uniwersytet Warszawski, ss. 58-80

Hryniewicz J., 2000, „Endo- i egzogenne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów”, Studia Regionalne i Lokalne, 2 (2), ss. 53-77

Huse M., Gustavsen T., Almedal S., 1998, „Tourism impact comparisons among Norwegian towns”, Annals of Tourism Research, 25, 3, ss. 721-738

Ioannides D., 1995, “Strengthening the ties between tourism and economic geography: A theoretical agenda”, Professional Geographer, 47, 1, ss. 49-60

Jackowski A., 1971, „Wpływ turystyki na kształtowanie się dochodów ludności powiatu Nowy Targ”, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, IV, ss. 93-112

Jackowski A., 1981, Typologia funkcjonalna miejscowości turystycznych (na przykładzie województwa nowosądeckiego), Rozprawy habilitacyjne, 53, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Jałowiecki B., 1988, „Lokalizm a rozwój (szkic z socjologii układów lokalnych)” [w:] Jałowiecki B. (red.), Problemy rozwoju regionalnego, Studia z gospodarki przestrzennej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, ss. 17-64

Jałowiecki B., 1989, „Rozwój lokalny”, Rozwój regionalny, Rozwój lokalny, Samorząd terytorialny, Wyd. Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa

Jałowiecki B., Szczepański M. S., 2002, Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej. Podręcznik akademicki, Wyd. Śląskie Wydawnictwa Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy

Jędrusik M., 2003, „Trzy modele kolonizacji turystycznej na przykładzie archipelagów mórz ciepłych”, Przegląd Geograficzny, 75, 1, ss. 81-100

Judziński J., 1975, „Z dziejów Mikołajek”, [w:] Mrągowo. Z dziejów miasta i powiatu. Praca zbiorowa, Wyd. Olsztyńskie „Pojezierze”, Olsztyn, ss. 113-126

Kapuściński R., 1997, Lapidarium III, Wyd. Czytelnik, Warszawa

174

Karolczak M., 2002, „Przestrzeń turystyczno-wypoczynkowa Roztocza”, Turyzm, 12, 1, ss. 5-36

Khan M., 1997, „Tourism development and dependency theory: mass tourism vs. ecotourism”, Annals of Tourism Research, 24, 4, ss. 988-991

Kiełczewska M., 1993, Aktywizacja turystyczna regionu na przykładzie gminy Krempna (woj. krośnieńskie), maszynopis pracy magisterskiej wykonanej na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego

Kiełczewska-Zaleska M., 1972, Geografia osadnictwa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

Kochanowicz J., 2002, „Trendy cywilizacyjne”, [w:] Marody M. (red)., Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Wyd. Naukowe SCHOLAR, ss. 465-482

Kowalczyk A., 1994, Geograficzno-społeczne problemy zjawiska drugich domów, Wyd. Uniwersytet Warszawki, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

Kowalczyk A., 1998, „Gmina jako przedmiot badań geografii politycznej – wybrane problemy”, Prace i Studia Geograficzne, 23, Wyd. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, ss. 25-41

Kowalczyk A., 2000a, Geografia turyzmu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

Kowalczyk A., 2000b, „Usługi turystyczne – przedmiot badań geografii turyzmu czy geografii usług?”, [w:] Dziegieć E., Szwichtenberg A. (red.), Przemysł turystyczny, Wyd. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin, ss. 115-131

Kowalczyk A., 2003, „Tourism as a factor of local development”, [w:] Kowalczyk A. (red.), Geographical space at the turn of the century, Wyd. Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, ss. 217-222

Kożuchowski K., 2005, Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji, Wyd. Kurpisz, Poznań

Krzymowska-Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

Kunicka M., 2004, Walory turystyczne gminy Lutowiska oraz ich wykorzystanie przez ruch turystyczny, praca magisterska wykonana w Katedrze Geografii Miast i Turyzmu, Uniwersytet Łódzki

Kurek W., 1990, „Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat”, Rozprawy habilitacyjne, 194, Wyd. Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Kurek W., 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Kurek W., Mika M., 2007, „Turystyka jako przedmiot badań naukowych”, [w:] Kurek W. (red.), Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, ss. 11-49

Lawera H., Bata A., 2000, Gmina Krempna w Magurskim Parku Narodowym, Wyd. APLA, Krosno

Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyki Polski, Wyd. PWE, Warszawa

Lisocka-Jeagermann B., Makowski J., Skoczek M., 1998, „Tourism and the local economy in Ecuador”, Miscellanea Geographica, 8, ss. 197-212

175

Liszewski S. (red.), 1989, Funkcja turystyczna Augustowa, Wyd. Instytutu Turystyki, Warszawa

Liszewski S., 1995, „Przestrzeń turystyczna”, Turyzm, 5, 2, ss. 87-103

Liszewski S., 2002a, „Jakość środowiska naturalnego a jakość turystyki”, [w:] Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, ss. 351-368

Liszewski S., 2002b, „Przestrzeń turystyczna i osadnictwo turystyczne”, [w:] Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, ss. 77-109

Liszewski S., 2003, „Region turystyczny”. Turyzm, 13, 1, ss. 43-54

Liszewski S., Baczwarow M., 1998, „Istota i właściwości przestrzeni rekreacyjno-turystycznej”, Turyzm, 8, 1, ss. 39-65

Luboński P., 2002, „Czego szukać w Beskidzie. Przegląd atrakcji turystycznych”, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Wyd. Rewasz, Pruszków, ss. 41-46

Lutyński J., 2000, Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia, Wyd. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź

Łozdowski M., 2006, Przewodnik po wybrzeżu Rewalskim, Wyd. Profill, Szubin

Maik W., 1997, Podstawy geografii miast, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

Maik W., 2000, „Funkcje miasta”, [w:] Liszewski S., Maik W., Osadnictwo, Wielka Encyklopedia Geografii Świata, XIX, Wyd. Kurpisz, Poznań, ss. 179-211

Maliszewski J., 1994, Mikołajki i okolice. Przewodnik, Wyd. „Kengraf”, Kętrzyn

Matczak A., 1989, „Problemy badania funkcji turystycznej miast Polski”, w: Funkcja turystyczna. Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm, 5, ss. 27-39

Matczak A., 1992, Model badań ruchu turystycznego. Studium metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

Mbaiwa J., 2005, „Enclave tourism and its socio-economic impacts in the Okavango Delta, Botswana”, Tourism Management, 26, ss. 157-172

Merlin P., 2001, Tourisme et aménagement touristique. Des objectif inconciliables? Wyd. La Documentation Française, Paryż

Meyer B., 2004, Turystyka jako ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni, Rozprawy i Studia, 545, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin

Michałowski W., Rygielski J., 1979, Spór o Bieszczady, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa

Mika M., 2007, „Przemiany pod wpływem turystyki na obszarach recepcji turystycznej”, [w:] Kurek W. (red.), Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, ss. 406-482

Milewski D., 2005, „Determinanty rozwoju funkcji turystycznej gmin nadmorskich województwa zachodniopomorskiego”, Ekonomiczne problemy turystyki, 5, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 402, Szczecin, ss. 213-226

Milne S., Ateljevic I., 2001, „Tourism, economic development and the global-local nexus: theory embracing complexity”, Tourism Geographies, 3 (4), ss. 369-393

Mlinar Z. (red.), 2000, Local development and socio-spatial organization. Trends, problems and policies: the case of Koper, Slovenia, Wyd. Local Government and Public Reform Initiative, OSI, Budapest (http://lgi.osi.hu/publications/2000/28/LDASSO.PDF, 29 sierpnia 2007 r.)

176

Mościcka A., 2005, „Jak żyć z turystyki”, Gazeta Prawna, 16.03.2005, 53 (1418)

National responsible tourism guidelines for South Africa, 2002 r., raport przygotowany przez Natural Resources Institute, Uniwersytet w Greenwich, (http://www.nri.org/NRET/ guidelines1.pdf, 7 stycznia 2007 r.)

Neblett J., Green M., 2000, „Linking development, indigenous entrepreneurship and tourism, with special reference to Barbados”, Geography Online, 1, 2, Ontario, (http://www.siue.edu/GEOGRAPHY/ONLINE/neblett.htm, 7 stycznia 2007 r.)

Nelson A. C., 1993, „Theories of regional development”, [w:] Bingham R. D., Mier R., Theories of local economic development. Perspectives from across the disciplines, Wyd. Sage, Newbury Park, London, New Delhi, ss. 27-57

Nowakowska A., 2002, „Turystyka jako zjawisko społeczno – gospodarcze”, [w:] Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Poznań, ss. 19-42

Oppermann M., 1993, „Tourism space in developing countries”, Annals of Tourism Research, 20, 3, ss. 535-556

Oppermann M., 1995, „Travel life cycle”, Annals of Tourism Research, 22, 3, ss. 535-552

Orłowicz M., 1954, Bieszczady, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa

Orłowicz M., 1991, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Wyd. Agencja Wydawnicza „Remix”, Olsztyn

Oryńczak J., 1975, „Turystyka”, [w:] Mrągowo. Z dziejów miasta i powiatu. Praca zbiorowa, Wyd. Olsztyńskie „Pojezierze”, Olsztyn, ss. 407-418

Parysek J., 2001, Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań

Pasławski J., 2003, Jak opracować kartogram, Wyd. Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa

Patrzałek L., 2004, Finanse samorządu terytorialnego, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław

Pawluś J., 1997, Krempna i okolice, Wyd. Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego, Jasło

Podemski K., 2004, Socjologia podróży, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Seria Socjologia, 40, Poznań

Poirier R.A., 1995, „Tourism and development in Tunisia”, Annals of Tourism Research, 22, 1, ss. 157-171

Połońska J., 2001, „Oprócz cudów robimy wszystko”, Przegląd Motorowodny, 4, www.motorowodny.pl, 28 lipca 2006

Progress and priorities, 2006/2007, www.wttc.travel/bin/pdf/temp/progresspriorities06-07.html

Przecławski K., 1994, Turystyka a świat współczesny, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

Przecławski K., 2003, „Prolegomena filozofii turystyki”, [w:] Gołembski G. (red.), Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, ss. 207-211

177

Py P., 2002, Le tourism. Un phénomène économique, Wyd. La Documentation Française, Paryż

Rogalewski O., 1974, Zagospodarowanie turystyczne, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

Rossi M., 1985, „La pianificazione di un comune turistico”, Politica del Turismo, 2, 4, ss. 531-539

Saarinen J., 2003, „The regional economics of tourism in Northern Finland: The socio-economic implications of recent tourism development and future possibilities for regional development”, Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 3, 2, ss. 91-113

Sagnes J., 2001, „L’aménagement touristique de la côte du Golfe du Lion”, [w:] Sagnes J. (red.), Deux siècles de tourisme en France, Wyd. Uniwersytetu w Perpignan, (www.univ-montp3.fr/urbi/contenu/articles/amenagement.pdf, 8 grudnia 2006 r.)

Seckelmann A., 2002, „Domestic tourism – a chance for regional development in Turkey?”, Tourism Management, 23, ss. 85-92

Seweryn R., 2003, „Zróżnicowanie atrakcyjności turystycznej Polski w układzie przestrzennym. Próba pomiaru”, Problemy Turystyki, 1-4, Wyd. Instytut Turystyki, Warszawa, ss. 31-48

Seweryn R. 2004, „Rozwój społeczno-gospodarczy poprzez zatrudnienie w turystyce a zadania samorządu terytorialnego”, [w:] Gałecki R. (red)., Rola i zadania samorządu terytorialnego w rozwoju gospodarki turystycznej, Wyd. Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu, Łowicz, ss. 131-145

Shaw G., Williams A. 2002, Critical issues in tourism: a geographical perspective, Wyd. Blackwell Publishers Inc.

Skoczek M., 2002, „The development of alternative tourism as a factor in the new migration behaviour of the population in Latin America”, Miscellanea Geographica, 10, ss. 247-254

Skoczek M., 2003, „Turystyka wiejska jako czynnik ochrony dziedzictwa kulturowego w Hiszpanii i Portugalii”, Prace i Studia Geograficzne, 32, ss. 35-48

Smętkowski M., 2005, Metropolia-region: nowe relacje w gospodarce informacyjnej (na przykładzie Warszawy i Mazowsza), rozprawa doktorska zrealizowana w Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych, Uniwersytet Warszawski

Smith R. A., 1991, „Beach resorts. A model of development evolution”, Landscape and Urban Planning, 21, ss. 189-210

Strategia Rozwoju Gospodarczego Miasta i Gminy Mikołajki, 1999

Suresh K. T., 2006, „Alternative démocratique à la logique dominante du tourism mondial”, Expansion du tourisme: gagnants et perdants. Points de vue du Sud, Alternatives Sud, 13, 3, Wyd. Centre Tricontinental et Éditions Syllepse, ss. 65-92

Swianiewicz P., 1989, „Sytuacja finansowa miast i gmin turystycznych”, Biuletyn Informacyjny Instytutu Turystyki, 2 (88), ss. 2-8

Swianiewicz P., 1994, „Pobudzanie rozwoju ekonomicznego a dochody gminy: korzyść dla budżetu czy kosztowny patriotyzm lokalny?”, Samorząd Terytorialny, 9, ss. 28-33

Swianiewicz P., 1996, Zróżnicowanie polityk finansowych władz lokalnych, Wyd. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa

178

Swianiewicz P., 2004a, Finanse lokalne, Wyd. Municipium, Warszawa

Swianiewicz P., 2004b, „Ranking inwestycyjny samorządów 2001-2003”, Wspólnota, 21, 16 października 2004, ss. 14-29

Swianiewicz P., 2005, „Poziom życia”, Wspólnota, 18, 3 września 2005, ss. 20-28

Swianiewicz P., Łukomska J., 2004, „Władze samorządowe wobec lokalnego rozwoju gospodarczego. Które polityki są skuteczne”, Samorząd Terytorialny, 6, ss. 14-32

Szwichtenberg A., 2006, Gospodarka turystyczna polskiego wybrzeża, Monografia Wydziału Ekonomii i Zarządzania, 121, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin

Szwichtenberg A., Borzyszkowski J., 2000, „Dyskusja nad miernikami funkcji turystycznej miejscowości”, Problemy Turystyki, 1-2, ss. 5-11

Telfer D. J., Wall G., 2000, „Strengthening backward economic linkages: local food purchasing by three Indonesian hotels”, Tourism Geographies, 2, 4, ss. 421-447

Thomas E.N., 1973, „Mapy reszt z regresji: ich właściwości oraz zastosowania w badaniach geograficznych”, Kartograficzna metoda badań w geografii, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 3/4, Wyd. IG PAN, Warszawa, ss. 83-128

Timothy D. J., Wall G., 1997, „Selling to tourists. Indonesian street vendors”, Annals of Tourism Research, 24, 2, ss. 322-340

Tooman L. A., 1997, „Applications of the life-cycle model in tourism”, Annals of Tourism Research, 24, 1, ss. 214-234

Trasy rowerowe w gminie Krempna, 2006, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Apla”, Krosno

Vágner J., 1999, Geografické aspekty druhého bydlení v Česku. Dizertační práce, Wyd. KSGRR PřF UK, Praha

Walpole M. J., Goodwin H. J., 2000, „Local economic impacts of dragon tourism in Indonesia”, Annals of Tourism Research, 27, 3, ss. 559-576

Wanhill S., 2000, „Small and medium tourism enterprises”, Annals of Tourism Research, 27, 1, ss. 132-147

Warszyńska J., Jackowski A., 1979, Podstawy geografii turyzmu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

Weaver D. W., 2006, „The „plantation” variant of the TALC in the small-island Caribbean”, [w:] Butler R. W. (red.), The tourism area life cycle. Vol. 1. Applications and modifications, Wyd. Channelview Press, Clevedon, ss. 185-197

Wilson P. A., 1995, „Embracing locality in local economic development”, Urban Studies, 32, 4-5, ss. 645-658

Wiluś R., 1997, Rozwój funkcji turystycznej w dolinie rzeki Warty na odcinku od Działoszyna do Uniejowa, Wyd. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź

Włodarczyk B., 2006, „Przestrzeń turystyczna – cykliczność, „aktorzy”, determinanty rozwoju”, Turyzm, 16, 2, ss. 41-64

Włodarczyk B., 2007, „Przestrzeń turystyczna – pojęcie, wymiary, cechy”, Turyzm, 17, 1/2, ss. 145-158

179

Wojtasiewicz L., 1996, „Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju lokalnego”, [w:] Parysek J., Rozwój lokalny i lokalna gospodarka przestrzenna, Wyd. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, ss. 99-112

Wolaniuk A., 1998, „Funkcja turystyczna ulicy Piotrkowskiej”, Turyzm, 8, 2, ss. 75-84

Wrona J., 1990, „Rozwój budownictwa turystyczno-wypoczynkowego w Bieszczadach Polskich”, Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm, 6, ss. 43-56

Zuzańska-Żyśko E., 2005, „Funkcja turystyczna małych miast województwa śląskiego”, w: Rydz, E. (red.) Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, Wyd. Pomorska Akademia Ekonomiczna, Słupsk, ss. 71-87

Zbieć E., 1998, „Wydatki cudzoziemców w Polsce jako czynnik rozwoju gospodarczego i aktywizacji terenowej”, Problemy Turystyki, 3-4, Wyd. Instytut Turystyki, Warszawa, ss. 5-20

Żywiecka J., 1951, „Pobierowo. Ośrodek wczasów rodzinnych”, Popularna Biblioteka Krajoznawcza, 8, Wyd. Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, Warszawa

Akty prawne: Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca 1991 roku, Dz.U. z 1991

roku, Nr 80 poz. 350, tekst ujednolicony Ustawa o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez

osoby fizyczne z dnia 20 listopada 1998 roku, Dz. U. z 1998 roku, Nr 144, poz. 930, tekst ujednolicony

Ustawa o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997 r., Dz. U. z 1997 roku, Nr 133, poz. 884, tekst ujednolicony

Źródła internetowe: www.beskidniski.pl www.beskid-niski.pl www.bieszczadzkieanioly.art.pl www.blueflag.org www.cisna.itl.pl www.cisna.pl www.ejaslo.pl www.encyklopedia.pwn.pl www.golebiewski .pl www.hdr.undp.org www.hotelmanager.pl www.magurskipn.pl www.marinanova.pl www.mikolajki.pl www.rewal.pl www.sails.pl www.stajniarumak.webpark.pl www.twojebieszczady.pl www.wetlina.org www.wprost.pl www.wybrzeze-rewalskie.pl www.zagle.onet.pl

180

Spis tabel

Tabela 1.1.1 Gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej w Polsce według wskaźnika P. Deferta

Tabela 1.1.2 Mierniki funkcji turystycznej wykorzystywane (lub proponowane do wykorzystania) przez wybranych badaczy

Tabela 2.1.1 Cechy charakterystyczne dla poszczególnych faz w modelu cyklu ewolucji obszaru turystycznego podane przez R. Butlera (1980)

Tabela 2.1.2 Cechy typów przestrzeni turystycznej według S. Liszewskiego (1995) Tabela 3.1.1 Źródła danych dotyczących miejsc noclegowych dla gmin w Polsce Tabela 4.1.1 Zmienne tworzące wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej Tabela 4.1.2 Związek statystyczny pomiędzy syntetycznym wskaźnikiem poziomu

rozwoju funkcji turystycznej a poszczególnymi składowymi go tworzącymi Tabela 4.2.1 Gminy o najwyższych wartościach poszczególnych komponentów

tworzących wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej Tabela 4.3.1 Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji

turystycznej a dochodami własnymi z udziałem w podatkach centralnych per capita w zależności od wielkości gminy

Tabela 4.3.2.

Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a wskaźnikami poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego dla gmin w Polsce (n=2478)

Tabela 4.4.1 Gminy o najwyższych wartościach poziomu rozwoju funkcji turystycznej (pierwsze 5% w Polsce) i jednocześnie o najwyższych i najniższych wartościach reszt z regresji

Tabela 4.4.2 Wybrane gminy na tle wszystkich gmin w kraju pod względem poziomu rozwoju funkcji turystycznej i dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych per capita oraz wartości dochodów szacowanych przez model

Tabela 5.1. Powierzchnia i liczba ludności w badanych gminach w 2005 roku Tabela 5.2. Liczba ludności w miejscowościach w badanych gminach Tabela 5.3.1 Obiekty świadczące usługi noclegowe i liczba miejsc noclegowych

na terenie badanych gmin według rodzaju obiektu w 2005 r. Tabela 5.3.2 Baza noclegowa zinwentaryzowana na obszarze badanych gmin w 2006

i 2007 roku Tabela 5.3.3 Zagospodarowanie turystyczne i paraturystyczne zinwentaryzowane

na obszarze badanych gmin w 2006 i 2007 roku (bez bazy noclegowej) Tabela 5.3.4 Usługi handlowe zinwentaryzowane na obszarze badanych gmin w 2006

i 2007 roku Tabela 5.4.1 Ruch turystyczny w badanych gminach według rodzaju obiektu w 2005 r. Tabela 6.3.1 Struktura przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne zarejestrowanych

w ewidencji działalności gospodarczej urzędów gminnych (połowa 2006 roku)

Tabela 6.3.2 Związek statystyczny pomiędzy wskaźnikiem poziomu rozwoju funkcji turystycznej a przedsiębiorstwami zarejestrowanymi w gminie w rejestrze REGON na 1000 mieszkańców (n=2478)

Tabela 6.5.1 Wybrane cechy faz z cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera (1980) występujące w badanych gminach

Tabela 6.5.2 Wybrane cechy typów przestrzeni turystycznej S. Liszewskiego (1995) występujące w badanych gminach

181

Spis rycin

Rycina 1.1.1 Funkcja turystyczna Rycina 2.1.1 Model cyklu ewolucji obszaru turystycznego Rycina 3.1 Schemat postępowania badawczego wraz z przyjętymi technikami badań Rycina 4.2.1 Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej w Polsce według gmin Rycina 4.4.1 Reszty z regresji dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych

per capita od poziomu rozwoju funkcji turystycznej według gmin Rycina 5.3.1 Struktura miejsc noclegowych w badanych gminach pod względem rodzaju

obiektu noclegowego w 2005 roku Rycina 5.3.2 Punkty gastronomiczne sprzedające alkohol według podziału na sezonowe

i całoroczne w gminie Rewal (lipiec 2006 r.) Rycina 5.3.3 Zagospodarowanie turystyczne gminy Rewal Rycina 5.3.4 Zagospodarowanie turystyczne gminy Mikołajki Rycina 5.3.5 Zagospodarowanie turystyczne gminy Cisna Rycina 5.3.6 Zagospodarowanie turystyczne gminy Krempna Rycina 5.3.7 Tymczasowe stoiska handlowe na terenie gminy Rewal według rodzaju

asortymentu w 2006 r. Rycina 5.3.8 Rodzaje usług turystycznych zinwentaryzowanych na terenie badanych gmin

w 2006 i 2007 r. w przeliczeniu na 1000 mieszkańców Rycina 5.3.9 Struktura usług turystycznych zinwentaryzowanych w badanych gminach

w 2006 i 2007 r. Rycina 5.4.1 Struktura ruchu turystycznego w badanych gminach pod względem rodzaju

obiektu noclegowego w 2005 r. Rycina 6.1.1 Bezrobotni jako udział ludności w wieku produkcyjnym w badanych

gminach w latach 2003-2006 Rycina 6.1.2 Poziom bezrobocia w badanych gminach na tle gmin wiejskich i miejsko-

wiejskich położonych w tych samych województwach, co badane gminy (wartości średnie za lata 2003-2006)

Rycina 6.1.3 Migracje na pobyt stały w ruchu wewnętrznym w badanych gminach w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (wartości średnie za lata 2003-2005)

Rycina 6.1.4 Udział ludności z wyższym wykształceniem w badanych gminach (2002 r.) Rycina 6.1.5 Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz

obsługiwanej przez oczyszczalnie komunalne w badanych gminach w 2005 roku

Rycina 6.1.6 Powierzchnia użytkowa mieszkań oddanych do użytku w badanych gminach w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (w metrach kwadratowych; średnia za lata 2003-2005)

Rycina 6.1.7 Powierzchnia użytkowa mieszkań w nowych budynkach mieszkalnych oraz powierzchnia użytkowa nowych budynków niemieszkalnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w badanych gminach (w metrach kwadratowych, średnia za lata 2004-2005)

Rycina 6.1.8 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w przeliczeniu na jedno mieszkanie i jedną osobę w badanych gminach (w metrach kwadratowych, średnia za lata 2003-3005)

Rycina 6.2.1 Wybrane dochody badanych gmin per capita jako procent mediany dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce (średnia za lata 2004-2006)

Rycina 6.2.2 Struktura dochodów własnych z udziałami w podatkach centralnych badanych gmin per capita (średnia 2004-2006)

182

Rycina 6.3.1 Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w podziale na sektory publiczny i prywatny w badanych gminach w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (2005 rok)

Rycina 6.3.2 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w badanych gminach według rejestru REGON w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2005 roku

Rycina 6.3.3 Przedsiębiorstwa świadczące usługi turystyczne na terenie badanych gmin według ewidencji działalności gospodarczej urzędów gminnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (połowa 2006 roku)

Rycina 6.3.4 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Rewal w danym roku

Rycina 6.3.5 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Cisna w danym roku

Rycina 6.3.6 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Mikołajki w danym roku

Rycina 6.3.7 Udział firm świadczących usługi turystyczne we wszystkich firmach zakładanych w gminie Krempna w danym roku

Rycina 6.3.8 Punkty gastronomiczne sprzedające alkohol w miejscowościach gminy Rewal według miejsca zamieszkania ich właścicieli (liczba punktów; lipiec 2006 r.)

Rycina 6.4.1 Udział przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne zarejestrowanych w ewidencji działalności gospodarczej urzędów w miejscowościach prowadzenia działalności w badanych gminach (połowa 2006 roku)

Rycina 6.5.1 Hipotetyczny schemat przepływów dóbr, usług i kapitału pomiędzy formal sector a informal sector w układzie lokalnym

Rycina 6.5.2 Relacja między granicami gminy a zagospodarowaniem turystycznym Rycina 6.5.3 Badane gminy w cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera (1980) Rycina 6.5.4 Etapy rozwoju badanych gmin turystycznych z punktu widzenia modelu

cyklu ewolucji obszaru turystycznego (zmodyfikowanego)

183

Załączniki

Załącznik 1. Udział lasów w powierzchni gminy w 2004 roku

0 50

kilometry

100

w %

50,8 do 91,5 (244)33,5 do 50,8 (451)21 do 33,5 (577)10,8 do 21 (635)0 do 10,8 (571)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

184

Załącznik 2. Udział obszarów chronionych w powierzchni gminy w 2004 roku

0 50 100

ki lometry

w %

79 do 100 (310)47 do 79 (386)22 do 47 (464)4 do 22 (398)0 do 4 (920)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

185

Załącznik 3. Liczba zabytków w przeliczeniu na powierzchnię gminy (połowa 2005 r.)

0 50

ki lometry

100

0 50

kilometry

100

Liczba zabytków na 1 km kw.

1,8 do 22,2 (83)0,3 do 1,8 (377)0,2 do 0,3 (274)0,1 do 0,2 (693)0 do 0,1 (1051)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków

186

Załącznik 4. Liczba miejsc noclegowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca w roku 2004/2005.

0 50 100

ki lometry

per capita

1,2 do 5,87 (15)0,22 do 1,1 (64)0,05 do 0,21 (216)0,005 do 0,04 (882)0 do 0,0049 (1301)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS i Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki