EMEL ESIN

E V R E N

(SELÇUKLU SAN'ATı EVREN TASVÎRÎNÎN TÜRK İKONOGRAFISINDE MENŞE'LERÎ)

S E L Ç U K L U A r a ş t ı r m a l a r ı D e r g i s i I — 1 9 6 9 ' d a n a y r ı b a s ı m

T Ü R K T A R İ H K U R U M U B A S I M E V 1 — A N K A R A 1 9 7 0

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

E V R E N

( S E L Ç U K L U S A N ' A T I E V R E N T A S V İ R İ N İ N T Ü R K İ K O N O G R A F İ S İ N D E M E N Ş E ' L E R İ )

E M E L ESİN

I T Â R I H Î GELIŞME :

" B ü k e " ve " e v r e n " 1 g ib i türkçe kelimelerin eski metinlerde bulun­ması keyfiyeti ile berâber, evren ikonografisinin Türk san'atındaki zenginliği ve arz ettiği millî husûsiyetler, evren dediğimiz efsânevî şeklin Türk muhitlerinde çok eskiden bilindiğine delâlet eder. Eu eski numûneler V I . yüzyıla a t f edildiğine g ö r e 2 , evren şekilleri, Türk kültürü çerçevesinde, Selçuklu devrinde evvel beşyüz yıl kadar istihâleler geçirmişdi. Selçuklulardan evvelki Türk san'atının evren motif lerinden, Selçuklu evreni ile i l g i l i ba'zı nümûneleri kayd etmeğe çalışacağım.

a — D O Ğ U T Ü R K L E R Î N D E " L U U " V E " N E K " :

Hsiung-nu2'\ar, Gök-Türkler*, Batı Türkleri5 ve Oğuzlar'da.6 Çin ve A r a b kaynaklarının bahs ett ikleri evren ibâdetleri ve evren'in

1 Büke: N . O r k u n , Eski Türk yazıtları, İstanbul 1 9 3 6 - 4 1 , 1/138.

Evren: Y û s u f K h â s H â d j i b , Kutadgu-bilig, Arat baskısı, Ankara 1 9 4 7 , beyt 9 2 , 119. Tanıkları ile Tarama Sözlüğü, Türk D i l Kurumu, istanbul 1 9 4 3 , 1 9 4 5 ,

• 9 5 3 ) ' 9 5 4 > ' 9 5 7 - A. B a t t a l (Ihn Muhanna Lügati Endeksi, istanbul 1941) bu keli­meyi türkçe "evirmek" fiiline bağlamaktadır. Şifâhen söylediğine göre L. B a z i n de bu fikirdedir. O. P r i t s a k , şifâhen, şunu ilâve ett i : evren kelimesinin belki "Acar" ile bağı vardır. Bilindiği gibi, Acarlarla i lgi l i sanılan Jouan-jouan'lara, evri-len soğulcan ma'nâsına gelen bir ad, Çinliler tarafından verildi. Soğulcan, Çin efsâ­nelerinde evren'in bir şeklidir: W. W i l l e t t , Chinese art, Great Britain 1 9 5 8 , s. 2 7 0 - 7 5 .

2 S. V . K i s i l e v , "Drevnyaya isloriya yujnoy Sibirii", Ak. Nauk SSSR, Materiali

i issl. po arkh SSSR, no 9, levha L / 2 .

3 W. E b e r h a r d , "Lokalkulturen im alten China", T'oung-Pao, eilt X X X V I I ' e ilâve, Leiden 1942 3/11.

4 L i u M a u - T s a i , Die chinesischen Nachrichten zw Geschichte der Ost-Türken

(T'u-Küe), Wiesbaden 1 9 5 8 , s. 10 ve not 6 0 .

Selçuklu Tarihi D. I I

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

E M E L ESİN

yer aldığı kosmik oyunlar, Çinde ve Buddhist Orta Asya'da, i y i bi l inen âyinlere yakın gözükmekdedir. Türklerde de " l u u " (çince lungvdan) veya. " n e k " 8 (Khotan'm kadîm di l inden), K a ş g a r î ' n i n dediği g ib i , su ve bolluk timsâlidir. H e m su kaynaklarını, hem de yağmur bulut­larını temsil eder. Astrolojik karakteri de vardır.

Çin'de9 olduğu g i b i , Türklerde'de " l u u " muhtel i t şekillerde tas­v i r edilir. Bu şekiller, yılan ile timsâha yakın cinsden b ir hayvanın türlü hayvanlarla birleşmesinden vücûda gelmiş tasavvur edil ir . Böylece " l u u " m u h t e l i f ecdâdının vasflarına hâizdir. Güzel mevsim­de, cedlerinden b i r i olan kuş g ib i , gökde uçar. Son bahardan sonra ise, timsâh ve su yılanı g ib i sulara ve yer altına saklanır 1 0 . L u u ' n u n uçuş kabiliyetinden bilistifâde, Çin'in efsânevî hükümdârlarının " l u u " y u arabaya koşduğu veya sırtına binerek, gök yüzüne uçduğu, masallarda anlatı l ırdı 1 1 . " L u u " n u n sırtında göğe uçmak tasavvuru, Hun (Res. 30) ve Uygur Türk san'atında (Res. 32) yer alırdı.

Çin'de olduğu g ib i Türk san'atında da, " l u u " m o t i f i n i n yanında gözüken mu'ayyen tezyini şekiller vardır. Bunlardan i l k i kızıl renkde b ir top şeklidir.

Güneşi ve a y ı 1 2 , veyâ Uygurların "körkle m o n c u k " 1 3 . (parlak boncuk) dediği Çintâmanî'yi temsil ettiği sanılan b u top, sonradan Osmanlı metinlerinde, hükümdârlık işâreti "kızıl e lma" ile karışdı.

" L u u " , mücevher hazînelerine sâhib addedi l irdi . Hindistan'ın nâga (yılan) veya yarı insan yarı yılan şeklinde su ma'budu'ları g ib i , Uygur metinlerinde, " L u u khanları" da, mücevherli altın veyâ gü-müşden " y i p " ( i p ) l e r l e süslü olarak anlatılır. "Luu"lar ın kızları bu

8 L i u M a u - T s a i , s. 7 ve not 3 9 3 . • Z. V . T o g a n , Ibn Fadlâns Reisebericht, Leipzig 1 9 3 8 , aradac metin, paragr. 4 2 .

' Bak. A. C a f e r o ğ l u , Uygur sözlüğü, İstanbul 1937. 8 Kaşgarî'de ( M a h m û d K a ş g a r î , Al-divûn u-lugât al-Türk, B. A t a l a y

baskısı, T . T . K . , Ankara 1 9 4 1 ) Uygur takviminin " l u u " sunun karşılığı olan "nek" kelimesini, onbirinci yüzyıl Türk Ansiklopediinin yine kendisi arabca timsâh muka­bil i olarak gösterir. L . B a z i n ' i n şifâhen ifâde ettiğine göre "nek" kâdîm Khotan dilinden gelme imiş.

* M . de Visser, The dragon in China and Japan Amsterdam 1 9 1 3 , s. 6 5 - 7 0 -7 5 . 8 5 - 8 6 , 101, 129.

10 W i l l e t t , s. 2 7 0 - 7 5 . De Visser, s. 4 3 , 5 4 - 5 5 , 6 5 , 6 8 , 7 0 - 7 5 , 1 1 1 - . . 7 . de Visser, s. 6 4 .

1 2 de Visser, 6 , s. 6 4 . 1 3 R. A r a t , Eski Türk }iHri, Ankara T . T . K . 1 9 6 5 , 1 0 / 6 1 - 6 2 .

E V R E N 163

" y i p " l e r i eğirmekdedir. Altın Yiş (Altay) ve Orkun taraflarında bulu­nan Türk evren tasvirlerinde, evrenin belkemiği " y i p " şeklindedir 1 4 .

" L u u " ile beraber gözüken başka tezyini motiflerden ikisinde Çin'de gök gürültüsü işâreti olan helezon (lei-wên) ile bulut pikto-gramlarıdır. Uygur edebiyâtında da, b u l u t " K ö k Luu"nın b i r şekli­d i r ve gök gürültüsü onun kükremesi sanıl ır 1 5 .

Ağaç m o t i f i de çok kerre " l u u " ile beraberdir. " L u u " dünya ağa­cına sarılır (Res. 4-6), hattâ bazan (Res. 4) sanki Çin efsânelerinde anlatıldığı g i b i 1 6 , " L u u " şekli ağaç dalına tahavvül eder. Lotus ve nilüfer g ibi su çiçekleri ve "evren gülü" dediğimiz Hindistanın nâga-pushpa'sma mümâsil yabani nerg is 1 7 de, " l u u " m o t i f i n i n yanında yer alır (Res. 2) .

O n i k i hayvanlı Türk takv iminin beşinci işâreti olan " L u u " n u n , astroloji ile bağları vardır. Dört cihetin ve unsurların hayvan şeklinde timsâller ile gösterildiği Ç i n 1 8 ve Uygur Türk kosmolojisinde 1 9 , doğu cihetinin, bahârın, m a v i veyâ yeşil'e tekabül eden "kök" (gök) renginin ve ağacın timsâli " K ö k L u u " d u r . Gün ortasının, yazın, gü­neşin ve güneşin gün ortasındaki evcinin, kızıl ve sarı renklerinin ve ateşin timsâli Kızı l Sağızgan (saksağan)dır. Batının, son baharın, ak renginin ( K a ş g a r î ' y e göre ak benekli ma'nâsına gelir) ve altının timsâli Ak Bars'dır (Çinde A k Kaplan) . Şimâlin, kışın, ayın, gecenin, kara renginin ve yer sularının timsâli K a r a Yılan'dır (Çinde yıla­nın sardığı kaplumbağa).

" L u u " şeklinde ve dağlardaki ormanları yakmak tarzında âyinlerle Hunların ve diğer Asya mi l le t ler in in ibâdet e t t iğ i 2 0 b i r de yıldız grupu,

1 4 " Y i p " : N . O r k u n , Kalyânamkara ve Pâpamkara hikâyesinin uygurcası, İstanbul 1 9 4 0 , varak 4 0 - 4 3 , " Y i p " şeklinde bel kemiği olan evren tasvirleri: not 2 supra ve not 4 6 infra'daki ma'hazlar.

1 5 C. A . S. W i l l i a m s , Chinese symbolism and art motives, New York i 9 6 0 , s. 120.

D e Visser , s. 7 5 . Uygur edebiyâtında "Kök l u u " , bulut ve gök gürültüsü: Arat, ">/35-

1 8 de Visser, s. 130. 1 7 naga-pushpa : A . G e t t y , The Gods of Northern Buddhism, Tokyo 1 9 6 2 , index.

Evren gülü: H . K â z ı m K a d r i , Büyük Türk Lügati, İstanbul 1927. 1 8 W . E b e r h a r d , Beitraege zur kosmologisehen spekulation Chinas in der Han Zeit,

Berlin 1 9 3 5 . 1 9 O. P r i t s a k , "Qara "Studie zur türkisehen Rechtsymbolik", Z- V- Togan'a,

Armağan, İstanbul 1 9 5 0 - 5 5 . 2 0 E b e r h a r d , "Lokalkulturen", 3/11.

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

164 E M E L ESlN

Çin astrolojisinde yer almakdadır ve mevsimlerin başı ve sonuna işâret etmek bakımından, mühim mevki ' i vardır. 2 1 B u burcun vücûdu ve kuyruğu Ç a d a n 2 2 (arabça 'Akrab; Avrupa di l lerinde Scorpio) burcuna tekabül ediyordu. Çin astrolojisine göre, Uygur metinlerinde S u v a d ı 2 3

(Sanskrit Svâti'den, arabca Simâk u-Râmih, Avrupa dil lerinde a Bootis, veyâ Arcturus) denen yıldız ile Buğday burcunun (a) yıldızı, mev­hum " L u u " şeklinin boynuzlarını teşkil ediyordu. " L u u " n u n i l k boynuzu doğu semâsında göründüğü i l k gece, Çinliler, bahar i ' t i -dâlinin (aequinoctium) gelmiş olduğunu b i l i r l e r d i . Uygur metinlerinin " K ö k L u u " dediği bu semâvî şekil, bundan sonra, Çin astrolojisine göre, feleğin çarhı boyunca cevelân ederek, yaz tahavvülünde (solstitium), evce varırdı. Mevsimlerin cereyânına göre ve kış i'tidâlinde başlayan bir takvim ta 'kib eden Kök-Türkler2*, b u devirlerde, gök ve yer "Luu"lar ına tahsis edilmiş i k i âyin icrâ ederlerdi. 2 5Çm'de de aynı devirde âyinler ve yağmur duâları o l u r d u . 2 6 Yaz tahavvülünden sonra hubûta başlayan Kök L u u , son bahar i'tidâlinde, Batıda kaybo­l u r d u . Bundan sonra, astrolojik tasavvurlara göre, felek çarhının mevhûm tekerlek şekli boyunca, yer sathı altındaki karanlık denizde, " L u u " burcu hubûta devâm etmekde ve kış tahavvülünde, hadîde varıp, yine yer sathına doğru yükselmeğe başlamakda i d i . Yukarıda söylenildiği g ib i , kış i'tidâli Kök-Türk t a k v i m i n i n başı i d i .

Uygur Türk ikonografisinde, " L u u " şekilli burcun cevelânının dört safhası, Padmapâni denen ve kâinatın mekân ve zaman bakımından tasviri olan duvar resimlerinde (Res. 2, 5) gözükür. " K ö k L u u " (uçmakda olan " l u u " ) , p u l l u ve dört ayaklı b i r makara21 (Sanskrit magar'dan timsâh) olarak tasvir edil ir . Baharda uçmak zamanı gelince " L u u " n u n başında b ir çıkıntı ve boynuzlar hâsıl o lurdu. Kanadları, sakalı ve kuş tüyleri de çıkardı. Çin san'atında çok görülen mavi-yeşil " K ö k L u u " 2 8 , Uygur ikonografisinde nâdirdir. En çok resm edilen

2 1 W i l l e t t , s. 2 7 0 - 2 7 5 . 2 2 Türklerde zodiak adları: Kutadgu-bilig, beyt 1 3 8 - 1 4 3 . 2 3 G. R. R a c h m a t i (sonradan R. A r a t ) , "Türkische Turfan Texte VII",

Abhandl. der preusess. Ak. d. Wiss., Phil.-hist. Kl., Berlin 1 9 3 6 , 3 / 1 3 . 2 4 O. P r i t s a k , Die Bulgarische Fürstenlinie, Wiesbaden 1 9 5 5 , s. 2 8 - 2 9 . 2 6 Bak. not 4 supra. 2 4 de Visser, s. 111-117. 2 7 Makara : Combaz, "Masques et dragons en Asie", Mélanges chinois et boud­

dhiques, cild I I I , Bruxelles 1 9 4 5 , index. 2 8 de Visser , index, "Azure dragon".

E V R E N • 6 5

" K ö k L u u " şekli, evede bulunan, kızıl ve sarı renklere bürünmüş, ateş­ler saçan " K ö k Luu"lardır (Res. 2, havadaki çift evren). Kızıl Sağız-gan'ın makamına gün ya 'ni ortasındaki evçe varan " K ö k L u u " , kuşa da benzemektedir.

Batı mevzi'inde, ya 'ni A k Bars makamındaki " K ö k L u u " ise, ba'zen, Uygur san'atında, bars vücûdu ile temsil edilmişdir (Res. 17).

Yer altındaki denize varan veyâ yer sularında yüzen " l u u " ise, yılan şeklinde b i r vüçûd ve ba'zen jalebha29 (Hind mitolojisinde f i l başlı evren) g ibi hortumlu b ir baş ile gösterilir (Res. 20).

Makara ve Jalebha g ib i , m u h t e l i f H i n d tasavvurları Uygur astro­lojik metinlerinde 3 0 yer almışdır. Makara aynı zamanda b i r yıldız grupudur ve Oğlak burcuna tekabül eder, ya 'ni kış tahavvülü devri ile i l g i l i d i r , i k i parçaya ayrılmış mevhûm b i r evrenin başı ve kuyruğu addedilen Râhu (baş: arabca Ra's) ve Ketu ( k u y r u k : arabca Dhanb), H i n d tasavvurlarında, felek çarkı boyunca cevelân etmekde ve ay ile güneşi yutmak için onlara yetişmekde i d i . 3 1 Güneş ve ayın t u t u l ­ması Râhu'nun onları yutması olarak îzâh e d i l i r d i . Râhu ve Ketu adları Uygur32 metinlerinde birer şimâlî yıldız veyâ yıldız grupu olarak anlatılmakdadır. H a r t n e r 3 3 ise bunları mevhûm mitoloj ik şekiller farz etmişdir. Hâlâ, Türkiye'nin uzak köşelerinde, Hindistan'da olduğu g ib i , ay tutulunca, ayı yutan canavarı koğmak için gürültüler yapılır.

Uygur san'atında ekseriyet ile gözüken (Res. 2,5), i k i cihete veyâ prensibe tekabül eden çift evren veyâ dört ciheti gösteren dört ev­ren tasvirinin ikonografisi pek eskidir. Belki en kadîm prototip, P r o f . P. A a l t o ' n u n bütün dünyâda akisleri duyulan buluşu ile yazıları oku­narak, Dravidien milletler grupuna mal edilen, mîladdan üçbin sene evvel teşekkül eden Indus medeniyeti sâhasındadır (Sümer san'atının çift yılan motif ine karşı, Sind havzasında çift evren şeklini görmek-deyiz). Harappa mühürlerini b i r i üzerinde, yılan vücûdlu, at başlı tek boynuzlu b i r çift evren, b i r ağaca sarı lmakdadır3 4 . Milâddan

2 9 C o m b a z , index. 3 0 Bak. R a c h m a t i , index. 3 1 W . H a r t n e r , "The pseudo-planetary nodes of the moon's orbit in Hindu and

Islamic iconographies", Ars Islamica, Vjs. 8 2 R a c h m a t i , index. 3 3 Not 31 'deki ma'haz. 8 4 E. M a c k a y , 77t« Indus civilization, Londra 1935, res. M / 3 .

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

E M E L E S l N

evvelki yedinci ilâ beşinci yüzyıllarda, Asya göçebe san'atında, Or-dos, Sibirya35 (Res. i ) ve Luristan'da35, çift evren veya çift başlı evren m o t i f i yaygın haldedir. Watson 3 7 ' a göre, de Groot 'un proto-Türk sandığı ve Çinliler'in T i k ve Jong adını verdiği göçebe mil let ler 3 8 , bazı evren m o t i f l e r i n i ve b u arada çift evren şekille­r i n i Çin'e tanıtdı. Watson ve Combaz ' 3 9 nın eserlerinde görüldüğü gibi , bu motif ler Çm'de H a n ve T a b g a ç devirlerinde çok gelişdi. Oradan da Türklere te'sîr e t t i 4 0 .

Çift evren şeklinin başlıca üç nev'i vardır. Avrupada Héraldique i l m i n i n t a ' b i r i ile "rampant" denen b i r tertîbde, i k i evren karşı karşı­ya ayakda d u r u r (Res. 1-3). Fransız san'at târihcilerinin arc d dragons (evren tâkı) dediği i k i n c i şekilde, her ucunda b i r başı olan b ir evren gök yüzünün tâkını temsil eder. Bu tert ib, hem Çin'de 4 1 , hem K u ş a n devri taht tezyînâtında 4 2 gözükür, ve Türk san'atında teker­rür eder (Res. 4) . Üçüncü tertibde, b irveyâ i k i çift evren b i r b i b i r i n e veyâ ağaca düğümlenir (Res. 4-6).

Çift evren m o t i f i , Türkler'de de, kosmik b ir timsâl olarak, hem mezar taşlarında, hem heraldik işâret olarak kullanılırdı. Çin hüküm-dâr mezarlarında olduğu g ib i , 4 3 (Res. 7), K ü l T i g i n ' i n 732'de yapılan anıtında da çift Kök L u u yer almakda i d i . Çift Kök L u u gök kubbeyi temsil etmekdedir ve belki de T i g i n ' i n rûhu olan kuşun " k a l ı ğ ' ^ 4 4 (esir) varışına işâret eder. Konçgar Türk kurganında4 5

3 5 Ordos : Combaz, res. 2 1 7 . S ib irya: S. I . R u d e n k o , D i e Sibirische Samm-lung Peters I , Moskova-Leningrad ıg66, levha I I / g .

3 3 C o m b a z , res. 2 1 . 3 7 W . W a t s o n , China, Londra 1 9 6 1 , s. 1 6 1 - 1 6 5 . 3 8 J . J . M . de G r o o t , Die Hunnen der vorchristlichen £eit, Berlin 1 9 2 1 , S..15. 8 3 C o m b a z , res. 1 6 3 , 140. 4 0 Kül Tigin anıtında çift evren: L . Jisl, Mongolei, Kunst und Tradition Prague

i 9 6 0 , levha 8. Çin hükümdar mezârlarında çift evren: de Visser, s. 9 9 - 1 0 1 . Tabgaç san'atında K ü l T i g i n anıtındaki evrenlerin prototipi: C o m b a z , res. 1 4 0 .

4 1 C o m b a z , res. 163. 4 2 J . A u b o y e r , Le trône dans l'Inde ancienne, Paris 1 9 4 9 , levha I I I . 4 3 Bak. not 4 0 .

4 4 Kal ığ: A. v. G a b a i n , "Türkische Turfantexte X " , Abhandl. d. deutschen Ak. der Wiss. zu Berlin, Berlin 1959 : "ötrü on. . .küçlüğ (güçlü), tükel (kusursuz) bilge . . . . tengri tengrisi Burkhan (Buddha), kazlar begine oğşatı (gibi), kök kalığ-ta (kalığa) uçup bardı (vardı)"

4 5 Koçngar hazînesi: A. N . B e r n s t a m "Istoriko-arkheologiçeskie oçerki tsentral' ııogo Tyan-şanya i Pamiro-Alaya", Materiali i issledovaniya po arkheologii SSSR, no 2 6 , s. 8 9 - 9 0 .

E V R E N 167

sekizinci yüzyıl başı paraları ile bulunan yaldızlı tunç levhalar (Res.

4) da belki aynı kosmik ma'nâyı taşır.

Y ü z yıl sonra, A l p B a ğ a T a r k a n ' ı n eseri olan Kara-balgasuni5

anıtında ise, Kök L u u çifti, " K ö k tenride k u t bulmış" b i r Uygur kağa­nının heraldik işâretidir. Çin47 imparatorlarını K'i bayrağındaki çift-luu moti f ine mümâsildir. T a h t süsü olarak, Uygur (Res. 11), Khanhanlı (Res. 12) eserlerinde görülen çift evren ise, hem kosmik, hem heraldik mâhiyetde olsa gerek.

Bu gelişmeyi Khakanlı edebiyâtından ta 'kib edebiliriz. Kutadgu-bilig'deİS, Uygurların " K ö k Luu"sına " E v r e n " denmekdedir. Evren, burçlardan müteşekkil olduğu tasrîh edilen felek çarkına sarılmış b i r ejderdir ve " e v r i l m e l e r i " ile çarkın gece ve gündüz dönmesini te­m i n etmektedir. Evren böylece Felek ve zaman mefhûmları ile birleş-mekdedir, dünya timsâli olmuştur. Hindistan'ın K u ş a n devri tasav­vurlarında kral lara ve B u d d h a ' y a " k u t " veren felek çarkı (çakra) 49

gib i Evren de, Khakanlı beğine tahtı ve i l i bağışlamakdadır. Bu mefhûmun plastik şekline Khakanlı devri san'atında raslıyoruz (Res. 12). Kutadgu-biliğ'in50 ta'rîf ettiği şekilde, başında "bedük börk" (yüksek börk), dünyanın direği g ib i düp düz oturan " a j u n tutgucu" (farsçası : cihânghîr), felek evrenini sağ elile yakalamışdır. P u g a ç e n k o -v a ve R e m p e l ' e nazaran, çift evren arasında duran adam, Sogd'un Tîraghân bayramının ma'nâsını tasvir eder. Widengren de b u I r a n bayramının yaz tahavvülünde yer aldığını kayd eder. Bu devir, aynı zamanda Ra's ' i n evci i d i {Dhanb'in evci kış tahavvülündedir). Her halde, evrenin evci, Kök-Türk devrinde olduğu gibi , Khakanlılar da da kut getiren bir olay olarak tasvir edilmiş.

Hükümdârın evrenleri râm etmesi m o t i f i de şübhesiz eskidir ve Luristan51 tunç levhalarında olduğu g i b i , Çin'de de gözükür (Res. 10) ve Türk san'atında da tekerrür edecekdir (Res. 12-13).

4 8 Kara-balgasun anıtı: O r k u n , Yazıtlar, I I Z 3 2 - 5 6 .

4 7 K ' i : de Visser , s. 3 9 - 4 0 .

4 8 Bak. not 1 supra.

4 9 E. E s i n , "The Turco-Mongol monarch representation and the cakravartin" XXV.

Şarkiyat Kongresine tebliğ, cild I I , Delhi, 1 9 6 9 .

3 0 beyt 4 3 5 , 8 0 8 - 8 1 4 , 2 1 4 2 .

5 1 C o m b a z , res. 21.

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

E M E L ESİN

Böylece, heraldik karakteri gittikçe tebârüz eden çift evren m o t i f i , top ile beraber, taht süsü olduğu g ib i , moncuk adı ile, bayrak ve tuğların üzerinde de yer alacakdır5 2 .

b — Büke

Göçebe Türkler muhit inde, Altın Yiş ve Teti-su'da ise, kosmik ma'nâlar gerileyerek, evren m o t i f i bilhassa b ir alpl ik timsâli olarak ve kadîm Eurasia göçebelerinin teknik ve tarzlarında gelişdi. Orkun yazıtlarında " a l p " ma'nâsına gelen " b ü k e " 5 3 kelimesi belki b u üslûba tekabül eder. Boynuz üzerine oyulan ve kılıç ve kırbaç kabzesi, kını, veya boru olabilen " b ü k e " şekillerinin5 4 ikonografi ve menşe'leri hakkında başka bir y a z ı m d a 5 5 b i l g i vermeğe çalıştığım için, burada o mevzû üzerinde durmayacağım. Ancak bu evren t ip ler in in , Selçuk san'atında da tekerrür eden b ir husûsiyeti, başlarının timsâh-makara'56-dan (Res. 17) ziyâde " b u r i " başına benzemesidir. Ordos levhalarında, Sibirya göçebe san'atında5 7 , Partfıe bayraklarının üstünde58, Kök-Türk devri Türkistan duvar resimlerindeki bayraklarda, evren başı olarak tekerrür eden bu " b u r i " 5 9 maskesi, Kök-Türklerin bayrağının tepesinde de vardı ve Uygur duvar resimlerinden birinde şekli gözükür. Kara-balgasun anıtındaki Kök Luu'larm başı da makara'dan fazla kadîm Sibirya san'atının " b u r i " maskesine benzer60.

Türk san'atında rastlanan b ir diğer grup evren de, yılan veya balık vücûdu ile bars, arslan ve kaplan cinsinden hayvanların başı veya vücû-

6 2 Le dragon dans l'iconographie turque adlı hazırladığım kitabda bu gelişme anlatılmaktadır.

5 3 Bak. not 1 supra.

5 4 A. N . B e r n s t a m , "Trudi Semireçenskoy arkheologiçesçkoy ekspeditsi Çuskaya

dolina", Materiali i issl. po arkh. SSSR 14, levha X X X I X . 6 5 E. E s i n , "L'arme-dragon du guerrier turc", Société Asiatique'^ 15 Şubat ıg6g ' da

tebliğ. I d . , '-L'arme à décor zoomorphe du guerrier turc", X I I . Perm. Intern. Conf. of Altaistic, Berlin'e tebliğ.

53 Makara başı: C o m b a z , res. 112, 113. 5 7 Ordos levhalarında " b u r i " başlı evren: C o m b a z , res. 17g. Sibirya levha­

larında buri başı: R u d e n k o , levha 3 5 . 3 8 K. T r e v e r , "Tete de Senmourv en argent des collections de l'Ermitage" Iranica

Antiqua I V .

6 9 E. Es in , "Alp şahsiyetinin Türk san'atında görünüşü", Türk Kültürü, Ağustos ıg68, res. 2-4.

8 0 L i u M a u - T s a i , p. g.

E V R E N 16g

dundan müteşekkildir (Res. 23-26). Bars-luu şeklinin Uygur san'atında belki L u u burcunun batıdaki vaziyetine işâret ettiğini söylemişdik. Bu grupun Çin efsânelerinde chiao-lungeı denen ve balık vücûdu ile kaplan başı olan lung cinsi ile ilgisi olduğunu sanıyorum. Bars-evren şeklinin ikonografisi ise, K u ş a n devrindeki Türkistan eserlerine bağ-lanmakdadır. Amu Derya nehri kenarında bulunan hazînede somâki taşından b i r mühür üzerinde, bars-evren şeklinin prototiplerinden b i r i bulunmakdadır 6 2 . Altın Yiş'de b i r mezarda bulunan ve en eski Türk eserlerinden olan b i r kamçı veya yatağan sapının üzerinde tem­sil edilen evren'in arka ayakları da bars husûsiyetleri arzeder63. Türkistan'daki erken Uygur eserlerinden, V I I I . yüzyıla at f edilen Çikan Köl duvar resminde de (Res. 23), balık vücûdlu, bars veya arslan başlı b i r evren görmekdeyiz. Nagy-Szent-Miklos'da bulunan türkçe yazılı altın kapların b i r indeki bars veya arslan başlı evren şekli ise (Res. 24), K u ş a n devri Amu-Derya prototipine bilhassa benze- mektedir. Bu husus, Peçeneklerin Kuşan devrinde dahi Batı ve Cenubî Türkistan te'sîrine girdiğine işâret edebilir.

c — Pendj-kend evrenleri

Pendj-kend g ib i , m u h t e l i f kültür cereyânlarının karşılaşıp henüz kaynaşamadığı b i r merkezde, husûsî b i r evren ikonografisinden bahs etmek elbette mümkün değildir. Fakat Pendj-kend'de biz i yine de i l g i ­lendir ir . Sogd i l l e r i eskiden iranlı b i r mi l le t in yurdu olmakla beraber, Türklerin Sogd Gi ile çok kadîm bağları vardır. V I I . yüzyılın başından beri Sogd i l i Batı Türkleri'vi\r\ idâresinde i d i ve Sogd'da hâkim beylerden bir çoğu Türk soyundandı. N i t e k i m O. S m i r n o v a ' n ı n 6 5 tamgalar üzerindeki araştırmaları şunu gösterdi: V I I . V I I I . yüzyıllarda, yani Pendj-kend duvar resimleri yapıldığı zaman, Bişbalık adına mü­masil b i r isim taşıyan bu merkez, hepsi aynı boya mensûb olan üç Türk beyi ve i k i hatunun idâresinde i d i . Tamga'dan anlaşıldığına göre, Pandjkend beyleri ve hatunları, Sir Darya'da "Khalac Ordu" diye

8 1 Chiao-lung: E b e r h a r d , "Lokalkulturen" index. De Visser: (kiao-lung şek­

linde) s. 71 , 7 6 . 8 2 E. M . D a l t o n , The Oxus treasure, London ı g 6 4 , res. ı g 7 . 8 3 Not 2 'deki ma'haz. 8 4 Sogd'da Türk beyleri: I b n H a w k a l , K r a e m e r s - VViet tercemesi, La

configuration de la terre, Paris ı g 6 4 , s. 4 5 1 . 8 6 C. S m i r n o v a , Katalog monet sgorodışça Pyandjkent, Moskova ı g 6 3 , s. 11, ıg, 3 3

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

' 7 ° E M E L ESİN

para basan Khalac boyuna mensûb idiler ve böylece Oğuz grupuna yakın bulunuyorlardı. Bu netice muvâcehesinde, Pandj-kend'de Oğuz üslûbunda evrenler bulmayı beklerdik.

Fakat ikonografi b u ümidimizi boşa çıkarmakdadır. Pendj-kend-deki evren şekil leri6 6 m u h t e l i f başka geleneklere bağlanıyor. Duvar resimlerinde ve alçı oymalarında, Yunan triton veya Typhon'unu hatırlatan, T a b g a ç devri Çin lung'una benzeyen, Hind Jalebıha'sm-dan mülhem şekiller ile karşılaşılmakdadır. Fi lhakika bütün bu ya­bancı şekiller Pendj-kend aracılığı i le, Türk san'atına te'sîr edecekdir. N i t e k i m , T a b g a ç devri lung'unnn Pendj-kendden Khvarazm'a doğru yayıldığını v e 8 7 Yeti-su da Khakanlı san'atında gözükdüğünü (Res. 15). müşahede ediyoruz. Pendj-kend jalebka'smm Selçuklu san'atına te'sîrini ileride anlatacağız.

Selçuklu san'atında, Pendj-kend resimlerinden mülhem olan, evren ile i l g i l i b i r diğer konu da, evren ile mücâdele mevzû'udur. Pendj-kend duvar resimlerinden b i r i (Res. 34), B e l e n i t s k i y 6 8 ve W i d e n g r e n 6 9 i n görüşlerine nazaran, Mithra âyinlerinin Parthe'-larda aldığı b i r şekilde, evren ile mücâdele eden alpleri temsil etmek­tedir. Resime bakılınca, böyle b i r tefsir muhakkak gözükmemektedir. Resmin ba'zı kısımlarında evren ile mücâdele şöyle dursun, evren alpi kolları arasında sıkışdırmakda ve alp atından yuvarlanmak üze­redir. Diğer alpler de bu sahneye seyirci durmaktadır. Bu bakım­dan, Pendj-kend resminin mevzû'u belki de başkadır. O devirde Orta Asya'yı gezen H s ü a n - T s a n g , suların taşmasına veyâ eksikliğine çâre bulmak için, b i r nâginî'ye (kadın yılan ma'bûd) Khotan'da b i r su-vârinin kurban edildiğini anlatır. Hattâ A u r e l S t e i n ve A n d ­r e w s b ir duvar resimde bu sahneyi gördüklerini sanmışlardır70

8 8 Tabgaç üslûbunda ejder: A colllection of ancient decorative patterns, Sian, Shansi !953> res. 3 2 . Pendj-kend'deki şekli: A . B e l e n i t s k i y , Central Asia, Geneve 1 9 6 8 , res. 105 I d . , "Raboti Tacikskoy arkheologiçeskoy ekspeditsii v. ıgg6 godu", Kratkie Soobççeniya

Instituta Istorii materialnoy kulturi, 73 {typhon şeklinde insan başlı ve kollu ejder). Jalebha

tipinde, f i l başlı yılanların resimlerini, Prof . B e l e n i t s k i y , VI. Iran san'alı kongresi'ndc gösterdi.

6 7 B e l e n i t s k i y , Central Asia, res. 1 0 5 . 6 8 B e l e n i t s k i y , "Rabotı Tacikskoy ekspeditsii", 8 9 G. W i d e n g r e n , Les religions de Ciron, Paris 1 9 6 5 , s. 3 6 5 . Bu esere Prof.

I . M e l i k o f f lütfen dikkatimi çekti. ' 0 K h o t a n ' d a s u m a ' b û d u nâga'ya bir atlının kurban edilmesi: F. H . A n d r e w s ,

Wall-paintmgs from ancient shrines in Central Asia Londra 1 9 4 8 , levha 3 2 .

E V R E N D t

Pendj-kend resmi de buna mümâsil b i r olayı gösterebilir. Yine W i d e n g r e n ' i n dediği g ib i , Yunan üslûbunda olan ve b i r Typhon tasvirine benzeyen Pendj-kend evren mabûd şeklinin kadın kolları vardır (Res. 34).

d — Oğuz evreni

Oğuzların Peçenekn grupuna at f edilen Nagy-Szent-Miklos da bulunmuş türkçe yazılı kaplar üzerindeki evren şekillerinden yukarı­da, bars-evren münâsebeti i le, bahs ettik bile. Nagy-Szent-Miklos'da görülen evren şekillerinin (Res. 24, 28) bütün Oğuzlar arasında tanındığı, aynı t i p evrenlerin Selçuklu san'atında da tekrar gözükmesi ile meydana çıkmaktadır.

Yine ffagy-Ssen-Miklos'da müşâhede edilen Bars-evren t i p i ile i l g i l i olarak, Oğuz muhit inde , Batı ve Cenubî Türkistan'a K u ş a n devrinden beri bağlı olan evren şekillerinin mevcûdiyetini ve bunun bazı Oğuz boylarının şimdiki vatanlarınında, en az K u ş a n devrin­den beri bulunduklarına işâret ettiğini kayd etmişdik. Esâden 7~ols-t o v 7 2 Oğuzların ccdâdının Aral kıyılarına mîlâddan evvel I V . yüz­yılda geldiği neticesine varmışdı.

Oğuz evreninin protot ip i , aslen muhtemelen Çin'den gelmiş olmakla beraber, Skit73, Gandhara, Kuşan74 kültür çevrelerinde, Yunan ve Roma san'atlarının tesiri altında gelişmişdi7 5 . Tarihî Türk devrinde, Oğuz evreninin protot ipler ini , Doğu Türkistan'da, V I I I . yüzyıl, Kızıl duvar resimlerinde 7 6 ve Toyuk da, erken Uygur san'atında (Res. 27) görmekteyiz. Bu t i p evren b ir yılan veya balık kuyruğu ile b i r at, veya bars başı ve i k i ayağından müteşekkil bulunmaktadır. Ev­renin sırtı, Yunan evreni g ibi dikenlidir . Evren şekli yandan gözükür Avrupanın Héraldique ta'bîri i le, "passant" vaziyette, yani ilerlemektedir.

7 1 Not. 8 4 daki ma'haz. 7 2 P. T o l s t o v , "Scythians on the Aral Sea", Iranica Antigua, I . 7 3 T . R i c e , The Scythians, New York 1 9 5 7 res. 113: Kul-oba'da. bulunmuş

kıhnç kabzesinde at-evren şekli. A . v. L e Coq, Bilderatlos zur Kunst und Kulturgesc-

hichte Mittelasiens, Berlin 1 9 2 5 , res. 144.

7 4 E. M . D a l t o n , The Oxus treasure, res. 197. Not 73 supra daki şekilde, fakat arslan başlı evren. Sırtına bir insan binmiştir.

7 6 Aynı tipte bir evren Afyon yanında Talavaç'da., Roma devri eserleri arasında {Afyon Müzesi, Yalavaç 352) görülür.

7 8 G r û n w e d e l , Kultstaelten, res. 3 0 5 - 3 0 7 .

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

' 7 2 E M E L ESİN

Esthétique mefhûmları bakımından, bu t i p evren Yunan san'atının tarzına yakın bulunuyordu.

Fakat Uygur ve Oğuz Türk san'atı çerçevesinde, hellénistique kılıklı bu evren t i p i , veçhesini epiy değiştirdi. Değişikliklerin mahiye­t i n i anlatabilmek için, Türk san'atında evren ikonografisinin stylistique husûsiyetlerine geçeceğiz.

I I —Stylistique bakımdan Türk san'atında evren tasvirinin hususiyetleri :

Thématique husûslarda, Çin, Hind ve Orta Asya, Türklerin evren ikonografisine çok te'sîr etmişse de, stylistique bakımdan Türk san'atkâ-rının şahsiyeti bu te'sîrleri izâle etmiş g ibi görünmektedir. Çin ikonog­rafisinin inhinâlı çizgilerden müteşekkil, âdetâ yazıya benzeyen evren tasviri, Türk san'atında yokdur. Hind san'atının naturaliste uslûbda, hakikî f i le ve timsâha benzeyen evrenleri de Türk san'atında nâdirdir. Gandhara'nm Hellenistik tipde, hippocampe'dan gelişmiş ejder şekli de Türk san atında ancak bir , i k i erken Uygur resimlerinde görünür. (Völkerkunde Muséum I B 4471). Stylistique bakımdan Türk san'atına hakikaten te'sir eden Türk irin ecdâdı olan, Eurasia göçebelerinin üslûbudur. Türkler, alplık işâreti olarak, evren m o t i f i n i , Eurasia göçe­belerinin geleneğinden tevârus etmişdi ve b u heraldik motifler, aynı teknik usûllerle, aynı şekilde tekrâr edilegeldi. Evren şeklinde kabzası olan yatağan, pala veya k ı l ıç 7 7 , Türklerde de Eurasia göçebe­lerinde olduğu g ib i demir kültü âyinleri ile i l g i l i olarak ateşde dö-ğülüp suya batırılıyordu. Kükreyen evren şeklinde oyulmuş boynuz­dan borulara üfleyerek, proto-Türk Jong'larm evren sesini çıkardığı g ib i , Türk erenleri de evren şeklinde ağızlı boynuzdan " Y u f borusu"nu çalıyordu. Türkistan'da, evren resimli "tös"ler, "moncuk" lar , taht tezyinâtı, Kök-Türklerden ve Uygurlardan, Khakanlılara ve Timuroğulla-rına kadar, pek az değişdi 7 8 .

Diğer taraftan da, Türk göçebe san'atında diğer hayvan moti f ler i g ibi , evren şeklini de, ma'denî levhalar üzerinde tasvire devam edi ldi . Bu usûlde, hayvan m o t i f i m u h t e l i f noktalardan, madeni levhaya lehimlenmeğe müsâid şekilde tertîb ediliyor ve çerçeveye uygun şekilde " b u r k u l u y o r d u . " San'at târihcilerinin, Eurasia göçebe ma'den

" Not. 55 'deki ma'haz. 7 8 Not 52 supra'daki ma'hazda anlatılmakta.

E V R E N ' 7 3

işleri ile i l g i l i olarak "burkulmuş" dediği, S veya O h a r f i şeklinde burkulmuş evrenler Türk san'atında çokdur.

B e r n s t a m 7 9 şu noktaya da dikkat i çeker: küçük b ir ma'denî levha içinde gösterilen m o t i f pek t a b i ' i olarak, en basit unsurlarına ircâ edilmişdi. Belki, ma'den işinin bu discipline ' i Türk san'atkârına şekilleri sâdeleştirmeği öğretti. Duvar resminde ya 'n i âbidevî çapda dahî, Uygur Türk ressamı, büyük hatlarla, basitleştirilmiş şekiller çizer. Bu uslûb Türk san'atının b ir husûsiyetidir.

Türk san'at üslûbunun en mühim karakteristiklerinden b i r i de, hayâli şekilleri bile hakikat kadar canlı göstermek arzûsudur. Çinli veya iranlı, tezyini ve b i r az basma kalıp b i r kaç hat ile ejder efsâne­sini tasvir ederken, Türk san'atkârı canlı bir canavar göstermek ister. Efsânevî b i r hayvanın canlı şekilde tasvirinden bahs etmek bir para­doxe olsa gerek. Fakat Türk san'atkârı canlı g ibi duran evren şekillerini resm etmeğe ba'zen muvaffak olmuşdur. Bunun sırrı şöyledir: muhtel i t bir hayvan olarak gösterilen evrenin vücûdunun her ayrı kısmını, Türk san'atkârı, tabî'atdan mülhem olarak tasvir etmektedir. Bu tek­nik bilhassa resimde göze çarpar. Uygur ve Osmanlı ressamları, t i m ­sâli - evrenlerin yapışkan ve p u l l u derisini, bars-evrenlerin benekli tüylerini, geyik - evrenlerin boynuzlarını, naturaliste şekilde resm ederler.

Buna karşılık, evren kanadı m o t i f i , Çin'de olduğu g ib i , Türk san'atında da, tabî'attan temâmen uzak, yukarıya kıvrık b i r helezon-dün ibâretdir (Res. 17).

X I I . yüzyılda, Khakanlı ve Selçuklu devrinde, Türklerde evren iko­nografisi, Islâmiyetin te'sîri ile, mücerredleşmek safhasına girince, netice hiç de Çin'in mûmâsil eserlerine benzemedi. Çin evreni, dalgalı hatlar sâyesinde, hareket te'sîrini uyandırırken, Türk evreni bir hendesî çerçeveye uyacak tarzda burkuldu. Fakat bu hendesî şekilli evren, tıpkı ma'denî göçebe levhalarındaki hayvan motif lerinde olduğu g ib i , hayâtiyetten ârî değildir. Sanki çerçevesini her yönden iterek fırlamağa hazırdır.

Böylece stylistique bakımdan, Türk evren ikonografisinde, Eurasia göçebe san'atının kuvvetl i ilhâmı dâima canlı kaldı.

7 9 B e r n s t a m , "Trııdi Semireçenskoy ekspeditsii".

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

174 E M E L ESİN

I I I — S e l ç u k san1 atında evren şekilleri:

Aral kıyılarında yaşayan, hattâ İtil Bulgar'ında yaylaları olduğu rivâyet e d i l e n 8 0 Oğuz boyundan Selçuklu Türkleri, pek tabî'î olarak, komşu Türk merkez ler in in 8 1 kültürel tesirine girmişlerdi. Komşu merkezler şunlardı: Doğuda gelişmiş b i r evren ikonografisi olan Khakanlılar idâresindeki Teti-su, Selçuklu san'atına çok te'sîr ett i . B e r n s -t a m ' a g ö r e 8 2 , Yeti-su'da Uygur te'sîrleri de vardı. Selçuklu evren ikonora fisindeki nâdir Uygur unsurları b u yoldan gelmiş olabil ir . Aral Oğuz­larının cenubunda ilkönce Sâmânîler sonra da Khakanlılar idâresindeki Maverâunnehr bulunuyordu. İ b n B i b i 8 3 d e bahsi geçen "Khalac bud-hâneleri", Sir Darya veyâ Gzîr'daki Khalac ma'bedleri olabileceği g ib i , adı geçen "Khalaç budhâneleri, belki de Khalaç boyundan hükümdâr-ların V I I - V I I I . yüzyıllarda bulunmuş olduğu Penj-kend olabi l ir . A r a l Oğuzlarının batısında Peçenekler ve Batılı Oğuz ve diğer Türk grupları bulunuyordu. Bu bakımdan Nagy-Szent-Miklossl evren iko­nografisinin Selçuklu san'atına te'sîr etmiş olması tabi'îdir.

Bütün bu te'sîrlerin ifâdesini Selçuklu san'atında bulmaktayız.

Ancak istilâhlar ba'zen şaşırtıcıdır. Oğuz türkçesinde çok kulla­nılan "evren" kelimesi yanında, arabca ve farsça lafzlara da rastla­yacağız. Bunlara göz atmak belki yerinde olur.

i — İstilâhlar

Ihn B i b i 8 5 n i n nihang yani timsah adı verdiği evren, " l u u " ve " n e k " e tekabül eder ve onlar g ib i b i r su timsalidir. Osmanlı metinler in­de de nihang t a k v i m işâreti olan " l u u " y a karşılıklıdır.96 Aynı zamanda,

8 0 A l - M a k r î z î ( A h m e d b. ' A l î ) . Kitâb al-sulûk Ii ma'rifat al-duwal al-mulûk,

Kahire ı g 5 6 , 1/130. 8 1 Oğuz ve Peçenek gruplarının yaşadıkları yerler; P. Tolstav, Auf den

Spuren der Altkhorezmischen Kultur, Berlin ı g 5 3 , harita 5 . 8 2 B e r n s t a m , "Trudi Semireçenskoy ekspeditsii", s. 7 7 - 7 8 , 126, ı g 6 . 8 4 I b n B i b i , Al-awâmir al-'Alâiyyah fi al-umûr al-Alâiyyah. A. Erz i tıpkı basımı,

T . T . K . Ankara ı g 5 6 , varak 8 g , 21g.

84 Nagy-Szent-Miklos eserleri Peçeneklere atf edilir: J . N e m e t h , Die Inschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklos, Budapest ı g 3 2 . Eserler hakkında mütâlaa'lar: N . F e t t i c h , Bronzeguss und Nomaden-Kunst, Prague i g 2 g . J . S t r z y g o w s k i , Altai-

Iran und Völkerwanderung, Leipzig 1917. 8 5 I b n B i b i , varak 1 0 6 - 1 0 7 . 8 8 I s m â ' î l H a k k ı , Ma'rifatnâmah de Türk takvimi.

E V R E N 1 7 5

"büke" g ibi , "evren" de alplık vasflarını gösterir. Esâsen Oğuz Türk­çesinde " e v r e n " 8 7 i n b i r ma'nâsı da alpdir. Khakanlı devrinin felek çarkına mümâsil Evren mefhûmu g ib i " n i h a n g " i n bazen de felek, zaman ve dünya ma'nâsına da geldiği î b n B i b î 8 8 n i n bir teşbihin­den anlaşılıyor. Y u n u s E m r e de ni tekim şöyle der :

" B u dünya b i r evrendir, âlemleri yuducu" . {Tanıkları ile-Tarama sözlüğü, 1957 baskısı, "evren") .

Evrenle beraber giden diğer kosmik motif ler (ağaç, ay, güneş, boncuk, kuş, bars veya arslan) de Çin - Türk symbolisme'ine yakın şekilde, I b n B i b i 8 9 tarafından tekrâr edilmektedir.

2 — Selçuklu devrinde evren ikonografisi :

Selçuklulardan evvel İslâm san'atının evren ikonografisi uzun za­mandır, Maverâunnehr yolu ile, veya Abbasî devrinde gelen9 0 Türk ve İranlı g ruplar ı 9 1 aracılığı i le, İç Asya te'sîrlerine ma'rûz kalmışdı. Selçuklu devrinde bu te'sîrler birden çoğaldı. Selçuklu evren şekille­r i n i gözden geçirirken, te'sîrleri ayırd etmeğe teşebbüs edeceğiz.

İlkönce, Selçuklu evreninin pek bâriz bazı husûsiyetlerini kayd edelim. Selçuklu evreninin vücûdu yılan şeklindedir ve helezonlar teşkil eder. Eğer ayaklı ise, ekseriyetle ancak i k i ayağı vardır. Selçuklu evreni yandan gözükür ve passant denen vaziyettedir. Bu bakımlar­dan, Türkistan (Res. 14- 15, 27) ve N a g y - S z e n t - M i k l o s Peçenek (Res. 24, 28) Türk eserlerine bağlanmaktadır.

Selçuklu evreninin kanadı, umûmiyetle Çin ve Türk (Res. 17) san'atında olduğu gibi , helezon şeklinde b i r süsden ibâretdir (Res. 18). Pendj-kend'de, b i r at-evren resminde 9 1 ve Peçenek kaplarındaki evrenlerde (Res. 24, 28) görüldüğü üzere, Selçuklu evreninin de kanadı, sanki b r i halka yardımı ile, omuza takılmış g ib i tasvîr edi l ir (Res. 18, 26.).

8 7 M . E r g i n , Dede Korkut kitabı, Ankara ı g 5 8 , index. r ' I b n B i b i , varak 1 0 6 - 1 0 7 . 8 9 I b n B i b i , varak 3 8 ve 1 0 6 - 1 0 7 . 9 0 I b n a l - A t h î r , Al-Kâmil fl al-târîkh, H . 3 2 3 / M . 9 2 4 senesi vak'alarında,

Deylem ve İsfahan'da, Mardâvitch ve Gûrî beğleri için altın ve gümüş tahtlar yapan, S ü l e y m a n Peygamberin san'atkâr cinlerine mümâsil Türklerden bahs eder. Evren, tipik bir taht süsüdür. Netekim evrenli taht, X . yüzyıla âid Garrus 'den bulunmuş tabakda vardır (Metropolitan Museum): E. G r u b e , The world of Islam, New York 1 9 6 6 , res. ıg.

9 1 L . I . R e m p e l , Arkhitekturniy ornament Uzbekistana, Taşkend 1961, levha X I I .

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

ı 7 6 E M E L ESİN

San'at eserlerinin tedkiki şu neticeye işâret eder: yılan vücûdlu, ayaksız, pulsuz, kanadsız, boynuzsuz evrenler, Selçuk san'atında (Res. 16), I b n B i b i ' n i n nihang (timsâh) dediği, Uygur metinlerinde " L u u " ve Khakanlı terminolojisinde " n e k " (timsâh) diye adlandırılan, yer sularında yaşayan efsânevi hayvanı temsîl eder. Hindistan'dan gelen ve Uygur san'atında (Res. 2) da gelişen klasik makara (timsâh) mefhûmu ile, Selçuklu nihang ikonografisi arasındaki i l g i , makara mas­kesini andıran bir baş şeklinden ibâret kalmış.

Evrenin alpl ik veyâ kuvvet alâmeti olarak kullanılışı, kadîm Türk san'atında olduğu gibi , Selçuklu eserlerinde de müşâhede edil ir . Batı-Türk devrinden Kızıl duvar resimlerinin birinde (Res. 14), bir " luu-khanı" kaçan at-evreni yakalamak için üç başlı b i r yılanı kemend g ib i kullanmaktadır. N â s i r a l - D î n S i v a s î ' n i n 1270 etrafında Aksaray ve Kayseri'de yaptığı büyü resimlerinin birinde (Res. 16), su unsuruna hâkim olan " M a l i k A b û A h n a f " da elinde kamçı g ibi b i r evren tutar. Evrenin veyâ yılanın silâh gibi kullanıl­ması, Türk kültürü çerçevesinde tekerrür eden b i r mefhûm olduğunu kayd etmişdik.9 2 P r o f . T o g a n ' d a n öğrendiğime göre, i l k Y e s e v î halîfelerinin eserlerinde de yılan-kamçı efsânelerinden bahs varmış. Anadolu'da da, Akşehirli M a h m û d H a y r â n î hakkında b u tarz menkibeler anlatılır. Dervişlerin engerek yılanı şeklinde b i r kırbacı o lurdu.

Çin'de ve Orta Asya Türk san'atında (Res. 2) olduğu g ib i , Sel­çuklularda da, kanadlı, boynuzlu, p u l l u , ayaklı evren (Res. 18) se-mâvî evrendir, yani Uygur "Kök-Luu"sunun mukabi l id ir . Belki de I b n B i b i ' n i n bahs ettiği pil i-nilghûn i-sipihr bu cins evrene tetâbuk ediyordu. Filhakika, Selçuklu san'atında (Res. 21-22), semâvî ev-ren' in ba'zen H i n d Jalebha'sım (lev. V I I a) hatırlatan f i l başı vardır. Selçuklu />z/-evreninin hakiki protot ip i Hindistanda değil, Pendj-kend'de bulunmaktadır. Bu keyfiyeti, P r o f . B e l e n i t s k i y ' n i n V I . İran san'atı kongresinde gösterdiği, henüz neşr edilmemiş resimlerde tesbît edebildim. Hartner 9 3 ' e göre, Selçuklu san'atındaki kosmik evrenlerin Ra's ve Dhanb ile de ilgisi bulunmaktadır. Bu takdirde, asgarî Selçuklu devrinden beri , yaz tahavvülünde ve gök kubbenin tâkında eve eden Kök-Luu, Pîl i-sipihr ve Ra's gibi mefhûmlar b i r b i r i

9 2 Not 5 3 supra'daki ma'haz. 9 3 H a r t n e r : not 31 'daki ma'haz.

E V R E N 177

ile karışmışdı. Yer sathının dibindeki sularda, kış tahavvülünde eve eden Dhanb ise, kış, şimal ve karanlık timsâli olan Türklerin K a r a Yılanına benzeyen b i r tasavvurdu.

Selçuklu san'atında en çok rastlanan evren maskesi t i p i (Res. 31), kadîm Sibirya (Res. 1), Batı Türkü (Res. 4) ve Khakanlı ((Res. 12) ma'den eserlerinden tevârüs edilmiş gözüken b i r şekildir. Bu da hortumlu b ir başdır. Ancak, yalnız evrenin üst dudağı değil, her i k i dudağı, hortum gibi uzamakda ve b i r i yukarı, diğeri aşağıya kıvrılmaktadır.

Çin'de Orta Asya Türklerinde (Res. 27) ve Peçeneklerde (Res. 28) olduğu gibi , Selçuklu muhi t inde de, hem destanlarda, hem san'atda (Res. 9, 29), at-evren 9 4 mot i f ine rastlanır.

Uygur (Res. 23) ve Nagy-Szent-Miklos (Res. 24) prototiplerine benzeyen bars veya arslan-evrenler Selçuklu san'atında çokdur (Res. 2 5 - 2 6 ) . Mardin Artukoğulları devrinde 1134''de Mardin kalesin­de yazılan b i r eserde Shudjâ' burcu bu şekilde gösterilir (Res. 25). Shudjâ' bilhassa cesûr addedilen b i r evrendir.

K a d î m Türk geleneğinde " b u r i " başını andıran maskeler (Res. 3) ve Luristan 9 5 ile Batı Türk devri Orta Asya 9 6 san'atındaki g ib i , kuş başları da Selçuk evrenlerinde gözükür.

Selçuklu evreninin b i r husûsiyeti de, ba'zen kuyruğunda b i r ik inc i baş bulunmasıdır. K u y r u k d a k i baş önde giden vücûdu ısırır. B i r b i r i n i takib eden hayvanların önde gideni ısırma hareketi de, Eurasia göçebe san'atındaki hayvan motiflerinde çok görülür. Mîlâdî 1270 etrafında, Aksaray ve Kayseri'de, farsça-arabça karışığı, türkçe kelimelerin de bulunduğu b i r büyü kitabı yazarak "heykel" (büyü resmi)lerle süsleyen N â s i r u d d î n S i v a s î 9 7 ye göre, Kavos burcunu temsîl eden kentaurus şeklinin (Res. 32 - 33) evren biçimli kuyruğu, ön kısmında ok çeken kentaurus i le muhârebe hâlindedir. Böylece, evren başlı kuyruk, b i r i k i l i k ma'nasına gelebilir.

9 4 E. E s i n , "The horse in Turkish art", Proceedings of the V I I I th meeting of the Permanent International Altaisctic Conference, ı g 6 4 , Central Asiatic Journal, cild X / 3 - 4 , Aralık ı g 6 5 . M . V I I - V I I I . yüzyıl eseri Varakhşa sarayı duvar resimlerinde, Gök-Türk yazılarının bulunduğu at-evren şekilleri vardır : A . N . Bernstam, "Drevnyeturskiy dokument iz sogda", Epigrafica Vostoka, V , 1 9 5 1 .

9 5 C o m b a z , res. 31. 9 9 G r ü n w e d e l , Kultstaetten, res. 2 4 g , 2 5 0 Kızıl duvar resimlerinde, bir ucunda

arslan, bir ucunda kuş başlı, S harfi şeklinde evren. 9 7 E. E s i n , "Selçuk devrine âid resimli bir Anadolu yazması", Güzel San'atlar Akade­

misi Türk San'atı Enst. yayınları 1, istanbul 1 9 6 3 .

Sclfuklu Tarihi D. tu

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

ı 7 8 E M E L ESİN E V R E N 179

Eski Türk ikonografisinde olduğu g i b i , Selçuklu san'atında da çok rastlanan ve evren şeklinin de bulunduğu âbideler i 9 8 ve mezar taşlarını9 9 tezyin eden kozmik tertîblerin (Res. 3, 6, g) veya b i r kapu etrafında tert ib edilen m u h t e l i f m o t i f ler in, Türk, Çin ve Hindis­tan kosmolojisine mumâsil astrolojik ma'nâları olduğu tedkikler sonunda anlaşılmaktadır 1 0 ° . Bu arada, Hun san'atında (Res. 30) olduğu g ib i kosmik evrene binen adam şekli, Selçuklu san'atında da vardır (Res. 31). Çinde (Res. 10) ve Khakanlı sanatında (Res. 12) görülen, i k i evreni tutan insan şekli de, Selçuklu devrinden kalma Bağdad Tılsım kapısı'nda (Res. 13) görülürdü.

Parthe devrinde Mithra âbidlerine ve Hristiyan âleminde A z î z G e o r g i u s ' a a t f edildiği şekilde, evrenle mücâdele mevzû'u, evreni uğurlu addeden kadîm Türk geleneğinde yoktu. Fakat X I . yüzyıldan sonra, muhtemelen Iran ve Bizans tesirleri altında, Türkler de evrenle mücâdeleyi alpl ik saydılar. B a y h a k î ' y i kaynak olarak veren D j u v a -î n î , Somenat seferi esnasında, G a z n e l i S u l t a n M a h m u d ' u n b i r evren avladığını söy ler 1 0 1 . X I I I . yüzyıl Hind şâirlerinden, Türk asıllı E m î r K h u s r e v D i h l e v î 1 0 2 , Türkleri şöyle anlatır :

" O k u örs delen Türk, "A'K j l -u- çfi\ ÛJ » Her arslana ok atar, her ejderi avlar." "j\Sii js j l j ¿£¿1 j-f •>> y> işte, ikonografî bakımından, bahsi geçen Pendj-kend resmine

(Res. 34) benzeyen Konya Selçuklu sarayındaki b i r alçı kabart­ması (Res. 35), Selçuklu sultanını b i r Türke yakışır şekilde arslan ve ejder avlarken göstermektedir.

Selçuklu evren m o t i f i n i n Türk ikonografisindeki menşe'leri hakkın­da b u kısa araştırmayı b i t i r i r k e n , şu noktayı da kayd edelim. Selçuklu ikonografisine, kosmik evren'in de dâhil olduğu astrolojik şekillerin Türk kültürü ile yakın ilgisi olabileceğine işâret eden b ir delîl de, bu şekillerin hemzaman Khakanlı eserlerini hatırlatır (Res. 12) tarzda, tekerrür ettiği 1211 t a r i h l i British Museum'daki b i r ma'denî kalem kutusunun (Res. g) M a h m û d I b n S u n k u r adlı b ir Türkün imzâsını taşımasıdır.

9 8 M . Ö n d e r "Ein neugefundenes Rûmseldjukisches Drachenrelief", Archaeologischer Anzeiger, 1961. G. ö n e y , "Anadolu Selçuklu San'atında Hayat Ağacı Motifi", Türk Tarih Kurumu Belleteni X X X I I / 1 2 5 (Ocak ı g 6 8 ) .

9 9 Bayan B. K a r a m a ğ a r a h n ı n I I I . Türk San'atı Kongresine, Akhlat'da bulduğu ejderli mezar taşları hakkında tebliği.

1 0 0 Not 52 'deki ma'hazda anlatılmaktadır. 1 0 1 D e k h o d a , Lugal-nâme, Tehran 1 3 2 8 H . , "ajdarhâ". 1 0 2 Ib id .

R E S İ M L İ S T E S İ

Res. 1 — Sibirya'da bulunmuş Milâddan evvel V I I . asırdan sanılan altın yaldızlı tunçdan, boncuklarla murassa, b i r ağaç ve b i r çift oğlak başlı evren gösteren levha. R u d e n k o , levha I I / g .

Res. 2 — Milâddan sonra I X - X I V . yüzyıla âid Bezeklik Uygur duvar resimlerinden, mabed g'dan b ir Padmapani kısmı. Çift " K ö k -L u u " 1ar "körkle moncuk"u (Cintâmanî) gün ortasına, gök kubbeye, yükseltmektedir. Şimâl tarafı addedilen ve su timsâli olan havuzda, bir diğer çift " l u u " , yüzmektedir. L e C o q , Chotscho, levha 32'den.

Res. 3 — Konya Selçuklu sarayından b i r çift evren tasviri gösteren alçı kabartması. M . ö n d e r , "Ein neugefundenes Rumseldschukisches Drachenrelief", Archaeologischer Anzeiger, ı g 6 ı .

Res. 4 — Koçngar'da 707 - 70g târîhli paraların bulunduğu Batı Türk devri hazineden çıkan yaldızlı tunç levhalardan b i r i . Dünya ağacının dalları, evren başı şeklinde bitmektedir. Fettich, levha 7.

Res. 5 —- Bezeklikde Uygur duvar resimlerinden, ma'bed 27'de bir dünya timsâli. Sudan çıkan Sumeru dağına, dört cihete başlarını çeviren i k i çift evren düğümlenmiş vaziyettedir. Sumeru tepesin­deki ağacın dallarında ma'bûdler durmakta ve lotus tahtı üze­rinde A v a l o k i t e s v a r a oturmaktadır. G r ü n v v e d e l , Kultstaetten, res. 5go.

Res. 6 — Erzurum'daki Çifte M i n a r e l i Medrese portalindeki dünya ağacı ve evren m o t i f i (Foto. H . Karamağaralı) .

Res. 7 — Shensi'de Tabgaç veya Tabgaç'lardan sonraki Altaylı (belki Türk asıllı) sülâleler devrinden, " K e l e n " {Chi-l'in'in türkçesi) tipinde b ir çift evren ile ay ve güneş m o t i f l e r i n i gösteren mezar taşı. O. S i r e n , Chinese sculptures from the Vth to the XlVth centuries, Londra ıg24, I I/128.

Res. 8 — Kubâdabâd sarayı çinilerinde çift evren m o t i f i . Bu mo­tif, birbirine çatılmış b i r çift çöğen'i hatırlatır. Devr in edebiyâtında, evrene mümâsil semavî şekiller ile Kaşgarî'nin çöğen dediği (farsça Şekli: tchavghân) atlı top oyununu oynayan hükümdar teşbihi teker­rür eder. Bay M . Önder'in müsâdesile neşr edilmişdir.

Res. g — M a h m û d b. S u n k u r ' u n eseri olan, M . 1211 ta­r i h l i kalem kutusundan "ke len" veya at başlı çift evren motif ler i . H ar t n er, res. 14 (British Muséum).

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

ı8o E M E L E S l N

Res. ı o — Çin'in Han devrinden tunç bir T'ao-tieh başı üstünde, bir çift evreni tutan adam m o t i f i . Combaz, res. 17g.

Res. 11 — Koçu'da, Uygur yazılı duvar resimleri olan " a " mabe­dinde bulunan ipek üstünde b ir resimde, Amoghapasa veya Ksitigarb-ha'nın tahtını ve tezyinat arasındaki çift Kök-Luu moti f inden kalan bir başı gösteren resim. A . G r û n w e d e l , "Bericht über archaeologische Arbeiten in Idikut-shahri", Abhandl. d. I . Kl. derpreuss Ak. d. Wiss; X X I V / 1, levha I X .

Res. 12 V I I - V I I I . yüzyıldan beri Türk paraları bulunan Munçak Tepe'de çıkmış, Khakanlı devrine âid b i r - tunç hokka üstünde - çift evren süslü tahtda oturan şahıs m o t i f i . G. A . P u g a ç e n k o v a — L . I . Rempel,Bidayouşçiesya pamyatniki izobrazitelnogo iskusstva Uzbekistana, Taşkend i960, res. 195.

Res. 13 — 1221 tarihinde Bağdad'da yapılan Tılsım Kapısı üstünde, bir çift evreni tutan hükümdar m o t i f i .

Reş, 1 4 — Doğu Türkistan'da, Kızıl harâbelerinde, Kök-Türk devri b i r duvar resminde, üç başlı b i r yılanı kemend gibi kullana­rak, kaçan b ir at-evreni tutmağa çalışan "luu-khanı" (nâga-râjah). G r û n w e d e l , Kultstaetten, res. 237b.

Res. 15 — Kazakistan'da bulunmuş Khakanlı devrinden b ir tunç aynada arslan ve evren arasında duran avcı hükümdar tasviri (evren atmbaşının üstüne tesadüf ediyor). E. E s i n , "The Hunter-Prince in Turkish iconography", Die Jagd bei den Altaischen Völkern, V o r t r . der

V I I I . Permanent I n t e r n . Altaistic Conference, Wiesbaden 1965.

Res. 1 6 — N â ş ı r u d d î n S i v a s î ' n i n 1270 etrafında Aksaray ve Kayseri'de yapdığı büyü "heykellerinden", su unsuruna hükm eden " M a l i k A b û A h n a f ' ı n resmi. Bibliothèque Nationale, Persan 174, varak 86.

Res. 17 — I X - X I V . yüzyıllara ait Bezeklik Uygur duvar resim­lerinden, ma'bed 19 da, makara başlı, bars vücûdlu b i r evren resimi. Völkerkunde Museum.

Res. 18 — 1221'de yapılan Konya kalesinde b ir evren gösteren taş oyması. Konya Müzesi.

Res. 19 — Hindistan'da Jalebha ( f i l başlı evren) maskeli su oluğu. Combaz, res. 114.

Res. 20 — Völkerkunde Museum, I B 4471 numerolu, Koçu'da bu­lunmuş Uygur yer resminde, h o r t u m l u su " l u u " su resmi.

E V R E N 181

Res. 21-22 — Selçuklu mi'mârisinde, I b n B i b i ' n i n pil i-nilghûn i-sipihr diye tavsif ettiği şekilde, f i l başlı evren tasvirleri. Res. 21, 1228 târihli Divriği Camı'inden b ir olukdur (A. G a b r i e l , Monuments turcs d'Analolie, Paris 1934, c. I I / , res. 114). Res. 22, 1270 t a r i h l i Sivas Gök Medresesindendiı. K . Ot to-Dorn, " Turco-chinesischen Tierzyklus in der islamischen Kunst", E. Diez Hâtıra Kitabı, i s tanbul Üniv. Edeb. Fak. San'at T a r i h i . Enst., is tanbul 1963, res. 18.

Res. 23 — Çıkan Köl (göl), " ö y " (mağara) 5'de, Türkistan'da i l k Uygur devrine âid ( V I I I . yüzyıl) b i r duvar resminde, chiao-lung t i p i n ­den, kaplan veya arslan başlı, balık vücûdlu, evren tasviri. Grün-wedel, Kultstaetten, res. 635.

Res. 24 — Nagy-Szent-Miklos'da bulunup Peçenek'lere a t f edilen ve I X . yüzyıldan sanılan, türkçe yazılı atltın kaplardan birinde, ars-lanevren tasviri . S t r z y g o w s k i , Altai-Iran, res. 139.

Res. 25 — Mardin Artukoğulları devrinde (1108- 1408), 1134'de Mardin Kalesinde yapılan ve hükümdar kütübhânesine âid A l - S û f î nüshasından ( Süleymâniye Kütübhânesi, Fâtih 3422 ) , Shudjâ1, burcunun tasviri.

Res. 26 — 1221 de yapılan Konya Kalesinde taş oyması arslan-evren tasviri. Konya Müzesi.

Res. 27 — V I I . yüzyıla âit sanılan Toyok Uygur harabelerinde büyük ma'bedde (Klementz 36), b i r duvar resminde, b i r çift at-evrene binmiş Burkan râhibi tasviri. G r ü n w e d e l , Kultstaetten, res. 640.

Res. 28 — Nagy-Szent-Miklos'da bulunan ve Peçeneklere a t f edi­lerek I X . yüzyıla âid sanılan türkçe yazılı altın kapların birinde at-evren tasviri. S t r z y g o w s k i , Altai-Iran, res. 122.

Res. 29 — 1176 - 1186'da yapılan (Artukoğlu devri) Cizre CâmiH kapusunda, b i r çift evren gösteren yaldızlı tuncdan kapı tokmağı. M . Ö n d e r , "Selçuklu ejderi", Türkiye Otomobil Klübü Dergisi, Eylül 1966.

Res. 30 — Hun devrinden kalan Kargalık (T'ien-shan dağları) kurganlarından, b i r kadın " k a m " kurganında bulunan tac üstünde, evrene binen insan tasviri. J . W e r n e r , Beitraege zur Archaeologie des Attila Reiches, München 1956, res. 65.

Res. 31 — Harput Artukoğullarından I m â d a l - D î n A b û B a k r b. K a r a A r s l a n ' ı n (1185 - 1203) bakır parası. Bay /. Artukoğlu lütfen gösterdi. Arkeoloj i Müzesi, is tanbul .

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

l 8 2 E M E L ESİN

Res. 32-33 — N â ş ı r a l - D î n S i v a s î ' n i n Aksaray ve Kayseri Ac, 1270 etrafında yapdığı resimlerden, Hind-Arab astrolojisinde "Dhanb" (dünya evreninin kuyruğu) i n evci olan Kaws burcunu, evren kuyruklu kentauros suretinde gösteren i k i resim. Bibliothèque JVationale, persan 174'den.

Res. 34 — V I I - V I I I . yüzyılda Khalac Türklerinden b i r sülâlenin hâkim olduğu Pendj-kend duvar resimlerinden b i r i . B e l e n i t s k i y , "Raboti Tacikskoy ekspeditsii", res. 35.

Res. 35 — Konya Selçuklu sarayından alçı kabartma. Türk ve İslâm eserleri Müzesi.

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Emel Esin

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Emel Esin

R e s . 2 8

Emel Esin

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Emel Esin

R e s . 31

Emel Esin

R e s . 33

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Emel Esin Emel Esin

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı