xcxx

Barts i lnds: Mr.sc. Armend Podvorica

ETIKA PROFESIONALE DHE LIGJORE1

A SHT ETIKE KJO ???????

2

Etika dhe normat e sjelljes njerzore.Normat q rregullojn mnyrn e sjelljes njerzore jan kryesisht dy llojesh: Norma juridike dhe Norma morale.

E drejta dhe morali jan dy kategori themelore t reflektimit etik.

3

Etika dhe normat juridike

Normat juridike jan t themeluara nga ligjet dhe rregullat juridike rregullojn n mnyr t detyrueshme jetn e nj populli dhe kur flitet pr to shpesh prdoret termi "e drejta".Normat juridike kane form urdhruese, qoft nga ana pozitive qoft nga ana negative ato paraqiten si "ndalim" pr t br dika, ose si "urdhrim" pr ta bre ose jo nj veprim t caktuar.

4

Kto norma jan universale, sipas principit: rregulla t njjta pr raste te njjta (ligji sht i barabart pr t gjith), pra nuk marrin parasysh situata t veanta apo persona me tipare t veanta, normat jan njlloj n do ambjent ku nevojitet prania e tyre.

5

Etika dhe normat morale

Edhe normat morale, ashtu si normat juridike jan objekt i reflektimit etik. Meqnse normat morale jan t ndryshme n koh historike t ndryshme, n ambjente sociale t caktuar dhe frymzohen nga botkuptime t caktuara.

6

Normat morale jan, n kuptimin objektiv, rregullat dhe kriteret e mnyrs s sjelljes q kan karakter t qndrueshm dhe t prgjithshm dhe q ndikojn mbi mendimin dhe vullnetin e individit dhe n nj far mnyre e pengojn at n kryerjen e akteve pr t cilat nuk ka bindje ose e ndihmon at t bj akte pr t cilat ka bindje n mirsine e tyre.

7

Nga ana konkrete ato jan t ndrtuar nga nj bashksi e madhe t dhnash objektive q jan: mnyrat e jetess, konvencione t ndryshme dhe n mnyr t veant rregullat e sjelljes q frymzohen nga filozofia dhe besimet fetare.Normat morale kan karakter kushtzues mbi vullnetin dhe mendimin e individit vetm n kuptimin m t gjr, indirekt. N mnyr t prmbledhur mund t thuhet se normat morale jan rregulla q njeriu i paraqet vetvetes si rrug q duhet t ndiqet pr t jetuar mir.

8

Pra nga njra an ato qndrojn prball ndrgjegjes si t dhna objektive q kjo e fundit duhet t marr parasysh dhe t vlersoj (karakteri objektiv i normave morale) dhe nga ana tjetr kto norma duhen pranuar nga ndrgjegja si norma q mbartin n vetvete vlera morale. (karakteri subjektiv i normave morale).

9

Etika dhe vlerat moraleSot fjala "vler" dgjohet aq shpesh saq shpesh sjell edhe konfuzion tek ata q dgjojn t flitet pr vlera n do aspekt, n do kontekst, n do situat t jets njerzore.Me vler kuptojm dika q vlen (nga vet fjala), q i jepet rndsi, dika q krkohet t arrihet e t prvetsohet, q mundson ekzistencn njerzore dhe q i jep kuptim asaj, q i jep mundsi njeriut t jet me t vrtet i till dhe t shpreh gjith humanizmin e tij.

10

Ka tipologji t ndryshme vlerash, por n mnyr t prgjithshme mund t ndahen n dy grupe kryesore:vlera njerzore (humane) dhe vlera etike (morale).N vlerat njerzore hyjn vlerat jetsore ose ekzistenciale q kan t bjn me mbijetesn si p.sh ushqimi, nxehtsia, vlerat e mirqnies fizike, vlera e liris, vlera e paqes, vlerat estetike (ose arti) dhe vlerat shpirtrore tek t cilat gjejm vlerat morale.11

Vlerat morale jan m t rndsishmet ndrmjet vlerave pasi i referohen thelbit t njeriut dhe t drejtave t tij themelore. Ato jan t pranishme tek t gjith njerzit pa dallim race, feje, kohe apo vendi ku ndodhen. Nse juristi, n shkalln e vlerave q duhen marr parasysh, do t konsiderojn prher jetn njerzore si vler parsore, do t konstatojn se zgjidhja e mjaft situatave t komplikuara etike, e mjaft dilemave etike do t jet m e thjesht, m e drejt nga ana njerzore dhe m e pranueshme.

12

Vlerat nuk jan asnjher personale por kan nj vlefshmri ndrpersonale.Nj ndr shprehjet m t rndsishme t karakterit ndrpersonal t vlerave sht vullneti i njeriut pr t dashuruar e pr t qen i dashuruar (n kuptimin m t gjr t ksaj fjale). Nuk sht e mundur t jetosh pa nevojn themelore pr t qn dikush prball t tjerve, pr t dashur dik, pra pr t'a zbuluar tjetrin si vler. N momentin kur dikush mund t bindej se ekzistenca e tij nuk ka asnj vler n kt bot, gjithka do t ishte absurde dhe pakuptim.13

BAZAT E REFLEKTIMIT ETIK14

Principet etike themelorePrincipet etike themelore jan:Principi i bamirsisPrincipi i mos-keqbrjesPrincipi i autonomisPrincipi i besueshmrisPrincipi i vrtetsisPrincipi i shenjtris s jets njerzorePrincipi i drejtsis

15

Principi i bamirsis Sipas ktij principi duhet br prher nj veprim q t sjell prmirsim t personit dhe t mos e keqsoj at. Ky princip mund t hyj n konflikt me principin e autonomis dhe liris s personit. P.sh nevoja pr t denuar - sherimin e obliguar nj narkoman apo alkoholist kundr dshirs s tij pr t'i shptuar jetn. Nga ky princip rrjedh norma morale e "plotsimit t nevojave themelore njerzore".

16

Principi i mos-keqbrjes: do t thot q nse gjat shqyrtimit gjyqsor dhe shqiptimit te sanksionit nuk arrijm t prmirsojm gjndjen e t tij psikike apo fizike, t paktn t mos e keqsojm at. Si mund ti bhet keq ? Mund t'i bhet keq n mnyr t pafajshme (dmtimi i t pandehurit nuk sht qllim por ndodh) pr motive nga m t ndryshmet: neglizhenc, pakujdesi, munges kompetence. Mund ti bhet keq me qllim: abuzim fizik, abusim seksual, abuzim psikologjik, t injoruarit.

17

Principi i autonomis: bazohet n respektimin e vullnetit t do individi pr t marr pjes n vendimet q kan t bjn me qeshtjen e caktuar. Nga ky princip rrjedh edhe nevoja e informimit t palve pr gjndjen dhe ecurin e procesit n mnyr q pjesmarrja n vendim t jet sa m e efektshme dhe e bindur.

18

Principi i besueshmris: bazohet n domosdoshmrin e ndershmris, prkushtueshmris dhe mbajtjen e fjals s dhn. Nga ky princip rrjedhin normat morale t "Respektimit t sekretit profesional dhe respektimit t i privacy-s (intimitetit).

19

Principi i vrtetsis: bazohet n faktin q secili nga punonjsit e organeve te judikatures duhet t jen gjithmon n krkim t s vrtets dhe ta mbshtesin at.

20

Principi i drejtsis: ka t bj me detyrimin moral q do individ ka t veproj n mnyr t drejt dhe t ndershme ndaj do personi tjetr.

21

Nj etik q sht pr t mirn e plot t do njeriu

N shoqrit e sotme demokratike dhe pluraliste bashkjetojn koncepte etike nga m t ndryshmet q frymzohen nga konceptimet prkatse filozofike nga ku marrin edhe mnyrn e t arsyetuarit. Kto konceptime etike dallohen midis tyre nga vlerat prej t cilave marrin shkas n arsyetimin etik q vijon. 22

Shkenca dhe progresi duhet t ken pr qllim ti shrbejn njeriut; nga ktu nxjerrim konkluzionin se njsia matse e do gjykimi etik mbi aplikimet e shkencs sht e mira reale dhe e plot e personit njerzor, sido q t jen kushtet e tij fizike, psiqike e mendore.Personi njerzor dhe e mira e tij sht njsia matse pr verifikimin e do lloj veprimi dhe t do lloj progresi.23

N mnyr t veant sht e nevojshme q ti prgjigjen s mirs s njeriut aplikimet shkencore te drejtes shkencave juridike dhe ekonomike pasi ato na lejojn t ndrhyjm n ato proese q karakterizojn thellsisht qnien njerzore, q nga lindja deri tek vdekja e tij, t jetuarit dhe vuajtjet e tij, t tashmn dhe t ardhmen dhe prekin kshtu pyetjet themelore t ekzistencs: vlern e personit njerzor, kuptimin e lindjes dhe vdekjes, t asaj q sht me t vrtet njerzore dhe t asaj q nuk sht.

24

Pr kt arsye n refleksionin ton mbi profesionin e juristit do t jet n qndr t vmndjes prher njeriu dhe vlerat q kan t bjn drejtprdrejt me t. sht pikrisht njeriu q prbn burimin nga ku do diskutim etik ka piknisjen, ku qndrimi etik profesional nxjerr qllimet e tij.

25

Njeriu: subjekti dhe objekti i pazvndsueshm i reflektimit etikN kt pikpamje aspekti i par q duhet nnvizuar sht karakteri shpirtror, intelektual e moral i personit: personi sht nj bashkim i shpirtit me trupin. Shpesh ndodh q me zhvillimin e shkencave humane koncepti i "personit njerzor" hyn n kriz dhe rrezikon t humb identitetin e tij. Pra vetm nj vizion unik q merr parasysh qoft ann biologjike (trupore) qoft at shpirtrore mund t karakterizoj n mnyr t plot njeriun.

26

Nga kjo q tham m sipr nxjerrim konkluzionin se gjyqsia judikatura, duke patur si objekt formal trupin e njeriut nuk mund t lr mnjan ann shpirtrore t tij.

27

Pjekuria morale dhe etapat e gjykimit moral sipas Kohlberg - ut.Veoria e themelore e zhvillimit moral varet kryesisht nga marrdhniet shoqrore n t cilat njeriu sht i prfshir, jo vetm ato familjare por edhe t gjitha raportet e tjeraLigjet morale i prkasin natyrs njerzore por n ndryshim nga ligjet fizike nuk jan t dukshme, t prekshme dhe zbulohen vetm me an t nj gjykimi moral, me an t prdorimit t inteligjencs, arsyes, reflektimit, mnyrs kritike t vshtrimit.

Lawrence Kohlberg28

Kohlberg ka vrtetuar faktin se morali nuk sht nj struktur q shoqria i imponon njeriut, por njeriu sht nj qnie q n thelb t tij ka krkimin e vlerave dhe n mnyr spontane shpreh gjykime mbi veprimet e t tjerve dhe mbi veprimet e veta. Kshtu q zhvillimi moral - sipas Kohlberg - nuk vjen nprmjet futjes s rregullave n kokn e njerzve por nprmjet nj proesi q krkon transformimin e strukturave t ndjenjave .

29

Kohlberg ka identifikuar 6 etapa q t mbledhura dy nga dy krijojne tre nivele t gjykimit moral:

Niveli pre - konvencional.shkalla e par: bindje nga frikashkalla e dyt: vepron pr oportunizmNiveli konvencional shkalla e tret: respektimi i rregullave t grupit dhe t ambjentitshkalla e katrt: respektimi i ligjeve dhe i normave shoqroreNiveli post - konvencionalshkalla e pest: veprimi sipas thirrjes s ndrgjegjsshkalla e gjasht: pik referimi sht principi etik universal

30

Niveli pre konvencional

Ky sht niveli i rregullave kulturore, t etiketave mbi t mirn e t keqen, t s drejts e t s gabuars. Bindje nga frika- Ajo q prcakton t mirn apo t keqen e nj akti pr personin n kt nivel zhvillimi, jan pasojat fizike t ktij akti, pa marr parasysh kuptimin njerzor dhe vlerat e ktyre akteve.

31

vepron pr oportunizm - Veprimi i drejt sht ai q plotson nevojat e mija dhe nganjher edhe ato t tjerve. Marrdhniet njerzore shihen pak a shum si marrdhnie tregtare, ka prani t elementeve t ndershmris, por q interpretohen n mnyr fizike ose pragmatike.Niveli konvencional respektimi i rregullave t grupit dhe t ambjentit- sht e mir ajo mnyr sjelljeje q u plqen t tjerve, q i ndihmon dhe q pranohet nga ata.32

respektimi i ligjeve dhe i normave shoqrore- Respektohen autoritetet publike dhe krkohet ruajtja e nj rregulli t prgjithshm shoqror. Niveli post konvencionalveprimi sipas thirrjes s ndrgjegjs - sht e drejt apo jo ajo q m thot ndrgjegja. pik referimi sht principi etik universal - Nj veprim konsiderohet i drejt ather kur sht diktuar nga ndrgjegja n prputhje me principet etike t zgjedhura lirisht dhe q i prmbahet nj reflektimi logjik33

Kohlberg na mson t krkojm prher arsyet e nj veprimi, pasi veprime t njjta mund t ken motivacione t ndryshme;

34

Analiza etikeAnaliza etike presupozon zgjidhjen e problemeve dhe dilemave etike . Ajo sht nj analiz e situats duke patur parasysh principet dhe ligjet etike (morale) q mund t na ndihmojn pr t kuptuar m mir situatn dhe pr t marr vendimin e drejt ne nj rast t caktuar.

35

Gjat proesit t analizs etike duhet t kemi parasysh tre element:

Vlera morale: sht momenti fillestar dhe na udhzon se pse duhet t sillemi n nj mnyr t caktuar. Duhet t pyesim veten prher: cila vler sht e rndsishme n kt moment. Cila e drejt sht n rrezik?

Norma morale: cilat jan normat q duhen respektuar n mnyr q e drejta e personit t respektohet? Domethn ajo vler q ne identifikuam n shkallen e par, nprmjet cils norm mishrohet?

36

Situata konkrete: na lejon q njohjen e vlerave dhe normave ta prshtasim n situatn konkrete te krijuar. Analiza e situats na lejon q t vlersojm nse nj person sht apo jo i vetdijshm pr at q bn, a sht i prgjegjshm? Situata paraqet tre elemente: aktin, q n vetvete nuk sht as i mir as i keq; mendimin, nje mendim i mir nuk mund t transformoj nj t keqe n t mir. T bsh nj gj t gabuar duke u nisur nga mendimi i mir nuk e justifikon aspak at dhe ai veprim mbetet i keq; prgjegjshmria: t jesh i prgjegjshm pr nj akt sht e nevojshme t kemi njohjen (t dim nse sht e mir apo e keqe), vullnetin (dshira pr ta br), lirin (t jemi t lir pr ta br ose jo).

37

Analiza etike duhet t marr parasysh edhe nj argument tjetr tejet t rndsishm: t drejtat e njeriut. Nj arsyetim etik, veanrisht n kushtet multifetare shqiptare, duhet t vlej pr t gjith. Mirpo far duhet t kuptojm me termin "t vlej pr t gjith"? Me nj fjal a mundet etika (reflektimi i arsyes) t prcaktoj se cilat jan ato vlera kushtzuese dhe t vlefshme pr t gjith njerzit e t gjitha kulturave, e t gjitha qytetrimeve, e t gjitha feve?

38

Prgjigja sht pozitive. Domethn njeriu mund t prcaktoj pika referimi objektive dhe t sigurta q ta orientojn at drejt s mirs.Formimi i ndrgjegjes morale - Ndrgjegja sht qndra e personit njerzor: sht vendi (n mnyr metaforike natyrisht) ku njeriu bhet i vetdijshm pr veten e tij dhe pr kuptimin e veprimeve t tij, principi i brendshm dhe i pashmangshm i sjelljes s tij, sht njsia matse e dinjitetit t tij.

39

Prballemi me probleme etike ( kur kemi dyshim mbi mirsin e veprimeve tona) dhe dilema etike ( kur ndodhemi prball dy alternativave dhe nuk jemi gjndje t vlersojm se ciln rrug duhet t ndjekim). Nga ky fakt rrjedh domosdoshmria e formimit te ndrgjegjes morale me nj siguri t mjaftueshme q t na tregoj rrugn q duhet t ndjekim n udhkryqet e shumta ku fati na prcjell. Problemi i ndrgjegjes sht sot nj ndr problemet m frekuente q i prket do lloj reflektimi q ka t bj m njeriun.

40

T gjitha rrymat e mendimit etik sot arrijn n nj pik t prbashkt: gjykimi dhe vendimi i ndrgjegjes prbjn momentin themelor t sjelljes njerzore. Kjo aftsi e t vetkuptuarit, e vetvendosjes quhet "ndrgjegje": aktiviteti i t dalluarit, gjykimit nprmjet t cilit njeriu, n situata t caktuara t jets s tij, bn zgjedhjen e veprimeve t tij n prputhje me nj sjellje me t vrtet njerzore.

41

Ndrgjegja: autonomi absolute apo relative????????

KOMENTE 42

Tham q ndrgjegja vepron n mnyr autonome. Po kjo autonomi a sht absolute, n kuptimin q njeriu pranon nj "ligjvns" apo mbi t nuk qndron askush? Prgjigja ktu sht e dyfisht pasi ajo varet nga far zgjedhim si prgjigje, varet nga pranimi ose jo i Zotit: nga njra an qndron pozicioni q e konsideron ndrgjegjen trsisht absolute dhe mohon do lloj rrjedhoje; nga ana tjetr pozicioni q e konsideron ndrgjegjen si relativisht autonome dhe qi referohet dikaje q qndron jasht njeriut.

43

Ndrgjegja nuk krijon vlera morale por i zbulon dhe u referohet atyre.

A duhet ndjekur nj ndrgjegje kur kemi dyshim n vrtetsin e nj veprimi? dyshim praktik .dyshimi sht teorik ..44

JU FALEMNDERIT 45