2021

Faillik ve Topluluk:Eletirel Realist Bir ParadigmaDavid HarveyGR

Son yirmi yldr Roy Bhaskar sosyal bilimlerde karlalan en skc sorunlardan birini ele ald. O, deneysel yntemin postmodernizmi etkili bir biimde eletiren felsefi bir savunusunu yapt ve faillikle ilgili kavramlarn natralist sosyal bilimsel aklama biimleriyle nasl bir araya getirilebileceini gsterdi. Eletirel Realizm olarak bilinen felsefi bir perspektiften hareket eden Bhaskar sosyal bilimlerdeki altm yllk hegemonyaya meydan okudu. Eletirel realizm, onun korumas altnda, pozitivizmin tutkulu yolu ve hermeneutik analizlerin kontrolsz kaprisleri arasnda orta bir yol bulmaya alt. Neticede, eletirel realizm, dnyann inat gereklii ve bilim adamlarnn onun hakknda syledikleri arasnda keskin bir ayrm yaparak, yorumcu teorinin ou tuzandan uzak durur. O, ayn zamanda insanlarn, doadaki varlklardan farkl olarak, kendi dnyalarn aktif bir biimde rettikleri gereini gz ard etmeden sosyal bilimlerdeki natralist aklamalar barna basar. Bu slah nc yol zellikle sosyal bilimlerde ho karland, nk bir zamanlar onlarn hegemonik merkezlerini oluturan metodolojik ve ontolojik temeller artk umutsuzca paralanmt. Gerekte, Bhaskar bu paralar bir araya getiren ve onlarn iler bir sorunsal etrafnda sentezlerini yapan ok az kiiden biridir. Bhaskar bu sentez nedeniyle giderek daha fazla sosyal bilimcinin ilgisini ekmitir.

Bu ilgi yeermesi balamnda, eletirel realizmi ele almann ve ona ilikin iki soru sormann uygun zaman olarak grnmektedir. lk olarak, eletirel realizm sosyal bilimleri nerede almaktadr? kinci olarak, sosyal bilimler eletirel realizmin gelecekteki geliimine nasl katkda bulunabilir? Yaznn al blmlerinde ilk soruyu eletirel realizmin temel ilkelerini betimleyerek ve Bhaskarn almasnn eletirel bir sosyoloji ina edecek etkili bir paradigma sunduunu belirterek ele alyorum. Yaznn kalan ksmnda ikinci soruyu ele alacak ve sosyal bilimlerin eletirel realizmin geleceine, onun soyut felsefi kavramlarn yneldii maddi pratik iinde temellendirebilecek somut nermelere dntrerek katkda bulunabileceini ne sreceim.ki soruyu aratrrken de Bhaskarn dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dayal bir dizi ema kullanacam. Her ema Bhaskarn dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin asl felsefi argmanlarndan ayn modelin sosyolojik bir temsiline doru ilerler. Bu yaz, hem somut insan topluluklarnn karlkl yeniden retiminin hem de insan failliin zgrletirici dinamiklerinin bir betimlemesi ile son bulur. Bunun nasl yaplabileceini yaznn kapan blmlerinde gsteriyorum. Burada Bhaskarn dntrmsel toplumsal etkinlik modeli, eletirel bir sosyal psikoloji paradigmas oluturmak iin Georg Simmelin (Etzkorn, 1968: 11-46) kendini yetitirmenin diyalektii zerine yazlaryla sentezlenir. Aslnda, bu yaz kelimenin gerek anlamnda diyalektiktir yani, Bhaskarn felsefi dncesinde biimsel olarak st rtl olan eyi alr ve onu sosyolojik amalarla znde ak klar.I. TRANSENDENTAL REALZM

Eletirel realizm ad Bhaskara ait deildir. O Bhaskarn sosyal bilimler felsefesine katksn anlamak iin temel nemde olan iki terimden alnarak oluturulmutur: transendental realizm ve eletirel natralizm. Transendental realizm Bhaskarn felsefi ontolojisinin temelini oluturur ve kendi realist bilim anlayn gelitirirken kulland argman ifade eder. Eletirel natralizm, aksine, dorudan bir soruya, toplumun gerek bir doa biliminin mmkn olup olmad sorusuna dayanr.Transendental realizm kavram ilk kez Bhaskarn Realist Bir Bilim Felsefesinde kullanlr (1975/1977). Burada o natralist aklamalarn bilimlerde, zellikle deneysel bilimlerde geerliliini gstermeye alr. O argmann Kantn transendental idealist tmevarm erevesinde biimlendirir. Kantn bilimsel bilginin temel kategorilerini yani, insann anlama yetisinin bilimin hakikat iddialarn kantlayabilecek apriori ilkelerini kefettii anmsanacaktr. Kant bu apriori temellendirici noktalar akln bir hilesiyle aratrmaya balar. Yani, Kant David Humeun radikal empirizminin temel doruluunu ve her bilimsel bilginin zorunlu olarak duyusal kesinlik iinde temellendirildii kabuln geici olarak onaylar. Bu noktadan yola kan Kant, yine de, nl epistemolojik dn yapar ve sorar: Dnyaya ilikin duyu-verilerimiz doruysa, tutarl bir duyu-verisi aklamasnn kavramsal olarak mmkn olmas iin apriori kategorilere gerek yok mudur?

Kant apriori doruluu deneyimlerden bamsz bilgiyle ilgilendii iin, onun yntemi transendental tmdengelim biimini alr. Yani, onun kategorik bilgi biimleri tmdengelimi empirik olarak snamay gerektirmez, nk apriori bilgi iddialar sadece mantk kurallarna uygunluu salanarak aktarlabilir. Kiinin kendi transendental tmdengelimini formle ederken totoloji ve elikinin formel tuzaklarndan kanmas yeterlidir. Bu Kantn transendental ynteminin zdr. Kant, bu ncllerden hareketle kendi Kopernik Devrimini balatr ve bilimin tutarl bir aklayc sylem gerekletirmek iin gerek duyduu asgari kategorileri listeleyerek ve sistematik olarak dorulayarak bilimsel yntemi kurtarmaya giriir. Bu yntemin bir sonucu olarak, Kant, bilimsel bilginin bir nesnesini gerekte bilgi olarak nitelemek iin (daha ziyade kar-sezgisel olarak), onun insann anlama yetisinin apriori kategorilerine uymas gerektii, ancak aksinin gerekli olmad sonucuna ular. Kant bu aratrma sonucunda kendi Epistemolojik Dnn Ontolojik Dnyle kar karya getirir. Yani, Bhaskara gre, bilimsel bilginin kategorileri dnyann kat yaplarna uymaldr. Bhaskar, bu dnten yararlanarak, bilimsel bilgi ve praksisin yapsnn (onun ilerleyen, kmlatif doasnn, maddenin yapsnn srekli derinleen nfuzunun ve bizzat maddeye ikin dinamiklerin) bilim adamlarnn madd gerekliin baz apriori zelliklerini belirlemelerini mmkn kldn iddia eder. Bu yzden, dnya gndelik deneyimlerle dorudan ulalamayan bir dizi maddi varlk ve nedensel sreten oluur. Ayrca, bilimsel bilginin yaps ve ilerleyen, kmlatif doas, bu varlklar ve nedensel glerin birbirlerine indirgenemeyen yapsal olarak bamsz baz gereklik dzeyleri oluturacak biimde ontolojik olarak tabakalatklarn gsterir. Dahas, niha tabakalar her dzeyin ona temel tekil eden daha temel tabakada ikin yeniden-retici mekanizmalarn rn olmalar bakmndan, oluumsal gerekliklerdir; ancak, for all that, bu oluumsal tabakalar kesinlikle daha temel tabakalar ve yaplara indirgenemezler. Son olarak, bu tabakalar hiyerarik olarak yaplanm ve ontolojik olarak katmanlam, tarihsel olarak ak sistemler oluturacak biimde gevek bir biimde yuvalanmlardr.Yukardaki szlerden, bilimin aratrd dnyann, gml gleri gndelik deneyimleri retmek iin etkileim halinde olan birok zerk maddi varlk ve retici mekanizmadan meydana geldii sonucu kar. Nedensel gler, karlkl etkileim iindeki varlklar sayesinde, ou kez tarihsel olarak ina edilen, evrimleen takmyldzlar retecek biimde dereceli ritimler iinde ileyen dorusal olmayan geri-beslemeler biimini alrlar. Bu ak, etkileimsel eyler ve olumsal eilimler dnyas bilimsel aratrmann gerek nesnesini oluturur. Ancak, bu etkileimlerin dorusal olmayan doas nedeniyle, doal ortamlardaki nedensellik dikkatli kontroll laboratuar deneylerinde retilen ngrlebilir kalplar nadiren sergiler. Netice olarak, kontroll koullar iinde kefedilen bilimsel yasalar laboratuar dnda sonular ngrmek iin kullanldklarnda, ikinciler kalp-yargl ngrc bir bilimin gerektirdii nedensel dzenlilii nadiren sergilerler. Bhaskar, bu paradoks karsnda, bilim adamlarnn geerli bir bilimsel yasay neyin oluturduu konusunda daha esnek bir tanm benimsemeleri gerektiini ne srer. Yani, dnyann ak doas dikkate alnrsa, kompleks, dinamik sreleri betimleyen nedensel yasalarn olgular-st nermeler yani, eilimsel veya olaslk sonular dili iinde erevelendirilen nermeler biimini almalar gerekir. Bilimsel yasalar normsal ifadeler olarak alan eletirel realizm, sadece deneysel ynteme yeni-bulunan bir gvenirlik vermez, ayn zamanda ak, tarihsel olarak gelien bir sistemler bilimi imknn salamann makulln salar. Bir btn olarak ele alndnda, dnyann yaps ve zerkliiyle ilgili bir dizi transendental tmdengelim Bhaskarn transendental realist ontolojisinin zn oluturur.II. ELETREL NATRALZM

Bhaskar, ikinci temel almas Natralizmin mkn: ada nsan Bilimlerinin Felsef Bir Eletirisinde ([1979]/1989), doa yasalarndan bahsettiimiz gibi toplum ve insan davrannn yasalarndan da sz edip edemeyeceimizi sorar. Cevap olumludur, ancak o sosyal bilimlerin inceleme nesnesinin zel doasn yani, insan failin kendini belirleyici uran ve toplumsal kurumlarn indirgenemezliini dikkate alarak cevabn snrlama gereini duyar. Bu snrl olumlamann sonucu eletirel natralizmdir.Bhaskar, kendi transendental yntemini srdrrken, natralizm savunusuna toplumlar ve insanlar bilgi nesnelerimiz olmay mmkn klabilecek hangi zelliklere sahiplerdir? sorusuyla, balar (1979/1989: 13). Ancak o bu sorunu salt zihinsel dzeyde almak yerine, kendi tutumunu Emile Durkheim, Max Weber ve Peter Bergerin yaklamlarnn ierden bir eletirisiyle gelitirir. O, sadece bylece, kendi Dntrmsel Toplum/Kii Balants Modelini (1979/1989: 31-37) dntrmsel toplumsal etkinlik modeli olarak adlandrd eyin ncs olarak sunar.

ekil 1. Bhaskarn dntrmsel toplum/kii balants modeliToplum/Kii Balants Modeli ekil 1de sunulmutur. emann sol tarafndan baladmzda indirgenemez bir l karmza kar:Toplum Sosyalleme Birey

Yazdaki sonraki btn tartmalarda, ok iaretleri nedensel aklar gstermektedir. Dolaysyla, bu zel dizi Toplumu ve nedensel glerini Birey karsnda betimler yani, Peter Bergerin (1963: 93-121) nsan indeki Toplum olarak adlandrd ve bizim Toplum nsan Yaratr modeli olarak adlandracamz eyi. Bu perspektif gl kurumlarn bireylerin ekillendirilebilir, byk lde tepkisel davranlarn biimlendirmede oynad rol vurgular. Fakat insan faillii ve onun gndelik hayat yeniden retme ve dntrmedeki roln gz ard eden bu model, toplumun belirleyici glerini eyletirme ve esasen bir karlkl retim sreci olan eyde insan failliin roln dikkate almama eilimindedir. Bhaskar bu tek yanl soyutlamay Emile Durkheimn sosyolojisiyle ilikilendirir ve onu Durkheimc Kalp-Yarg olarak niteler (Bhaskar 1979/1989: 31-32).Aksine, emann sa tarafnda ilk dizinin tersi betimlenir. Nedensel oklar tersine evirdiimizde yle bir diziye sahip oluruz.Birey Yeniden-retim/Dnm Toplum

Durkheimc kalp-yargnn aksine, Homo Faberal sahnenin merkezine gelir ve toplumsal faillik/eylem rutin bir biimde toplumu yeniden-reten ve baz durumlarda deitiren bir ey olarak betimlenir. lk lnn aksine, insan emei (hem madd hem de znel uraklarda) aktif, biimlendirici bir etkiye sahiptir. Bu yzden, kurumsal yaplarda insanlarn birbirlerine ve kollektif rnlere ykledikleri anlamlarn izlerini bulmak mmkndr. Tersine evrilen zdeyi nsan Toplumu Yaratr, bylece, Toplum/Kii Balantsnn bu ikinci ann yakalar. Bhaskar iin, onun somut rnei Max Weberin toplumsal eylem teoridir ve bu yzden Weberci Kalp-Yarg olarak adlandrlr. Durkheimc Kalp-Yargda olduu gibi, bu Toplum/Kii Balants okumas da ayn ekilde tek yanldr ve aksi ynde, aslnda ayn lde kusurlu bir okumadr. Durkheimc Kalp-Yarg failliin glerini anlamakta yetersizken, Weberci Kalp-Yarg kar ynde ok daha ileri gider ve insan faillie ak zgllklerin ina derecelerini ar vurgular. Bu yzden, Weberci Kalp-Yargda Durkheimc eyletirmenin yerini mythopoetic radecilik hatas alr.Bu birbirine tamamen kar yarm hakikatlerle alrken, onlar, diyalektik olarak her ikisinin de elikili zlerini koruyan daha st dzeyde bir tamamlayclk iinde bir araya getirmek ou kez imknszdr. Bu tr bir kartlarn birlii eanl olarak sosyalleme ve yeniden-retim/dnmn paradigmatik anlamlarn onlar toplumlar ve bireylerin karlkl olarak birbirlerini yeniden-rettikleri gerekli dolaymlanmalar olarak tanmlayarak dntrecektir. Ve bu, kesinlikle, Bhaskarn yapmaya niyetlendii eydir. Ancak onun, gelitirmeden nce, nerecei alternatif bir diyalektik zm arlamas gerekir. Bhaskar bylece Peter Bergerin (Berger and Luckman, 1966; Berger and Pullberg, 1965) Toplum nsan Yaratr ve nsan Toplumu yaratr zdeyilerini diyalektik olarak yaplandrlm sosyolojik bir btn iinde birletirmeye ynelir.Birlikte alndklarnda, iki zdeyi Bergerin ortak-belirlenim diyalektiinin zn oluturur. Ancak o, bu birliin ilk kez gsterdii kurnazlk kadar Uygunsuz Kartlklar zdeletirmesi tarafndan da lekelenir. Yani, Bhaskar [1979]/1989: 32-35), insan toplumu yaratmasndan daha ziyade toplumun dorudan insan yaratmadna inanr. O toplumun bireyi sadece ve sadece zaten birok toplumsal iliki iinde yer ald srece sosyalletirebileceini syleyerek ierden saldrr. Aksi de dorudur: toplum asla bireysel arzularn dorudan yaplara dnmesi deildir. nsann retken gleri geniletilebilecei ve gerekletirilebilecei yerde zaten aralar gerektirir. Bu yzden, Bergerin diyalektiinde gzden kaan ey, toplum ve insan faillii birletiren arabulucu srelerin greli zerkliidir.Ancak burada bir glk yatar, zira Homo Faber, uyuyan glerini gerekletirmek iin dsal olarak nceden var olan roller, letler, toplumsal uzlamlar ve ideolojiler komplekslerine bamldr. Bu, Homo Faberin, her zaman, kendi retici stratejileri ve niyetlerini eldeki aralarn doasna uydurmak zorunda olduunu gsterir. Ayrca, bu arabulucu aralar daha nce tarihsel dierleri tarafndan gerekletirilen projeler iinde ortaya ktklar iin, onlar zerinde faillik ve toplumun birbirini nasl yeniden-retecei veya dntreceiyle ilgili indirgemez, ou kez ifade edilmemi talepleri empoze ederler. Bu, Marxn tarihin canlnn beynine bir kbus gibi ken l eli benzetmesiyle (Marx, 1969: 15) veya Sartren (1976: 64-70, 318-344) practico-inertle kastettii eydir.Bu direnli sembolik ve maddi aralar, insanlarn dnyaya kendi zel damgalarn vurmak iin adapte olmalar gereken varlk nedenlerini yaratr. Hatta bylece, emeklerimiz son noktas her zaman ak olan oluum halindeki evrimci bir kalp iinde konumlanm tarihsel edimler olduklar iin, daha nceden retilen sonular yeniden retecek hibir garantili retici strateji yoktur. Bu yzden, gemite ayn sonular saysz kere geleneksel olarak yeniden-reten ayn arasal rejimin, aniden, kontrolden kan, ou kez anomik ilikiler durumu iinde meydana geldii hzl ate bir dnm alayanna sebep olabilir. Mevcut dorusal olmayan dinamikler dilinden yararlanarak, tarihsel olarak derinlerde gml kltrel ve toplumsal yeniden-retim sreleri doas gerei karlkl koullara hassas bir bamlla sahiptir. Bu yzden, belirli uygun koullar altnda, bu hassaslk ou kez tekrara dayal olarak genileyebilen retken girdilerde (veya onlarn dizililerinde) kk hatalar veya sapmalara izin verir, bu yzden, iyi snanm stratejiler veya geleneksel teknikler zamanla kkten farkl sonular retebilir. Sylemeye gerek yok ki, sonularn bu ngrlemez, sonularn patika bamll Bjaskarn modelini oluturan l iinde kesin olmayan bir belirsizlik ve olumsallk katar.Bylece Berger Durkheimc ve Weberci kalp-yarglar bir araya getirmeye yaknlar, ancak o, son analizde, bu arabulucu yaplara yeterince zerklik tanmaz ve bylece diyalektik kartlklar birbirleri iinde ker. Bu, Bhaskarn uygunsuz zdeletirme sulamasnn temelini oluturur ve o, Bergerin aklamalarn konumlandrdktan sonra kendi diyalektik anlayn ina etmeye devam eder. Onu kalemi altnda, ekil 1deki l nsan, Toplum ve onlarn dolayml toplumsal ilikileri kompleks bir yeniden-retici dinamik iindeki ontolojik olarak indirgenemez uraklar haline gelir. Bhaskar bu konuda yle yazar:

Yine de, toplumun insan etkinlii olmadan var olamayacan, bu yzden eyletirmenin bir hata olarak srdn sylemek dorudur. Ve yine, bu tr etkinliin ona katlan failler yaptklar ey konusunda bir anlaya sahip olmadklarnda ortaya kamayacan sylemek dorudur. Ancak artk, faillerin onu yarattklarn sylemek doru deildir (kukusuz bu hermeneutik gelenein bir katksdr). Daha dorusu, u sylenmelidir: onlar etkinlii yeniden-retir veya deitirirler. Yani, toplum her zaman nceden oluturulmusa, somut bir insan praxis veya, hounuza gidecekse, nesneletirme edimi sadece onu deitirebilir; ve bu tr edimler topluluu onu srdrr veya deitirir. Toplum onlarn etkinliinin rn deildir (ayrca, bana gre, insan eylemi onun tarafndan tamamen belirlenmekten daha fazla bir eydir). Toplum, bylece, bireylerin karsnda onlarn asla yapmadklar bir ey olarak durur, ancak sadece onlarn etkinlikleri sayesinde var olur.O halde, toplum bireyden nce varsa nesneletirme ok farkl bir anlam kazanr. Zira, bilinli insan etkinlii verili nesneler zerinde almay ierir ve onlarn yokluunda var olduu dnlemez. Bir anlk dnme bunun niin byle olmas gerektiini gsterir. Zira tm etkinlik toplumsal formlarn nceden mevcudiyetini gerektirir. Nitekim, syleme, yapma ve etmenin insan failliin karakteristik kipleri olduunu hatrlayn. nsanlar mevcut iletiim aralarn kullanmadan iletiim kuramaz, nceden oluturulmu materyalleri kullanmadan retemez veya dier baka ortamlarda eyleyemezler. Konumak dili, yapmak materyalleri, eylem koullar, faillik kaynaklar, etkinlik kurallar gerektirir. Kendiliindenlik bile, kendi gerekli koulu olarak, kendiliinden edimin gerekletirilebilecei bir toplumsal formun (veya aracn) nceden mevcudiyetini gerektirir. Bu yzden, nasl toplumsal bireysele indirgenemiyorsa (ve onun rn deilse), ayn lde toplum da bir insan ediminin gerekli bir kouludur.O halde, toplumsal formlarn zorunlu nceden mevcudiyeti tipik olarak toplum/kii balants tartmasn biimlendiren anlaytan kkten farkl bir yaklam gerektirir. O esasen Aristotelesi bir anlay, ileyen bir heykeltral, materyali ve ulaabilecei aralar biimlendiren bir paradigmay gsterir. Bunu dntrmsel toplumsal etkinlik modeli olarak adlandryorum Aristotelesi bir terimi kullanrsak, bylece, her retici etkinlik srecinde materyal kadar etkin neden de gereklidir. Ve Marx takiben, toplumsal etkinlik analitik olarak retimi ieren, yani maddi nedeni srdren (ve bu nedenle srdrlen), bu maddi nedenlerin dnmn gerektiren bir sre olarak alnabilir. O halde, Durkheim izlersek, toplum insan eyleminin maddi nedenlerini salayan ve, Weberi izlersek, onu eyletirmeyi reddeden bir ey olarak alndnda, hem toplumun hem de insan praxisin ikili bir karaktere sahip olduunu grmek kolaylar. Toplum hem her zaman mevcut bir koul (maddi neden) hem de insan failliin srekli olarak yeniden retilen bir rndr. Ve praxis hem alma, yani bilinli retim, hem de retim koullarnn (genelde bilinsiz) yeniden-retimi, yani toplumdur. lkinden yapnn ikilii ve ikincisinden praxisin ikilii olarak sz edilebilir (Bhaskar [1979]/1989: 33-35).Yapnn ikilii ve praxisin ikilii Bhaskarn almasnda giderek temel bir rol oynar, zira onlar insan faillik ve toplumun srekli yenilendii iki srecin farkllkta birliine indirgenemezliini somutlatrr.Bhaskar kendi Dntrmsel Toplum/Kii Balants Modelinin diyalektik yapsn ortaya koyduktan sonra natralist sosyolojik aklamalar zerindeki snrll yle sralar:Olas bir natralizm zerindeki baz ontolojik snrllklar, (aada gsterilecei gibi) toplumun bal bana bir gereklik olduu kabul altnda, dorudan bu oluumsal zelliklerden elde edilebilir:1. Toplumsal yaplar, doal yaplardan farkl olarak, dzenledikleri etkinliklerden bamsz olarak var olmazlar.

2. Toplumsal yaplar, doal yaplardan farkl olarak, faillerin kendi etkinliklerinde yaptklar eyler hakkndaki dncelerinden bamsz olarak var olmazlar.

3. Toplumsal yaplar, doal yaplardan farkl olarak, sadece nispeten kalcdrlar (bu yzden, onlarn temelini oluturan eilimler zamansal-meknsal deimezler anlamnda evrensel olmayabilir).

Btn bunlar, doa bilimleri ve sosyal bilimler rneinde, muhtemel bilgi nesnelerindeki gerek farkllklar gsterir (Bhaskar 1979/1989: 38).Bhaskar bu istisnay bamllklar olarak adlandrr ve bu yzden sosyal bilimlerdeki natralist aklamalardan (1) etkinlik-baml (2) balam-baml ve (3) mekn-zaman baml olarak sz eder.Bunlardan ilki, etkinlik-baml aklamalar, sosyolojik olgular arasnda gzlenen yasa-benzeri nedensel diziliin, doa yasalarndakinden farkl olarak, ou kez gndelik davranlarn dzenleyen aktrlerin etkinliklerinden etkilendiini vurgular. Bu yzden, kurumsal formasyonlar iinde stratejik statler ve rolleri igal eden toplumsal failler/aktrler kurumsal basknn gerek aralardr. Kurumlarn sadece bu tr aktrlerle ilemesi bakmndan, kurumsal kstlaycln etkililii byk lde onlarn iradi etkinliklerini bir fonksiyonudur. Gerekte, rol performansnda bu iradi serbestlik alan sadece kurumsal statler ve rollerin yapsal belirlenimsizlii olarak terimletirebileceimiz ey nedeniyle mmkndr. Bir aktr belirli bir stat ve rol beklentileri setine uygun biimde davrandnda, onun her rnekte bu rol oluturan veya snrlayan btn boyutlar zorunlu olarak ortaya koymasna veya sergilemesine gerek yoktur. Gerekte, rol yklenen kii, belirli snrlar iinde, o anki pratik gerekleri karlamak iin, (resm olarak emredilen davrann baz yanlarna uyarken, rol performansnn dier yanlarn dikkate almadan veya hesaba katmadan) performansn ekillendirmekte zgrdr. Kukusuz, bu davransal seicilik bireysel davranta ok geni bir durumsal veya zamansal eitlilik yaratr. Bu iradi hamleler, kurumsal zorlamalara pratik itaatin snrlar iinde kalrken, yine de natralist bir biimde erevelenmi nedensel yasalarn gerektirdii nedensel tutarlla sarlardr. Bu yapsal belirlenimsizlik failliin ikin zgrl ile toplumun gndelik kurumsal yeniden-retimindeki tutarllk talebi arasnda dolaymlanr. Bu ontolojik belirlenimsizlik tipinin bir rnei G. William Donhoff (1998) tarafndan farkl toplumsal-tarihsel balamlarda gcn nasl ilediini lme konusundaki metodolojik tavsiyesinde tartlr:

Aratrmann amalar bakmndan, g bir kollektivitenin temel bir nitelii veya zellii olarak dnlebilir. O, herhangi bir toplumsal zellikte olduu gibi, kendisiyle ilikili bir dizi gsterge veya iaretle llebilir. Bu, onun gstergelerin her birinde zorunlu olarak ortaya kmas ve bu zellii her zaman sergilemesi anlamna gelmez. G ve ahlk gibi sosyolojik kavramlar zerinde bu dnme biimi sosyal psikolog Paul Lazarsfeld tarafndan gelitirilmitir o, her bir rnekte, varl sadece bir dizi tehisi gsterge araclyla karsanabilecek, farkl koullar altnda gleri deien temel bir kavramdr. !Eer bir grup gl ise, gcn belirli gstergelerinin bulunmas beklenmelidir (Domhoff, 1998: 18-19).kinci bamllk tr kavram bamllk, kurumsal programlarn dzenli olarak icras ve yeniden retiminin tekil aktrlerin kurumsal gndemleri ne kadar ustaca yorumladklarna ve yerine getirdiklerine bal olduunu vurgular. Bu yzden, toplumun kiisel davran snrlama gc asla otomatik deildir. Aksine, bu g toplumu oluturan aktrlerin kurumsal statler ve niyetleri nasl yorumladklarna baldr. Bu balamda, iyi bilinen olgular durumun tanm, kendini dorulayan kehanet ve somut etkileim ortamlarnda dramaturg pazarlk natralist aklamalarn bireysel failliin greli zerkliini dikkate almasn gerektirir.Son olarak, toplumsal yaplar, doal yaplardan farkl olarak, geriye doru ilemeden gelien takmyldzlardr. Bu srekli olarak oluan komplekslik ve insan mdahalesinin bu sreler iinde oynad rol nedeniyle, gler her zaman srekli ayn biimde uygulanamaz. Ayn zamanda, toplumsal yaplar ve kurumlar zaman-baml takmyldzlardr yani, onlar kendilerine ait evrimsel yaam tarihlerine sahiplerdir; onlar doarlar, zamansal geliim ve ykm dnglerine tbilerdir ve nihayetinde tarihin p tenekesine atlrlar. Her iki durumda da, ksa ve uzun dnemde, toplumsal kurumlar belirli bir yer ve zamanda insan davrann etkileme yeteneklerinde mekn-zaman bamldrlar.zetle, Bhaskarn sralad bamllk biiminin dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin ontolojik dzeyine karlk geldii grlebilir: mekna-zamana bamllk global genel toplumsal olgularn natralist aklamalarn snrlar; benzer ekilde, kavram-bamllk kurumsal hayatn yeniden retiminde failliin srekli rolnn determinist aklamalarn ina ederken natralist paradigmalarn kullanmn snrlar; ve son olarak, etkinlik bamllk, somut yeniden-retici veya dntrc etkinlikler iine girdiimizde statler ve rollerin alt-belirlenmi doas olarak adlandrdmz eyi belirler. Ve, sz edilen bu bamllk mtereken ilemeye baladnda, natralist aklamalarn sosyal bilimlerde hakl olarak konulandrlabilecei snrlar belirler.Bu ontolojik istisnalar, ayrca, insan ve toplum hakknda bilimsel aklamalar yaplrken geleneksel olarak kullanlan metodolojilerin uygunluklarn seici biimde deitirir. Akas, pozitivist metodoloji ve onun tm sesle onaylanmas, eer yasa-benzeri ifadeler gvenilir kalacaksa, yukarda sz edilen bamllklar dikkate alnarak deitirilmelidir. Dolaysyla, bu bamllklar bu tr yasalarn, deimez, evrensel olarak geerli ngrler biimini deil, eilim-belirten nermeler biimini almaldr. Aksine, bu bamllklar sadece aratrma hipotezleri ve sosyal bilimsel aklamalar formle etmekte kullanlabilecek bir ereve oluturuyorlarsa, sonu kurumsal hayatn greli zerkliinin izlerini yok edilmesinden baka bir ey olmayacaktr. Bu tr rneklerde, bilim adamnn rol durumsal rneklerin eletirel bir szgeten geirmeden kataloglanmasyla snrl kalacaktr ancak bu tr bir hermeneutik tekillikler bilimi gerekte bir bilim deildir.III. DYALEKTK ELETREL REALZM VEDNTRMSEL TOPLUMSAL ETKNLK MODEL

Bhaskar kendi felsefesinin geliimini iki evreye ayrr: ilki 1975-1993 yllar arasnda yer alr ve transendental realizm ve eletirel realizmi kapsar. Onun bu dnemdeki temel yaynlar yle sralanabilir: Realist Bir Bilim Teorisi (1975/1997); Natralizmin mkn (1979/1998) ve Bilimsel Realizm ve nsann zgrlemesi (1986). kinci evre Diyalektik: zgrln Nabz At (1993) ve bir yl sonra yaynlanan Platon vd.: Felsefenin Problemleri ve zmleri (1994) adl almalar ierir. Bhaskar bu ikinci dnemde artk Diyalektik Eletirel Realizm olarak adlandrd bir felsefeyi aklamaya giriir. Kukusuz, ikincisinin sistematik olarak ilkine ynelmesi ve onu zmsemeye yapmaya almas bakmndan iki evre arasnda grnr bir sreklilik vardr. Bu projenin doas Dntrmsel Toplum/Kii Balants Modelinin dntrmsel toplumsal etkinlik modelini retmek iin yeniden yaplandrlma biiminde aktr (1986: 103-223; 1993: 152-203; 1994: 89-114).ekil 2deki dntrmsel toplumsal etkinlik modeli ekil 1deki Kii/Toplum Balants Modeliyle karlatrldnda, Bhaskarn ilkindeki l yapy koruduu grlr. Fakat llerin unsurlar deiir ve bylece dntrmsel toplumsal etkinlik modeli artk aka organik bir karakter sergiler. Bu yzden, Toplumsal Yapnn yerini Durkheimc Toplum ve failliin yerini Weberci Birey alr. Bhaskarn faillik anlay dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin gelitirilmesi bakmndan temel nemdedir. Bhaskara gre,Faillik en basit biimde niyetli nedensellik veya sre iinde somutlaan bir ilikiler durumunda ortaya kan, st-belirlenmedii srece ortaya kmayacak, hatta ona yol aan reel nedenler rutinletiinde, bilinsiz, oul, elikili ve/veya daha eski olacak (bunlara gecikmi, ertelenmi, uzun sre ncekiler de dhildir) bir ey olarak tanmlanabilir (Bhaskar, 1994: 100).Bhaskarn faillik anlay, insan davran aklamalarnda animizmin bir belirtisini sergileyen davran ve yapsalc eilimlerden farkl olarak, sadece insanlara isel olarak gerekeler tarafndan gdlenme kapasitesi yani, sembolik olarak formle edilen, benlik ynelimli niyetsellikler veya eyleme gdleri atfeder. Failliin maddi temellerini yadsmazken, onun z yine de oluumsal karakterinde yatar. Her eyden nce, faillik kiilerin mevcut ilikiler durumunu deitirme kapasitesini ve ierim gerei, failliin kendini refleksif olarak dntrme kapasitesini gsterir.

ekil 2. Bhaskarn dntrmsel toplumsal etkinlik modelinde toplumsal yap/faillik ilikisinin eletirel realist yorumu.Bhaskardaki bamllk tr ile onun insan faillik anlay arasndaki kavramsal sreklilik, yukarda faillie yklenen zelliklerin sosyal bilimlerde natralist aklamann snrlarn tartrken bavurduu tavsiyesinin somut bir zeti olmalar bakmndan aktr. Faillik, gerekte, bu bamlln rtmesinde yatar. Bhaskarn yazda vermek istedii mesajdr udur:Toplum insan failliin (Giddensn terminolojisini kullanrsak, yapnn ikiliinin) koulu ve sonucu, insan faillik de toplumun retimi ve yeniden-retiminin (veya dnmnn) koulu ve sonucudur (failliin ikilii) Bu anlayn [madd nedensellik olarak faillik anlaynn) kalbinde mevcudun dntrc olumsuzlamas olarak (bir yemek piirmek, bisiklete binmek) insan faillik veya praxis fikri yatar; ve ayn anda, hem praksisin temel koullar tarafndan mmkn klnma ve kstlanma hem de bu koullarn yeniden retilmesi veya dntrlmesi olarak, bylece, bu koullar etkinlik-baml veya otopoietik, kavramlatrlm (kavram baml ancak tamamen deil) ve corafya-tarih baml (ve bylece mmkn dnm nesneleridir) (Bhaskar, 1994: 92-93).Diyalektik olarak erevelendiinde, ekil 2deki unsurlar birbirlerine nfuz eden realiteler haline gelir, bylece faillik ve yap nihayetinde tek bir toplumsal gerekliin iki uran temsil eder. Benzer ekilde, ikili dolaymlar mmkn klma/kstlama ve retim/dntrme yap ve failliin birbirlerini karlkl olarak yeniden-rettikleri ve dntrdkleri zorunlu eksenler haline gelir. Bu yzden, toplumsal yap, faillii sadece kendi dzenli gndelik retiminin temellerini oluturmas bakmndan deil, ayn zamanda insan bizzat toplumsal yapy yeniden retebilecei ve dntrebilecei birok farkl alternatif strateji ve eylemi snrlandrmas bakmndan biimlendirir. Tam tersine, faillik, nihayetinde toplumsal yapy ve toplumsaln maddi temellerini retmesi bakmndan, bireysel dnmle ilgili onun gelecek projelerini kstlayan ve mmkn klan muhtemel toplumsal konfigrasyonlar alann yeniden retir.Olumsuz bir tarzda ifade edilirse, toplumsal yaplar sosyalleme mekanizmalar sayesinde kendi yeniden-retimlerinin/supsedencenin temellerini olutururlar. Yani, toplumsal yaplar insan faillie onun yeniden retilecei veya olumsuzlanaca maddi ve entelektel donanm salarlar. Beraberinde, faillik, yani bizzat toplumsal yapnn uzun bir gemi dntrc olumsuzlamalar zincirinin cisimlemi hali toplumsal yapnn yeniden retilmesi veya dntrlmesiyle kendi kapasitelerinin gelecekteki koullarn deitirir. Bu kendini olumsuzlama ve dntrme kaynaklar, ayrca, Bhaskarn dntrmsel toplumsal etkinlik modelinde Marksist toplumsal ilikiler veya Bhaskarn ifadesiyle, durumsal pratikler araclyla ilerler:tm toplumsal hayat bir toplumsal ilikiler a iinde cisimleir. Bu durum insan failliin sregelen bir etkinlik olmas iin toplumdan kartld zihinsel edimle gsterilebilir. Bizim braktmz ey, insan faillerin igal ettikleri, iinde yer aldklar, yeniden rettikleri veya dntrdkleri farkllam ve sresel olarak deien, insani praksisin iinde yer ald (deien) toplumsal ilikiler sistemini tanmlayan yap ve failliin ikili eklemlenme noktalardr. Burada ayrca, ilikisel modelde, her iki ynde indirgemeci k nleyen bir bolua-sahip-bir ikilik resmine sahibiz (Bhaskar, 1994: 93). Bu yzden, soyut ikili eklemlenme noktalarnn temel rolne sadece nceki Kii/Toplum Balants Modelinde konum-pratikler eksenine kabaca deinilir. Neticede, Bhaskar artk zne-nesne etkileimi konusunda diyalektik bir balant anlay salar. Gerekte, eletirel realist sosyolojik paradigmalar tamamen kavramak iin gereken tm ey, teorik toplumsal yap soyutlamalar, insan failliin ve durumsal pratiklerin bizzat gndelik hayat iinde insanlar ve maddi doann karlkl etkileiminin sergilendii maddi cisimlemelerdir. Bu maddi cisimlemeler Bhaskarn mekn ve zaman ritmikleri ve corafi-tarihsel materyalizm tartmalarnda ele alnr.IV. MEKNSAL-ZAMANSAL RTMKLER VE CORAF-TARH

Biraz duralm ve stok alalm. Son haliyle dntrmsel toplumsal etkinlik modeli, hem basit yeniden-retim an hem de geniletilmi dnm an iinde, genel toplumsal yeniden retimle ilgili belirli vazgeilmez unsurlar ve sreleri belirlemenin kesinlikle formel bir aracdr. Dntrmsel toplumsal etkinlik modeli akn bir biimde, genel toplumsal yeniden retimin dinamiklerini felsefi olarak gstermek iin gerekli bir dizi biimsel kavramsal imknn belirleyecek uygun bir felsefi ontolojinin haritasn kartr. Ancak dntrmsel toplumsal etkinlik modeli henz uygun sosyolojik bir paradigmann ina edilebilecei bir bilimsel ontoloji deildir. Yani, Bhaskarn dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin l yaplarna referansla ikili eklemlenme noktalar olarak yorumladm ey soyut bir durumsal-pratikler sistemine eklenir. Faillik, kesinlikle insan faillik olsa da, henz somut bir kltrel gelenekler seti iinde ve fiilen var olan bir topluluun madd ve ekolojik snrlar iinde ileyen tarihsel olarak cisimlemi bir faillik deildir. Ayns toplumsal yap iin de sylenebilir: o formel bir diyalektik sosyal bilim imkn salayabilir, ancak tarihsel ve maddi adan donanml deildir. Ancak bu olumsallklar, birbirine bal kavramlar olan meknsal-zamansal ritimler ve coraf-tarihsel sreler dhil edilerek zmlenebilir.Meknsal-zamansal ritimlerin dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil edilmesi Bhaskarn almasna bir d-deeri sokmamda temel nemde bir geii gsterir. lk kez iin, dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin transendental amalar onlarn daha pratik sosyolojik kullanmlarndan aka ayrt edilebilir. Analitik biimciliklerden toplumsal uzay ve toplumsal zaman iindeki somut srelere gei imkn Bhaskarn meknsal-zamansal tanmnda rtk olarak yer alr:Meknsallk-zamansallk (a) bir gnderimsel a, (b) bir l, (c) bir dizi ilk bakta karlkl dlayc iliki, (d) muhtemelen kendi nedensel glerine sahip, potansiyel olarak oluumsal bir zellik ve (e) genel olarak entropik bir sre olarak beli karaktere sahiptir Meknsallk-zamansallklar ok sayda, uzatlm, paral, rten, elikili vb. olabilir. Bir sre olarak, nedensellik tipik olarak znde hem meknsallar hem zamansallar. Ancak hem zamansal ve meknsal balamndan koparma ve bu balamn oluumu, hem de tersi mmkndr ve dnyamz iinde somutlar (Bhaskar, 1993: 403-404).Burada zaman ve meknn sadece gerek varlklar iinde ve doal srelerin tarihsel ak iinde gml olduklarnda anlaml olan meknsal-zamansal erevelerin materyalist bir tanmna benzer bir eye yaklarz. zetle, meknsallk-zamansallk Newtoncu klsik uzay ve zaman erevesinden farkldr, nk ilki maddi sreler ve yaplara ayrlamaz biimde gml olan bir kipliktir. Bu birleik uzay, zaman ve nedensel eylem alannn dinamik fark Bhaskarn ritim kavramnda bulunur. Ona gre, bir ritim:Aslnda kendi nedensel glerini takip edebilen bir yap veya eyin nedensel etkililiini uygulamay ieren gergin meknsallatrma sreci[dir]. [Ritmik] diyalektik iindeki mekan, zaman ve nedensellik lsnn [semboliidir] (Bhaskar, 1994: 257-258).Yapsal olarak, ritmik kavram, elementleri zetlerinden daha byk bir gereklik oluturacak tarzda etkileen kompleks bir biimde katmanlam bir btnle iaret eder. Dinamik olarak bir ritmik bir ey olduu kadar sistemli bir aktr. Ritmikler ak halindeyken meknsal ve zamansal olarak ayn zamanda nedensel bir btn iinde kaynaan (yani, ritim birbirini izleyen glerin totalletirici bir beklenmedik gler topluluu haline nasl geldii) bir varlklar ve sreler takmyldz olarak farkllarlar. Klsik Newtoncu bir takmyldzdan daha fazla bir ey olsa bile, bir durumun ritmii lokal bir maddi eyler takmyldzn ve onlarn dinamik btnlemesini karlkl nedenler ve sonular iinde organize eden nedensel karlkllklar barndrr.Meknsal-zamansal ritmiklerin dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil edilmesiyle, yap ve failliin karlkl retimi tersine evrilemez bir zamansal karakter kazanr. Bu tersinemezlik ayrca onun analitiini geniletmemizi mmkn klar, bylece patika-baml toplumsal gelime ihtimali sahnenin merkezine girebilir. Etki alanndaki bu genileme corafi tarihsel materyalizmin dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil edilmesinin yolunu aar. Yani, Kiisel failliin somut sosyolojik ayrntlarn dntrmsel toplumsal etkinlik modelinde rtk haldeki corafi-tarihsel ihtimalleri belirleyerek analiz edebiliriz. Bu yzden, tarihsel olarak konumlanm bireylerin kendi gndelik maddi mevcudiyetlerini yeniden retirkenki ibirliki mcadelesi artk dntrmsel toplumsal etkinlik modeline uygun bir biimde dhil edilebilir. Ve corafi-tarihsel ritmikleri dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil ettiimizde,tr varlk olarak geliimlerinde, insanlarn kendi doal (fiziksel) varlklarnn retim ve yeniden retim tarzna veya daha genelde emek srecine nedensel ncelik merkezi fikrinin ieklendirdii bir aratrma program [oluturabiliriz] (1994: 101).

Bu basit pasajda Marxn yansmalar grlr. Gerekte, Bhaskarn oluumsal materyalist ontolojisi ile Bat Marksizmi arasnda bir yaknlama ihtimali onun almasna nfuz eder. Bu zellikle Bhaskar corafi-tarihsel srelerin dinamiklerini ve kendini olumsuzlayc dinamii tanmladnda aktr:

corafi-tarihsel adan zel diyalektik elikiler bir toplumsal formu ve/veya krizleri daha sonra ortaya kmasna yardmc olduklar dnm sreci iinde zme kavuan kendi geliimi srasnda varlk kazanrlar. [Corafi-tarihsel elikiler] bir gcn (F) kendisini bizzat reteme eiliminde olacak biimde iledii veya bizzat bir zeminden, yani eanl olarak veya daha sonradan kar dengeleyici bir g (F) reten, bir toplumsal formdan (S) kaynaklanan koullarn rn olan bamsz olmayan kkenlerin glerini ierir (kendi zeminini oluturan Fyi ve/veya toplumsal formu engelleme, ykma, ama veya dntrme, yani onlar kkten olumsuzlama eilimindeki). Bu corafi-tarihsel adan spesifik elikilerin somut rnekleri retici gler ve retim ilikileri arasnda ve zellikle ilikilerin giderek toplumsallaan doas ve glerin tanmsal olarak zel karakteri arasnda ortaya kan elikilerdir. Bu ritmik elikiler Marxta rnein, cretli emek ve sermaye arasnda, veya metalarn kullanm deeri ve deiim deeri arasndaki onlarn imknlarnn koullarn ab inito salayan [yapsal eliki olarak] temellendirilir (Bhaskar, 1993: 20).Tekrarlanan diyalektik hareketler dizileri imgesi bir toplumsal uran bir bakas tarafndan ilerleyici anlamda olumsuzlanmasna yani, yani her alttaki yapnn kompleks, ontolojik olarak katmanl bir sistem retmek iin ncekinin madd elikileri zerine kurulmasna iaret eder. Ve, tm negatif diyalektiklerde olduu gibi, yaplar srekli olarak yklr ve yerlerine, sadece onlar ykarak ve st-aarak yeni konfigrasyonlar geer. Hegelci ierimler iinde zengin bir anlat tarzndan yararlanan, Bhaskarn materyalist coraf-tarihsel diyalektii diyalektik bir sosyoloji iin de ayn lde uygundur.

Bhaskarn meknsal-zamansal ritmiin birlii ve onun coraf-tarihsel materyaller iinde ifadesi postlas balamnda, soyut zamann tekrarlanamaz toplumsal zamana dnm zorunlu olarak meknn ve onun coraf-tarihsel ritminin dntrmsel toplumsal etkinlik modeline uyma biiminde bir deiimi gerektirir. Uzay artk, burada iinde yatan eyin bir fonksiyonu olarak grlmesi bakmndan, toplumsal olarak temel, lokallemi bir karakter kazanr. Bundan sonra artk, meknsal referans ereveleri ontolojik olarak katmanlam toplumsal uzaylar imknn ierecektir. Zaman rneinde olduu gibi, dntrmsel toplumsal etkinlik modeli artk uzay etkileimsel ieriine ve zamansal tabaka-grafiine gre yeniden tanmlayacak geniletilmi olaslklar seti ierir, bylece lokal tarih kadar global tarih, lokal ekolojiler kadar global ekoloji ve lokal toplumsal kurumlar kadar tarihsel olarak konumlanm toplumlar arasnda ayrmlar yapabiliriz.

Ritmii ve coraf tarihi dntrmsel toplumsal etkinlik modeline katmann nemi ekil 3de gsterilmektedir. Bhaskarn terminolojisinin ounu yani, Birey, Toplum, Sosyalleme ve Yeniden retim-Dnm terimlerini alkoyarken, anlamlar zamanla coraf-tarihsel geliime uyarlamak iin geniletilmitir. rnein, Sosyallemeyle ilikili durumsal-pratikler ve onlarn uzun dnemli etkileri sosyal kontrol mekanizmalarn ierecek biimde geniletilebilir. Bu grnte kk ekleme sadece sosyallemeyi oluturan tam donanml incelikli mekanizmalar anmsatc olarak hizmet etmez, ayn zamanda sosyallemenin etkilerinin ou kiinin hayat aknda pekitirilmesi ve yeniden canlandrlmas gerekir. Bu yzden, hem sosyalleme hem sosyal kontrol davrann kalc toplumsal basklarn sosyal psikolojisiyle periyodik olarak yeniden canlandrlmas ihtimalini ierecek biimde geniletilmelidir (Rommetveit, 1965).

ekil 3. Bhaskarn corafi-tarihsel ritmii ve toplumsal dnm srecinin fail-baml doasn vurgulayan dntrmsel modeli.ekil 3e bir baka bak/inceleme dntrmsel toplumsal etkinlik modelinde ikinci bir temel revizyonu gsterir. lk balardaki Toplum/Kii Balants Modelinin Durkheimc ve Weberci Kalp-Yarglar arasnda belirlenmemi bir balanty gsteren bir dizi kesik izgi ierdiini hatrlayn. Bu balant tarz dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin uygun biimde dhil edilmesiyle deimez. Bununla beraber, meknsal-zamansal ritimlerin dhil olmas dntrmsel toplumsal etkinlik modelinde temel bir deiiklii gerektirir. ekil 3 artk nedensel olarak tarihsel ve biyografik olumsallk dolaymlar ile balantldr. Ayrca, bu tekrarlanamaz zaman izgisinin dhil olmasyla dntrmsel toplumsal etkinlik modelindeki dier unsurlarn da deitirilmesi gerekir. ekil 3teki, balangta Birey olarak adlandrlan iki hcre artk amlanan biyografik geliimin farkl uraklar haline gelir. Bu farkllk iindeki biyografik kimlik alt-iaretle gsterilir: Toplumsal Etkileimin rn Olarak BireyT1 failin bir ilk evredeki (Zaman1) olumsal geliimini gsterirken, Toplumsal Bakmdan zerk Fail Olarak BireyT2 ayn kiiyi bir sonraki olu evresinde (Zaman2) gsterir. Benzer ekilde, Toplum olarak ifade edilen hcrelerde bir alt-iaretin kullanlmas genel toplumsal gelimenin tarihsel uraklarn gsterir. Bir ilk koullar seti ToplumT1, biiminde gsterilirken, ToplumT2 bir sonraki evrimci uraa iaret eder. Bu iki deiiklikle birlikte, dntrmsel toplumsal etkinlik modeli maddi sreler ve kurumsal deiimlerin tekrarlanamaz bir tarihsel ak iine yerletirilir.Mevcut haliyle dntrmsel toplumsal etkinlik modeli aktif insan failliin baka sosyolojik ierimlerini de araya katar. Bhaskarn dnce izgisi izlenirse, faillik rtk bir dalizme sahiptir. Nitekim, Toplumsal Etkileimin rn Olarak BireyT1 tekrarlanamaz yapsal kstlamalar ve sregelen toplumsal etkileim biimleri tarafndan koullandrlr. Unsur Toplumsal Olarak Konumlanm zerk Fail Olarak BireyT2 irad kapasitelere sahiptir, bylece kii biyografik bakmdan benlik-ynelimli eyleme veya dierleriyle toplumsal olarak yeniliki ibirliine katlmaya hazrdr.zetle, dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin ekil 3de betimlenen yeniden-retici dinamikleri geniletilmi bir ara-bulucu mekanizmalar tarafndan dzenlenir: nceki ikisi ezamanl ve sresel bir doaya sahipken, artk eklediimiz ikisi toplumsal zamann gelimesel etkilerinin tekrarlanamazlnda temellendirilir. Tarih ve biyografinin ezamanl dolaymlanmalar dorudan meknsal-zamansal ritimlerin totalletirici mantndan ve toplumlarn kendilerini madd ve kltrel olarak organize etikleri coraf-tarihsel inalarndan gelir. Dolaymlanmalar maddi hayatn ritmi ve onun gndelik retimi iinde temellenirken, tarih ve biyografi aratrma paradigmasnn gerekli unsurlar olarak alnmaldr. Yani, onlar Bhaskarn durumsal-pratikler olarak tahsis ettii ayn ontolojik statde deerlendirilmelidir.Dntrmsel toplumsal etkinlik modeli, tarih ve biyografinin tekrarlanamaz parametrelerini toplumsal hayatn ontolojik gerekleri olarak alarak, Stephan J. Gouldun (1989: 45-52) tarihsel olumsallk olarak adlandrd meknsal-zamansal evrim tipinin olaslklarn barndrr. Bu koullar altda, toplum, temel adaptasyon baars kendi evrimci baarsnn gelecekte mzakeresinin temellerini oluturarak yeni kazanlan istikrar zayflatan diyalektik bir biimde dzenlenmi, kompleks bir adaptasyon sistemi haline gelir.

Bu yzden, sosyal sistem adaptasyon ve geici bir i denge kazanrken, sahne sistemin olumsuzlanmas ve geliimine hazrlanr. Bu sregelen diyalektik hareket kaos teorisyenlerinin uzunca sredir denge-sistemlerinden-uzaklama olarak adlandrdklar eyin zn oluturur. Son olarak, biyografi ve tarih dolaymlarnn dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil olmasyla, insan faillik ve toplumun birbirlerinin gizli imknlarn yeniden retici bir biimde ortaya kartan maddi balam tamamen ifade eden bir sosyolojik paradigmaya daha da yaklarz. Bu karlkl somutun diyalektiini kavramak iin gereken tm ey, faillik ve toplumu dorudan ilikilendiren toplum dolayml dinamiklerin sosyal psikolojik bir belirleniidir. Bu nedenle ilk nce Georg Simmelin almasna bakacaz.V. SIMMELC DYALEKTK: FALLK, TOPLUM VE BENLK VE

TOPLUMUN KARILIKLI YENDEN-RETM

Simmelin yeni-Kantln Bhaskarn diyalektik eletirel realizminden ayran mesafeye ramen, Simmelin biim ve ieriin diyalektii zerine yazlar imdiye kadar gelitirdiimiz dntrmsel toplumsal etkinlik modelini tamamlar. rnein, Bhaskarn son kesimdeki corafi-tarihsel materyalist srelerin negatif diyalektii ile ilgili tartmasnn Simmelin Hayatn serbest-akan, znel ierii ve Hayatn nesnel kltrel biimleri arasndaki diyalektik mcadeleyi tartt aadaki metinle karlatrn:Hayat hayvanlar dzeyinden ruh dzeyine ve ruh da kltr dzeyine ilerlediinde isel bir eliki ortaya kar. Tm kltr tarihi bu elikinin ileyiinin tarihidir. Kltrden, hayat onun ifade ettii ve bizzat realize ettii belirli biimler rettiinde sz ederiz: sanat eserleri, dinler, teknolojiler, yasalar ve saysz birok ey. Bu biimler hayatn akn kapsar ve ona somut ierik ve biim, zgrlk ve dzen kazandrr. Ancak aslnda bu biimler yaam srecinden ortaya ksalar da, kendi zel takmyldzlar nedeniyle, hayatn sonsuz ritmini, onun ykselii ve dn, srekli yeniden canlanmasn, srekli ayrmalar ve yeniden birlemelerini paylamazlar. Bu biimler yaratc hayatn, yine de onlar aan ereveleridir onlar sabit kimlikler, bir mantk kazanrlar ve kendilerine ait yasalar gelitirirler; bu yeni katlk kanlmaz olarak onlar yaratan ve bamsz klan manevi bir dinamikten uzaa yerletirir Bununla beraber, kendi haline brakldnda, hayat kesintisiz olarak akar; onun sonsuz ritmi zel bir formun sabit sresiyle eliir. Her kltrel form, bir kez yaratldnda, hayatn gleri tarafndan farkl derecelerde andrlr. Bir ey tam anlamyla gelitiinde bir bakas biimlenmeye balar; uzun veya ksa srebilecek bir mcadeleden sonra, o kanlmaz olarak yerini halefine brakr.Tarih, empirik bir bilim olarak, bizzat kltr biimlerindeki deiimlerle ilgilenir ve her zel rnekte deiimin gerek tayclarn ve nedenlerini ortaya karmay amalar. Ancak biz ayrca ileyen daha derin bir sre grrz. Hayat, sylediimiz gibi, kendini sadece zel biimlerde sergileyebilir; ancak hayat, kendi temel devingenliine bal olarak, sabitlik kazanan ve onunla birlikte hareket etmeyen rnleriyle srekli mcadele iindedir. Bu sre kendini eski bir biimin yerini yenisinin almas olarak sergiler. Kltrn ieriindeki, hatta tm kltrel stillerdeki bu srekli deiim hayatn sonsuz retkenliinin iaretidir. Ayn zamanda, o hayatn sonsuz ak ve her ne kadar o ilese de biimlerin nesnel geerlii ve sahilii arasnda derin bir eliki sergiler Hayat aslnda bir biimden yoksun olsa da, srekli biimler retir. Bununla beraber, her biim ortaya ktnda, o an aan bir geerlilik talep eder ve hayatn nabz atndan zgrleir. Bu nedenle, hayat her zaman biimle gizli bir kartlk iindedir (1968: 11-12).Simmel iin, Hayat, insan znellii klnda, kendi belirledii hedeflere ulama aralar olarak, srekli olarak sadece zamanla onlar ykacak kltrel biimler ve toplumsal ilikiler yaratr. Bylece, para para biimlerin yerine yeni kendini gerekletirme dzeylerine ulamann daha etkin aralar geer. Simmel toplumsal ve kltrel biimlerin kk lekli, kiisel retimine odaklanrken Bhaskar genel dinamiklere odaklanma eiliminde olsa bile, iki dnce izgisi arasndaki paralellikler aktr. Gerekte, salk verilen Simmelin insan failliin kendini-reten gdlere odaklanmasdr. Kukusuz, Simmelin fin de sicle anlatmcl ve ge-romantik bireycilii gz nnde bulundurulmaldr. Ancak bir kez yapldnda, Simmel ve Bhaskarn ayn trden problemlere saldrdklar aktr: Bhaskarn almas ortodoks yeni-Kantlarn nadiren gze aldklar deimez biimde felsefi terra incognitay aratran diyalektik srelerin rtsn aarken, Simmelin kendini-yetitirme aratrmalar Bhaskarn zc bir sosyolojik keden faillikle ilgili felsefi tmdengelimlerini salar.Simmelin analizinin kalbinde bir kendini-yetitirme retisi vardr, ancak kendini yetitirme bu balamda ne anlama gelmektedir? Simmel her eyden nce bir yaam felsefecisidir. O hayatn kendini insan znellii biiminde, nesnel biimlerin retiminde kendi varlk nedenine sahip kendi bana hareket eden bir yaratc g olarak ifade ettiine inanr. Bununla beraber, bu yaam gc olarak gl salt irade veya saf ierik olarak yer aldnda gszdr. O kendini gerekletirmek kendi nda bir araca gerek duyar. Yani, zgr, kendiliinden hareket eden ierik olarak Hayatn ierii kendini sadece kart araclyla harekete geerek belirli bir biim yklenerek gerekletirir. Bu yzden, birletirici bir btnlk olarak Hayatn kendi iinden hem failliin yaratc glerini (insan zneyi) hem de failliin kendini gerekletirmesini mmkn klan ve kstlayan eyi (nesnel toplumsal yaplar ve kltrel uzlamlar) yaratmas gerekir. Simmel insanlarn toplumun farkl biimlerini iselletirdikleri ve onlar biimlendiren aralardan kendini yetitirme olarak sz eder. Ayrca, kendini-yetitirme sreci devam ederken, insan failler kendi karlarn gelitirmek iin yeni biimler yaratmakla kalmaz, ayn zamanda zorunlu olarak, daha nceden kendilerini ynlendiren yaratlar ya tamamen reddederek ya da yeni oluturulan hedeflere ulamada ara olarak hizmet etmesi iin para para yeniden biimlendirerek ykarlar.

Gemiin artklarndan bu kltrel ina, ykm ve yeniden ina dngleri ve mevcudun gzden kaybolan artklar Simmelin insanlarn nasl insan olduklar ve kltrlerin nasl retildikleri ve geniletildikleri hakkndaki aklamasnn zn oluturur. Ancak bu yazda, Simmeli faillii kltrel retime katlmak iin ynlendiren gdleri anlamak iin kullanacaz.

rade, grev, umut, istek gibi manevi hareketler hayatn temel yazgsnn psiik ifadelerini temsil eder: mevcut iinde onun geleceini sadece yaam sreci iinde var olan zel bir form iinde iermek. Nitekim, bir btn ve bir birim olarak kiilik kendi iinde bir imge tar ve sanki grnmez izgilerle izlenir. Bu imge potansiyelliktir; onun iinde bu imgeyi zgr klmak onun tam gerekliine ulamasn salamak olacaktr. nsann manevi glerinin olgunlamas ve ispatlamas bireysel grevler ve karlar araclyla salanabilir; ancak bir lde, altnda veya stnde, btn bu grevler ve karlar araclyla umut verici akn bir eyin gerekletirilmesi gerektii talebi yer alr (tm bireysel ifadeler sadece manevi hayatn birok kendine gelme biiminden sadece biri olarak tezahr etmelidirAncak burada, bu noktada sadece dilsel i dnyamz izleyen kltr kavramnn kaynan grrz. Ancak biz u veya bu bireysel bilgi veya beceri parasyla yetimedik; biz sadece onlarn tamam onlara bal olan ancak rtmeyen psiik birlie hizmet ettiinde yetiiriz. Bilinli abalarmz zel karlar ve potansiyellikleri amalar. Her insan varlnn geliimi tanmlanabilir terimler iinde alndnda, farkl ynlerde ve farkl uzunluklarda genileyen bir gelime izgileri bei olarak tezahr eder. Ancak insan kendini izole mkemmelletirmelerle deil, aksine sadece bu mkemmelletirme tanmlanabilir kiisel kimliini gelitirmeye hizmet ettii srece gelitirebilir. Kltr kapal birlikten aa kmam oklua ve oradan aa kmam birlie doru ynelme biimidir (Simmel, 1968: 28-29).Bu pasaj kendini-yetitirmenin diyalektiinin gzel bir zetidir. Simmelin ifadesiyle, Kltr kapal birlikten aa kmam oklua ve oradan aa kmam birlie doru ynelme biimidir (vurgular bana aittir). Bu diyalektik hareket, insani failliin nemli glerine ramen, onun ilerleyici anm iin tamamen daha nceden mevcut kltrel faktrlere baml olduunu gz ard eder. Ayrca, kendini yetitirme kltrel kiisel donanmlara ilikin salt mekanik anm ve salt anlk bir etki uruna gstermelik olarak sergilenen gelimelerine katlanmaz. Daha ziyade, kendini yetitirme bireyin kiisel kimliinin iselletirilen kltr biiminin benliin tekilliini ifade etmek iin birbiriyle kaynat kimliin gerek bir dnmn talep eder.Simmel iin, bu uzun ve serven dolu yolculuk benliin, saf imknn, gelecekte birok farkl yol izleyebilmenin snanmam kapal birlii ile balar. Benliin kapal birlii kendi zerinde dndnde, bylece, kltrel alan dikkate almaz ve onun iine dalar. Hegelin kendini konumlandran Geist rneine benzer biimde bir kendine yabanclama sreci iinde, kii geici olarak kendi negatifine, nesnel dierine dalar. Yani, kendini yetitiren ego kendini zgrce nesnel kltrn bitiik blgelerine terk eder. Kii, bu kendini terk etmeyle, kendi kiisel kimliini kaybetme, bylece kalpsal kltrel dieri haline gelme riski yaar. Burada, benlik geni kltrel paracklarn bu amlanmam okluuna batar, hatta muhtemelen boulur. Sre burada sona erdii takdirde kii bir insann eylemi bir karikatrnden bile daha aa konumda kalr yani, soyut bir ideali yaayan, kendini zorlayan ve dierlerinden tm eylerde kltrele yasalara harfiyen yaamalarn talep eden, ancak ayn zamanda kendini yetitirmeyle ilgili ahlaki talepleri gz ard eden zppe veya ar disiplinci biri. Ancak bu kendine yabanclama evresinde kalmak gerekmez. Bu kltrel formlarn boucu gcyle baa kabilen kii kendini gerekletirmenin amlanmam birlii sayesinde kendini yetitirebilir. Son admda, zel amlanmam kltrel formlar okluunun hegemonyasndan kaar ve kendine dner. Ancak kendine dnen kii artk uzun ve macera dolu kendini yetitirme gezisine balayan kii deildir. Bunu yerine, daha kompleks, daha tam olarak gelimi bir kiiyle genilemi bir kimlie ve kendine yeterlilik duygusunu sergileyen bir faille karlarz. Amlanmam bir kltrel alternatifler okluuna dalarak ve benliin amlanmam bir birlii araclyla geri dnle, kendini yetitirme diyalektii tm dngsn tamamlar. O kendine dner ve bylece, yeni bir diyalektik keifler dngsnn temellerini oluturmaya balar. zetle, geri dnen ey ilki, yani soyut imknlar seti deil, aksine daha tam olarak biimlenmi bir kiiliktir yani, daha nceden gizli haldeki imknlarn maddi olarak gereklik kazand bir gerekleme. Ancak, bu kendinden emin aknlk araynn beklenilmeyen bir sonucu, kltrn nesnelliinin onaylanmakla kalmayp retken bir biimde geniletilmesidir. Ayrca, Simmelin ifadesiyle:Bununla beraber, yetime durumu, ruh yolu kendinden kendine (vurgu bana aittir), potansiyellikten gereklemeye zellikle znel glerinin avantajyla getiinde, en saf ve derin anlamnda verili deildir. tiraf etmek gerekir ki, en st perspektiflerden bakldnda, bu mkemmelleme sreci muhtemelen en deerlisidir bununla beraber, onun spesifik anlam sadece insan kendi geliiminde kendine ikin olan bir eyi ierdiinde, ruhun yolu bizzat psiik nitelik olmayan deerlere yneldiinde icra edilebilir. Nesnel manevi formlar vardr sanat ve ahlakilik, bilim ve amal olarak oluturulmu nesneler, din ve hukuk, teknoloji ve toplumsal normlar deyim yerindeyse, znenin kltr olarak adlandrlan zel bireysel deeri (eigenwest) kazanmak iin gemesi gereken istasyonlar vardr. Kltrn paradoksu, srekli ak iinde hissettiimiz ve kendini i mkemmellie doru ynlendiren znel hayatn kendi bana kltrn mkemmelliine ulaamamasdr. O, tamamen, sadece tamamen yabanc olan ve kendine yeterli bir bamszlk iinde kristalleen formlar araclyla yetiebilir. Bu hususu belirtmenin en kesin yolu, kltrn ikisi de kendi bana kltr iermeyen iki unsurun bir ataya gelmesiyle oluur: znel ruh ve nesnel ruh rn (Simmel, 1968: 29-30).Hristiyanlarn Ha stasyonlarna bu geici ima romantik Simmelin zamannda kendini gerekletirmenin hep daha derin katmanlarna ulamak iin geirilen ac dolu sre iin uygun bir metafordur. Mcadele metaforu bu balamda uygundur, nk her kendini yetitirme evresi nedeniyle, yabanclamadan kurtulma edimi ironik bir kiisel bedel tar. Bu nedenle, kendini tanma ve deerlendirmenin doruunda, kii bizzat kltrel muhitte, deyim yerindeyse, bir ayak izi brakr. Yani, kendini yetitirme kltrn alann baarl bir biimde kat etmenin nesnel bir koulu olarak aktrn benlikten yola karak yeniden benlie ulalan uzun ve servenlerle dolu yolculuk yaptna dair grnr bir iaret brakmas gerekir. Nitekim, dramann son edimi kendini yetitirmeyi baaran kiiyi bulur, ancak sadece bizzat genel toplumsal kltrn geliimi ve kompleksliine katkda bulunan bir yabanclama bedeli karlnda. Tamamlanm kendini yetitirme ediminde rtk olan, aktrn kendi imzasn tayan yeni bir toplumsal form veya yeni bir kltrel rn yaratt benliin nesnelemesidir. Ancak bu rn kendisi ve sadece kendisi deildir. O bizzat kltrel alann zellii haline gelir. Simmel kendini yetitirmenin son ironisinden Kltrn Trajedisi olarak sz eder.VI. FALLN KENDN YETTRMES VE

DNTRMSEL TOPLUMSAL ETKNLK MODELNN DNTRLMES

Simmelin szn ettii kendini yetitirme srecini insan faillii ynlendiren gdler terminolojisine k tutan bir retken mekanizma olarak tanmlayarak, dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin sosyolojik kavrayn nemli lde derinletirebiliriz. Kendini yetitirme mekanizmasnn dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil edilmesinin etkisi ekil 4te grafik olarak betimlenmitir. Okuyucu ekil 4n u taraflarndaki llerin ekil 3teki gibi fiilen deimeden kaldn fark edecektir. Gerekte, iki ekil arasndaki temel farkllk bireysel kendini yetitirmenin diyalektiinin ve tarihsel ve biyolojik dolaymlarn rolnn dhil olduu ekil +n merkezinde ortaya kar. Biyografi ve tarihin unsurlar ekil 3te ortaya kt haliyle karmza kar, ancak iki nemli geniletme yaplr. lk olarak, onlar tasviri olarak Simmelin biim/ierik diyalektiine gre yeniden ekillendirilir. kisi de ilk dolaymlayc ilevlerini kaybetmez. kinci olarak, biyografi ve tarih dinamik bir biimde bir araya gelir ve bir somut komnal ilikiler dzeyi araclyla etkileim kurmalarn mmkn klar, Topluluk, artk, insanlarn fiilen toplumu yeniden retmeye ve dntrmeye baladklar ve bizzat toplumun insan faillerin dntrc glerini sosyalletirdii ve kanalize ettii maddi eksendir. Nitekim, insan topluluu insan faillerin ilettikleri pratik olarak uygun konumsal pratikler btnl haline gelir. Topluluun kurumsal btn, kiisel kimlikler, toplumsal yaplar ve yeniden-retim dolaymlanmalarnn maddi ve pratik olarak imal edildii ana atlyedir. Bhaskarn yap ve praxisin ikilikleri olarak tanmlad daha nceki soyut eklemlenme noktalar artk, insan topluluklarnn maddi snrlar iinde gelien tarihsel ve biyografik zelliklerle doludur.

ekil 4 Bhaskarn Simmelin bir topluluk balamnda karlkl kendini yetitirme ve kltrel retim olarak insan faillik aklamasn kullanlarak oluturulan dntrmsel toplumsal etkinlik modeli.Topluluun burada kullanlan tanm dorudan Bhaskarn corafi-tarihsel materyalizmle ilgili dncelerinden retilmitir. Yani, ekil 4te dntrmsel toplumsal etkinlik modeline atfedilen topluluk tanm, nispeten istikrarl bir kurumlar topluluu iinde ahlaken btnlemi olan etkileim iindeki kiilerin oluturduu somut gruplamalar anlatr. Bu kurumlar ve onlar igal eden insanlar ekolojik bir maddi sreler ekseninde yer alrlar. Bu maddi sreler toplulua kendi dolaysz doal ortamlar ve toplumsal-teknik evrelerine adapte olmalarna yardmc olacak aralar salar. Burada tasarlanan ekolojik toplum anlay sosyolojideki Chicago Okulu tarafndan gelitirilene yakn biimde ekillendirilmitir (Park, 1952). O, balangta bir lde lokal olarak belirlenmi sosyokltrel btnleme dzeyinin mevcut olduu kabulne dayanr, ancak ilgili topluluun demografik yapsnn oynad belirleyici rol, onun doal yerleim alannn fizyonomisini, teknolojileri ve onun mevcut retim tarzlar karmn ve bu eitli materyallerin kltr, toplumsal organizasyon ve kendi meknsal-zamansal snrlar iinde yaayan kiilerin gndelik praxislerini koullayacak biimde bir araya getirme biiminin altn izer.

ekil 4n merkez ksm, artk, dntrmsel toplumsal etkinlik modeline, insan failliin etkileimsel lokal topluluk ortamlar iinde nasl gelitii ve ilediini aratrma kapasitesi sunar. ekil 3te olduu gibi, iki bireysel mevcudiyet urana sahibiz, sadece artk onlar biyografik olarak Simmelin birleik kendini yetitirme ve kltrel iselletirme diyalektii araclyla salanrlar. Bu yaznn tmnde gsterilmeye alld gibi, bu dalist anlay hem bir toplumsal rn olarak hem de toplumsaln reticisi olarak kii balamnda erevelendirilebilir. Bu ayrm zaten Bhaskar ve Simmelde st rtl olarak yer alr, ancak en iyi ekilde, failliin bu uraklar toplumsal olarak konumlanm bir benliin somut anlar/uraklar olarak ele alndklarnda anlalabilir. Bu ikinci faillik olarak benlik anlay, verimli bir biimde, dntrmsel toplumsal etkinlik modeli iinde, George Herbert Meadin sosyal psikolojisi (1934: 135-226) kullanlarak ve benlik onun klasik Bireysel Ben/Sosyal Ben kilii erevesinde ele alnarak gzden geirilebilir. Meradci bu sosyal davranla bu hareket, biyografik olarak gml kendini retme fikrine bavurmadan insan faillii tartmann fiilen imknsz olduunu vurgulamas bakmndan, Bhaskarn Praxisin kiliinin dinamik ayrmlar ve kompleksliiyle yakndan paralellik gsterir.Meadci bir perspektiften, rn olarak benlik biiminde adlandrdmz (ve Bhaskarn kiilik veya znellik terimlerini kullanmay tercih ettii) ey, kiinin hayat sresince dier insanlarla ve doayla pratik etkileiminden ortaya kan kompleks bir biimde tabakalam bir btndr. nsani faillii bu muayyen ura, Sosyal Benin Benliin aktrn fiziksel evre, nemli dierleri ve kurumsal olarak konumlanm genelletirilmi dieri adaptif etkileimleri iinde ortaya kan alenen biimlenen yan olmas bakmndan, znde Meadci Psikolojideki Sosyal Benle ayndr (Mead, 1934/1692: 135, 226). Ayn zamanda, Meadin Ferdi Ben olarak adlandrd sre olarak benlik insani failliin ekirdeini ve onun kendiliinden glerini oluturur. Bu yzden, sre olarak benlik stratejik eylem hedefleri ortaya koyar ve onlar durumun taleplerine gre deitirir. O kendi yaam durumunu refleksif olarak gzetir ve (1) sunulan hedefleri, (2) kazandrlan duygular ve (3) uzun vadeli hedeflere ulamaya alrken atlan admlar deerlendirebilir. Durum gerektirdiinde, Bireysel Ben gemi biyografik ballklar ve tasarlanan/yanstlan kimliklerle tutarl grnme iin davrann deitirebilir veya deitirmi gibi grnebilir.Bu yzden, sre olarak benlik, o kadar ok, belirleyici bir biimden yoksun kastl bir ak olan bir kendilik deildir. O sadece Simmelci ierik ve Meadin biyolojik olarak temellendirilmi Bireysel Benle ebiimli olmakla kalmayp, ayn lde, ge dnem Frankfurt Okulunun tahakkmden kurtuluun son sna olarak tasavvur ettii itaatsiz, anarik Idine de benzer. Daha ok Bhaskarla ayn izgideki terimler iinde, sre olarak benlik, bizzat edim deil, eyleme eilimi olarak grlebilir. Sre olarak benlik, btn niyetler ve amalar bakmndan, onun eilimsel benlik olarak adlandrd eye karlk gelir. Burada Bhaskar bu deien nedensel glerin eilimsel kimlii hakknda yle yazar:Artk kiiliin, daha dorusu znelliin tabakalamasna gemek istiyorum. Bu modelde, benlik, failin isel diyalektik oklu evrenlerimizde hayatnn ak sistemli, sl olarak artan ve atmal olarak belirlenen karakterini ya da yabanclama derecesini, znenin tabakaszlamas veya paralanmasn deerlendirmez. Uygun biimde anlaldnda, eylemlerin kendine zg bir biim, ierik, ruh hali, stil ve etkililie sahip bilise-duygusal-arzu dolu-anlam ykl-edimsel vektrler olarak grlebilir. Failin dntrc kapasitesi ehliyetler ve olanaklara (kaynaklara ulamaya) balyken, onun eylemleriyle icra edilen edimler kiinin bu kaynaklar (buna i kaynaklar da dhildir merak, umut, hayal gc, drt, bedensel hareket, kendine sayg) ve kendi eylem koullarn harekete geirebilme derecesi ve biimine baldr (Bhaskar, 1994: 99-100).Bu eilimsel benlik dnyayla etkileim iindedir, onu dntrr ve ayrca, dinamik bir yeniden-retici baarlar ve baarszlklar dizisiyle tersinemez biimde balatlan kendine ait muhtemel gelecek kendini gerekletirme yollarna sahiptir. Bu, Benliin zamanla nasl bir biyografi ve bir toplumsal kimlik ina ettiini gsterir. Eilimsel benlik, bu yzden, daha ok sabit bir kiilik zellikleri toplam deil, gzetilebilen, tekrar tekrar yeniden tanmlanabilen ve stratejik olarak yeniden ynlendirilebilen ak-ulu bir zaman-baml geri-bildirim halkalar toplamdr. Bu refleksif gzetim ve davrann sonradan deitirilmesi daha ziyade Veblenin beceriklilik igds olarak adlandrd eye yani, henz gereklememi bir hedefe ulamak iin nceden belirlenmi bir sra iinde bir dizi gelecek-ynelimli, olumsal olarak dzenlenmi adm iinde baarma kapasitesine benzer (Lerner, 1948: 306-323).Nitekim, dorusal olmayan sosyal analiz bak asndan, sre-olarak-benlik bizzat kendini ve rnlerini geri besleyen zaman iinde somut bir tarihsel edimler seti olarak gerekletirilen evrilen bir eilimsel enerjiler akdr. Bu rnler ritmik olarak tersinemezler, gelime yrngelerinde patika-bamldrlar ve hassas bir biimde biyografik ortaya kt nceki koullara bamldrlar. Sre-olarak-benliin eilimsel gleri belirli bir anda ok-yzeyli ve belirlenimsizken, onlar kiinin biyografisinin kapasitelerini kanalize ederek, toplumsal basklarn zayflamas ve akyla ve dorudan eldeki olanaklarn rol partnerlerin uygunluuyla giderek snrlandrlr. Biz ou kez metaforik olarak yeniden balayan bir kiiden, narsist bir biimde kendilerini yeniden icat edenlerden ve hatta kendini tekrar eden tarihten sz etsek de, benlik retiminin biyografik olarak kstl kmlatif, tersinemez doas bu tr bir tm-rtl yeniden icatlar ihtimalini reddeder. Yani, sre-olarak-eilimsel-benlik kendi biyografik gemiine ve tarihsel ann kavramaya balar. Faillik, kendi zgrlne ramen, glerini tekrarlanama ritmik bir maddi kstlama ve toplumsal itibar balam iinde amlamak zorundadr. Bu yzden, bir fail olarak dntrmsel toplumsal etkinlik modeliyle kurulurken toplumsal yaplar yeniden retir ve dntrrken, ayn zamanda kiisel glerinin gelecekte alaca yn snrlayan bir kiisel kimlik olarak dierleriyle etkileimsel birliin iskeletini oluturur. Burada, sre-olarak-benlik, srekli ibirlii ve kendini yetitirme edimleriyle, kendi biyografisinin ritmiklerinden bir n ve toplumsal beklentiler Demir Kafesi ina eder.VII. KENDN YETTRME VE DEOLOJK MCADELE

ekil 4te betimlenen kendini yetitirme sreci zerine tartmamzda, imdiye kadar, znenin kendini gerekletirme dzeylerini srekli artrmay baarma mcadelesine younlarken, topluluu kiisel mcadelenin pasif, tamamen uysal bir zemini olarak alnd. Gerekte, Simmelin yeni-Kant kltrn Trajedisi elemesi baka hibir yola sahip olmayacaktr, zira o trajedinin Hayatn ontolojisi iine yerlemi kendini ifa biimidir. Kukusuz, bu doru deildir, zellikle bu sayfalarda gelitirilen dntrmsel toplumsal etkinlik modeli perspektifinden bakldnda. Grdmz gibi, toplumsal yeniden-retimin diyalektii ve kendini yetitirmenin diyalektii ayn parann iki yzdr. Bu yzden, kendini yetitirme ve onun retim tarz genel toplumsal yeniden-retim iin kapsaml sonulara sahiptir, yle ki, onun yn topluluu ve toplumu ynlendiren kurumsal sekinlerin tasas olmaldr.Biz, dntrmsel toplumsal etkinlik modeli iinde alarak, zaten toplum, toplumsal yap ve ortaklaa mevcudiyet ihtimalinin failliin yeniden-retici ve kendini-dntrc glerinin iinde iledii praksisin ikiliine dayandn grmtk. Bununla beraber, Simmelin kendini yetitirme konusundaki fikirlerini dntrmsel toplumsal etkinlik modeline dhil ettiimizde, failliin retken glerinin kendini yetitirme uranda nispeten snrlandrlmam bir serbestlik gerektirdii dorudan aktr. Ancak burada bir eliki yatar. Bir yanda, topluluk kiiye zgrlk alan tanmaldr, zira bu onun sregelen adaptasyonu ve bekasnn apriori bir kouludur. Bu tr bir zgrl yadsmak, toplumsal entropi ve niha ykm riskiyle ayn ey demektir. Ayn zamanda, belirli tarihsel koullar dzenli toplumsal yenilenme umudunu iinde kiisel kendini gerekletirme zgrlnn iledii kurumsal dzeni zayflatabilecek bir ykc gler setine dntrebilir.Bu tr ihtimaller zellikle snfsal hegemonya ihtiyacnn toplumsal dzenin yeniden-retimi ve srdrlmesinde merkezi nemde olduu snfl toplumlarda belirgindir. Yukarda grdmz gibi, topluluun sosyal tarihi bir kltrel ablonlar bolluuna sahip kendini yetitiren fail sunar gemi eylem plnlar, gelecekteki kiisel projeleri gerekletirecek hayali kimlikler ve kiinin kendi biricik zlemlerine model oluturacak gereklememi toplumsal gndemler. Benzer ekilde, topik ve pragmatist iin, kompleks bir biimde yaplanm yerel ve kresel kltrler medyas/arac mevcut ikonlar, kutsal idealler imtiyaz mitlerinin sembolik olarak ina edilebilecei veya yeniden biimlendirilebilecei materyallerden kolayca sunulamayan dikkatlice biimlendirilmi tarihsel anlatlar ieren geni bir hazine oluturur. Bu yzden, kendini yetitirme ediminde ulalmaya allan temel hedefler toplumsal dzenin devam asndan uyumcu, gerici, slah, geri ekilmeci veya devrimci sonulara sahip olabilir. Kurumlar istikrarsz olduunda ve temel bir ayrma noktasna gelindiinde, stratejik bir konumdaki bir kii veya kiiler grubunun davranndaki baka trl nemsiz bir deiim kapsaml bir kurumlar basamaklamas/alayan retebilir. Bu yolla, Bhaskarn bamllklar aniden toplumsal krizlerin ortaya k ve iddetlenmesinin gerek bir temeli haline gelir.Sapkn kendini yetitirme ihtimalleri genellikle zaten topluluun hayatnn srdrlmesinde sub rosa alt-kltrel eilimler veya yapsal krlmalar olarak vardr. Bu fay hatlar, rnein, alternatif kltrler kurumsal ayrmalar iinde formel olarak asimile edildiinde veya gettolatnda oluabilir ve zme kavuturulmam ve gizil anomaliler olarak gz ard edilir. Modern tarihsel formasyonlarn yaplarnn eitsiz geliimleri dikkate alnrsa, bu sapkn kendini yetitirme biimleri sessizce dhil edilebilir, ancak asla bizzat status qua ante iinde asimile edilemez. Bu nedenle, bir topluluk veya toplumun tarihi genel biimde ifade edilen dnya grleri ve kltrel rntlerin ykselii ve dne gre yazlabilir: o anda egemen konumda olanlar; bir zamanlar egemen konumda olan, ancak hlihazrda geri ekilenler; ve egemen tarafta olmalarna ramen toplumsal ykselilerinin balarnda olanlar. Somut toplumsal-tarihsel formasyonlar her zaman eitsiz gelien figrasyonlar olduklar iin, belirli bir anda egemen kompleksi de ierirler. Bu eitsiz geliimin iinden bireylerin kendilerini yetitirecek aralar setikleri ve ina ettikleri elikili kltrel formasyonlar ortaya kar. Gerekte, tek bana veya mtereken alan milyonlarca isimsiz bireyin saysz edimleri, bunlar kullanarak toplumsal btnlerin kademeli geliimlerinin tamamlayc paras olan egemen, den ve ykselen hegemonyalar yeniden retir veya dntrr. Nihayetinde, bu kltrel materyaller ve onlarn farkl ritmik tarzlar karmlar en mahrem kiisel kendini ifade biimlerine bile kendi mantklar ve yeniden retim taleplerini empoze ederler. Bhaskarn ifadesiyle, Topluluk hem srekli olarak var olan kouldur (maddi neden) hem de kendini yetitirmenin sonucu olarak srekli yeniden retilir (etkin neden), tpk kendini yetitirmenin hem benliin bilinli bir retimi hem de benliin gelecekteki retiminin komnal koullarnn yeniden retimi olmas gibi.Bu Kendini Yetitirme kilii ve kurumsal aksamalarn potansiyel tehlikeleri ilgili topluluk iinde ikin olmasna ramen, topluluun kap bekileri kiisel kendini yetitirmenin izleyebilecei yollar yakndan gzlemekten (veya gerektiinde, zorla snrlamaktan) baka fazla seenekleri yoktur. Seilen yola bal olarak, belirli ahlk yolculuklar ve etik kariyerler resmen onaylanabilir ve maddi olarak tevik edilebilirken, dierleri tevik edilmeyecek, nadiren ho grlecek veya mulk bir toplumsal yan hat veya kltrel kmaz sokakla himayeci bir tavrla baka hatta aktarlacaktr. Bu gzetme ve kontrolle, topluluk her yeni kuan enerjilerini hegemonik bir yolla ynlendirmeye alr. O, kiileri tercih edilen kendini yetitirme biimlerine yneltmek iin elindeki madd ve ahlk kaynaklar farkl biimlerde tahsisi eder (kurumsal yeniden retimi dzenli olarak gerekletiren kendini gerekletirme yollarndan kaynaklarn elinde tutarken). Topluluk liderleri, bu ekilde failliin yaratc glerini kanalize ederek, belirli kendini gelitirme kariyerlerini semek ve dllendirmenin yan sra, kendi hegemonyalarnn gelecekteki aralarn yeniden-retirler. Tpk savan generallere braklamayacak nemli toplumsal sonular olmalar gibi, kendini yetitirme de nihayetinde genel toplumsal yeniden-retim asndan sadece bireylere braklamayacak kadar nemli sonulara sahiptir.VIII. SONU: ELETREL REALZMDEN KOMPLEKS REALZME

Bu yaznn amac Roy Bhaskarn eletirel realist felsefesinin bir eletirel sosyal bilim pratii asndan analitik nemini gstermekti. Bu amala, hzla kesinlikle bir felsefi ontolojiden sosyal bilim aratrmalarnda makul bir hareket noktas olarak hizmet edebilecek bir sosyal bilim ontolojisine geildi. Bu hareketin yol gsterici arac Bhaskarn sosyal bilimler iin natralist bir paradigmay kurumlatrma imknn aratrmak iin gelitirdii dntrmsel toplumsal etkinlik modeli idi. Aslnda-sosyolojiye uygun bir felsefeye geerken, dntrmsel toplumsal etkinlik modeli gzden geirildi ve gelitirildi. Bu dntrmede kullanlan temel analitik eklemelerden ikisi Georg S,mmelin sosyal psikolojik kendini yetitirme modeli ve Kaos/Komplekslik Teorisi olarak biline eydir. Bu ikinci alm olduka doal bir biimde dntrmsel toplumsal etkinlik modeline aka zamansal/tarihsel bir boyut dhil edildiinde ortaya kar. Bu tersinemez zamansal boyutun dhil edilmesi sadece Bhaskarn paradigmasna tarihsellik kazandrmakla kalmaz, ayn zamanda ok doal bir biimde gndelik toplumsal srelerin ve onlarn yeniden-retimlerinin dorusal olmayan yapsnn ele almay mmkn klar. Bu eklemelerin niha sonular Bhaskarn eletirel sosyal bilimler paradigmasndan, aslnda, David Byrnen (2002) Kompleks Realiz olarak adlandrd paradigmaya gemeyi, yani komplekslik teorisini Bhaskarn modelini okumak ve yorumlamak iin kullanmamz mmkn klar. Bu yaznn balang sayfalarnda iddia ettiimiz gibi, byle bir geniletilmi okuma Eletirel Realizm ve onun diyalektik uzantsyla tamamen tutarldr.Daha temel veya salt pratik bir dzeyde, bu yaznn amac, sadece, sosyal bilimlerdeki eletirel realist aratrmaclarn bir eletirel sosyoloji ve sosyal psikoloji ina ederken nasl bir yol izleyebileceklerini aklamaya almakt. Bu yaz hedefin sadece yarsna ulasa bile, bir zamanlar orta boy teori olarak adlandrlan ey iinde gelimeye odakland (Merton, 1949/1968). Bhaskarn transendental realizmi ve eletirel natralizminin felsefi adan soyut blgesinden hareketle, bu yaz dntrmsel toplumsal etkinlik modelinin kendi sosyal aratrmalarn eletirel realist veya kompleks realist bir eilim iinde erevelendirmek isteyenler iin bir hareket noktas olarak hizmet edebilecek sosyolojik bir okumasn sundu. En iyisinden, o, ne az ne de fazlas, sadece bu ynde bir ilk adm olduu iddiasndadr. O kendi iinde benim eilimlerimi ve mevcut ihtiyalar barndrr eletirel toplumsal tarih iinde bir alma yazma. Ayn zamanda o, sosyal bilimi burada yazlan eyi yorumlayacak, geniletecek veya gzden geirecek bir tarzda yapmak isteyenlere bir davettir.

TOPLUM

TOPLUM

SOSYALLEME

BREY

YENDEN-RETM

VEYA

BREY

TOPLUMSAL YAPI

TOPLUMSAL YAPI

MMKN KILMA/

KISITLAMA

YENDEN RETM/

DNTRME

NSAN FALLK

NSAN FALLK

TOPLUMT1

TARH

TOPLUMT2

SOSYALLEME

VE

SOSYAL KONTROL

TOPLUMSAL YENDEN RETM

VEYA

DNM

TOPLUMSAL ETKLEMN RN OLARAK BREYT1

BYOGRAF

TOPLUMSAL ETKLEMN RN OLARAK BREYT2

TOPLUMT1

SOSYALLEME

VE

SOSYAL KONTROL

TOPLUMSAL ETKLEMN RN OLARAK BREYT1

TOPLUMT2

TOPLUMSAL YENDEN RETM

VEYA

DNM

TOPLUMSAL ETKLEMN RN OLARAK BREYT2

SOMUT BR TOPLULUA FL VEYA BEKLENEN YELK

TARHSEL OLARAK ULAILABLR KLTREL NORMLAR

KLTREL YENDEN RETM VE KENDN YETTRMENN DYALEKT

Bhaskar ve aktif olarak eletirel realist bir paradigma gelitirmeye alanlarla ilgili mkemmel bir derleme Margarat Archer, Roy Bhaskar, Andrew Collier, Tony Lawson ve Alan Norrienin editrlnde yaynlanan Eletirel Realizm: Okuma Metinlerinde (1998) bulunabilir. Bhaskarn eletirel realist perspektifi zerine iyi giri yazlar Andrew Collierin Eletirel Realizm: Roy Bhaskarn Felsefesine Bir Girite (1994) ve Andrew Sayerin Sosyal Bilimde Yntem: Realist Bir Yaklamda (1984/1992) bulunabilir.

Bhaskar eletirel realizmi gelitirirken T.W. Adornonun materyalist yntemindekine benzer bir negatif diyalektik yaklam kullanr (Buck-Morss, 1977). O, yorum nesnelerinin yorumlayann niyetlerinden nispeten bamsz olduklarn ne srerek, eski pozitivizmlerin natralist n-kabullerini kltrel hermeneutiin tekneci arlklarn eletirmek iin kullanr. Yani, yorumlayan znenin kendi yorum nesnesini sadece kendi iinden nadiren ina etmesi bakmndan, aratrlan nesnenin nemli bir yan nceki praksisler ve niyetlerin bir rn olmas sz konusudur. Bu nceki praksisler ve niyetler bizzat yorumu eletirel olarak deerlendirmenin rtk bir temelini oluturur. Ezamanl olarak, Bhaskar, pozitivizmin bilginin retimini eyletirme eilimini dengelemek iin, hermeneutik iddiay, yani tm insan bilgisinin, doa bilimlerinde bile tarihsel ve toplumsal olarak ina edildii fikrini kullanr. Bhaskar bunu yaparken bilimin insan retim ve tarihsel yanllklarn tm iaretleriyle ilikili olan tarihsel olarak konumlanm bir etkinlik olduunun altn izer. Eletirel Realizm, bu ift ynl eletiriyi kullanarak, bilimsel natralizm ve idealizmi ayran atlaklar iler ve bunu yaparken, bir speklatif sosyal teori sisteminin felsef ana hatlarn ayrntl olarak ortaya koyar.

Eletirel realist hareketin liderleri 1. dipnotta belirtilen okuma metinlerinde bulunabilir (Eletirel Realizm: Okuma Metinleri, 1998). Ek olarak, Paul Secord (psikoloji), Peter Manicas (sosyoloji) ve Ernest House (Eitim Gelitirme) bu lkede sosyal bilimciler arasnda Eletirel Realizmin ilkelerinin gelitirilmesinde temel bir rol oynarken, ngilterede benzer bir rol Andrew Collier (felsefe), Andrew Sayer (sosyoloji) ve Tony Lawson (iktisat) tarafndan yklenilmitir.

Bu yaklam nerilmitir ve Profesr Margaret Archer tarafndan kullanlana olduka benzemektedir:

Netice olarak, Bhaskarn almas byk dikkat ekmitir, nk aka oluum kavramna dayanan onun ontolojik realizmi Bireycilik ve Btnclk arasnda bir yol bulmay ok iyi baarm grnen bir sosyal teori erevesi gelitirmek iin kullanlr [Bhaskarn] Dntrmsel Toplumsal Etkinlik Modeli bal bana bir sosyal teori olduunu iddia edebilir. Kukusuz, o eksiktir (felsefi yardmc grevi stlenmesi bizim iin iini bitirdii anlamna gelmez, ancak bu eksiklik onun morfogenetik/statik yaklamla tamamlanp tamamlanamayaca ve desteklenip desteklenemeyeceini aratrma frsat salar (Archer, Bhaskar, Collier, et al., 19987: 357).

Archern Morfogenetik/Statik yaklam ve burada sunulan model hem zaten Bhaskarn Dntrmsel Toplumsal Etkinlik Modelinde yer alan fikirlerin sosyolojik olarak tamamlanabilecei ve desteklenebilecei bir aba olarak grlebilir.

Sonraki kitap Platon VD.: Felsefenin Problemleri ve zmleri byk lde Diyalektik: zgrln Nabz zerine bir yorumdur ve onunla ilgili vazgeilmez bir elkitabdr. Platon Vd. Diyalektik: zgrln Nabzndaki daha karmak noktalarn aydnlatlmasna byk katkda bulunur. Ayn lde nemli olan, Platon Vd.nin alt bal Felsefenin Problemleri ve zmleri Bhaskarn ynelimindeki bir deiimin habercisidir. Diyalektik Eletirel Realizmle birlikte, Bhaskar kendi felsefi projesini daha genel felsefi ilgiler ak iinde konumlandrr grnr, hatta diyalektik olarak sosyal bilimler felsefesinin son ayrntlarn tamamlarken.

Bhaskar erken dnem yazlarnda bilim adamlar iin yardmc bir rol stlendiini iddia eder. Bhaskar, iini ustasndan nce tamamlayan ve daha sonraki almas iin hazrlk yapan dzenek hazrlayan adam metaforundan hareketle, bilim felsefecisi olarak grevini benzer tarzda bilim adam karsnda grr. Onun grevi transendental realist yntemini bilim adamlarnn kendi somut aratrmalarn temellendirebilecek bir bilimsel ontolojiyi ifade edecek biimde aklamak iin kullanlabilecei bir felsefi ontolojiyi tasarlamak iin kullanmaktr.

Argmanmzn bu noktasnda, dntrmsel toplumsa etkinlik modeli btnleyen dinamikler Hegelin mantksal/tasmsal mantnnkini andrr (1873/1975). Hegelde olduu gibi, dntrmsel toplumsa etkinlik modeli llerinin her birinde iki soyutlama veya eklemlenme noktas, yani zneyi onaylayc konumlandrma ve onun konumlandrlm negatiflii yani, onun maddi dierini buluruz. Hegelde olduu gibi, ne zne ne de onun nesnesi bizzat tasm dzenleyen retken orta terim dolaymyla onun suretine/karlna katlmadka var olamaz veya ileyemez. ekil 2nin sol tarafndaki lde, rnein Toplumsal Yap konumlanm znesine benzer olarak grlebilirken, insan fail onun konumlanm dieridir. kisinin retken bir biimde bir araya gelmesi, konumsal pratiklerin dolaymlayc ara zeminidir. Bu ikinci toplumsal ilikiler sistemi bir toplumun retebilecei kiilik tipini hem mmkn klar hem de kstlar. Sa taraftaki l tasmsal ierii tersine evirir, ancak onun itici enerjisini deil. Toplumsal Yap artk eylemin konumlanm znesiyken, Faillik konumlanm ekim merkezidir. Ve daha nce olduu gibi, retken ara terim yapnn yeniden-retilebilecei veya dntrlebilecei konumsal pratikler sistemidir.

Tersinemez zamansallk kavramnn girii sahneyi dntrmsel toplumsa etkinlik modelinin giriine amtr (doa ve toplumu dorusal-olmayan evrimci dinamiklere kapasitesinde denge iinde olmaktan ok uzak sistemler olarak almamz mmkn klabilecek (a la Prigogine, 1984) bir termodinamik metaforlar seti). Toplumlar dorusal-olmayan, denge iinde olmaktan uzak konfigrasyonlar olarak almann ierimleri iin, bkz. Bryne (1998) ve Harvey and Reed (1996).

Mekn ve zamann materyalist ontoloji iinde bu temellendirmesi dntrmsel toplumsa etkinlik modelinin analitik kapasitelerinde ikinci bir nitel sramay oluturur Gerekte, Corafi-Tarihsel Materyalizmin anlam ve onun Bhaskarn en yeni yazlarnda oynad rol daha fazla incelemeyi hak etmektedir. Sonraki pasajda grlebilecei gibi, Bhaskar materyalizmi bizzat Diyalektik Eletirel Materyalizmin metodolojik ve ontolojik birliini ifade eden oluumsal, birbirine indirgenemez katmanlar figrasyonunun diyalektik olarak yuvalanm, totalletirilmesi olarak ele alr. Bu yzden ona gre:

(a) Epistemolojik realizm (greli veya mutlak) bilimsel dnce nesnelerinin varolusal geililii ve olgular-st etkililiini iddia eder

4. Ontolojik materyalizm toplumsal varln biyolojik (ve bu yzden fiziksel) varla tek tarafl bamlln ve ilkinin ikincisinden ortaya kn vurgular.

1. Pratik realizm insannn toplumsal formlarn retimi, yeniden-retimi ve dnmnde insann dntrc failliinin kurucu roln vurgular. Bu her ikisini de negatif olarak genelletirilen biimde anladmz srece dntrmsel toplumsal etkinlik modeliyle uyumludur Bu, Marxn materyalizminin temel biimini kazand meta-sosyolojik temelidir

2. corafi-tarihsel materyalizm, insanlarn insan trnn geliimi iinde kendi doal (fiziksel) varlklarnn veya daha genel olarak emek srecinin retme ve yeniden-retme tarz zerindeki nedensel ncelikleri fikrinden yeeren bir aratrma program (1994: 101).

Bir dzeyde, bu pasaj Diyalektik Eletirel Realizmin bir zeti olarak grlebilir. O sadece Bhaskarn felsefi servenindeki temel dnm noktalarn zetlemez, ayn zamanda materyalizmin her katmann iinde kt daha kompleks katmanlarn temelini oluturduu bir mimari iinde ontolojik katmanlamasn erevelendirir. Ayn zamanda, Bhaskar mimariyi bilinli bir biimde kendi almasn organize etmek, en yeni diyalektik eletirel realist evresini kendi felsefi geliiminin nceki evreleri iinde tamamlayc bir biimde kullanr.

Epistemolojik Realizm sadece bilimsel dncenin nesnelerinin ak ulu geililii ve olgular-st etkililiini saptamakla kalmaz, ayn zamanda bu tespiti kendi transendental realizmini bizzat Diyalektik Eletirel Realizmin iinde zmseyecek biimde yapar. Ayn zamanda, bu en temel materyalizm sonraki dzeyin Ontolojik Materyalizmin temeli ve mant haline gelir. Epistemolojik ve Ontolojik Materyalizmin nitelikleri, bir arada alndklarnda, bize dntrmsel toplumsal etkinlik modelini ve onun ima ettii Yap/Faillik diyalektiini felsefi olarak kantlayacak epistemolojik ve ontolojik temellerini veren bir Pratik Materyalizminin temelini oluturur. Son olarak, materyalizm epistemolojik, ontolojik ve pratik materyalizm ayrca, insanlarn kendi doal (fiziksel) varlklarnn veya daha genel olarak emek srecinin retme ve yeniden-retme tarz zerindeki nedensel ncelikleri temel bir ilgi oda haline geldii sosyolojik eksene dntrmsel toplumsal etkinlik modelini sokmay mmkn klan corafi-*tarihsel materyalizmi temellendirmek iin bir araya getirir.

Burada ortaya konulan meknsal-zamansal referans erevelerindeki arpc deiimin zaten Bhaskarn ritmikler tartmasnda zmnen yer aldn ne srebileceklerle hibir problemimiz yoktur. Biz, projemizin diyalektik bir proje olduunu yani, zaten Bhaskarn felsefi ontolojisinde zmnen yer alan eyi sosyolojik olarak netletirmeye altmz banda belirtmitik. Ancak o, (bu) zamana kadar Bhaskarn Diyalektik Eletirel Realizminin corafi-tarihsel materyalist urann dntrmsel toplumsal etkinlik modeli iinde katlanmasnn ok az sorun yapar (Newtoncu uzay ve zaman soyutlamalarnn yerine tarihsel ve ekolojik olarak duyarl toplumsal zaman ve toplumsal uzay kavramlarnn sresel entropilerini geirmek teorik adan ak klnmaldr.

Yaratc veya kontrol edici bu kendini yetitirme, kltrel ve toplumsal ortamda aktif olarak ilerleme ve onlar kullanma anlayn failliin hlihazrda Kompleks Adaptasyon Sistemleri (CAS) olarak adlandrlan teorinin kanatlar altnda gelitirilen pasif, contemplatif anlamyla karlatrn (Cowan et al., 1994).

Simmelin yeni-Kant idealizmi zorunlu olarak onun kendini yetitirme analizini sembolik olarak dolaymlanm toplumsal formlarn retimiyle snrlandrsa bile, drt Batl Markist bilginler kua ibirliine dayal maddi retim srecini dahil etmek iin Simmelin bu konudaki dncesini baarl bir biimde almlardr (ayn zamanda onun karanlk gr insan znenin kendi kltrel ve maddi rnlerinden kanlmaz yabanclamas fikrini benimsemeden). nsann tarihsel hususiyetleri sorununu aratrmak isteyenler iin, bkz. Istvan Mzsaros, Marxn Yabanclama Teorisi (1970) ve Joachim Israel, Diyalektiin Dili ve Dilin Diyalektii (1979).

Simmel iin, kltrn trajedisinin ve kltrn niha yabanclamasnn kkleri ou bireysel imzann bu silinii iinde ve yenice retilen kltrel unsurlarn giderek daha kompleks, genileyen bir anonim deerler, fikirler, inanlar ve mitler tarafndan yutulmasnda yatar. Bu yzden, kltrel yabanclamann diyalektik ironisi kendini yetitirmenin bedelinin her zaman kendini-retimlerin en mahrem yanlarnn kaybolmasdr. Kendini gerekletirmenin diyalektii, kiiler ve tarihsel alar toplam balamnda, hibir tek bireyin btn bu retimlerin en insanisini tamamen kucaklayamamasn veya kavrayamamasn dikte etmesidir. Burada, faillik sadece kltrel alan gelitirmez, ayn zamanda onun baarnsn koulu, rettii nesnellemenin kontroln kaybetmesidir. Dier failler kendilerini yetitirmeye alrken kltrel alana bu yeni kazanlan artlar benimserler ve bunu kazandrlan eylerin kimliini veya onlarn niin yaratldklarn bilmeden yaparlar. Simmel iin tamamen doal bir sre olan ey iinde, bireysel veya ibirliine dayal yazarl gsteren imzalar balangta arptlr, ardndan tamamen yok edilir. Bu yzden, kiisel bireysel geliimin ve balamsal praksislerin (zor bir kendini onaylatma ykseliiyle kazanlan) en mahrem ve ayrntl izleri reticiden yabanclatrlrken, genel kltrel sistemin kapsayc kompleksleri iinde btnletirlir. znel kkeninin bu son izleri ortadan kaldrlrken, kltrel alann zerklii gvence altna alnr, hatta bu alann her unsuru znel mcadele iinde doar.

Simmelin yaratc faillik ve onun nesnellemeleri arasndaki srekli atma konusundaki almas Bhaskarn daha kapsaml almasna Simmelin yeni-Kant kabulleriyle ilikilendirilmeden dhil edilebilir. Bundan Simmelin vurgulad kendini yetitirme sreci sanki retken bir toplumsal srecin betimlemesiymi gibi ele alnarak kamak mmkndr. Bu tr bir teorik ina, bu snflandrma Simmelin yen,-Kantlnda ikin antinomik snrllklar dahil etmeyecek biimde dikkatli olunduu srece izin verilebilir. Syleyemeye gerek yok ki, snflandrmann felsefi ynn rnein, tam gelimi bir dntrmsel toplumsal etkinlik modelini asimile etmek iin Kanta bir dn kullanarak tersine evirseydik, abamz hem kendini engelleyici hem de yozlatrc olacakt. Ancak bu rnekte bizim ne stratejimiz ne de niyetimiz budur. Aksine, biz Simmelin diyalektik betimlemesini somut sosyolojik problem insan faillik ve onun retim tarz problemini zmek iin bir ilk deneme olarak alyoruz.

Kukusuz, topluluk kavram sosyolojide zengin bir tarihe sahiptir. Gerekte, topluluun gerekte iki rakip anlam vardr: burada kullanacamz ekolojik bir odak tarken, ikincisi kesinlikle kltrel bir anlama sahiptir. kinci anlay topluluu kltrel birlii ve duygusal dayanma temellinde tanmlar. Bu kltrel topluluk anlay dayanmay insanlarn paylalan deerleri, inanlar ve fikirlerine gre ler. O zellikle kltrel deerlerin konsenssel paylamnn coraf bitiiklii gerektirmediini vurgular. Gerekte, bu kltrel topluluklar, ou kez, meknsal olarak byk mesafelerin birbirlerinden ayrd insanlar deil, aksine yine de, zorunlu karlarn bir arada tuttuu kiileri ierir. Bundan baka, bu tr sembolik olarak ina edilmi topluluklarn gereklememi veya hayali bir unsurdan oluan byk zneler-aras bir bileeni ierebilecei belirtilmelidir. Burada aklmda, rnein, beklenen sosyalleme veya dier estetik ya da gelecee ynelik hareket biimleri var. Bununla beraber, ekil 4te betimlenen dntrmsel toplumsal etkinlik modeli hem ekolojik (corafi) hem de kltrel topluluk anlaylarnda yer alan zelliklere kolayca uyarlanabilir.

rn-Olarak-Benlii Sre-Olarak-Benlie balayan isel diyalektik tam olarak dntrmsel toplumsal etkinlik modelini ynlendiren diyalektik dinamikle ebiimli olan bir gler rntsnn kopyasn oluturur. Ayn zamanda, dntrmsel toplumsal etkinlik modeline ikin yeni bir ontolojik nitelik bizzat failliin konumlanlaryla ortaya kar. Tm aklamas verilen failliin isel diyalektiiyle, benliin iki uran dzenleyen diyalektik etkileimler, fiilen, Sre-Olarak-Benliin konumsal glerinin onu reten toplumsal formlarla dolaymlanan ve onu kontrol eden, hatta bireysel biyografi ve kurumsal zorunluluk onun zgrlk alann daraltan totalletirici bir sistemin dnda kalr. Ve burada kltrn trajedisinin znel yan ve diyalektii yatar: failliin zgrletirici ekirdei, onu ilemeye zorlayan toplumsal balam ne kadar baskc olursa olsun, ak, negatif bir karakteri alkoyar ve kiinin hayat sresince bu zgrln etkililii azaldnda bile zgr kalr.