EVOLUCIJA ELEKTRONSKOG UČENJA: E-learning 2.0

Dušan Kljakić, mr sc.

Rezime. Elektronsko učenje, e-learning, počelo se upotrebljavati prije nekih desetak godina. U tom periodu elektronsko učenje prošlo je svoju prvu razvojnu fazu – od radikalne ideje do prvih iskustava u primjeni – u visokom obrazovanju, a zatim i u osnovnim i srednjim školama, u nastavljanju školovanja i doživotnom učenju.Počeci primjene koincidirali su sa promjenama koje je doživio Web, od Weba za čitanje (Web 1.0) do Weba za čitanje i pisanje (Web 2.0).Tradicionalni pristup učenju, e-learning, podrazumijevao je upotrebu virtuelnog okruženja učenja, tzv. VLE (Virtuel Learning Environment), jednog skupog softvera, čija je namjena da uspostavi strukturu oko kurseva, plana rada i testiranja. To je pristup više usmjeren prema potrebama institucije, nego prema individualnom učeniku. U međuvremenu, razvoj Weba donio je mnoge nove alatke i servise - kao što

su blog, wiki, podcast i drugi socijalni softveri – kao podršku kreiranju adhok zajednica učenja.Savremene socio-kulturološke teorije učenja naglašavaju da različiti socijalni i kulturni faktori moraju biti uzeti u obzir pri objašnjavanju učenja. U tom konceptu učenici su aktivni učesnici koji razmjenjuju ideje, rješavaju otvorene probleme, koriste različite izvore informacije i zajedno kreiraju novo znanje. Taj pristup prikupljanja «malih djelića sadržaja, labavo povezanih» u adhok formiranim zajednicama učenja nazvan je e-learning 2.0. U ovom članku prikazana je evolucija elektronskog učenja, od početka primjene do njenog evolutivnog razvoja u verziju e-learning 2.0.

Ključne riječi: elektronsko učenje, online učenje, e-learning, Web 2.0, e-learning 2.0

I UVOD

Učenje olakšano i poboljšano upotrebom proizvoda informacione i komunikacione tehnologije – od CD-ROM-a ... do Interneta - počelo se upotrebljavati širom svijeta, sa manjim ili većim intenzitetom. Elektronsko učenje - e-learning - već po svom nazivu u originalu na engleskom jeziku, postalo je svuda prisutni «brend», zaštitni znak za inovativni pristup učenju nove generacije učenika. Njegov podskup, online učenje, danas je u fokusu pažnje, kako zbog rastuće primjene na svim nivoima obrazovanja, tako i zbog brojnih analiza pozitivnih i negativnih aspekata ovog učenja. Drugi podskup elektronskog učenja, mobilno učenje – m-learning – ima velike potencijale, ali je još uvijek u fazi pripreme.

E-learning danas obično ima formu online kurseva. Element kursa je - objekt učenja (learning object). Sastavljanjem ili organiziranjem objekata učenje dobija se sadržaj kursa. Standardima je utvrđen koncept objekata u rigorozne forme i utvrđena procedura kako se ovi djelići sadržaja sastavljaju i organizuju u kurseve i pakete za isporuku na Internet.

1

Dominantna tehnologija koja se danas primjenjuje za organizaciju i isporuku online kurseva je sistem za menadžment učenja (learning management system, LMS). Ovaj softver postao je neizbježni dio okruženja učenja (learning environment, LE). Kompanije kao što su WebCT i Blackboard instalirale su proizvode na hiljadama univerziteta i koledža. Desetine hiljada instruktora i studenata koristi ove LMS sisteme. Sistem LMS preuzima sadržaj učenja i organizuje ga na standardan način, kao kurs izdijeljen na module ili lekcije, podržan nekim kvizom i testovima. Na mnogim univerzitetima i koledžima sistem LMS integrisan je sa postojećim informacionim sistemom studenata.

Postojeći sadržaji učenja organizovani su po tradicionalnom modelu učenja na daljinu i isporučuju se ili kompletno online (preko Interneta), ili u kombinaciji sa tradicionalnim seminarima, grupama studenata vođenih instruktorom. Kursevi su usklađeni sa propisanim nastavnim planom i programom i vremenom planiranim za njihovu realizaciju.

E-learning, kao svaka inovacija, prolazi kroz svoju prvu fazu razvoja i prihvaćena je s oduševljenjem od edukatora mlađe generacije, ali i suočena sa oponentima konzervativnog tipa. Njegov razvoj posebno je trasiran u Sjedinjenim Američkim Državama i Evropi, a u posljednje vrijeme i u Australiji, Novom Zelandu i Kanadi.

II POČECI UČENJA E-LEARNING

Početak i razvoj elektronskog učenja, e-learning, u SAD pripada univerzitetima. Kako se to odvijalo u prvim danima prikazao je Chris Curran u studiji «Strategies for E-Learning in Universities» (http://repositories.cdlib.org). Akademici su među prvima upotrijebili elektronsku poštu i World Wide Web prvenstveno za podršku njihovim istraživanjima, pristup informaciji i komuniciranje sa kolegama, a kasnije i kao dopunu u podučavanju studenata. Kao posljedica, mnoge od strategija koje se danas koriste na tradicionalnim univerzitetima potiču od prvih, obično skromnih pilot projekata i inicijativa pojedinih nastavnika. Mnoge od ovih prvih primjena uključivale su nešto više od izrade skripata i drugih nastavnih materijala dostupnih online, neki nastavnici išli su dalje, upotrebivši online tehnologiju za komuniciranje sa svojim studentima, za pristup spoljnim resursima, te – gdje su se interesi i mogućnosti podudarali – i za razvoj i nastavu kurseva baziranih na Webu.

Mnogi od ovih prvih programa izrađeni su od strane nastavnog kadra na fakultetima informatike, gdje je jaka sinergija između istraživanja i nastave, i dostupna infrastruktura za razvoj programa i njihovu isporuku na Internet. Slične sinergističke mogućnosti (u istraživanju, nastavi) stimulirali su uključivanje pedagoških fakulteta, te odsjeka za nastavak studija. Kako je pristup željenim institucijama postao omogućen sa svakog mjesta, a iskustvo u korišćenju tehnologija raslo, online učenje proširilo se na programe drugih područja i institucija.

Širenje pristupa mogućnostima obrazovanja

Širenje pristupa obrazovanju, posebno vanrednom studiju i stranim studentima je cilj mnogih univerziteta. Pojedinci koji nisu imali mogućnost da na vrijeme pohađaju univerzitet, koji su zaposleni, koji stanuju daleko od odgovarajuće obrazovne

2

organizacije, a žele steći opštepriznati stepen stručne spreme, koji se doškolovavaju u slobodno vrijeme, ili žele upisati postdiplomski studij – zainteresovani su za ovaj oblik online učenja.

Pristup stepenima obrazovanja na univerzitetu varira od jednog do drugog univerziteta. Jedan univerzitet u Velikoj Britaniji sa više od 20 000 studenata, situiran u provincijskom gradu, obezbijedio je široko područje kurseva za studente u kampusu. Institucija ima dobru reputaciju za ponudu inovativnih kurseva i dugo iskustvo u radu. Univerzitet nudi e-learning kao regularni, alternativni oblik nastave i puno je investirao u razvoj potrebne infrastrukture (hardvera, softvera, administrativnog sistema i nastavnog osoblja).

Inicijativa, razvoj programa i nastava za e-learning u ovoj instituciji su integralni dio redovnog rada univerziteta. Fakulteti univerziteta ohrabreni su da daju inicijativu za e-learning programe, u skladu sa procedurom usaglašenom na centralnom odboru univerziteta. Prijedlozi, zajedno sa odgovarajućom procjenom potrebnih materijalnih sredstava, podnose se centralnom odboru na odobrenje. Fakultet kome je prijedlog odobren potražuje zajam iz sredstava prihoda.

Kurseve razrađuje postojeći nastavni kadar, a obično se baziraju na postojećim kursevima koji se održavaju u kampusu (pa ne treba dodatna akreditacija). Programi jednom izrađeni, postaju standardni dio nastavnog plana i programa studija na univerzitetu, na raspolaganju studentima u kampusu i van kampusa. Kurseve obično vode postojeći nastavnici. Mali broj spoljnih saradnika angažuje se, uglavnom, za studente van kampusa.

Ovaj primjer daje interesantnu ilustraciju dobro strukturiranog, akademski integrisanog, širom univerziteta pristupačnog elektronskog učenja.

Uticaj elektronskog učenja na širenje pristupa je pozitivan. Međutim, efekt jednakosti pristupa je problematičan. Disperzija raspoloživih tehnologija je takva da univerzalni pristup putem e-learninga ostaje teško uhvatljiv.

Obim ponuđenih programa

Do 2001/2002. godine oko stotinu institucija bilo je uključeno u isporuku ovakvih programa, koji su nudili preko 300 certificiranih programa za oko 400 000 upisanih studenata (20% svih upisanih na online kurseve «za kredit»). U jesen 2002. godine nekih 11% američkih studenata na visokoškolskim institucijama uzeli su bar jedan online kurs, a 33% njih imali su sve kurseve online (Curran, 2004).

U jednom novijem istraživanju na 1000 koledža i univerziteta u Sjedinjenim Američkim Državama (Sloan-C, 2005) objavljeni su slijedeći podaci o stanju online obrazovanja:

Broj studenata upisanih na online kurseve povećan je sa 1,98 miliona u 2003. godini, na 2,35 miliona u 2004. godini

65% univerziteta koji nude postdiplomski studij u učionici, takođe nude i online kurseve

63% koledža i univerziteta koji nude studij u učionici, takođe nude i online kurseve

3

44% institucija koje nude postdiplomski studij - Master´s, takođe nude i online programe

U ovom istraživačkom projektu prihvaćeno je da su online programi oni koji isporučuju online 80% ili više svojih sadržaja.

Podaci iz Evrope su oskudni. Centar za stručno osposobljavanje i usavršavanje zemalja-članica Evropske unije CEDEFOP objavio je 2002. godine rezultate prve primjene elektronskog učenja u stručnom osposobljavanje i usavršavanju u Evropskoj uniji «E-learning and training in Europe» ( http://cedefop.gr). Podaci su dobijeni od 800 organizacija uključenih u stručno osposobljavanje širom Evrope i to javni i privatni sektor, koledži i univerziteti, te radne organizacije koje se bave stručnim osposobljavanjem svojih radnika. Među njima je bilo 15% organizacija sa 1000 i više zaposlenih, te skoro 50% organizacija i institucija sa manje od 50 zaposlenih.Prema postavljenim pitanjima obrađeni su njihovi odgovori.Koliko je rasprostranjeno elektronsko učenje među organizacijama uključenim u osposobljanje za rad?

Skoro 20% organizacija uopšte ne koristi e-learning u aktivnostima osposobljavanja

Oko 60% organizacija su i korisnici i isporučioci programa za e-learningKako se osposobljavanje isporučuje?

U većini zemalja EU više od 50% vremena utrošenog na osposobljavanje za rad održava se u učionici

Značajan procent vremena za osposobljavanje uključuje i e-learning - u većini zemalja EU više od 25%, ali varira (60% u Švedskoj, do 15% u Belgiji i Luksemburgu)

Koliko je e-learning supstitut za osposobljavanje u učionici? Veća upotreba elektronskog učenja ide uporedo sa reduciranim korišćenjem

učioniceKakva je upotreba elektronskog učenja u pojedinim područjima?

Najveća je u području IKT - 43% vremena za osposobljavanje U tehničkom području – 35% U stranim jezicima – 30% U ostalim područjima 25-30%

Koliko veliko je tržište za e-learning? Snabdjevači/isporučioci sadržaja i materijala za osposobljavanje procjenjuju

da trećina njihovog prihoda potiče od e-learninga (2001. godine)

Poboljšanje kvaliteta nastave

Poboljšanje kvaliteta nastave i učenja kroz upotrebu nove tehnologije je primarni cilj univerziteta. Uobičajen je pristup da se e-learning upotrijebi kao dopuna tradicionalnoj nastavi, kao dodatna komponenta (opcija) procesu nastave i učenja. U programima ove vrste fokus je na nastavu redovnih kurseva za redovne studente u kampusu koji vode opštepriznatom stepenu stručne spreme i diplomi univerziteta. Programi ove vrste tipično su integrisani dio standardnog nastavnog plana i programa, u kojem je učenje e-learning upotrijebljeno kao dopunska pedagogija za studente u kampusu (tj. učionici).

4

Jedan od starijh univerziteta u Zapadnoj Evropi može biti interesantna ilustracija razvoja i integrisanja e-learninga u nastavu u kampusu. Konkretni univerzitet, izložen promjenama, preživio je mnoge transformacije u toku pet stoljeća od njegovog osnivanja. I danas je vodeći evropski univerzitet, sa više od 25 000 studenata i međunarodnom reputacijom za istraživanje prirodnih i društvenih nauka.

Početak nastave bazirane na tehnologiji na ovom univerzitetu je počeo formiranjem radnog tima za istraživanje novih oblika nastave – sa posebnim osvrtom na potencijal nove tehnologije i naglaskom na učenje. Program za podršku istraživanju i inovaciji nastave bazirane na računaru ponuđen je svim profesorima toga univerziteta. Data je inicijativa za podršku inovativnoj nastavi i dogovorena platforma o izradi kurseva i drugog nastavnog materijala. Ocijenjeno je potrebnim da se primijeni bogatija pedagogija, čvrsto zasnovana na principima efektivnog nastavnog plana, razvijenog na konceptu da «studenti najbolje uče kad rade kao nezavisni kritički istraživači u okviru svoje discipline».

Univerzitet sada orijentiše svoj nastavni plan i program po konceptu «samostalno vođeni studij» u kojem student uči da stiče znanje samostalno, da ga razvija i primjenjuje. Sličnu strategiju, razvijenu u posebnom centru za tehnologiju učenja, primjenjuje još jedan od starijih univerziteta u Evropi (osnovan krajem 16. stoljeća) sa tekućim upisom od nekih 12 000 studenata.

Iako je učenje e-learning često upotrijebljeno kao dopuna tradicionalnoj nastavi u kampusu, na nekim univerzitetima je učenje e-learning prihvaćeno kao primarna pedagogija – obično u tandemu sa tradicionalnom nastavom. Hibridne strategije ove vrste postale su uobičajene. Naprimjer, Tehnički fakultet u Virdžiniji sa 1 500 studenata ponudio je u jesen 2002. godine u isto vrijeme i online kurseve i tradicionalne kurseve. Usto, mnogi univerziteti su prihvatili miješanu – blended – strategiju, zamjenjujući jedan dio tradicionalne nastave online kursevima. Naprimjer, Univerzitet Centralna Florida nudi oko 100 kurseva koji se realiziraju pola vremena u učionici, pola vremena online. Razlozi zašto univerziteti nude neke kurseve online mogu biti različiti, od želje da omoguće studentima širi izbor strategija za učenje, do potrebe da se smanji pritisak na nastavni prostor.

Izgradnja kolaborativne mreže

Cilj stvaranja mreže je razvoj i razmjena online programa kojima određeni univerziteti dopunjavaju učenje u učionici, i da se izađe u susret studentima (u kampusu i online). Više od 200 kurseva obezbjeđuje se online za nekih 6000 studenata (2001. godina). U ovoj mreži autonomnih institucija kurseve obezbjeđuju uprave univerziteta i koledža koji nude programe. Svaka institucija-članica odgovorna je – i zadržava vlasništvo – za svoje kurseve i ima punu kontrolu nad kursevima koje nudi online, kroz mrežu; odlučuje o cijeni upotrebe kursa i odgovorna je za podršku studentima u njihovom učenju.

Efektivnost upotrebe e-learninga

Koliko je efektivno upotrijebiti e-learning za poboljšanje kvaliteta nastave? U pogledu kvaliteta nastave postoji zabrinutost od razbijanja nastavnog procesa – posebno dozvoljavanjem ekspertu za sadržaje da pripremi materijale koje postepeno isporučuje

5

instruktor/voditelj, efektivno sprečavajući postojeću kritičnu interakciju između studenata i nastavnika.

Istina, otvoreni univerziteti efektivno rade u paraleli sa tradicionalnim obrazovanjem, zadovoljavajući potrebe pretežno odraslih polaznika koji posjeduju karakteristike zrelosti i motivaciju potrebnu za uspjeh za ovaj alternativni vid nastave. Postojeća iskustva pokazuju da je dobro projektovana online nastava efektivna, da nije forma nižeg nivoa. Reduciranje cijene visokog obrazovanja

Većina prvih programa bili su eksperimentalni, ili pilot studije, često potpomognute sa strane, pa je razmatranje troškova bilo sekundarno u odnosu na izazov razvoja i isporuku inovativnih programa.

Očekivanje da će nastava bazirana na tehnologiji reducirati troškove obrazovanja nije nova. U proteklih desetak godina mnogi otvoreni univerziteti provodili su empirijske studije za procjenu cijene obrazovanja po studentu u odnosu na konvencionalne univerzitete. Ima razloga da se očekuju potencijalne uštede na fizičkoj infrastrukturi u odnosu na tradicionalnu nastavu, ali upoređivanje troškova održavanja dalo je pomiješane rezultate.

U nekim slučajevima strategije elektronskog učenja imaju manje direktan, ali značajan uticaj na troškove visokog obrazovanja. Nacionalna kooperativna mreža u Finskoj FVU povezuje 21 univerzitet u Finskoj. Cilj FVU je da unaprijedi saradnju svih univerziteta u zemlji u pogledu korišćenja novih informacionih i komunikacionih tehnologija, uključujući mogućnost online nastave. Ciljna populacija FVU mreže je 170 000 studenata finskih univerziteta, posebno onih koji žele da studiraju kredit-kurseve koje nemaju na svom univerzitetu. Olakšati virtuelnu međuuniverzitetsku mobilnost studentima je značajan strategijski zadatak Sporazumom između univerziteta dozvoljeno je studentima da studiraju i stiču kredite za kurseve položene na bilo kojem finskom univerzitetu. Na portalu FVU ističu se informacije o online kursevima i olakšicama koje imaju studenti, pristup online biblioteci, savjeti izrađivača programa i isporučilaca (o odgovarajućoj platformi za podršku elektronskom učenju) i pristup srodnim istraživačkim mrežama.

Elektronsko učenje znatno se proširilo u posljednjoj dekadi i postalo značajan oblik nastave u visokom obrazovanju. Iako još nije ispunilo očekivanja koja su predviđali njegovi zastupnici, ono ima potencijal da postane značajan i uticajan oblik nastave u visokom obrazovanju.

III E-LEARNING U PROGRAMIMA I PROJEKTIMA EVROPSKE UNIJE

Krajem 2003. godine Evropski parlament i Savjet donijeli su odluku o prihvatanju višegodišnjeg programa (2004-2006) za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja u Evropi - eLearning programi. (U dokumentima Evropske unije, umjesto e-learning, elektronsko učenje označava se: eLearning!)

6

U objašnjenju, navedeni su razlozi za donošenje eLearning programa (http://europa.eu). Puni razvoj potencijala Interneta za poboljšanje pristupa obrazovanju i osposobljavanju, za poboljšanje kvaliteta učenja, je ključ za izgrađivanje evropskog društva znanja. Sposobnost za upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija postaje nova forma pismenosti – «digitalna pismenost». Bez nje, građani ne mogu u potpunosti participirati u društvu, ni ovladati znanjima i vještinama neophodnim za 21. stoljeće.

Politika Evropske unije za IKT u obrazovanju i osposobljavanju

Zaključci Lisabonskog savjeta označili su vododjelnicu za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i osposobljavanja. Oni su čvrsto postavili obrazovanje i osposobljavanje na vrh zadataka Evropske unije, oni pozivaju za prilagođavanje sistema obrazovanja i osposobljavanja društvu znanja i posebno, pozivaju za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija. Naredni sastanci savjeta u Štokholmu 2001. godine i Barceloni 2002. godine dalje su razradili lisabonske zaključke i potvrdili značaj pojačane i efektivne upotrebe IKT za evropsko društvo znanja.

Akcioni planovi eEuropa 2002 i eEuropa2005 odobreni od ovih savjeta identificiraju e-learning kao vrhunski prioritet, i utvrđuju ambiciozne zadatke za infrastrukturu, opremu i osnovne vještine koji prethode zahtjevima za njihovu integraciju. Inicijativa dalje razvija ove zadatke sa obrazovnog stanovišta, naglašavajući potrebu za inovativnim pedagoškim pristupima i za ambiciozne zadatke u pogledu kvaliteta učenja i lakog pristupa e-learning resursima i servisima.. Ona takođe naglašava potrebu uklanjanja strukturalnih smetnji za inovacije, kao što su organizacione i pravne barijere, te načina na koji se vrednuju i certificiraju znanje i kompetencije.

Savjet ministara podržao je inicijativu za elektronsko učenje i značaj IKT za obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji za e-learning od 13. jula 2001. godine, ohrabrujući zemlje-članice «da nastave svoje napore za efektivnu integraciju IKT u sistemima obrazovanja i osposobljavanja, kao jedan značajan dio prilagođavanja sistema obrazovanja i osposobljavanja».

Izazovi i mogućnosti

Moderniziranje sistema obrazovanja i osposobljavanja poseban je izazov za institucije visokog obrazovanja, škole i učenje uz rad.

Visoko obrazovanje

Univerziteti i institucije visokog obrazovanja su ključni akteri u proizvodnji i diseminaciji znanja, u unapređivanju društvenog, pedagoškog i tehnološkog istraživanja, u osposobljavanju nastavnika i instruktora, i u stalnom stručnom usavršavanju, što je deviza društva znanja. Oni upotrebljavaju e-learning kao izvor dodatne vrijednosti za svoje studente i za omogućavanje u kampusu i van kampusa, virtuelno, fleksibilno učenje na resursima baziranim na Webu.

7

Pilot eksperimenti na polju elektronskog učenja daju dobre mogućnosti da se osmisli organizacija univerziteta, nastavni planovi i programi ili evropska strategija, da se ocijeni uticaj IKT na interakciju između nastavnika i studenata, da se otvore univerziteti novom auditoriju i zahtjevima stalnog stručnog usavršavanja i doživotnog učenja.

Evropska zajednica univerziteta koja okuplja više od 500 univerziteta raspolaže svojom mrežom za učenje na daljinu (http://www.odl-liaison.org).

Škole

U školama je veća pažnja posvećena proizvodima i servisima elektronskog učenja i pedagoškom kontekstu njihove upotrebe. Nakon pitanja konektivnosti i infrastrukture, sada je na redu sadržaj, osposobljavanje nastavnika i organizacione implikacije, uključujući nove interakcije škole sa društvenom zajednicom.

U pogledu osposobljavanja nastavnika i školskog menadžmenta, postoji tendencija da se manje fokusira komponenta elektronske isporuke kursa (e-), a više komponenta učenja. (e-learning), Uspješna upotreba novog sadržaja i servisa u velikoj mjeri zavisi od kvaliteta nastave i doprinosa nastavnika. Gdje je obezbijeđena naprednija nastava, tu nastavnici nalaze podršku za neposredniju saradnju, za pripremu obrazovnih sadržaja, za vrednovanje svog podučavanja i za upotrebu tehnologije kao alatke za poboljšanje pristupa učenju i nastavi.

Vrijedno je pomenuti da je formirana mreža evropskih škola Schoolnet, EUN (http://schoolnet.eun.org) za saradnju između evropskih ministarstava obrazovanja o aspektima IKT u obrazovanju. Portal EUN sadrži linkove na portale ministarstava obrazovanja i e-learning resurse koje su sastavili nastavnici.

Stanje i upotreba infrastrukture IKT u školama Evropske unije (EU)

Upotreba IKT u obrazovanju i osposobljavanju je prioritet u mnogim evropskim državama tokom protekle dekade, ali nije zabilježen očekivani napredak. Mali procenat škola u nekim državama ugradio je IKT u programe obrazovanja i demonstrirao visoki nivo efektivne i adekvatne upotrebe IKT za podršku i transformaciju nastave i učenja u velikom broju nastavnih predmeta. Većina škola u većini država, međutim, u ranoj su fazi prihvatanja IKT.

O trendovima, inovacijama i stanju IKT u školama Evropske unije 2006. godine nedavno je objavljen pregled na Internetu (Balanskat & Blamire, 2007).

Računari i Internet stigli su u evropske škole i široko se koriste u učionicama. Krenula je i upotreba brzog pristupa Internetu – broadbanda. Najviše su na tom polju uradile nordijske zemlje, Holandija, Estonija i Malta, gdje oko 90% škola ima brzu broadband konekciju na Internet. Prosječno, za 25 zemalja Evropske unije, 70% škola (od 282 512 škola) ima brzu konekciju. U nekim državama, kao što su Grčka, Poljska, Kipar i Litvanija, taj procenat je ispod 35%.

Prosječan broj učenika koji koriste jedan računar u 25 država Evropske unije (EU25) je devet. Za 63 839 555 učenika u EU to iznosi 7,2 miliona računara. U Danskoj,

8

Holandiji, Engleskoj i Luksemburgu između četiri i pet učenika koristi jedan računar. Na drugom kraju, 17 učenika se služi jednim računarom - u Latviji, Litvaniji, Poljskoj, Portugaliji i Grčkoj.

U posljednjih 12 mjeseci 74% nastavnika EU (od 4 475 301 nastavnika) koristili su IKT u učionici. Od ovog prosjeka odstupaju Latvija sa 35% i Grčka sa 36% nastavnika, u poređenju sa 95% nastavnika u Danskoj i 96% u Engleskoj.

Nastavnici EU u velikom broju (90%) upotrebljavaju IKT za pripremu svojih časova.. Međutim, nastavnici upotrebljavaju IKT za podršku postojećoj pedagogiji. IKT se najviše koristi kad se uklapa u tradicionalnu praksu. Upadljiva manjina (20%) smatra da IKT nema vrijednost u njihovom nastavnom predmetu.

Iz pregleda se može konstatovati da se škole EU nalaze na samom početku tranzicije u novu obrazovnu paradigmu. Neke države, kao Norveška, Finska, Engleska, Holandija vode i djeluju primjerom.

Učenje uz rad

Na radnom mjestu poklonjena je pažnja obrazovanju i osposobljavanju u datom trenutku, tj. u radnom okruženju. U kontekstu u kojem treba usavršiti radne vještine i kompetencije zbog brzih promjena na tržištu rada i biznisa, elektronsko učenje se dokazalo da je veoma popularno kao efikasno rješenje. Glavni korisnici u IKT sektoru sada zadovoljavaju 60% svojih potreba u osposobljavanju za rad učenjem e-learning. Ovaj oblik osposobljavanja ima prednost u radnim organizacijama koje ne mogu podnijeti troškove i gubitak vremena za osposobljavanje u učionici. Potrebni su dalji napori da male organizacije shvate, planiraju i upotrebljavaju e-learning u skladu sa svojim zahtjevima i potrebama.

E-learning nudi posebne prednosti kad treba informaciju i sadržaje kursa održati savremenim, s obzirom na brze promjene u biznisu, okruženju i regulativi.

Potreba za specifičnom akcijom

Iz prethodnog pregleda proizlazi da se treba suočiti sa izazovima koje predstavlja e-learning. Predložen je program finansijske podrške za zadatke na poboljšanju kvaliteta i pristupa evropskim sistemima obrazovanja i osposobljavanja kroz efektivnu integraciju novih tehnologija (e-learning), podržavajući i kompletirajući akcije zemalja-članica na ovom polju. U kontekstu oštrih budžetskih restrikcija, mora se dati prioritet programu eLearning.

Program eLearning (2004-2006)

Za modernizaciju evropskih sistema obrazovanja i osposobljavanja usvojen je program eLearning. To je program za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja u Evropi (2004-2006). Program eLearning ima četiri pravca akcija:

1. Unapređivanja digitalne pismenosti

9

Ovim će se ohrabriti usvajanje novih vještina i znanja koja su potrebna svima za lično i profesionalno usavršavanje i za aktivnu participaciju u informatičkom društvu. On će takođe omogućiti doprinos IKT učenju, posebno za one koji, zbog geografske lokacije, socio-ekonomske situacije ili specifičnih potreba, nemaju lak pristup tradicionalnom obrazovanju i osposbljavanju.

2. Evropski virtuelni kampusiOvdje je prioritet dodavanje virtuelne dimenzije evropskoj kooperaciji u visokom obrazovanju za ohrabrivanje razvoja novih organizacionih modela za evropske univerzitete (virtuelni kampusi) i za evropsku razmjenu (virtuelna mobilnost). Ovaj akcioni pravac će nadograditi postojeći okvir kooperacije (npr. program Erasmus, Bolonja proces), dajući mu komponentu e-learning (ECTS, evropski Master, osiguranje kvaliteta, mobilnost).

3. «e-partner-škole» u Evropi i usavršavanje nastavnikaOvdje je zadatak da se pojača i razvija umrežavanje škola. Svi mladi Evropljani, u toku srednje škole treba da imaju mogućnost da učestvuju, zajedno sa svojim nastavnicima, u nekom obrazovnom projektu sa svojom partner-školom iz drugih evropskih zemalja. Ovim iskustvom može se pojačati evropska dimenzija obrazovanja i svijest mladih ljudi o evropskom modelu višejezičkog i multikulturnog društva. Zajednice u učenju baziranom na Internetu će doprinijeti poboljšanju dijaloga među različitim kulturama i uzajamnom razumijevanju (http://www.etwinning.net).Radom između partner-škola takođe će se pomoći profesionalno usavršavanje nastavnika i instruktora u vještinama i pedagoškoj i kolaborativnoj upotrebi IKT.

4. Aktivnosti na unapređivanju e-learninga u EvropiPraćenjem realizacije programa eLearning, cilj ove aktivnosti je unapređivanje e-learninga u Evropi, prezentiranje najbolje prakse i servisa iz pojedinih država-članica Evropske unije. Posebna pažnja biće posvećena diseminaciji rezultata projekta eLearning i drugih relevantnih informacija, davanju podrške evropskoj mreži škola i univerziteta, pregledima, studijama i događajima povezanim sa projektom eLearning (posebno, sa projektima SOCRATES i LEONARDO).

SOCRATES (2000-2006)

SOCRATES je akcioni program Evropske unije u području obrazovanja u koji je uključeno oko 30 evropskih zemalja. Njegov glavni zadatak je da kreira Evropu znanja, omogućivši bolji odgovor na glavne izazove ovog novog stoljeća: da unaprijedi doživotno učenje, da ohrabri pristup obrazovanju svima i da pomogne ljudima sticanje javno priznatih kvalifikacija i vještina. SOCRATES obuhvata osam pravaca djelovanja (potprojekata): Comenius (škole), Erasmus (visoko obrazovanje), Grundtvig (obrazovanje odraslih), Lingua (evropski jezici), Minerva (informaciona i komunikaciona tehnologija u obrazovanju), Praćenje & Inoviranje (obrazovni sistemi i politike), Združene akcije (s drugim programima EU), Dopunske mjere.Program Erasmus počeo je prije dvadeset godina (1987. godine) sa zadatkom da poboljša kvalitet i pojača evropsku dimenziju visokog obrazovanja ohrabrivanjem transnacionalne saradnje među univerzitetima, podsticanjem evropske mobilnosti i poboljšanjem transparentnosti i punog akademskog priznanja studija i

10

kvalifikacija u okviru Evropske unije. Upotrebi IKT dat je veliki značaj u programu Erasmus radi unapređivanja mobilnosti u evropskom visokom obrazovanju. Institucije visokog obrazovanja ohrabrene su da upotrijebe IKT i daju joj prioritet u sadržajima evropske politike.Program Minerva počeo je 2000. godine sa zadatkom da unaprijedi projekte transnacionalne saradnje u području upotrebe informacione i komunikacione tehnologije u obrazovanju: Da unapređuje i ocjenjuje upotrebu IKT u obrazovanju Da uspostavi dogovor (proizvođača, korisnika i lidera sistema obrazovanja i

osposobljavanja) na nivou Evropske unije o ovim pitanjima i formuliše novu politiku i strategije za upotrebu IKT u obrazovanju

Da podržava implementaciju IKT u skladu sa prioritetima postavljenim inicijativama eEurope i eLearning (umrežavanje centara za resurse, institucija za obrazovanje nastavnika, umrežavanje sektora obrazovanja sa drugim sektorima (društvene, istraživačke, kulturne asocijacije i dr.).

LEONARDO (2000-2006)

Program Leonardo da Vinči je evropski program za stručno obrazovanje i osposobljavanje. Lansiran je 1995. godine na inicijativu partnera iz društvenog i ekonomskog sektora Evrope. Program je dio većeg programa za doživotno učenje i projektovan je da izgrađuje obučenu radnu snagu širom Evrope. Ima zadatak da poboljšava vještine i kompetencije posebno mladih ljudi u osposobljavanju za rad, kao i osposobljavanje uz rad i praksu, da poboljša kvalitet i pristup stručnom obrazovanju i doživotnom usavršavanju vještina i kompetencija. Aktivnosti usmjerene na inovacije kroz e-learning uključuju tri područja:

Pilot projekte, namijenjene razvoju upotrebe IKT u aktivnostima stručnog osposobljavanja, te proizvodima za podršku razvoju transnacionalnih mreža stručnog osposobljavanja kroz upotrebu IKT (multimedijski proizvodi, vebsajtovi, prenosne mreže i dr.)

Tematske projekte akcije, usmjerene na inovacije u pogledu pedagoških metoda i organizacije, povezanih sa upotrebom IKT

Združene akcije, sa programima lokalne zajednice.

IV EVOLUCIJA WEBA: WEB 2.0

World Wide Web kao platforma i resurs za elektronsko učenje, u posljednjih 4-5 godina doživio je velike promjene koje su uslovile da se Web na sadašnjem nivou razvijenosti označava kao Web 2.0 . Njegove su osnovne karakteristike: Web je postao platforma koja dozvoljava korisnicima upotrebu aplikacija i

servisa u potpunosti preko pretraživačkih mašina. Ovi servisi nisu bili ranije bazirani na Webu (Web 1.0)

Podaci na Webu sada su pod kontrolom korisnika. Oni njima manipulišu, oni ih modifiraju, razmjenjuju – slobodno i lako

Razne šeme online participacije Bogata interaktivna, korisniku prilagođena sučelja Neki aspekti socijalnog i mrežnog povezivanja

Primjeri novih online servisa su brojni:

11

Wikipedija, online enciklopedija, bazirana na dosad nepoznatim principima, da sadržaj može dodavati, brisati i uređivati bilo koji korisnik Weba. Wikipedija je već među prvih 100 vebsajtova, a mnogi prognoziraju da će uskoro biti i među top10. Ovo je duboka promjena u dinamici kreiranja sadržaja.

Sajtovi kao Del.icio.us, MySpace, Flickr, iTunes i YouTube prvi su primjeri koncepta kolaborativne kategorizacije sajtova, slika, muzike i videa upotrebom slobodno izabranih ključnih riječi, često nazivanih tagovi.

Kao mnogi značajni koncepti, Web 2.0 nema čvrstu granicu, nije jasno ni definisan. Po nekim autorima to je socijalizacija Weba. U širem smislu, sve navedene tehnologije mogle bi se klasificirati kao socijalni softver. One se mogu posmatrati kao podržavajući sloj za rastuću količinu servisa koji se pojavljuju baš sada na Webu, trasirajući put za Web 2.0.

Ali, nije sve u tehnologijama. Svjesni smo da je tu i korisnik, koji pripada Net-generaciji (rastao sa Internetom), ili - digital native (rođen u doba digitalne informacije). On je sposoban da krči put ka novim tehnološkim granicama. Korisnici mogu kreirati, uređivati, publicirati, razmjenjivati svaku vrstu sadržaja saradnjom preko Interneta na društveni način, tj. dajući svojim akcijama društveni karakter.

Navedimo samo dobro poznate servise čije prihvatanje raste po dvocifrenoj stopi. Tu su razni servisi za bloging kao Blogger (www.blogger.com), ili WordPress (www.wordpress.com); korisnici mogu razmjenjivati svoje slike u programu Flickr (www.flickr.com); oni se mogu uključiti u socijalne mreže kao što su Orkut (www.orkut.com), Linked-In (www.linked-In.net) i dr., mogu publicirati svoje video sekvence preko OurMedia (www.ourmedia.org) ili emitovati svoj podcast, muziku preko stanice Odeo (odeo.com).

V NOVA VERZIJA ELEKTRONSKOG UČENJA: E-LEARNING 2.0

Elektronsko učenje u okruženju koje pruža Web 2.0 poprima izražene promjene, a trend tih promjena kroz koje prolazi e-learning neki autori već su označili novim imenom: e-learning 2.0. Sami termin označava novu fazu učenja. Sadržaj – publikovan od izdavača, organizovan i strukturiran u kurseve i konzumiran od studenata – okreće se na glavu. Sada sadržaj kursa služi više za upotrebu (a manje za čitanje) – da se od njega dobije sadržaj za učenje proizveden od samih studenata. A ako ima strukture, to više nije knjiga ili priručnik, nego podsjeća na konverzaciju. E-learning počinje da liči na alatku bloginga. Ona predstavlja jednu tačku, ili čvorište na Webu, konektovanu sa drugim čvorištima i servisima za kreiranje sadržaja koje koriste drugi studenti.

Proces konektovanja između ova dva čvorišta istog značaja je e-learning 2.0, metafora koju je opisao Stephen Downes (http://www.downes.ca). Paradigma pomaka koji označava e-learning 2.0:

Učenici kreiraju sadržaj, sarađuju sa vršnjacima kroz mehanizme kao što su blog, wiki, usmjerene diskusije i druga sredstva

Učenje je centrirano na učenika, koji ima prednost korišćenja mnogih resursa za sadržaje okupljene u naučeno iskustvo

12

Nastavnici (ako ih ima) i učenici (studenti) su kolege u društveno umreženom okruženju

Naučeno iskustvo je proizvod saradnje, istraživanja i menadžmenta znanja «Mi se transformišemo od radne zajednice ka društvenom umrežavanju» Najzad, pojavljuje se pomak od tradicionalnih aplikacija i sistema koji

plasiraju objekte učenja sa prethodno utvrđenom arhitekturom učenja (tradicionalni kursevi), - ka jednom otvorenom okruženju učenja koje se sastoji od interoperabilnih labavo spojenih platformi i alatki za podršku socijalnim interakcijama među vršnjacima.

Postoje i kritičari termina e-learning 2.0, prije svega zbog nejasne definicije tog učenja. Drugi se zalažu za ispuštanje slova «e» jer se njime ističe način isporuke programa, a trebalo bi da težište naziva ostane na učenju.

Potencijali učenja e-learning 2.0

Eksplozivni potencijal učenja e-learning 2.0 naglašen je od mnogih autora. Projekt Evropske komisije HELIOS u segmentu «E-learning za inovacije» navodi kao potencijale ovog učenja slijedeće:

Neograničene mogućnosti kreiranja, uređivanja, publiciranja, razmjene, komentiranja sadržaja društvenom kolaboracijom na Internetu

Dramatično manji napor za sastavljanje rješenja za e-learning baziranih na tehnologijama i alatkama Web 2,0

Trend ka nastavnom planu i programu centriranom na studenta i otklon od «hijerarhijskog načina učenja»

Uvrštavanje paradigme konektivizma, u kojem učenje postaje «kreiranje mreže».

Gdje se paradigma učenja e-learning 2.0 primjenjuje sada?Prema činjeničkom stanju, izgleda da se e-learning 2.0 više spominje u raspravama nego u praksi. Provizorno se može konstatovati da u vezi sa e-learning 2.0 nedostaje jedna «strukturalna filozofija» i pedagoški modeli (HELIOS, 2007).

Nedoumice

Prisustvo i potencijal kojim raspolaže e-learning 2.0 nametnuo je brigu obrazovnoj zajednici, i izazove, od kojih su neki:

Dometi nisu jasni, a svi se ne slažu da je u pitanju radikalna promjena. Neki posmatrači smatraju da e-learning 2.0 ne treba vidjeti kao supstituciju za e-learning 1.0 nego kao njegovu dopunu

Uprkos proklamaciji za pedagošku revoluciju, još uvijek je malo istraživanja o evaluaciji elektronskog učenja, pa tako i iskustva sa e-learning 2.0. Naprotiv, osjeća se strah ili inercija formalnog obrazovanja da u nastavne planove i programe ugradi rad sa e-learning 2.0, takođe zbog činjenice da je e-learning 2.0 za Net-generaciju (ili digital native), te da nije u potpunosti shvaćen od nastavnika i instruktora

Kao i u slučaju bilo kojeg neformalnog učenja, certifikacija i priznavanje kompetencija stečenih kroz e-learning 2.0 još uvijek je otvoreno pitanje

13

Motivacioni aspekti i stilovi učenja novih učenika identificiranih u literaturi kao «digital natives» (Prensky, 2001), ili Net-generacija (Oblinger, 2003) nisu još adekvatno uzeti u razmatranje

Nisu svi učenici «digital natives», a ni svi rođeni u doba digitalne informacije nisu samostalni učenici. Činjenica da su učenici spremni da se prilagode, ili da uče da se brzo prilagode učenju e-learning 2.0 ne može se uzeti zdravo za gotovo, niti se može ignorisati potreba za kritičkim i mrežnim vještinama da se ovlada učenjem e-learning 2.0

Ključni stavovi koje treba razmotriti su kredibilitet socijalno generiranog znanja i rizik od manipulacije i ubjeđivanja lidera mlade generacije: e-learning 2.0 ima ozbiljne probleme u sferi naučne validacije samostalno kreiranog i upravljanog učenja. Štaviše, visok je rizik da «nastavni plan i program centriran na studenta», podržan učenjem e-learning 2.0 vodi u jednu alternativu, ali još uvijek «hijerarhijski način učenja», u kojoj mali broj lidera nove generacije upravlja procesima online socijalizacije i učenja.

Na kraju, nije manje značajno da tradicionalno učenje ne može (i neće) nestati sa scene. Ako je tačno da su online socijalno povezivanje i socijalni alati veoma upotrebljivi za sticanje kritičkih i mrežnih vještina, i ako je tačno da se učenje sve više dešava umrežavanjem, mi ne možemo negirati potrebu za tradicionalnim modelima učenja da se postignu određeni ciljevi ili specifične potrebe. Budućnost nije u tradicionalnom učenju, niti samo u elektronskom učenju, već u njihovoj kombinaciji, prilagođenoj različitim potrebama, okolnostima i učenicima (HELIOS, 2007).

Šta sad? Kako dalje?

Postoje neki pozitivni znaci da je elektronsko učenje u 2007. godini ponovo na listi prioriteta evropske politike u obrazovanju. Na Konferenciji evropskih ministara obrazovanja održanoj u Hajdelbergu (marta, 2007) ministri su naglasili potrebu da se razmotre mogućnosti upotrebe e-learninga za unapređivanje doživotnog učenja, potvrđujući time činjenicu da je e-learning ponovo u fokusu pažnje evropske politike. Ovi pozitivni znaci se ogledaju u praksi da se učenje e-learning postepeno razvija po evropskim teritorijama (državama), ali različitim brzinama i sa različitim izazovima. Različite brzine, prioriteti i izazovi iskazuju nacionalne strategije u odnosu na inovacije u učenju. Stoga, ne može se izvući jedan zaključak o trendovima i brzini e-learninga u Evropi: oni se razlikuju po kontekstu učenja (tzv. e-learning teritorije), te po geografskom, političkom i socio-kulturološkom kontekstu.

U Projektu HELIOS koji je podržala Evropska komisija, u odjeljku «E-learning za inovaciju» stručni tim dao je viziju razvoja ovog učenja do 2010. godine, uz napomenu da će se promjene izvršiti «različitim brzinama za različite teritorije», tj. evropske države.

Neke teritorije već su napravile glavni pomak u upotrebi tehnologije, dok u drugim još dominira «prva generacija» e-learninga, čista reprodukcija ustaljene nastavne prakse.

U tabeli 1 prikazana je očekivana evolucija od «e-Learning 2000» do inovativne verzije «inovative e-Learning 2010»

14

e-Learning 2000 i e-Learning 2010

Distribuira utvrđeno znanje Generira novo znanje

Još je e-podučavanje U posjedu je učenika

Može izolovati učenika Kreira zajednice učenja

Isporučuje se od jednog provajdera/institucije

Alatka je za podršku partnerstva

Ignorira učenikov kontekst i prethodno znanje

Izgrađuje se na učenikovom kontekstu i prethodnom znanju

Potiskuje učenikovu kreativnost Stimuliše učenikovu kreativnost jačanjem spontane i zabavne dimenzije učenja

Potiskuje ulogu nastavnika i instruktora Obogaćuje ulogu nastavnika i instruktora

Fokusira se na tehnologiju i sadržaj Fokusira se na kvalitet, procese i kontekst učenja

Supstituiše sjednice u učionici Ugrađen je u organizacione i socijalne procese transformacije

Privileguje one koji već uče Zahvata i motiviše one koji nisu učili

Tabela 1. Od e-Learning 2000 do inovativnog e-Learning 2010

Tabela je upotrebljiva utoliko što detektuje razlike u pravcu, i posebno u «brzini» promjena u različitim teritorijama (evropskim državama). Tipično, posmatrana brzina je veća u okruženju neformalnog učenja, još uvijek relativno velika u okruženju radnih organizacija, a relativno mala u institucijama obrazovanja i osposobljavanja. Provokativno, možemo se upitati: «Jesu li teritorije velikih brzina one u kojima ima manje profesionalnih nastavnika i instruktora? Ili su to one u kojima obrazovna politika i formalni nastavni planovi i programi imaju malo da kažu?».

Razmišljajući, trebalo bi se zapitati da li je «velika brzina» sama po sebi dobra, ili bi trebalo ciljati na «pravu brzinu». U duhu poznatih protivljenja obrazovnih institucija promjenama sistema obrazovanja, postoji i utvrđena evidencija da, kada političari zahtijevaju «veliku brzinu», to može rezultirati kontraproduktivnom frustracijom i gubljenjem konstruktivne energije. Ono što bi moglo determinisati «pravu brzinu promjena» je kontekst učenja, konkretna teritorija i obim cjelovitog procesa promjena u njoj.

VI ZAKLJUČAK

Zaključujući prikaz evolucije elektronskog učenja, njegovog stanja i upotrebe danas, poslužimo se konstatacijama iznesenim u studijskom projektu HELIOS. One nisu ni optimističke, ni pesimističke. Imaju kritički pristup, sa dozom skepticizma:

Web 2.0 i e-Learning 2.0 imaju zaslugu što su korisnika/učenika približili centru kreiranja sadržaja i procesima učenja. Da li to znači slom tradicionalnih modela učenja? HELIOS u to ne vjeruje.

15

Ne vjerujemo da će u budućnosti – bližoj ili daljoj – obrazovanje ležati samo u rukama učenika, iako mogućnosti koje pruža raspoloživa tehnologija i socijalni alati uvećavaju – pozitivno – ulogu i participaciju učenika u njihovom procesu učenja.

Mi nismo očarani izvanrednim očekivanjima od korisnikovog kreiranja sadržaja, jer je rizik od pucanja Drugog balona u području e-learning visok. Uloga pouzdanosti kreiranog, razmijenjenog i sadržaja iz mreže, kao i pitanje njegovog naučnog kvaliteta, ostaju ključnim u određivanju budućnosti elektronskog učenja (HELIOS, 2007).

Sadašnju, mjestimično nejasnu i sumornu sliku elektronskog učenja, za 4-5 godina zamijeniće nova, jasnija i svjetlija, u kojoj će fokus biti na drugom podskupu ovog učenja – mobilnom učenju (m-learning) - i prikazivanju njegovih visokih potencijala.Da li je to dovoljna osnova za jedan realni optimizam?

LITERATURA

Balanskat, A. & Blamire, R. (2007). ICT in Schools: Trend, Innovations and Issues in 2006-2007. European Schoolnet, June 2007. Preuzeto 10. jula 2007, sa adrese http://insight.eun.org/shared/data/pdf/ict__in__schools_2006-7.pdf

Curran, C. (2004). Strategies for E-Learning in Universities. Preuzeto 11.juna 2007 sa adrese: http://repositories.cdlib.org/sche/SCHE-7-04

European Commission (2003). eLearning Programme. Preuzeto 2. juna 2007, sa adrese http://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/programme_en.html

HELIOS (2007). E-learning for Innovation. Yearly Report 2007. Preuzeto 22.juna 2007, sa adrese: http://education-observatories.net/helios

MacManus, R. (2007). E-learning 2.0: All You Need To Know. Preuzeto 10. jula 2007, sa adrese: http://www.readwriteweb.com/archives/e-learning_20_all_you_need_to_know.php

Oblinger, D. (2003). Understanding The New Students. Preuzeto 1. jula 2007, sa adrese http://www.educause.edu/ir/library/pdf/erm0342.pdf

Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. Preuzeto 1. jula 2007, sa adrese http://www.marcprensky.com

Sloan-C (The Sloan Consortium) (2005). Growing by Degrees: Online Education in the United States. Preuzeto 7. jula 2007, sa adrese: http://www.sloan-c.org

16

NAPOMENA. Ovaj tekst prvi put je objavljen u Časopisu za teoriju i praksu odgoja i obrazovanja «Naša škola» (Sarajevo), broj 42, 2007, str 3-19.

17