I Historija francuske revolucije

Desila se na prelazu 18. i 19. stoljeća, u doba demokratskih

revolucija, što je sporan termin, a postavio ga je historičar Palmer.

Francuska revolucija ima sve elemente koje nosi jedna revolucija.

Nastala je u društvu koje se razvija, ali ga koči feudalni poredak, koji

će revolucija razbiti. Revolucija je ubrzala razvoj društva,

predstavljala je stvar cijelog društva a ne samo dijela naroda...

Revolucija ima tri faze:

1. ustavna monarhija od juriša na Bastilju14. jula 1789. do 10.

augusta 1792, tj. do juriša na kraljevski dvor u Parizu. To je

period borbe za donošenje ustava, ukidanje feudalizma i

demokratizaciju društva.

2. despotizam slobode ili jakobinska vlada od 10. augusta 1792. do

26. oktobra 1795., tj. pada jakobinske vlade

3. degeneracija revolucije od 26. oktobra 1795. do 9. novembra

1799, tj. doba direktorijuma, kada je izvršen državni udar od

strane Napoleona. Do 1804. traje doba konzulata. Napoleon je

1804. proglašen za cara.

Uzroci revolucije su socijalne prirode. Društvo se razvija u pravcu

kapitalističkih odnosa, a smetaju mu feudalni okviri, iako je francuski

feudalizam napredovao pa nije bio klasičnog tipa. To pokazuje i broj

parnih mašina, a plemići su se bavili trgovinom. Pred revoluciju

Francuska nije bila jedinstvena nacija. Osim toga podijeljena je u 12

okruga. Postoje i cijele oblasti gdje se govore dijalekti, ali se

postepeno težilo ujednačavanju jezika i njegovoj integraciji. Jezik

kancelarije kraljevskog dvora je francuski književni jezik i jezik grada

Pariza. U doba revolucije je izdat dekret o zabrani upotrebe

dijalekata. Francuska tada ima 25 miliona stanovnika, podijeljenih u

tri staleža: svećenstvo, plemstvo i ostalo.

Na prva dva staleža dolazi 500.000 osoba. Procjene broja

sveĆenika kreću se od 80.000 do 135.000, a plemića od 120.000 do

350.000. Seljaci čine 22.000.000 stanovnila, dakle, na gradove

otpada 3 miliona stanovnika.

Francuska je agrarna zemlja u feudalnom odnosu, a počinje postajati

industrijska. Pariz ima 720.000 stanovnika. Prva dva staleža su

privilegovana. Apsolutizam koji se izgrađuje od 1614. u revoluciji

se ruši.

Druga grupa uzroka su ekonomske prirode. Postojala je potreba

za stvaranjem unutrašnjeg tržišta radne snage, a vezanost seljaka

za zemlju to omogućava, mada su francuski kmetovi imali više

slobode u pravnom smislu, ali je zemlja vlasništvo plemića. Ona je

inače slabo obrađena, bilo je i suša, a tu su i finansijske krize države

/od 1715. 4,5 miliona livri, što je malo u odnosu na druge države/.

Ne postoji institucija budžeta. U Versaju se trošilo strahovito

mnogo. Tu je bilo mnogo dvorana, pozorište, civilna i vojna

administracija...

Treća grupa uzroka su bili duhovne prirode. Od 1751. do 1772. se

objavljuje “Francuska enciklopedija”, koja donosi nova saznanja.

Data je definicija nacije koja ima pravo da stvori demokratsku

državu, a u odnosu na vladu je jedna i govori jednim jezikom. Po toj

definiciji nacija nije poistovjećena sa narodom. Nacija određuje

vladu i ima pravo da upravlja državom. Dakle, revolucija ima i

duhovnu pripremu, tj. racionaliste XVIII stoljeća. Odbacuju teologiju,

srednjovjekovnu filozofiju i deduktivnu logiku. Razvijaju historiju,

nauku i induktivnu logiku. Umjetnost, posebno arhitektura je

sekularizovana. Razvija se i filozofija. Montesque 1748. piše “Duh

zakona”, Ruseau 1755. “Raspravu o porijeklu i nejednakosti među

ljudima”. Volter piše “Ogled o običajima i duhu naroda”, Helvecius

“Djelo o duhu”, a Ruseau 1762. “Društveni ugovor”. Godine 1751.

pokrenut je list “Journal economique”, organ francuskih fiziokrata.

U sukobu oko budžeta kralj postepeno popušta. Sazvana je

skupština notabla /njih 177/, koji zasjedaju u 7 sekcija i raspravljaju

o novim zakonima koje bi oni predložili, a kralj usvojio. Ali, pariški

parlament je odbio da potvrdi zakone, tražeći da se sazovu državni

staleži koji nisu sazivani nakon 1614. Aristokratija je željela

preuređenje društva po britanskom uzoru, bez apsolutizma. U

Versaju se 5. maja 1789. sastaju državni staleži. Rasprave ova tri

doma vode se odvojeno. Glasa se dva puta, jednom pojedinačno u

domu, a onda se sastaju predstavnici koji raspravljaju o

eventualnom usvajanju zakona. Svaki dom ima jedan glas pa se

zakon može usvojiti sa jednim glasom većine. Teži se priznavanju

ove skupštine kao narodne.

Bilo je dosta svećenika i plemića koji su bili slobodoumni i sami su

naginjali revoluciji. Staleži se 17. juna 1789. proglašavaju narodnom

skupštinom. Sukobi političke prirode se iz Versaja prenose u Paris,

gdje se smatralo da će se izvesti državni udar, a da će kralj poslati

dobrovoljce protiv zavjerenika. Vladala je i finansijska kriza koja se

posebno osjetila na cijeni hljeba. U tim okolnostima 14. jula 1789. u

Parisu je došlo do narodne pobune i juriša na zatvor. Zatvorenici su

oslobođeni, a zatvor je srušen. Kasnije će se donijeti dekret da se od

njega napravi most na Seni. Ruše se i spomenici starih vladara.

Revolucija nosi koncept umjetnosti, koji naglašava realističke crte, a

protiv je crkvene umjetnosti. To je još uvijek bila revolucija grada

Parisa. Aristokratija je radila na agrarnoj reformi. Stvara se

Nacionalna garda, nova zastava... Zastava Pariza je bila crvene

boje, pa je preuzeta, postajući simbol revolucije. Bijela zastava je

bila zastava Bourbona, a plava je bila simbol slobode.

Narodna skupština je izglasala 27. augusta 1789. dokument

“Deklaracija o pravima čovjeka i građanina”, što je predstavljalo prvi

korak ka Ustavu, jer je stavljena u njegov uvodni dio. Racionalistička

filozofija, posebno Rusoa, imala je koncept o razvoju čovjeka od

životinje ka društvenom biću. Razrađeno je prirodno pravo u smislu

da čovjek ne može biti zarobljen osim u smislu ograničavanja

slobode u procesu izrastanja u društveno biće, kada čovjeku više

nije dozvoljeno sve kao kad je bio na stepenu životinje. Čovjek više

svojom slobodom ne smije da naruši slobodu drugog čovjeka, pa je

sloboda jednog čovjeka ograničena slobodom drugog. Prirodno

pravo nalaže i ekonomsku jednakost, što predstavlja neku vrstu

primitivnog komunizma.

Ideologija revolucije nije obuhvatila i selo. Sama revolucija

imala je odjeka na selu, ali ne svuda. Dijelovi francuskog sela su

nastupili protiv revolucije, a 5. oktobra 1879. povorka žena krenula

je iz Parisa u Versaj, zbog pronošenja glasova u Parisu o eventualnoj

kontrarevoluciji; da se onemogući državni udar Narodna skupština je

prerasla u Ustavotvornu skupštinu. Da bi se spriječio ustanak

seljaka, 4. augusta 1789. na noćnoj skupštini plemići odlučuju o

ukidanju feudalizma. Francuski seljak je do svoje zemlje došao

besplatno, jer otkup nije sproveden zbog jakobinske diktature, a

Napoleon je to potvrdio.

Francuska je bila nezadovoljna i crkvom. Proglašava se građanski

Ustav svećenstva. Od crkve je oduzimana zemlja, a uvodi se

plaćanje svećenika od strane države. Crkva je većinom bila protiv

revolucije, ali je unutar nje bilo i onih koji su bili za revoluciju. Postoji

i novčana kriza. Papirni novac se nije mogao štampati zbog

nepostojanja zlatne podloge, a zlato se odlivalo zbog nesigurnosti.

Štampane su asignate, u vrijednosti 1/5 zemlje koja je nekada

pripadala crkvi.

Novi Ustav je donijet 18. septembra 1791. Nije uvedeno opće

biračko pravo, nego je postojao imovinski cenzus. Kralj je imao

pravo veta na određene zakone. Taj Ustav nije zadovoljio sve. Viši

slojevi su bili zadovoljni ovim, ali je ipak postojao strah od opće

socijalne revolucije. Kralj je pokušao paktirati sa Austrijom, a

politička emigracija na austrijskim i pruskim posjedima se vezivala

za njihove vlade, smatrajući da će oni osloboditi kralja od revolucije.

Rat sa Austrijom je počeo 23. aprila 1791. Zbog straha da će dvor

napraviti državni udar izvršen je napad na dvorac Tiljeri. Kralj je

zarobljen a izvršena je ustavna izmjena. Umjesto zakonodavnog

tijela bira se Konvent - Narodna skupština koju ne saziva kralj. To je

istovremeno i sudska i izvršna vlast koja je i osudila kralja na smrt.

Jakobinska diktatura

Ovo je faza u kojoj je revolucija produbljena ali za stepen niže. Za

taj period je bila karakteristična kriza i slom ustavne monarhije, a

formiran je Konvent. Socijalna kriza je podstaknuta ekonomskom a

praćena je sukobima političkih struja. U takvim uvjetima ustavna

monarhija nije funkcionisala, pa je zbačena a vlast je preuzeta od

strane Konventa, koji čini izvršnu i sudsku vlast. Komitet javnog

spasa od 12 članova se birao na kratko vrijeme. Mandat njegovih

članova je trajao jedan mjesec, pa je stalno dolazilo do rotacije.

Težilo se formiranju vlasti koja neće biti predstavništvo naroda,

nego vlasti u kojoj će narod direktno učestvovati.

Izvršna vlast je sprovodila ono što Konvent zaključi, bez mogućnosti

da se jedan ministar učvrsti i na taj način počne sprovoditi odluke

nezavisno od Konventa. Zbog stalnog mijenjanja u Komitetu javnog

spasa nije bilo lako utvrditi pojedinačnu odgovornost, jer je ona bila

kolektivna. Zbog pretjerane sumnjičavosti i mehanizam pravosuđa

je doveden u pitanje. Formiran je Komitet sigurnosti, koji je imao

ulogu sličnu policiji. Konvent je imao zadatak da odbaci stari Ustav

koji nije dao jednakost Francuzima, pa ni jednakost prava glasa i da

pozove kralja na sud. Tu su bili prisutni i drugi problemi (gladi,

imovinske jednakosti, finansija, kako dobiti rat protiv Austrije...

Austrijsko-pruska vojska je 20. septembra 1792 krenula na Pariz, a

masa Parižana je krenula da ih susretne uspijevajući da ih zadrži kod

Valenija.

Luj XVI je saslušan pred Konventom i 21. januara 1793. na trgu

Conkord (Sloga) je pogubljen. To je bio i najznačajniji akt u

francuskoj historiji. Kasnije je u talasu terora, koji je zavladao,

pogubljena i njegova supruga.

U Konvent su ulazili montanjari, žirondinci, i tzv bara. Oni su se

grupisali kao klubovi po izbornim srezovima. Žirondinci su u početku

bili radikalna ljevica, da bi kasnije njihova gledišta postala

umjerenija. I oni koji nisu bili iz područja oko Žironde su kasnije

nazivani žirondincima, ako su bili uz njih. Bara je bila ispočetka

neopredjeljena. Do 2. juna 1793. Trajala je tzv. žirondinska faza

Konventa. Nakon ubistva kralja on se dijelio na regicide i apelante.

Apelanti su tražili da se plebiscitom odluči o krivici kralja. Francuska

je bila podijeljena više nego ikada. Većina je bila za republiku, pa su

oni upravljali manjinom, ali su je oštro kažnjavali, pa je postojala

struja onih koji su htjeli da malo smire revoluciju. I u vojsci su se

generali sumnjičili, pa je smatrano da general Dimurije želi da mu

armija posluži kao sredstvo za borbu u kojoj bi revoluciju vratio

nazad. U takvoj situaciji 31. maja 1793. izbija revolucija, u kojoj je

narod opkolio Konvent dok on nije donio odluku o isključenju 29

žirondinskih vođa pod optužbom da usporavaju donošenje

revolucionarnih zakona.

Desnica je pokušala da likvidira revoluciju ubijanjem jednog od vođa

urednika Mara, što je raspalilo masu i što joj je poslužilo kao povod

za pokolj žirondinaca. Jakobinska diktatura je trajala od 2. juna

1793. do 27. jula 1794. Taj naziv joj je kasnije dat, a oni su svoju

vladu zvali despotizmom slobode. Htjeli su uvesti demokratske

principe i državu opće jednakosti, ali su smatrali da prvo treba

suzbiti neprijatelja. Nazvani su jakobinci, po manastiru sv. Jakoba,

gdje su se skupljali, a oni će postati najznačajnija francuska politička

institucija. Iz kluba jakobinaca se izdvojio klub fajetinaca, nazvan po

generalu Lafajetu, klub 1789, udesno (monarhijski), klub

kondelijera... Jakobinci su smatrani komunističkom partijom XVIII

stoljeća.

U Konventu su postijala tri pravca: sasvim lijevi (andažeri)

(predstavnik Bebef, koji je u osnovi imao komunistička shvatanja -

ljevičar je ali umjereniji, pogubljen je u revolucionarnom teroru);

ebertovci (dobili ime po Žak Rene Eberu), a skupljali su se oko lista

“Čiča Dišen”; desni umjereni – dantonovci- Danton je predvodio

Pariz, a u sredini su bili pravi jakobinci koje je vodio Robespjer i Sen

Žist. Jakobinci su imali svoj centar (maticu) koji je brojao 1300

članova, a imali su i podružnice po okruzima (oko 300, sa 44.000

članova). U Parizu se izdavao list koji se slao podružnicama.

Jakobinci su željeli uvesti jednakost ljudi, a baza za to je bila

jednakost vlasništva. Oni također žele uvesti direktnu vlast naroda

preko stalnog rotiranja, što je idejno dobro zamišljeno ali je

nestabilno. Nije priznata vlast manjine nego većine, pa se stvorila

tzv. revolucionarna birokratija. Nema ministara niti ministarstava.

Ipak je došlo do toga da manjina dalje vodi Francusku.

Donesen je agrarni zakon po principu da „zemlja pripada onome koji

je obrađuje” a višak zemlje je podijeljen seljacima; zatim, zakon o

maksimumu koji se odnosio na cijene. Sprovedena je pravilnija

distribucija žita, brašna i sl..., ali je malo ostalo toga što je trebalo

podijeliti.

Jakobinski pokret se raširio po Evropi, pa je tako u Utrehtu 1794. bilo

8.000 pristalica, u Milanu 600, u Amsterdamu oko 3.000. U istočnoj

Evropi tada dolazi do jednog paradoksa a to je da se intelektualci

plemićkog porijekla, oni koji su poznavali Francusku i više bili pod

njenim utjecajem zbog školovanja u njoj ili putovanja po njoj,

proglašavaju se jakobincima.

U Francuskoj su se uvodili opunomoćeni komesari koji su sve

rješavali na licu mjesta, bez mnogo pravne procedure. Postojali su i

revolucionarni sudovi koji su imali samo jednu kaznu ako je neko bio

kriv - smrt. Ispočetka se ta kazna različito izvodila (vješanjem,

mačem...) zavisno od osuđenog, pa je tako vješanje smatrano kao

kazna nedostojna pravog kažnjenika, nego je ona samo za lopove...

a onda je uvedena giljotina kao jednaka kazna za sve. Egzekucija je

vršena na licu mjesta.

Jakobinska diktatura je predstavljala i doba krize katoličke crkve,

koja gubi socijalnu podlogu a i svećenici su se plaćali iz državnih

sredstava. Jedno vrijeme su rušene i crkve, osim onih glavnih.

Jakobinci su pokušali uvesti neku novu vrstu vjerovanja, ne u Isusa

kao proroka nego u Boga, ali bez teologije, sa određenim ritualima,

procesijama...

Uvođene su nove mjere (metar, litar, kilogram..), ali su se one

teško probijale pored starih feudalnih. Ukinut je i stari kalendar a

mjeseci su nazivani po karakteristikama (kišni, cvjetni...). Ubačeno

je i nekoliko dana umjesto prestupne godine i to su bile svetkovine

(santilotidi- 5 dana državnih praznika).

Mjera ukidanja starog kalendara je najviše i uspjela. Također,

uvedena je i opća vojna obaveza a stvorena je i industrija

naoružanja, pa je Francuska godišnje proizvodila 13.000 topova.

20.000 pušaka...

Zbog revolucionarnog terora dio Francuske se pobunio, posebno

njen zapadni dio - Vandeja, zaostala oblast u kojoj su glavnu rijeć

imali lokalni svećenici. Jakobinska diktatura je organizovala vojne

kaznene ekspedicije, pa je došlo do masovnih ubistava po selima, uz

pretjerano krvoproliće. Smatra se da je oko 600.000 Francuza

poginulo po pobunjenim provincijama.

Postepeno su likvidirane i ostale struje, pa je zbog toga vlast

jakobinaca postala nestabilna. Narod je preko ulice vršio vlast, a

Konvent nije postao revolucionarna institucija. Konačno je 27. jula

1794. izvršen državni udar protiv jakobinaca i revolucionarne

birokratije. Ali, to nije bila likvidacija revolucije.

Direktorijum 1795-1799.

Ovaj period predstavlja stabilnu fazu revolucije u kojoj je vlast bila

reformirana. Donesen je 1795. novi Ustav, raspušten je Konvent, a

formirano je novo zakonodavno tijelo od dva doma i izvršno tijelo od

pet ministara –direktora. Napušten je princip direktnog utjecaja

mase na izvršnu vlast. Dakle, došlo je do rascjepa naroda i vlade. U

izbornom mehanizmu dolazi do pogoršanja u tom smislu što široki

narodni slojevi više nisu učestvovali u tome. Ovo je i faza

okončavanja revolucije, ali je formalno direktorijum bio njen

produžetak. Nije donijet dekret da je revolucija završena, zbog

tadašnjeg pravnog sistema po kojem se onda protivnici revolucije ne

bi mogli progoniti. Ipak, vlast direktorijuma je bila nesigurna, jer

mnogi problemi revolucije nisu bili riješeni. Osim toga, sa jedne

strane su bili oni koji su težili okončanju revolucije i vraćanju

monarhije, a sa druge su oni koji koji žele obnovu jakobinizma, ali sa

nekim novim ideološkim elementima. Monarhisti su poraženi 1795. a

10. maja 1796. i jakobinci. Ti novi jakobinci bili su okupljeni oko

jednog lista, a vodio ih je Kajus Grahus Babef, pa su po njemu

nazvani babuvisti. Oni stvaraju tzv. zavjeru jednakih, želeći da

stvore određenu formu budućeg komunizma na agrarnoj osnovi.

Teže ukidanju privatnog vlasništva, da bi se moglo stvoriti društvo

slobodnih ljudi. To je ipak bio mali pokret koji je povezao

jakobinizam sa budućim socijalizmom. Pokušali su da nešto urade

preko uličnih demonstracija, pri čemu su i rojalisti izlazili na ulice.

Rastjerani su artiljerijom, a u tome je učestvovao i artiljerijski oficir

Napoleon Bonaparta.

Zakonodavno tijelo je bilo podijeljeno na dva dijela. To su vijeće

starijih- Senat i vijeće 500. Senat nije klasični gornji dom koji se ne

bira nego se imanuje. Ovih 500 poslanika su predstavljali cijelu

Francusku, a formirani su na bazi visokog poreskog cenzusa. Novi

ustanak rojalista izbija 4. septembra 1797., dovodeći do pada

direktorijuma pa je formiran drugi, koji vlada do juna 1799. Nastao

je u pobuni desnih snaga pa teži skretanju ulijevo, dakle

demokratskiji je od prvog. Ali, i on pada pa nakon novog udara

dolazi na vlast treći direktorijum. U svemu tome u znatnoj mjeri je

rasla uloga vojske.

Od 1792. Stvarala se moderna vojska i počinjala regrutacija na

masovnoj osnovi. Usavršena je ariljerija, taktika, Francuska je

podijeljena na vojne okruge. U ratu sa Austrijom se istakao

Napoleon, pa je u 24.-oj godini postao general. Francuska je 1798.

zauzela Egipat, a 9/10 oktobar 1799, oboren je direktorijum od

strane vojske a nakon toga je uspostavljen konzulat (18. brimera 8.

godine republike).

Članovi Senata i vijeća 500 su u Sen Kluu bili prisiljeni da se odreknu

vlasti. Konzulat je monarhijska vlast koja ipak nije bila klasično

monarhijska. Vlada konzulata traje do 2. decembra 1804., kada se

Napoleon proglasio carem a njegova historija se dijeli u dva dijela,

do 1802. i 1802-1804, tj. doba drugog konzulata u kojem je

povećana uloga Napoleona, jer je on postao nasljedni konzul.

Postojala su četiri tijela bitna za funkcionisanje vlasti,konzulat, /sa tri

konzula, od kojih je jedan šef, dok su druga dva prilično beznačajni/,

koji je nosilac izvršne vlasti i suvereniteta. ; zatim skupština iz dva

dijela- Donji, izborni dom i Senat, a postoji i Sudski dom/Tribunal/.

Ima i posebno izvršno tijelo i ministarstvo- vijeće (savjet).

Izbori se vrše po izbornom cenzusu. Još jedna institucija je formalno

demokratska, a to je plebiscit. U kriznim situacijama prvi konzul je

bio dovoljno pametan da izbjegne plebiscit. Tako se uspostavio

sistem vlasti nazvan bonapartizam- forma diktature, autoritarne

vlasti, koja je formalno sačuvala demokratske institucije.

Seljaci očekuju da im država da sve, pa su glasali za Napoleona. To

je revolucija odozgo. Napoleonov kodeks postaje model za buduće

zakonike, a donesen je i zakon o trgovini.

Napoleonovi ratovi

To su ratovi Francuske sa koalicijom evropskih država i to sa 7

koalicija. Prva 1793-1797 sa dva mira u Bazelu 1795 i Kampoformiju

1797; druga 1799 sa mirom u Linevilu 1801. i u Amijenu 1802.,

treća 1805. sa mirom u Požunu 1805.; četvrta 1806. sa mirom u

Tilzitu 1807., i savezom sa Rusijom; peta 1809. sa mirom u

Šenbrunu 1809; šesta 1813 sa mirom u Fonteneblou i abdikacijom,

sedma 1815. sa mirom u Beču 1815., nakon Napoleonovog

povratka, a onda je uslijedila konačna abdikacija.

Sve evropske države su manje-više direktno ili indirektno bile

učesnice ovih koalicija, Velika Britanija i Austrija su stalno bile

protivnici Napoleona, a Velika Britanija je bila jedini protivnik kojeg

Mapoleon nije vojnički porazio. Velika Britanija ima veliko bogatstvo,

i vrlo jaku flotu, ali joj je kontinentalna vojska mala. U Engleskoj

nema regrutacije do 1916.

Austrija je jedno vrijeme saveznik Napoleona, Rusija također, a

Pruska će nakon 1806. biti katastrofalno poražena, ali se onda

oporavila.

Ovo je vrijeme radikalnog francuskog nacionalizma, koji je kasnije,

oko 1870. postao masovni od elitnog.

MARSELJEZA, franc: La Marseillaise, franc. revolucionarna pjesma i

nacionalna himna. Riječi i melodiju napisao u Strasbourgu u noći 24-

25. IV 1792. franc. oficir C. J. Rouget de Lisle kao bojni marš

francuske Rajnske armije (Chant de guerre pour l'armée du Rhin) u

ratu protiv prusko-austr. kraljevske koalicije. Pošto su je dobrovoljci

iz Marseillea donijeli u Pariz, i jurišali uz nju na kraljevski dvorac

Tuileries (10. VIII 1792), postala je popularna u cijeloj Francuskoj,

najprije kao Pjesma Marseljaca, a zatim kao Marseljeza. Počinje

riječima: Naprijed, djeco domovine, dan je slave stigao (Allons,

enfants de la patrie, le jour de glorie est arrivé). U oktobru 1792.

proglašena je himnom Republike, a 1795. francuskom nacionalnom

himnom. Zabranjena je nakon restauracije Burbonaca, a ponovo

priznata 1830; za Drugoga carstva također zabranjena; Narodna

skupština Treće republike ponovo ju je 1879. proglasila

nacionalnom himnom. - Izraz revoluc. oduševljenja naroda koji,

ponesen idealom Slobode, Jednakosti i Bratstva, kida stoljetne

okove feudalno-kraljevskog apsolutizma, M. je u XIX st. prešla

granice Francuske, postavši revolucionarnom pjesmom evropskih

narodâ u borbi protiv svih oblika tiranije, a njezini su zvukovi

odzvanjali svuda gdje se narod borio protiv tlačitelja. Stoga je i u XX

st. često bila na indeksu reakcionarnih režima.

Veliku francusku armiju je vodio najveći vojnik u historiji.

Francuska je stalno težila da rat prebaci na stranu teritoriju. Tako je

Napoleon 1793. krenuo u Italiju, po principu da vojsku treba

nahraniti na tuđi račun.

Druga karakteristika svih ratova je da protivnik Francuske nikada

nije ujedinjen.

Napoleonovi ratovi su imali i vojne posljedice, jer je ratna tehnika

usavršena, a Napoleon je stabilizovao strategiju i taktiku. Ubačen je

još jedan operacijski faktor, po kojem glavna bitka nije morala biti

odlučujuća, nego se težilo obnovi te bitke i prestrojavanju snaga.

Sintezu iskustva Napoleonovih ratova dao je von Klausewitz, a

general Žomini je formulisao 10 principa Napoleonovog vođenja rata

1811. godine

1. držati inicijativu

2. pokrenuti se prema najslabijem položaju protivnika

3. usmjeriti ofanzivu u jednom pravcu

4. koncentrisati snage u pripremama, a ne početi rat sa malim i

razbijenim snagama

5. pješadija mora kombinovati mobilnost i dubinu prodora

6. navesti protivnika da razvuće front

7. stalno se informisati slanjem špijuna

8. u toku napada angažovati sve snage, osim rezerve

9. poražena armija se mora nastaviti proganjati i ne dozvoliti joj da

zauzme bolji položaj

10. voditi računa o visokom moralu svojih trupa

Sam Napoleon je dao određene principe vođenja rata:

1. davati unapređenje sposobnima - “ držati maršalsku palicu u

torbi svakog vojnika”

2. rat se dobiva artiljerijom

3. u maršu treba podijeliti jedinicu

4. treba manevrisati ofanzivno, a boriti se defanzivno

5. rezerva je masa koja se uredno čuva do trenutka krize i mora se

pravovremeno upotrijebiti. Prvo treba osigurati velike rezerve, pa

onda ući u rat

6. armija jelena (kukavica) kojom komanduje lav, bolja je od armije

lavova kojom komanduje jelen.

7. ne čekati napad u šancu, nego treba biti mobilan

8. u toku bitke nastupa momenat kada vojnici zažele da pobjegnu, a

onda je zapovjednik dužan da ih zaustavi jednom snažnom riječi

(ne kaže kojom)

9. starješina mora uvijek sačuvati zdrav razum

Bilo je još nekih tekovina Fridricha Pruskog o zbijenoj konjici, da se

konjanici dodiruju konjenima, a pješadija ramenima, zatim o

uvježbavanju radnji sa puškom, koja ispaljuje tri metka u minuti, što

je bila velika brzina. Napoleonov top l’greboval je ispaljivao 2 đuleta

u minuti.

Prvu koaliciju su činili Austrija, Pruska, Nizozemska, Velika Britanija,

Španija.

U toku 1794. francuska vojska je prešla u Nizozemsku, gdje je

stvorila batalijsku republiku, koja je 1795. sklopila mir i savez sa

Francuskom. Zatim, Prusija i Španija istupaju iz rata. Napoleon je u

dvadesetak bitaka u sjevernoj Italiji potukao Austriju i Sardiniju, kod

Rivolija, pa je 1797. sklopljen mir u Kampoformiju. Usput, Napoleon

je ukinuo Mletačku republiku. Francuska je dobila Veneciju i Istru.

Savoja i Nica su oduzete od Sardinije i pripojene su Francuskoj.

Napoleon 1797. zauzima Egipat, gdje formira vojsku od sudanskih

crnaca i Egipćana. Uveo je i činove oficira po francuskom uzoru, pa

je tako Egipat postao prva islamska država koja je reformisala

vojsku na evropski način.

Francuska flota je poražena kod Abukira 1798., a Napoleon kreće

preko Sirije u borbu protiv Osmanlija. U pregovorima sa Velikom

Britanijom je prepustio Egipat.

Drugu koaliciju su činili Velika Britanija, Rusija, Austrija, Pruska,

Portugal, Napuljska kraljevina. Kod Marenga su Austrijsanci

poraženi, a Rusi, sa generalovm Suvorovom kod Ciriha.

Rusi istupaju iz rata i sa Danskom i Švedskom osnivaju ligu

neutralnih. Sa Austrijom je zaključen mir 1801. u Linevilu, a sa

Velikom Britanijom 1802. u Amijenu. Egipat i Malta su postale

slobodne države, a priznate su odredbe kampoformijskog mira. U

toku 1801. je sklopljen konkordat sa papom, a Napoleon od

Francuske stvara jedinstveno tijelo koje vodi prema carstvu.

U Parizu, Napoleon nije dozvolio papi Piju VII da ga kruniše, nego je

sam sebi stavio krunu na glavu.

Kod Kadiza admiral Nelson je blokirao francusku flotu i zarobio oko

20 lađa, a u toj trafalgarskoj bici 21. X 1805.. zarobljen je i

komandant savezničke flote (francusko-španske), admiral Vilnev.

Poginuo je i admiral Nelson, ali je ipak osigurana dugotrajna prevlast

Velike Britanije na moru.

Uslijedio je Napoleonov pohod na Beč, koji je pao 13. novembra

1805. Slijedio je saveznički poraz kod Austerlica, 2. decembra 1805.

Prusija je u Požunu zaključila mir, tj. savez kojim je dobila Hanover

za neke dijelove koje je ustupila Bavarskoj i Francuskoj.

Šesnaest njemačkih država, sa Bavarskom i Vitembergom na čelu,

formiralo je Rajnski savez, koji se obavezao da u slučaju rata stavi

na raspolaganje Napoleonu 63.000 vojnika. Time je Sveto rimsko

carstvo njemačkog naroda završilo svoju egzistenciju. Na vijest da

će Napoleon ustupiti Velikoj Britaniji Hanover, pruski kralj je počeo

mobilizaciju. Prusi ulaze u Saksoniju. Napoleon 8. oktobra 1806.

kreće sa 160.000 vojnika na Pruse, čija se vojska podijelila u dva

dijela, pa je tako došlo do dvostruke bitke kod Jene i Aueršteta, u

kojima se pruska vojska u cjelini raspala. Napoleon je 27. oktobra

1807. ušao u Berlin, gdje je potpisao i dekret o kontinentalnoj

blokadi Velike Britanije. Izdržavanje vojske najvećim dijelom je

plaćala Pruska. Napoleon je uspio nagovoriti Osmansko carstvo da

počne rat sa Rusijom, a sa Persijom je zaključen savez. Da bi mogao

prezimiti kod Varšave, odlučio je i uspio da rusku vojsku na istok.

Bitka kod Preusisch Ajlana je bila neodlučna, iako su se Rusi povukli.

Napoleon je zauzeo i Danzig. Nakon bitke kod Fridlanda 14. jula

1807. Rusi su odstupili na svoju teritoriju. Slijedeći je, Napoleon je

ušao u Tilzit. Zaključen je tilzitski mir, Francuske i Rusije 9. jula

1807. Rusija je ustupila Francuskoj Jonska ostrva sa Krfom i Boku

Kotorsku, a dobila je slobodu akcije prema Švedskoj, zbog otimanja

Finske 1809. i oblast Bjalistok. Posjedi zapadno od Labe će postati

Vestfalska kraljevina, pod upravom Napoleonovog brata Žeroma,

dok će u Poljskoj biti formirano Varšavsko vojvodstvo pod

saksonskim kraljem. Tako je mirom u Tilzitu Napoleon dostigao

vrhunac slave.

Za upad u Portugal Napoleon je osigurao saradnju Španije i

početkom 1808. on je uglavnom okupiran. U novembru 1807.

Napoleon je ušao u Španiju pod izgovorom da želi osigurati

komunikacije za rat protiv Portugala, da bi 23. marta 1808. ušao u

Madrid. Na prijesto je doveo svog brata Žozefa, do tada napuljskog

kralja. Španci su digli ustanak u Madridu, ali je on uskoro ugušen.

Ipak, revolt se proširio na ostale dijelove Španije a počeo je i u

Ovijediu i Valensiji. Francuska vojska gubi bitke, a nakon poraza kod

Bajlena Napoleon je odlučio da se lično angažuje. I pored jake

francuske vojske gerilski rat je Francusima nanosio velike gubitke. U

odbrani Saragose palo je ili bilo ranjeno 50.000 Španaca, a

francuske represalije su samo pojačavale otpor.

Austrija se spremala za rat i upadom u Bavarsku 10. aprila 1809. rat

je i počeo. Napoleon je krenuo kroz Bavarsku i porazio Austrijance

kod Egmila, ali je i on poražen kod Asperna. Rusi se nisu angažovali

protiv Austrije. Poraz Austrije kod Vagrama natjerao ju je da traži

mir. Šenbrunski mir potpisan je 14. oktobra 1809. Trst, dio

Kranjske, dio Koruške, Istra, Rijeka, Hrvatska do Save pripojeni su

Francuskoj i sa Dalmacijom su obrazovali Ilirske provincije.

Admiral Velingtin je želio da Portugal organizira kao bazu Velike

Britanije, pa obrazuje vojsku koja je u septembru imala 25.000

osoba u regularnim jedinicama. Napoleon odlučuje da prvo skrši

otpor u Andaluziji, pa da zatim krene u Portugal. Zauzete su

Katalonija i Valensija. U bici kod Salamanke Francuzi su poraženi 12.

januara 1812. Poslije katastrofe u Rusiji Napoleon je iz Španije

izvukao još trupa, a Velington je krenuo u napad i natjerao Francuze

da se povuku iza Pirineja. Početkom oktobra Velington je upao u

Francusku.

Slabost Napoleona je bila da on nije znao gdje treba stati,

mada se kasnije pravdao da je htio ujediniti Evropu, ali je on htio da

to bude pod francuskim vođstvom. Smatrao je da će njegova vlast

prestati kada drugi prestanu da ga se plaše. Rusija je bila jedan od

njegovih opasnijih protivnika. Prekinula je savezničke odnose sa

Francuskom. Još ranije je dobila Finsku i Besarabiju, a ne pridržava

se suviše ni kontinentalne blokade. Rusi 1810. uvode i zaštitne

carine na robu iz Francuske. Ali, oni smatraju da se Napoleon neće

usuditi da krene u rat.

Napoleon se za njega pripremao vojnički i diplomatski, savezom sa

Pruskom i Austrijom. Njegova armija od 500.000 osoba 23/24 juna

1812. prelazi rijeku Njemen. Kreće u pravcu Moskve, a ne prema

prijestonici Petersburgu, smatrajući da je ona prava prijestonica, i da

će njen pad biti pravi udarac za Ruse. Rusi se povlače, pokušavajući

da iscrpe Francuze širinom prostora, a i zbog straha od borbi sa

francuskom vojskom.

Kod Smolenska i Borodina su poraženi, iako se u Rusiji smatra da je

bitka bila neodlučna. Nakon toga pada Moskva. Kutuzov se povukao

i čekao. Već u oktobru došli su veliki snjegovi,m pa je trebalo dugo

čekati da dođe vijest iz Petersburga o eventualnom miru. Napoleon

odlučuje da se povuče, a veliki mrazevi uništavaju francuske konje.

Nema odakle da dobije i to je bio njegov veliki poraz. Njegova

moćna armija je u rasulu. Od pola miliona, ostalo je 25.000 osoba,

što je i protivnicima bila dobra prilika da se organizuju, pa je u prvoj

1813. stvorena šesta koalicija, Principom regrutacije, Napoleon je

ponovo stvorio armiju od 400.000 osoba, dok su njegovi protivnici

imali oko 850.000.

Tako je 18. oktobra 1813. došlo do bitke naroda kod Leipziga, u

kojoj je Napoleon imao 180.000 vojnika, naspram 320.000

protivničkih i u kojoj je bio poražen. Razvija se i njemački

nacionalizam, koji nakon ove pobjede dobija veći značaj. Napoleon

se 6. aprila 1814. u Fonteneblou odriče prijestola i odlazi na Elbu. U

međuvremenu, Francuska izražava nezadovoljstvo protiv ruske

vojske koja je u Parizu, a Napoleon odlučuje da se vrati u Francusku.

Grupa građana po gradovima predstavljaju opoziciju Napoleonu, ali

ipak on postiže veliki uspjeh, dolazeći u Francusku, gdje je stvorio

ustavnu monarhiju sa oktroisanim ustavom. Francuskom vlada Luj

XVIII. Ustav garantuje građansku jednakost, a zadržava Napoleonov

kodeks i sudsku administraciju. Nije došlo do socijalne restauracije,

tj. vraćanja zemlje. Uveden je parlament sa dva doma, dom

poslanika i dom perova/velikih zemljoposjednika/. Zadržan je izborni

sistem, sa velikim cenzusom, ali nije uveden apsolutizam. Napoleon

organizira armiju, a protiv njega se formira sedma koalicija, u kojoj

Rusija ne igra značajniju ulogu. Napoleo kreće u Belgiju, gdje je, 18.

juna 1815. poražen kod Vaterloa. Zatim se on predao Britancima i

otišao na ostrvo Sv. Jelena,. U julu 1815. pada i Pariz.

Bonapartizam je postao osnovna poruka francuske revolucije, sa

svojim idejama o slobodnom tržištu, jezičkoj integraciji, ukidanju

feudalizma, priznanju principa suvereniteta naroda, sa ciljem da se

onemogući revolucija odozgo, a da se ona da odozdo. Građanstvo

ne teži potpunoj demokraciji, jer bi to bila jakobinizacija, nego želi

da zadrži konzervativni nivo. Izborni mehanizam je kontrolisan od

strane države, a s vremena na vrijeme sprovodi se plebiscit.

Francuska revolucija imala je odjeka i u Evropi i u ostalim dijelovima

svijeta.

Bečki kongres je trajao od 1. novembra 1814. do 9. juna 1815. Na

kongresu je učestvovalo 216 predstavnika, koji se nikada nisu skupa

sastali, nego su pregovori vođeni po komisijama i manjim grupama.

Glavni pregovarači su Rusija na jednoj i Velika Britanija na drugoj

strani. Preuređene su geografske karte, a usavršena je metodologija

sporazumijevanja i to preko kongresa i konferenciija. Konferencija bi

bila susret ovlaštenih predstavnika u kongresu- susret šefova

država. Data je i definicija velike sile (ekonomija, broj stanovnika,

strateški položaj), koja se kao takva treba potvrditi u velikim

događajima, kao što je to odlučujuća bitka u ratu. U završnom aktu

kongresa data su tri principa prema kojima se treba voditi spoljna

politika

1. legitimnost- pravo starih monarhija i monarha da vode državu na

stari način

2. solidarnost- da na miran način rješavaju diplomatske poslove i

zajednički istupaju protiv revolucija

3. restauracija- po principu legitimnosti izvršiti restauraciju starih

država, ali uz određene modifikacije i to ne obnavljati

republike /Venecija, Dubrovnik, Đenova/ i napraviti teritorijalnu

raspodjelu iz tog razloga što se smatra da će novi rat početi

Francuska.

Velika Britanija je dobila Maltu, Cejlon i Jonska ostrva, Austrija je

dobila Mletačku republiku i Ilirske provincije, zatim dio Bavarske,

Lombardiju što je bila zamjena za teritorijalni gubitak Belgije, koja

je ujedinjena sa Nizozemskom, čime je tvorila tampon zonu

između Francuske i Evrope.

Sardinija je dobila Đenovu, a Norveška je pripala Švedskoj, a

Poljska Rusiji. Njemačke države, njih 38, ušle su u ujedinjeni

njemački savez sa sjedištem u Frankfurtu, a predsjedavao mu je

austrijski car.

Sveta alijansa, koja je stvorena 26. septembra 1815. trajala je do

1830, kada izbija revolucija u Parizu, a zatim i u Poljskoj, pa Rusija

nije mogla intervenisati u Francuskoj, što je prouzrokovalo raspad

alijanse.

Ličnosti

MARAT [mar'a], Jean Paul, franc. revolucionar; r. 1743, u. 1793.

Liječnik, fizičar i publicist. Boraveći u Londonu, 1773. objavio

Filozofski esej o čovjeku (Philosophical Essay of Man) u kojem tvrdi

da jedino fiziologija može razjasniti povezanost duše i tijela. Kritiku

drž. uređenja Engleske objavio je 1774. u djelu Okovi ropstva.

Vrativši se u Francusku (1776), bio je liječnik tjelesne straže grofa

d'Artaisa (kasnije Karla X). Traži ukidanje torture i smrtne kazne,

prevenciju zločina odgojem itd. Revolucija ga posve uvlači u

politiku. Nakon pada Bastille zbližava se s jakobincima. Od

septembra 1789. izdaje nekoliko novina, od kojih su najpoznatije

L'Ami du peuple; u njima traži neograničenu slobodu štampe,

žigoše aristokratsko društvo i ostatke ancien régimea. Stekao je

veliku popularnost u širokim slojevima naroda. God. 1792. u Parizu

postaje član kluba »Cordeliers«. Poslije juriša na Tuileries (10. VIII

1792) M. je biran u Konvent, gdje se nije vezao ni uz jednu stranku.

Pošto je kralj giljotiniran u januaru 1793, M. je došao u sukob sa

žirondincima. Smatrajući ga i suviše crvenim republikancem,

Marata su optužili zbog veleizdaje i predali Revolucionarnom

tribunalu, koji ga je u aprilu 1793. oslobodio od optužbe. M. je bio

jedan od organizatora ustanka 31. V-2. VI 1793. kojim je bila

zbačena vladavina žirondinaca. 13. VII 1793. ubila ga je Charlotte

Corday.

LA FAYETTE [la faj'êt], Marie Joseph du Motier, markiz, franc.

general i političar; r. 1757, u. 1834. Od 1777. dobrovoljac u amer.

ratu za nezavisnost, u kojem surađuje s G. Washingtonom i stiče čin

generalmajora. Vrativši se u Francusku kao predstavnik plemstva u

Generalnim staležima predlaže 11. VII 1789. Deklaraciju o pravima

čovjeka i građanina po ugledu na Jeffersonovu Deklaraciju o

nezavisnosti. U julu 1789. postaje komandant Narodne garde.

Nakon juriša na Bastilleu predlaže da plavo- bijelo-crvena trikolorka

postane zastavom nove Francuske. U Ustavotvornoj skupštini

zalaže se za vjersku toleranciju, oslobođenje kmetova, ukidanje

plemićkih titula. Živo sudjeluje u radu konzervativno-liberalnog

kluba Feuillants. Lavirajući između ultramonarhista i revolucionara,

izaziva negodovanje i jednih i drugih. Kao komandant Narodne

garde dao je na Martovoj poljani u Parizu 1791. pucati na

pobunjene sankilote. U ratu protiv Austrije 1792, kao komandant

jedne armije, ustao je protiv svrgavanja kralja pa je proglašen

izdajicom. Prebjegao je u Austriju, ali je vraćen u Francusku, gdje je

utamničen. Oslobođen 1800. na inicijativu Napoleona; do

restauracije Burbona živi u provinciji. Od 1818. ponovno poslanik

Skupštine, u kojoj zastupa liberalne ideje. U julskoj revoluciji 1830.

postaje komandant Narodne garde i pomaže Orleancima do

prijestolja, ali doskora prelazi u opoziciju.

ROBESPIÈRRE [robespj'e:r], Maximilien, franc. revolucionar i

političar, najistaknutija ličnost Francuske revolucije; r. 6. V 1758. u

Arrasu, u. 28. VII 1974. u Parizu. Već kao advokat u rodnom gradu,

zadojen idejama J. J. Rousseaua, istupao je protiv zastarjelog

feudalno-apsolutističkog režima u Francuskoj. God. 1789. na

zasjedanjima generalnih staleža i Ustavotvorne skupštine traži opće

pravo glasa, ukidanje imovnoga cenzusa, ravnopravnost Jevreja i

domorodaca u kolonijama, ukidanje ropstva. Bitnim problemom

smatra društveno pitanje; on nije za imovnu nivelaciju, no smatra

da se blagostanje naroda ne može osigurati bez obaranja

plutokracije. Od 1791. borio se protiv nastojanja feuillantsa da

onemoguće dalji razvoj Revolucije i sačuvaju ustavnu monarhiju. U

periodu Zakonodavne skupštine (1. X 1791-20. IX 1792) preko

tribine Jakobinskog kluba, te najutjecajnije polit. snage Revolucije,

R. se suprotstavlja žirondincima. Važnu ulogu odigrao je i u

pripremanju nar. ustanka i pohodu pariskog puka na Tuilerije (10.

VIII 1792), pa je u januaru 1793. tražio pogubljenje kralja. Nakon

ustanka izabran je za člana revoluc. Pariske komune a zatim i

Konventa (20. IX 1792-31. V 1793) u kojem kao vođa montanjara

(lijevo krilo jakobinaca) pridonosi padu Žirondinaca. Velika je

njegova uloga u izradbi novog ustava. U svojem nacrtu Deklaracije

prava čovjeka R. ograničava pravo vlasništva, zahtijeva da se

uvede progresivni porez prema imutku, proglašuje pravo na opće

školovanje, na rad i na socijalnu pomoć najpotrebnijima. Uz to

ozakonjuje revoluc. akciju (čl. 17): »Kada vlada nasiljem krši prava

naroda, ustanak je njegov najsvetiji zadatak«. R. se zalaže za

solidarnost svih naroda povezanih u univerzalnoj težnji za

slobodom: »1. Ljudi svih zemalja su braća. Različiti narodi treba da

se među sobom pomažu koliko god mogu, kao građani jedne

države. - 2. Tko tlači jednu naciju, neprijatelj je svih ostalih nacija: -

3. One koji vode rat protiv jednoga naroda da bi zaustavili napredak

slobode i uništili prava čovjeka treba svi da progone, i to ne kao

obične neprijatelje već kao ubojice i buntovne razbojnike«. Tu

deklaraciju Konvent je smatrao odviše smionom i mnoge je članove

njezina projekta osakatio ili uopće odbacio.

Pobjedom montanjara (2. VI 1793) vodstvo u Revoluciji preuzeli su

jakobinci. Izabran u Komitet javnog spasa (27. VII 1793). R. uvodi

režim terora i dovodi Francusku revoluciju do njezinog vrhunca.

Svojim ugledom i bespogovornim autoritetom, kako u krugovima

jakobinaca tako i u širokim narodnim masama, svojom fanatičnom

odanošću Revoluciji i odbijanjem unosnih položaja i počasti, R. je

stekao nadimak Nepotkupljivi. Iako bez diktatorskih ovlasti, R. je

svojim golemim moralnim ugledom davao smjer jakobinskoj

diktaturi a istupao je i kao njezin teoretik: »Vlada Revolucije je

despotizam slobode protiv tiranije... Do kada će se nasilje tirana

nazivati pravdom a pravda naroda barbarstvom ili buntovništvom?«

Istupajući protiv pokreta »dekristijanizacije« R. istovremeno odbija

kontrarevoluc. katolicizam, ali ne prihvaća niti ateistički »kult

razuma« Hebertovih sljedbenika. Kao rousseauovski deist on je

Francuskoj pokušao dati novu duhovnu bazu zasnovanu na kultu

»Vrhovnog bića«. Pod njegovim utjecajem revoluc. Francuska

uspjela je odbiti organizirani napad evropske koalicije i zaštititi

svoje tekovine od neprijatelja izvan države. Od jeseni 1793, kad

počinje raskol u stranci montanjara, R. se drži srednje linije

nastojeći održati revoluc. savez između jakobinske buržoazije i nar.

masa. U tom smislu on se isprva bori protiv ultrarevolucionarnih

»bijesnih« J. Rouxa (likvidirao ih u februaru 1794), obračunava s

hebertistima (mart, 1794), a u aprilu prekida i s desnim krilom tzv.

»pomirljivih«, s Dantonom na čelu, iza kojih se kriju interesi novih

bogataša i ljudi povezanih s emigrantima. Time je u znatnoj mjeri

suzio društvenu osnovicu Revolucije i oslabio svoj položaj. Savez

između buržoazije i sankilota slabio je međutim sve više. Mnoge

mjere terora nisu donijele rezultata. U situaciji sve jačeg tajnog,

organiziranog otpora prema jakobinskoj diktaturi izvršen je 9.

thermidora (27. VII) 1794. prevrat u Konventu. R. je zbačen,

uhapšen i već sutradan giljotiniran zajedno sa svojim najbližim

suradnicima Saint-Justom i Couthonom.

SAINT JUST [sen žist], Louis Antoine de, francuski revolucionar; r.

1767, u. 1794. Studirao pravo u Reimsu, 1789. pristao uz

Revoluciju; 1792. izabran je u Konvent, gdje se priključuje

montanjarima. Iduće godine postaje član Komiteta javnog spasa, u

kojem je s Robespierreom i Couthonom vodeća ličnost. U tom

svojstvu on je jedan od redaktora ustava 1793. Značajna je njegova

uloga kao izvjestitelja u Konventu o nizu mjera za učvršćenje

Revolucije: o organizaciji revolucionarne vlade, o konfiskaciji imanja

nar. neprijatelja, o tzv. Ventoseovskim dekretima, o borbi protiv

hebertista i Dantonove grupe i dr. Proslavio se kao komesar

Konventa kod Rajnske i Sjeverne armije (1793-94), gdje je, sa Le

Basom, proveo reorganizaciju vojske, osobnim primjerom podigao

revolucionarni elan trupa i tako pridonio nizu pobjeda nad austr.

koalicijom. Zajedno s Robespierreom, kojemu je ostao do kraja

privržen, pao je kao žrtva Termidorskog prevrata (27. VII 1794) i bio

pogubljen na giljotini. - Postojan, hladnokrvan, za osobni probitak

nezainteresiran, S.-J. je spartanac Revolucije; pod njegovom

suzdržljivom, nepomičnom vanjštinom plamti idealna predodžba o

novom svijetu: »Le bonheur est une idée neuve en Europe« (»Sreća

je nova misao u Evropi«). O toj viziji sretnijega društva svjedoče

njegovi posmrtno objavljeni zapisi Fragmenti institucija (Fragments

des Institutions). S.-J. predviđa ekon. osiguranje ljudi u starosti,

društvenu pomoć porodicama s više djece i svima koji nastradaju

od elementarnih nepogoda ili rata, besplatno školsko obrazovanje,

brak koji se temelji »na ljubavi... ne na ugovoru«, zaštitu žene,

kaznenu reformu. Jedan od najboljih organizatora i govornika

jakobinske diktature, S.-J. je, kao što to pokazuju i njegovi

Fragmenti bio i teoretičar revolucije, originalnih ideja.

NAPOLEON I, franc. car; r. 15. VIII 1769. u Ajacciu, Korzika, u. 5. V

1821. u Longwoodu, Sveta Helena. Rođen u korzikanskoj plemićkoj

obitelji Carla Buonapartea (franc. Bonaparte), stupa kao franc.

stipendist u kraljevsku vojnu akademiju u Brienne-le-Châteauu, a

završava školovanje u École Militaire u Parizu (1784-55). Za

Francuske revolucije pristao je uz jakobince i Robespierrea. U 24.

godini, za uspjelu akciju protiv pobunjenog Toulona, unaprijeđen je

1793. u brigadnog generala, a već u februaru 1794. postao je

komandant artiljerije franc. Talijanske armije. Kad je 1795. u Parizu

izbila rojalistička pobuna protiv Konventa, Barras ga je pozvao u

pomoć, i Napoleon je 13. vendémiairea, tj. 5. oktobra 1795,

upotrijebivši artiljeriju, za nekoliko sati krvavo razbio pobunu. U

martu 1796. povjereno mu je gl. zapovjedništvo u pohodu na Italiju.

Izvojevavši nekoliko sjajnih pobjeda (kod Millesima, Lodija,

Castiglionea, Arcolea, Rivolija i Mantove), približio se Beču na sto

kilometara, što je prisililo Austriju da sklopi mir u Campoformiju

(1797). U namjeri da zada udarac Engleskoj i presiječe njezine

komunikacije s Indijom, N. poduzima 1798. vojnu protiv Egipta i

svladava njegov otpor za tri tjedna. Međutim, plan mu je poremetio

admiral Nelson nanijevši 1798. franc. floti težak poraz u tzv. »bitki

za Nil« kod Abukira. Kriza Direktorija, izazvana neuspjesima na

bojištima izvan zemlje, a i nesređenim prilikama u samoj zemlji,

potakla je Bonapartea da se 8. X 1799. vrati u Francusku i da, uz

pomoć buržoazije, koja želi osigurati svoju prevlast vladom čvrste

ruke, provede drž. udar 18. brumairea, tj. 9. novembra 1799. Na

osnovi ustava objavljenog u decembru 1798. N. je kao prvi konzul

postao stvarni gospodar Francuske. Franc. buržoazija konačno je

osigurala svoj položaj, a N. je represivnim mjerama protiv ostataka

republikanskog jakobinizma učvrstio svoju vlast. Iako sam

ravnodušan prema religiji, on shvaća njenu ulogu u buržoaskom

klasnom poretku pa 1801. sklapa konkordat s rimskom crkvom.

God. 1802. dao se je, na osnovi plebiscita, izabrati za doživotnog

konzula, a 1804. - i opet plebiscitom, a na osnovi novog ustava -

proglašen je za cara. N. je izgradio novi buržoaski drž. aparat s

jakim, centraliziranim upravnim sistemom, koji se oslanjao na

mrežu policijskih prefektura: Centraliziravši financije, stvorio je drž.

banku (Banque de France), a kao nagradu za vjernu službu

utemeljio je instituciju Legije časti. Važno zakonodavno djelo

doneseno pod njegovom vlašću jest Građanski zakonik (Code civil ili

Code Napoléon), kojim je bilo posebno zaštićeno pravo buržujskog

vlasništva. Prosperitet koji je Napoleonova Francuska ostvarila na

svim poljima (u industriji, poljoprivredi, financijama i znanosti), a

kojim se nadasve koristila krupna buržoazija, bio je uvjetovan i

državno-administrativnim mjerama protiv štrajkova i radničkog

udruživanja (uvedene su tzv. radničke knjižice, koje su potvrđivali

policijski komesarijati ili općinski načelnici). Napoleonova je

vladavina obilježena stalnim ratovanjem. Nakon rata protiv Prve

koalicije (u koju su se 1792-95. udružile Austrija i Pruska), nižu se

jedna za drugom još šest protufranc., odn. protunapoleonskih

koalicija evr. sila. S Drugom koalicijom (1799- 1802), koju čine

Engleska, Rusija, Austrija, Portugal, Kraljevstvo Obiju Sicilija i

Turska, ostvarivši 1800. slavne pobjede kod Marenga i Hohelindena,

N. sklapa mir s Austrijom u Lunevilleu (1801) i s Engleskom u

Amiensu (1802). U ratu 1805. s Trećom koalicijom, koju su sastavile

Engleska, Rusija, Austrija, Kraljevstvo Obiju Sicilija i Švedska, on je

trijumfirao na kopnu kod Ulma i Austerlitza, ali je morao uzmaknuti

pred engl. flotom u glasovitoj pomor. bici kod Trafalgara (21. X

1805). Rezultat toga rata bio je 26. XII 1805. sklopljen mir s

Austrijom u Požunu (Bratislavi), prema kojem je od južnoslav.

zemalja N. dobio Dalmaciju i Boku kotorsku. I u ratu 1806-07. protiv

Četvrte koalicije (Pruska, Rusija, Engleska i Švedska) Napoleonova

armija izvojevala je pobjede kod Jene, Auerstädta, Eylaua i

Friedlanda, pa je 9. VII 1807. bio sklopljen mir u Tilsitu. Osvojivši

Berlin, N. je 21. XI 1806. objavio dekret o tzv. Kontinentalnoj

blokadi, kojim je Engleskoj zatvorio evr. tržište. Rat s Petom

koalicijom, koju su 1809. organizirale Austrija i Engleska, također je

bio pobjedonosan za Napoleona. Pretrpjevši poraz kod Wagrama (5-

6. VII 1809) Austrija je Francuskoj mirom u Schönbrunnu (14. X

1809), morala odstupiti Veneciju, Trst, dio Kranjske, Istru, Rijeku i

Hrvatsku do Save. Nakon ovog mira, N. I je sklopio brak s austr.

princezom Marijom Lujzom, kćerkom austr. cara Franje II. Tim

brakom želio je osigurati nasljednika i polit. učvrstiti svoju dinastiju.

Da bi Englezima zatvorio pristup na evr. kontinent, N. je odlučio

osvojiti Pirenejski poluotok. God. 1807. franc. trupe osvojile su

Portugal, a 1808. izvršile su invaziju Španjolske. Ferdinand VII je

svrgnut, a na španj. prijestolje N. je postavio svog brata Josepha.

Međutim, Španjolci su se gerilskim ratovanjem suprotstavili franc.

okupacijskim snagama, koje sve do Napoleonova pada nisu uspjele

pokoriti cijelu zemlju. U razdoblju 1809-12. N. I je dosegao vrhunac

svoje moći; njegovo je carstvo obuhvaćalo gotovo polovicu

stanovništva Evrope. No, on je htio zagospodariti svijetom. Na putu

mu je stajala Rusija, preko koje je mislio prodrijeti u Indiju i tu

zadati odlučan udarac Engleskoj. Međutim, 1812. u velikoj vojni na

Rusiju, nakon što je na čelu Grande Armée od oko pola milijuna ljudi

poslije bitke kod Borodina dopro sve do Moskve, N. je u strašnim

uvjetima rus. zime, izgubljen u golemom prostranstvu Rusije,

pretrpio katastrofu od koje se više nije oporavio. Na taj neuspjeh

nadovezala se akcija Šeste koalicije, u koju su se udružile Pruska,

Austrija, Španjolska, Portugal, Engleska, Rusija i Švedska (1813-15).

Nakon početnih uspjeha, pobijeđen je od Saveznika u trodnevnoj

»bitki naroda« kod Leipziga (16-19. X 1813). Pad je neminovan.

Dana 31. III 1814. Saveznici su zauzeli Pariz, a on je nakon

abdikacije (11. aprila) prognan na otok Elbu. Na franc. prijestolje

vratili su se Burbonci, a Bečki kongres 1814- 15, restaurirao je

legitimistički poredak. Napoleonovim iskrcavanjem u Francuskoj 1.

III 1815. započinje razdoblje njegovih »sto dana«. U trijumfu se

vraća u Pariz i preuzima vlast u zemlji. Ali, snage Engleske i Pruske,

udružene u Sedmu protunapoleonsku koaliciju, u bitki kod Waterlooa

18. VI 1815. razbile su njegovu vojsku. Poslije ponovne abdikacije

(22. VI) predaje se Englezima, koji ga interniraju na otok Svetu

Helenu. Ondje, odrezan od svijeta, on provodi posljednje godine

života u diktiranju svojih memoara.

U hist. razmjerima N. je bio izuzetna pojava. Na raznovrsnim

područjima svoje djelatnosti (vojne, diplomatske, zakonodavno-

upravne) isticao se velikom energijom, neobičnim pamćenjem i

golemom radnom sposobnošću. Na polju ratne vještine pokazao je

svojstva velikog vojskovođe originalnih zamisli. Njegove koncepcije

o strategiji i taktici izvršile su veliki utjecaj na razvoj vojne znanosti

XIX st.

Nezavisno od njegovih osvajačko-diktatorskih ambicija, veliko hist.

značenje njegove epohe leži u tome što je ona pokrenula kapitalne

društvene promjene u svim zemljama koje su se našle pod franc.

okupacijom. Stari evr. poredak iz vremena prije Revolucije i

Napoleona nije se više mogao uspostaviti. Buržoaski duh

Građanskog zakonika, formalna ravnopravnost građana, zamijenili

su stare feudalno-apsolutističke institucije. Međutim, Napoleonova

ekon. politika određena dekretom o Kontinentalnoj blokadi izazvala

je nagli porast cijena (osobito prehrambenih proizvoda), što je teško

pogodilo najšire slojeve i omelo normalni razvoj i djelovanje

buržoazije. Probuđeni nacionalni osjećaj u okupiranim zemljama

teško je podnosio prisutnost osvajačevih armija. Sve je to zbližavalo

plemićku aristokraciju i građanstvo i povećavalo nacionalni otpor

evr. zemalja protiv osvajača. Vlade aristokratske reakcije nastojale

su naći saveznike u širokim građansko-nacionalnim i patriotskim

pokretima, tj. upravo kod onih snaga koje su na prijelomu stoljeća

bile nosioci antifeud. revolucije. Katastrofalni neuspjeh vojne na

Rusiju konačno je okupio sve te snage u sveopćem napadu na

Napoleona 1813-14. i doveo do njegova poraza kod Leipziga. Padom

Napoleona započinje vladavina udružene evr. kontrarevolucije.

Sveta alijansa evr. monarha nastoji restaurirati stari poredak, koliko

god je to moguće, ugušiti evr. demokratsku revoluciju bez obzira u

kojoj se zemlji ona pojavila.-Južnoslav. narodi došli su u dodir s

vladavinom Napoleona poslije mira u Požunu 1805. i mira u

Schönbrunnu 1809, kada su osnovane → Ilirske provincije. Lik

Napoleona bezbroj je puta bio predmet obradbe u književnosti i lik.

umjetnostima, a revoluc. počecima njegove polit. i vojničke karijere

bio je inspiriran i Beethoven prilikom komponiranja svoje III

simfonije; prvotno nazvane Bonaparte, kasnije Eroica. Historijska

literatura o njemu je brojna.