Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
P R E Z D E N T K T A B X A N A S I
Ermnistan – Azrbaycan
PREZDENT KTABXANASI
mcmusi.- Bak, 2005-.
mcmud tarixn Azrbaycann ayrlmaz hisssi olan Dalq Qaraban v digr qdim
torpaqlarmzn keçn srin vvllrindn balayaraq hiss-hiss ermni qsbkarlar trfindn l
keçirilmsi, azrbaycanllarn indiki Ermnistan Respublikasnda yerln zli torpaqlarndan v
Dalq Qarabadan didrgin salnmas, münaqinin hllinin beynlxalq aspektlrin v bu mslnin
digr mqamlarna dair materiallar toplanmdr. Materiallar mövzular üzr qrupladrlmdr.
Mcmu müxtlif mnblrd drc edilmi materiallar sasnda trtib edilmidir v daim
yenildirilir
Prezident Kitabxanas, 2005
PREZDENT KTABXANASI
Heydr LYEV
PREZDENT KTABXANASI
MÜNDRCAT Dalq Qaraba (qsa aray) ...................................................................................................................... 7 Qaraba: etimologiyas, razisi v srhdlri ............................................................................................. 8 Qaraba n qdim zamanlardan xanlqlar dövründk (rb xilaftindk) ............................................. 9 Qaraba Azrbaycan siyasi hyatnn mrkzlrindn biri kimi (XIII-XVIII srin 40-c illri) .............. 11 Qaraba xanl (Qarabada Azrbaycan dövltçilik nnsinin brpas) ............................................... 12 Kürkçay müqavilsi ................................................................................................................................ 15 Mayn 14-d Qaraba facisinin 200 illiyidir (Kürkçay müqavilsi) ..................................................... 18 Qaraba Rusiya imperiyas trkibind ..................................................................................................... 24 Çar Rusiyasnn imperialist siyasti ......................................................................................................... 27 Qaraba Azrbaycan Xalq Cümhuriyyti dövründ (1918-1920-ci illr) ................................................ 28 1918-1920-ci il hadislri, mart soyqrm ............................................................................................... 30 Qars müqavilsi ........................................................................................................................................ 31 Türkmnçay müqavilsi ........................................................................................................................... 36 Qaraba 1920-1980-ci illrd ................................................................................................................... 40 1948–1953-cü illrd azrbaycanllarn Ermnistandan deportasiyas ................................................... 52 1988–1989-cu illrd Azrbaycanllarn Ermnistandan deportasiyas ................................................... 53 "Ermni mslsi" .................................................................................................................................... 54 Ermnilrin Qarabaa köçürülmsi .......................................................................................................... 58 Münaqinin balanmas .......................................................................................................................... 60 Azrbaycana qar elan olunmam müharib .......................................................................................... 62 Qaraba mslsin dair ........................................................................................................................... 64 Tarixi aspekt ............................................................................................................................................. 69 Ermni tcavüzü: faktlar v rqmlr ....................................................................................................... 74 Azrbaycann ial olunmu razilrind Ermnistann qanunsuz faliyyti ......................................... 76 Ermni terrorizmi v ya illüziyalarn iflas ............................................................................................... 81 Azrbaycan razisind tördiln terror-txribat faktlar ........................................................................... 84 Ermnistan Respublikas terroru dstklyn dövltdir ........................................................................... 87 Ermni terror tkilatlar ........................................................................................................................... 88 Ermnistann Azrbaycana qar tcavüzkarl ....................................................................................... 90 al olunmu razilrin tbii ehtiyat potensial ....................................................................................... 94 al olunmu razilrd yaranm ekoloji problemlr ........................................................................... 100 Ermnistann tcavüzü nticsind Azrbaycan halisinin sosial-psixoloji v iqtisadi durumuna dyn
zrrlr 104 Snaye, yaay v sosial obyektlr dyn zrrlr .............................................................................. 105 Regionun knd tsrrüfatna dyn zrrlr ........................................................................................... 106 Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba münaqisi nticsind Azrbaycan mdniyytin dymi
maddi v mnvi ziyan haqqnda qsa aray ...................................................................................................... 108 Dalq Qaraba münaqisinin hüquqi aspektlri .................................................................................. 110 Münaqinin hlli prosesi ....................................................................................................................... 113 ERMN NADI .................................................................................................................................... 116 Halacolu yeni tarixi faktlar ortaya çxarb ............................................................................................ 120 Qaraban qara günlrinin baland tarix ............................................................................................ 122 Xankndi – Azrbaycann mirvari hri ............................................................................................... 124 Qaraba münaqisi regional maraqlar kontekstind ............................................................................. 128 Qaraba salnamsinin qara tqvimi ........................................................................................................ 131 Dalq Qaraba - Cnubi Qafqazn münaqisi ..................................................................................... 144 Dalq Qaraba münaqisinin nizamlanmasna dair Avropa urasnn qrarlarnn beynlxalq hüquqi
aspektlri.............................................................................................................................................................. 146
PREZDENT KTABXANASI
v ölkdaxili hüquqi saslar ............................................................................................................................... 172 Qaraba Azrbaycan xalqnn zli, bdi torpadr............................................................................. 175 Dalq Qaraba problemind bzi anlaylar barsind ......................................................................... 180 "Dalq Qarabada 1991-ci ildki qeyri-qanuni referendumun nticlrinin tannmas mümkün deyil"
184 QARABA MÜNAQS 2010-cu ilin yekunlar .............................................................................. 186 Dalq Qaraban Azrbaycanl cmas: Qaraba problemi 1828-ci ild, ermnilrin kütlvi kild
Zaqafqaziyaya köçürülmsi balayanda yaranmdr .......................................................................................... 188 Qaraban maddi v mnvi mdniyytin bir nzr ........................................................................... 194 Ermnistann Azrbaycana qar tcavüzkarlq siyastinin mrhllri................................................. 202 Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba münaqisinin hlli perspektivlri: Mülahizlr, versiyalar,
proqnozlar ............................................................................................................................................................ 209 Ermnistan Dalq Qaraba münaqisini hll etmk istyirmi? Ermnistann 100 illik strategiyas
ndir? 212 Kollektiv yadda, emosiyalar v etnosiyasi münaqi: Dalq Qaraba ............................................... 215 Qaraba - zli Azrbaycan torpa ....................................................................................................... 223 Ermnistan-Azrbaycan münaqisinin beynlxalq-hüquqi aspektlri .................................................. 226 Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba münaqisi v onun beynlxalq-hüquqi aspektlri .............. 234 Ermnistann Azrbaycana qar tcavüzkarlq siyasti (Thlili xronika) ............................................. 245 Beynlxalq hüquq, yoxsa “güclünün hüququ” ....................................................................................... 255 Dalq Qaraba münaqisinin hüquqi trflri ..................................................................................... 262 Azrbaycan-AB laqlri kontekstind Dalq Qaraba problemi ...................................................... 265 “DQMV” - Qaraban szlayan yaras .................................................................................................... 268 Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba münaqisi XX srd ........................................................... 272 Dalq Qaraba münaqisinin aradan qaldrlmasna dair hrtrfli Sazi (Paket hll)........................ 275 Dalq Qaraba silahl münaqisinin hrtrfli hllinin prinsiplri haqqnda (ümumi dövlt) ........... 278 Dalq Qaraba münaqisi: dyin beynlxalq rait v ona veriln çevik reaksiya .......................... 281 Dalq Qaraba problemin frqli münasibtlr .................................................................................... 284 Qaraba münaqisi trafnda bzi mülahizlr ..................................................................................... 286 Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba problemi müasir reallqlar kontekstind .............................. 289 Dalq Qaraba münaqisinin beynlxalq hüquqa v milli maraqlarmza uyun hlli Azrbaycann
xarici siyastind sas prioritetdir ....................................................................................................................... 292 Dalq Qaraban tarixin mükmml elmi bax .................................................................................. 295 Ermnistann Dalq Qarabada v Azrbaycann ial altndak digr rayonlarnda apard
“ermnildirm” siyasti .................................................................................................................................... 298 Azrbaycann Dalq Qaraba bölgsinin tarixi sovet v Rusiya tarixünaslnda .............................. 301 Dalq Qaraba münaqisinin tarixi ..................................................................................................... 311 Qaraba: tarix olduu kimi - I ................................................................................................................ 313 Qaraba: tarix olduu kimi - II ............................................................................................................... 318 Qaraba: tarix olduu kimi - III ............................................................................................................. 323 Dalq Qarabada ermni separatizminin tarixi köklri v nticlri .................................................... 328 Dümnin qarsna tarixi sndlrl çxmalyq .................................................................................... 331 Azrbaycann daxili ilrin kobud müdaxil ........................................................................................ 334 Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba münaqisind mövcud status-kvo tezlikl dyimlidir ..... 337 Qaraban tarixin qsa bir bax… ........................................................................................................ 341 Qaraba mslsind mhur alt prinsip yenidn gündm gldi ......................................................... 344 Ermnistann Dalq Qarabaa dair razi iddialar beynlxalq hüquq kontekstind .............................. 347 Dalq Qaraba 2018-ci ild: “dinamik balans”, yoxsa münaqinin birdflik hlli? .......................... 352 Qarabaa aparan yol: Dünn v bu gün .................................................................................................. 354 Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin yaradlmas ................................................................................... 357
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
374 1993-cü ildn indiydk dünya Qaraba münaqisinin mahiyytin v tarixin aid hans faktlar
öyrnib? ............................................................................................................................................................... 379 Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba münaqisin tarixi bax ...................................................... 382 Qaraban etnik tarixi son 200 ild (XIX-XX srlr) ............................................................................ 387 2020-nin zfrini 220 il gözldik............................................................................................................ 390 Azrbaycan–Ermnistan müharibsinin tarixi v geosiyasi köklri ....................................................... 395 Azrbaycan–Ermnistan müharibsinin tarixi v geosiyasi köklri - II ................................................. 397
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
Bölgnin razisi 4,400 kv. km-dir.
1990-c ild halisi 192,000- çatmd. Bu hali ermnilrdn (70%), azrilrdn (25%), kürdlrdn,
ruslardan v yunanlardan ibart idi. Mrkzi Xankndi (Stepanakert), baqa böyük hri is ua idi.
Keçmid Albaniyann (Qafqaz Albaniyas) trkibind idi. E.. 95-ci ild Ermniyy padah II Tiqran
trfindn ial olunmudu. E. IV srinin vvlind albanlar Artsa geri qaytardlar v E 387 ilind o yenidn
Albaniyann trkibin daxil oldu. VIII srdn bri Albaniya öz razisind kiçiklirdi v Artsada Xaçn
knyazl kimi mövcud id.
XVII srin vvlind rann, XVIII srd is Qaraba xanlnn trkibind muxtariyyt ld edirdi
(mlikliklr). 1813-cü ild Gülüstan müqavilsi il Dalq Qaraba Rusiyaya keçdi. 1822-ci ild Qarabada
xanlq lv olundu v rus hökümti oraya Türkiydn v randan 1 milyondan çox ermni köçürdü.
1923-cü ild Dalq Qaraba Muxtar Vilayti quruldu. 1989-cu ild Azrbaycan Parlamentinin qrar il
muxtariyyt lv olundu.
1980-c illrin sonunda v 1990-c illrin vvlind bu bölgd ba vern etnik toqqumalar v
Ermnistann DQMV-n öz trkibin birldirmk tlblri Ermnistanla Azrbaycan arasnda mühariby
çevrildi.
Atks sazii 1994-cü ild Bikkd imzaland. Dalq Qarabada yerli "hakimiyyt" 1991-ci ild
“müstqillik elan edib”. Lakin indiy kimi bu “müstqillik dünyada heç bir ölk trfindn tannmayb.
PREZDENT KTABXANASI
Qaraba Azrbaycann n qdim tarixi vilaytlrindn biridir. Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olan
Qaraban ad Azrbaycan dilindki "qara" v "ba" sözlrindn ml glmidir. "Qara" v "ba" söz
birlmsi Azrbaycan xalqnn özü qdr qdim tarix malikdir. Dünyann hr yerind bu söz birlmsinin
Azrbaycann konkret razisin aid edilmsi d danlmaz hqiqtdir. Azrbaycan xalqnn öz doma torpann
bir parçasna verdiyi "Qaraba" sözü ilk mnblrd hl 1300 il bundan vvl (VII srdn!) ilnmidir.
Qaraba vvllr bir tarixi corafi anlay kimi konkret mkan bildirmi, sonra is Azrbaycann geni corafi
razisin aid edilmidir. Yeri glmikn, bu hal Azrbaycan üçün xarakterikdir: Naxçvan hri - Naxçvan
bölgsi, ki hri - ki bölgsi, Gnc hri - Gnc bölgsi, Lnkran hri -Lnkran bölgsi v i.a.
"Qaraba"n Azrbaycann konkret bir vilaytinin, bir bölgsinin ad kimi formalamas tarixi onun
etimologiyasnn daha elmi kild izahna imkan verir. Çünki Azrbaycan dilind (hmçinin baqa türk
dillrind) "qara"nn rngdn baqa "sx", "qaln", "böyük", "tünd" v baqa mnalar da vardr. Bu baxmdan,
"Qaraba" termini "qara ba", yni "böyük ba", "sx ba", "qaln ba", "sfal ba" v s. mnas ksb edir.
Bellikl, Qaraban özü kimi "Qaraba" sözü d Azrbaycan xalqna mxsusdur.
Qarabadan bhs edrkn qarya vvlcdn bel bir sual çxr: Qaraba haradr, Azrbaycann hans
razilrini hat edir? Bu sualn cavab bu gün daha aktualdr v ermni separatçlar trfindn tördilmi
"Dalq Qaraba problemi"nin drk edilmsi üçün mühüm hmiyyt malikdir. Qoyulmu suala cavab üçün ilk
mnby müracit edk. Vaxt il bu razini hat edn Azrbaycan dövltinin - Qaraba xanlnn vziri
olmu Mirz Camal Cavanir özünün "Qaraba tarixi" (1847) srind bu msldn bhs edrkn yazrd:
"Qdim tarix kitablarnn yazdna gör Qaraba vilaytinin srhdlri beldir: cnub trfdn Xudafrin
körpüsündn Snq körpüy qdr - Araz çaydr. ndi (Snq körpü) Qazax, msddin v Dmirçi-Hsnli
camaat arasndadr v Rusiya dövlti mmurlar onu rus istilahil Krasn most, yni Qzl körpü adlandrrlar.
rq trfdn Kür çaydr ki, Cavad kndind Araz çayna qovuaraq gedib Xzr dnizin tökülür. imal
trfdn Qaraban Yelizavetpolla srhdi Kür çayna qdr - Goran çaydr v Kür çay çox yerdn (keçib)
Araz çayna çatr. Qrb trfdn Kübk, Salvart v rikli adlanan uca Qaraba dalardr".
Rusiya ial v müstmlkçiliyinin ilk dövründ Qaraban razisi v srhdlrinin bel dqiq tsvir
edilmsi onunla izah olunur ki, 1) bu fakt bilavasit Qaraban idarsil mul olan dövlt adam yazr, baqa
sözl, hmin fakt rsmi sndlr saslanan rsmi sözdür, Rusiyann xidmtind olan dövlt adamnn rsmi
sözüdür; 2) digr trfdn bu fakt yalnz realla, tcrüby saslanmaqla qalmayb ilk mnblrl d sübut
olunur. Mirz Camaln mövqeyinin doruluunu göstrmk üçün qdim tarix kitablarna istinad etmsi tsadüfi
deyil. Göründüyü kimi, siyasi-corafi mkan olaraq, tarixd hmi "Dalq Qaraba" deyil, bütöv halda, yni
Qaraban bütün razisini - dalarn, düznlrini hat edn ümumi bir "Qaraba" anlay olmudur. Baqa
sözl, "Dalq Qaraba" anlay çox sonralarn "mhsuludur", separatçlq niyyti il Qaraban bir hisssin
verilmi addr. Adic mntiq d bunu sübut edir: gr Dalq Qaraba varsa, demli düzn v ya aran Qaraba
da var! Reallq da beldir: bu gün Azrbaycanda hm Dalq Qaraba var, hm d Aran Qaraba (yni düzn
Qaraba)! Özü d hm düzn (aran), hm d dalq Qaraba hmi, bütün tarixi dövrlrd bir xalqn -
Azrbaycan xalqnn Vtni olmudur, dilind "qara" v "ba" sözlri olan xalqn! Azrbaycan xalqnn yüzlrl
n qdim, n nadir folklor nümunlri, musiqi incilri mhz Qarabada yaranmdr, Qarabala baldr.
AMEA-nn A.Bakxanov adna Tarix nstitutu
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
(rb xilaftindk)
Qaraba tkc Azrbaycann deyil, ümumiyytl dünyann da n qdim tarix malik olan diyarlarndandr.
Bu razidki Azx maarasnda n qdim insanlarn yaay mskni akar edilmidir. Bu yaay mskni
Azrbaycann, o cümldn Qaraban, Aralq dnizi hövzsi v rqi Afrika il birlikd insanln ilk
vtnlrindn biri olduunu sübut edir. Azx maarasnn tdqiqatçs Azrbaycan alimi M.Hüseynov yazrd:
"Azxda öyrnilmi çay da altlri mdniyytlri, rqi Afrikann Olduvay mdniyyti kompleksi il
yaxnlq tkil edir. Eyni zamanda, altlrin hazrlanmasnda frqli chtlr d vardr ki, bu da, Azxn alt
tbqlrindn akar olunmu mk altlrini Quruçay mdniyyti adlandrmaq imkan vermidir… Quruçay
mdniyytinin ya is 1 milyon 200 min ildn d qdimlr aid edil bilr".
1968-ci ild Azx maarasnn aöl tbqsindn Azx adam - azxantrop adlandrlan insann çn sümüyü
taplmdr. Azx adamnn 350-400 min il vvl yaad guman olunur. Qarabada mustye mdniyyti daha
çox Talar maaras il tmsil olunmudur. Qaraban arxeoloji chtdn öyrnilmsinin davam etdirilmsi
burada da dövrünün mezolit v eneolit dövrlrinin d geni inkaf etmi olduunu müyynldir bilr.
Eneolit (e..VI-IV minilliklr), tunc v ilk dmir dövrlrind (e.. IV minilliyin sonu - I minilliyin vvli)
Qaraban hyatnda böyük dyiikliklr ba vermidi. Son tunc v ilk dmir dövrü (e.. XIII-VII srlr) Xocal-
Gdby mdniyyti ad almdr. Bu dövr aid Xocal qbiristanl arxeoloji abidsindn üstünd Aur
(Assuriya) hökmdar Adadnirariy aid mixi yaz olan qiq muncuq taplmdr. Bu v digr tapntlar bölgnin
Yaxn rql iqtisadi v mdni laqlrini tsdiq edir.
Tsrrüfat v mdni hyatn inkiaf il yana etno-siyasi proseslr d davam edir. Azrbaycann
cnubunda qüdrtli Manna dövlti (e.. IX-VI srlr) meydana glir. Manna Assuriya v Urartu il mübarizd
müstqilliyini qorumaa nail olur. imali Azrbaycan torpaqlar, o cümldn Qaraba razisi Urartunun
iallarndan knarda qalr. Bu dövrd, ümümiyytl Cnubi Qafqazda (Zaqafqaziyada) ermni etnosu yox idi.
Çox sanball tdqiqatçlar, kollektiv monoqrafiyalarn mülliflri Zaqafqaziyann siyasi tarixindn bhs edrkn
vahid fikir söylyirlr: Urartunun sas razisi SSR-nin srhdlrindn knarda yerlirdi. Qdim dövrd v orta
srlrd ermnilrin kompakt yaad razi d indiki Ermnistan SSR-in hüdudlarndan uzaqda idi. Urartu
dövltinin varlna son qoyan Midiya dövlti (e.. 672-550) zaman vziyyt dyidi. Midiya Cnub-rqi
Zaqafqaziyan özün tabe etdi. Bu vziyyt hmnilr dövründ d (e.. 550-330) davam etmidi.
Makedoniyal sgndr (e..336-323) hmni dövltini datdqdan sonra Azrbaycann imalnda siyasi
proseslr yeni mrhly qdm qoydu. Bunun nticsi idi ki, Makedoniyal sgndrin qsamüddtli
hakimiyytindn sonra, onun ölümü il imperiyas parçalandqda Azrbaycann cnubunda Atropatena,
imalnda is Albaniya dövltlri yarand. (Son dövrlrd Azrbaycan tarixçilri Atropatenaünaslq v
Albanünasl yeni elmi srlrl znginldirmi, uzun zaman ermni mülliflri trfindn qsdn
saxtaladrlm olan bu dövrün elmi saslarla aradrlmasna böyük töhflr vermilr. Onlar burada xüsusi
olaraq sadalamaa ehtiyac görmdik). E.. IV srd v sonralar Atropatena Azrbaycann imalnda da razilr
malik idi v bu zaman Qaraba razisin daxil olan torpaqlarn bir hisssi hmin Azrbaycan dövltin tabe idi.
Atropatena il eyni zamanda yaranm Albaniya dövlti txminn e.. IV- e. VIII srlrind mövcud olaraq,
1200 il yaxn dövr rzind Azrbaycan tarixind böyük rol oynad. Bütün Qaraba razisi Albaniya dövltinin
trkibin daxil idi v bu dövlt Qaraba öz trkibind qoruyub saxlamaq üçün misilsiz mübariz apard v bzi
istisnalarla buna nail ola bildi. F.Mmmdovann Albaniya dövltinin, o cümldn onun trkib hisssi olan
yaltlrin (Sakasena, Otena - Uti, Orxistena - Arsax, Araksena v s.) razisi v srhdlrini tarixi dinamikada
ks etdirdiyi 6 xritsi d bu fikri tkzibolunmaz surtd tsdiq edir.
Qaraba Azrbaycan Albaniya dövltin mxsus olduu kimi, burada yaayan etnoslar - uti, sovdey, qarqar
v baqalar da alban tayfalar idilr.
Ermnilrin ilk df Cnubi Qafqazda (Zaqafqaziyada) peyda olmalar txminn e.. II srdn sonralara
tsadüf edir. Onlarn regiona daxil olmas il yerli dövltlr v xalqlara qar tcavüzkar faliyytlri d
balanr. Bu dövrd ermnilr Kiçik Asiyann rqindki ermni çarln qondarma "Böyük Ermnistan"
adlandrr v köçüb mskn saldqlar bütün razilri ermni torpaqlar elan etmy chd edirlr. Roma
imperiyasnn e.. 66-c ild II Tiqran darmadan etmsi il uydurma "Böyük Ermnistan" fsansi puça çxr,
onlar Romann vassalna çevrilir. Bu vziyyt IV srdk davam edir. Bel olduu halda ermnilrin
Albaniyann tarixi torpaqlarn Ermnistann trkib hisssi kimi qlm vermsi heç bir elmi-tarixi sasa malik
deyil. Halbuki ermnilrdn frqli olaraq Azrbaycan-Albaniya dövlti müstqil siyast yeritmkd davam
edirdi v Qaraban tarixi vilaytlri onun trkibin daxil idi. Tdqiqatçnn yazdna gör "mnblrin tdqiqi
v I-IV srlrdki gerçkliklrin öyrnilmsi bizi min edir ki, Albaniyann cnub srhdi Araz çay boyunca
keçmidir".
PREZDENT KTABXANASI
Qaraban Azrbaycana mxsus olduunu v burada n qdim zamanlardan balayaraq müxtlif türk
etnoslarnn yaadn Azrbaycan v ümumtürk ifahi xalq dbiyyatnn möhtm abidsi olan "Kitabi-Dd
Qorqud" dastanlar da sübut edir. Dd Qorqud dastanlar VI-VII srlrd Qaraba da daxil olmaqla bütün
Azrbaycan torpaqlarnda, o cümldn Göyç gölü hövzsind yaylmdr. Bu qiymtli xalq-qhrmanlq
eposunun tsdiq etdiyi kimi, bzi ouz qhrmanlar htta Mhmmd peymbrin (s.) hüzuruna gedrk onun
özü il d görümüdülr. Aqoyunlu hökmdar Uzun Hsnin (1453-1478) göstrii il yazlm mhur
Ouznamd (bu Bkr Tehraninin 1470-ci ild yazd "Kitabi-Diyarbkriyy"sind) Göyç dnizi
yaylaqlarnn v Qaraban qdim ouz türklrin mxsus olduu, ouz türklrinin soykökünd duran Ouz
Xaqann Göyç dnizi trafnda dfn olunduu, Bayandur Xaqann is Qarabada, Göyç dnizi yaylaqlarnda
yaad v orada da dfn olunduu göstrilir.
Qaraba rb xilafti dövründ. Arsaxda qriqorianladrma
v ermnildirmy dair
aradan qaldrlmas il ba verir. rb iallarnadk Qaraban tarixi halisi etnik baxmdan eyni kökdn, yni
Azrbaycan-Albaniya kökündn olduu halda, bu dövrd rb xilaftinin Azrbaycanla bal yeritdiyi facili
siyast nticsind vilaytin dalq hisssind ermnilrin dini üstünlüyünün tmin edilmsi, zaman keçdikc
etnik sahd d özünü göstrdi: Albaniyann tarixi Arsax bölgsi halisinin vvlc qriqorianladrlmasna,
bunun ardnca da ermnildirilmsin baland. Azrbaycann bu bölgsind qriqoiyanladrma v
ermnildirm proseslrinin sbblri, gedii v ermni-xilaft mkdalnn mahiyyti v b. problemlr,
onun tarixi dbiyyatda nec ks olunmas msllri akad. Z.Bünyadov trfindn xüsusi olaraq tdqiq
edilmidir. Tbiidir ki, qriqorianladrmaya nisbtn ermnildirm uzun proses olmal idi v hqiqtn d bu
bel oldu. Ona gör d Z.Bünyadov akad. S.T.Yeremyann "VII srdn (qti olaraq VIII srin vvllrindn)
Alban kilssin ermni kilssinin bir hisssi kimi baxlrd" v bu zaman Arran vilaytindn Sünik, Arsax, Uti
v baqalarnn ermnildirilmsini iddia edn fikrin etiraz edrk yazr: "ki müxtlif anlay olan
ermnildirm v qriqorianladrma anlaylarnn qardrlmas diqqti clb edir. Bu yerd ermni kilssinin
kömyi il Arran halisinin yalnz qriqorianladrlmasndan danla bilr. S.T.Yeremyann bu bardki
nöqteyi-nzri o qdr d doru deyildir, çünki Arran vilaytind Sünik vilayti v Arsaxn xeyli hisssi XII
srin vvllrin yaxn ermnildirilmidir".
Bu fikir (hm d akad. S.T.Yeremyann gldiyi ntic!) bir daha tsdiq edir ki, Qaraban bu hisssind
yaayan hali vvldn ermni olmam, ksin yerli Azrbaycan-alban tayfalar olmular v sonradan
ermnildirilmilr, daha dorusu vvlc qriqorianladrlm, sonra is ermnildirilmilr.
Populyasiyann etnogenezi v onun qarlql laqsi haqqnda informasiya vern v müasir elmi
nailiyytlr saslanan odontoloji tdqiqatlar da bunu sübut edir. Heç d tsadüfi deyil ki, rb xilafti
parçalandqdan sonra Albaniyann hmin razisind Sünik v Arsax-Xaçn knyazlqlar yarand. "XII srin
sonlarna yaxn Sünik padahl dald, buradak hakim sülal 1166-c ildn knyaz Qriqorun v Smbatn
ölümü il ksilmi oldu. XII srin sonu-XIII srin vvllrind Arsax razisind tkkül tapan Xaçn knyazl
.A.Orbelinin sözlri il desk "qdim Albaniyann bir hisssi" idi". Bellikl, tamamil tbiidir ki, rb xilafti
dalarkn onun razisind dirçln yerli dövltlr içrisind heç bir ermni dövlti olmamdr. Bu da,
Azrbaycandan v Gürcüstandan frqli olaraq, Cnubi Qafqazda ermnilrin ümumiyytl dövltçilik tarixin
malik olmadqlarn sübut edir.
Bu proseslrin ba verdiyi IX-XIII srin vvllri, xüsusil Sacilr-Atabylr-irvanahlar dövrü bütün
Cnubi Qafqazda Azrbaycann qüdrtinin daha da artd bir dövr idi. Sacilr v Atabylr faktik olaraq
Azrbaycann tarixi torpaqlarn siyasi chtdn birldirmidilr. Keçmi Albaniya razisind yaranm Xaçn
knyazl Mehranilr nslin mnsub olan Hsn Claln dövründ (1215-1261) yüksk inkiaf mrhlsin
çatmd. Tsadüfi deyil ki, dövrün narrativ v epiqrafik abidlrind o, "Xaçn ölklri knyaz", "Xaçn v
Arsax ölklrinin zmtli knyaz" titullar il yana, "Albaniya hökmdar" titulu il d anlr. Baqa sözl,
Hsn Claln bütün titullar Azrbaycan - Albaniya tarixin mxsusdur. Onun zamannda Alban memarlnn
n mühüm incilrindn biri olan Qanzasar monastr tikildi.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
(XIII-XVIII srin 40-c illri)
Clalddinin Azrbaycanda hökmranl zaman (1225-1231) Qaraba da onun hakimiyyti altnda idi.
Monqollarn ikinci yürüü v Azrbaycann ialnn baa çatmas il (1231-1239) Qaraba digr
Azrbaycan torpaqlar kimi Ali monqol xaqanlnn (1239-1256), sonra is Hülakülr (Elxanilr) dövltinin
(1256-1357) trkibind idi. Qaraban bu dövr tarixi haqqnda mlumat nisbtn daha hatlidir v daha yax
öyrnilmidir. Hmin dövrd "Qara" v "ba" söz birlmsi - "Qaraba", artq, konkret corafi raziy amil
edilir. V.Piriyev yazr: "Arran Qaraba" ad ilk df Rid d-Dinin "Came t-tvarix" srind 1284-cü il
hadislrinin rhi il laqdar xatrlanr". Bu dövrd Qaraba Arrann daxilind dalq v datyi torpaqlar
birldirn vahid razidn ibart idi. XIII-XIV srlrd Qaraba Hülakular dövltinin siyasi tarixind mühüm
rol oynayr. V.Piriyev qeyd edir ki, "Monqol hökmdarlarnn daima Qarabada qlamalar bir sra dövlt
sviyyli hadislrin burada ba vermsin sbb olmudur. Tkc onu göstrmk kifaytdir ki, monqol
hökmdarlarndan ikisi (Qazan xan v Arpa xan) sltnt taxtna Qarabada çxm, ikisi is (Arqun xan v bu
Sid) Qarabada vfat etmidir". XIII-XIV srlrd d Qaraba Azrbaycan torpa idi v onun halisi d,
sasn, Azrbaycan türklrindn ibart idi.
XV srd Qaraba Azrbaycan Qaraqoyunlu (1410-1467) v Aqoyunlu (1468-1501) dövltlrinin
trkibind idi. Lakin Qaraqoyunlular dövründ Qaraban sonrak tarixind özünü göstrck bir hadis ba
verdi. XV srd keçmi alban hakimi Hsn Claln nsli (Cllilr) Qaraqoyunlu Cahan ahdan "mlik" titulu
ald. Sonralar Cllilr nslinin mülkü be alban feodal knyazlqlar - mlikliklrin (Gülüstan, Craberd, Xaçn,
Vrnd, Dizaq) parçaland…
çevrildi. Bel olduu halda o dövrd ermnilrin hr hans etnik-siyasi üstünlüyü mümkün olan msl deyildi.
ksin, hmin dövrd Azrbaycann etnik v siyasi srhdlri daha aydn kil alr. Sfvilr Azrbaycanda 4
bylrbyilik yaradr ki, onlardan biri d Qaraba v ya Gnc bylrbyiliyi idi. Osmanllarn bu torpaqlarda
trtib etdiklri icmal v müfssl dftrlr hmin bylrbyiliyin inzibati-razi bölgüsü haqqnda aydn tsvvür
yaradr. 1593-cü il mlumatna gör Gnc-Qaraba yalti 7 sancaq, 36 nahiyy bölünürdü. Burada qeyd
alnan 1,3 mindn çox toponimik vahidlrin hams, demk olar ki, azrbaycanllara mxsus idi. Bunlardan heç
biri ermnilr mxsus olmamdr.
mühariblr meydanna çevrildi.
olunan Osmanl dftrlri d azrbaycanllarn bölgnin sas halisi olduunu sübut edir. Hesablamalara gör
1727-ci ild Gnc-Qaraba yaltinin halisi 122 min nfr idi. Onun 80,3 min nfrini (66%) azrbaycanllar,
37,8 min nfrini (31%) ermnilr (daha dorusu qriqorianlam v ermnilmi albanlar), 3,7 min nfrini
(3,1%) kürdlr tkil etmidir. Bhs olunan dövrd Rusiyann fal kömklik göstrdiyi qriqorianlam albanlar
siyasi chtdn fallar. Digr trfdn, sonuncu Sfvi hökmdar III Abbas yxaraq hakimiyyt gln Nadir
ah far (1736-1747) onu qanuni hökmdar kimi tanmaqdan imtina edn Gnc-Qaraba bylrbyiliyinin
türk-müslman halisin qar ar cza tdbirlri hyata keçirdi ki, bu amil d Qaraban alban mliklrinin
mövqeyini güclndirdi v onlarn separatizmin tkan verdi. Nadirin ölümü il onun dövlti parçaland,
Azrbaycanda yerli dövltlr - xanlqlar yarand. Baqa sözl Azrbaycan, xanlqlarn timsalnda özünün dövlt
müstqilliyini növbti df brpa etdi. Keçmi Gnc-Qaraba yaltinin razisind iki Azrbaycan xanl -
Gnc v Qaraba xanlqlar yarand. Ermnilrin Azrbaycana qar razi iddialar balca olaraq Qaraba
xanl il bal olduundan onun üzrind ayrca dayanaq.
AMEA-nn A.Bakxanov adna Tarix nstitutu
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
Nadir ah far imperiyasnn süqutundan sonra müstqillik qazanm Azrbaycan dövltlrindn biri olan
Qaraba xanlnn banisi Azrbaycann görkmli dövlt xadimlrindn biri olan Pnahli by Cavanir idi. O,
Qaraban Sarcal kndind anadan olmudur. Qaraba xanlnn vziri olmu tarixçi Mirz Camal yazr:
"Mrhum Nadir ah Qaraba, Gnc, Tiflis v irvan vilaytlrini aldqdan sonra, ellr v kndlr arasnda
görüb tand hr bir ücatli v igüzar adam yanna çarb, öz yaxn qulluqçular srasna alar v onu
mvacib, ehtiram v mnsb sahibi edrdi. O cümldn ellr arasnda Pnahli by Sarcal Cavanir ad il
öhrt tapm, hr id frqlnmi, ad çxarm, müharib v davada tay-tuuna üstün gln v xüsusil mrhum
Nadir Rum hli qounlar il etdiyi mühariblrd (XVIII yüzilliyin 30-cu illrind Osmanl imperiyasna qar
mühariblr nzrd tutulur) ücat göstrmi Pnah xan da öz yanna apard". Lakin Muan qurultayndan
sonra Nadir onun hakimiyytini qbul etmk istmyn qaraballara divan tutmaa, bu diyarn türk-müslman
halisini fqanstan v Xorasana sürgün etmy balamd. Bu tdbir etiraz etdiyin gör Pnahli byin
qarda Fzlli xan edam olunmudu. Bunu görn Pnahli by ah Xorasanda olduu zaman, fürst tapb bir
neç qohumu v yaxn adam il 1737-1738-ci illrd Qaraba vilaytin qaçd. ah onun qaçmasndan xbr
tutan kimi onu yolda l keçirmk üçün ardnca çaparlar göndrdi. Lakin onu tutmaq mümkün olmad. Nadir
Azrbaycan srdarna, Gnc, Tiflis v irvan hakimlrin qti frmanlar göndrdi ki, Pnah xan harda
tapsalar, tutub ahn hüzuruna göndrsinlr. ahn mri il Pnah xann ailsini v qohum-qardan çox incidib
crim etdilrs d fayda vermdi.
Bellikl, hl Nadirin salnda Pnahli by ona tabe olmaqdan boyun qaçrb Vtni olan Qaraba
müstqil surtd idar etmy chd göstrmidi. Nticd Nadir ahn ölümündn sonra Qaraba torpaqlarnda
müstqil Azrbaycan dövlti - Qaraba xanl yarand.
Qaraba xanl müstqil dövlt elan edildikdn sonra balca vzif onun möhkmlnmsin nail olmaq
idi. Pnah xann bu sahd ilk tdbirlrindn biri Qaraban Nadir ah trfindn sürgün olunmu türk-
müslman halisini geri - doma torpaa qaytarmaq oldu. Köçkünlrin geri qaytarlmas v dd-baba
torpaqlarnda yerldirilmsi Qaraba xanln güclndirdi. Sürgündn ilk qaydanlar içrisind Qaraban
glck xan, 15 yal brahimxlil d var idi.
Qaraba xanl yarand zaman burada Tbriz, rdbil, Gnc, amax, Bak, Naxçvan, ki, Drbnd
kimi hrlr yox idi. Halbuki bel siyasi-iqtisadi mrkzlrin olmas xanlqlarn glck inkiaf üçün çox
mühüm idi. Yeni müdafi qurular v hrlrin salnmas Pnah xann hrbi-siyasi ilrl yana dyrli
quruculuq uuru saylmaldr.
Bu sahd ilk addmlardan biri 1748-ci ild qdim Azrbaycan - türk tayfas olan bayatlarn ad il bal
Bayat qalasnn tikilmsi oldu. "Xan bütün ailsini, qohumlarnn v el böyüklrinin hli-yaln oraya toplad.
trafda olan camaat, htta Pnah xann trqqisini, onun rftar v mhbbtini eidn Tbriz v rdbil
vilaytlrinin bir çox halisi v sntkarlar bel öz aillril birlikd glib Bayat qalasnda yerldilr".
Pnah xann müstqil dövlt quruculuu sahsindki faliyyti onun rsmn tannmas il nticlndi. Mirz
Camal yazr: "Müslman tarixi il 1161, xristian tarixi il 1745-ci ild (1748-ci il olmaldr) Adil ahn Pnah
xana "xan" ad verilmsi v Qaraba hakimi vzifsin tyin edilmsi haqqnda frman, qiymtli xlt, qzl
yhrli at v da-qala bznmi qlncla birlikd Srdar mir Aslann yaxn adam vasitsil o zaman
yaadqlar Bayat qalasna glib çatd".
Adil ahn frman, slind gecikmi bir snd idi. Hqiqi "hakimlik" ah frmanndan vvl, ondan asl
olmadan qazanlmd.
Pnah xann "Qaraba hakimi" kimi tannmasnda ki xanlnn Qaraba üzrin uursuz yürüü mühüm
rol oynad. ki xan Hac Çlbi özünün 1748-ci ildki uursuz Bayat yürüündn sonra bildirmidi: "Pnah
xan bu vaxtacan sikksiz gümü idi. Biz gldik ona sikk vurduq v qaytdq" (v ya "Pnahli özünü xan elan
etmidi, mn is öz mlubiyytiml onun xanln tsdiq etdim"). Hac Çlbi xann xalq içrisind zrb-
msl çevrilmi bu sözlri, slind, Adil ahn frmanndan daha artq güc malik idi. hmd by Cavanir
yazr: "…Bu qalibiyytdn (Bayat döyüündn) sonra Pnah xann igidliyi haqqnda dillr dün dastan o
zaman Qarabada yaayan bütün müslman tayfalarn müharibsiz olaraq onun tbliyin tabe etdirdi".
Bayat döyüü eyni zamanda bu qalann glck tarixi snaqlara döz bilmycyini d üz çxard. Ona gör
d yeni qala salnmas tlb olunurdu. Mirz Adgözl by yazrd: "Pnah xan ahbula ad il mhur olan
Trnkütd bir qala bina etdi. Da v hngdn mscidlr, evlr, çarsu (meydan, bazar meydan) v hamamlar
tikdirdi. Bu ilri 1165-ci ild (1751-ci il) bitirrk oran özün mskn etdi".
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
Bunun qarsnn alnmas hrbi-siyasi baxmdan zruri idi. Bel olmasa, xanln razi-inzibati bütövlüyü itiril
bilrdi. Bu tarixi hqiqti ilk mnblr d tsdiq edir.
Mir Mehdi Xzani çox haql olaraq yazrd: "Bu Qarabada ki, be mahal bundan qdm Xms mahal
islaq olurmu v imdi hr birisi bir qeyri-ism il adlanrlar…". Mirz Adgözl by Qarabadak feodal
mülklri - mlikliklr haqqnda yazrd: "Bu mahallardan biri Dizaqdr. Mliklri Mlik Yeqan adlanr. O
Loridn qaçb glmi, Nadir ahn sltnti dövründ v onun mril mliklik taxtnda oturub hörmt
qazanmdr.
mahalnn mliklik camndan srxo olmular.
Üçüncü - Xaçndr. Mliklri Hsn Clalyan övladdr. (Onlar) riyast glinin gözllik verib, (hökmran
olmular). Bu ail mliklik mnsbindn mhrum olduqdan sonra, bu mahaln müstqil bir mliki olmamdr.
Axrda, mrhum Pnah xan Cavanirin dövlt güni v övkt bayra riyast üfüqündn ba vurub Qaraba
vilaytinin bütün sahsini clal v dbdb il iqlandrd. Bu zaman xnzrstanl (indiki ad - Xndrstan)
Mlik Mirz xan… bu bdi dövlt mmurlarnn mril mliklik sikksini… adna ksdirdi. Ondan sonra da
olu Allahverdi v nvsi Mlik Qhrman… mliklik bayran göylr qaldrdlar.
Dördüncü - Çilbörd mahaldr. Mliklri Mlik Allahquludur. sillri Maavizdn glmdir. Bunlar glib
Çilbördd mlik omu, Trtr çaynn ortasnda vaqe n möhkm bir mmlktd yerlmilr. Çox çtin bir
yolu olan Çermux qalasn (Çilbördün müxtsr addr) özlrin mskn, snaq v mnzil etmilr. Çilbörd
müstqil olaraq yiylnmi v böyük bir öhrt qazanmlar… Nadir ah… ona sultanlq rütbsi v xlti
verdi…
sakin olmular. Onlardan bir çoxu dflrl mliklik etmidi. Sonralar mlik Usub Gülüstan qalasn zbt edib
orada sakin olmudur".
Dizaq XVIII srin vvllri Lori vilaytindn
Gülüstan (Tal) XVIII srin vvllri irvandan (Qbl sultanlnn
Nic kndindn)
Bellikl, Xaçn istisna olmaqla, Qarabadak digr mliklr v onlarn mnsub olduqlar nsillr sln
Qarabadan deyildilr v bu diyara baqa yerlrdn glm idilr. Özü d ermni deyil, keçmi alban nsillrinin
nümayndlri idilr. Buna gör d ermni milltçilrinin Azrbaycana qar razi iddialarna "haqq"
qazandrmaq üçün hmin mliklr "ermni dövltçiliyinin" davam kimi baxmalar kökündn yanldr, daha
dorusu, elmi saxtakarlqdr. Digr trfdn, glm mliklr Qarabada mahal baçln l keçirdikdn sonra
kiçicik d olsa, heç bir dövlt birlmsi yarada bilmmidilr. Onlar bir-birindn tcrid olunmu, çox zaman is
bir-biril çkin mahal baçlar sviyysindn yuxar qalxa bilmmidilr. Bundan baqa, yuxardak
cdvldn göründüyü kimi Xaçn istisna edilmkl XVII yüzildn vvlki dövrd onlarn Qarabada kökü
yoxdur. "Mliklr Qarabada feodal danqlnn güclnmsini istyn qüvvlri tmsil edirdilr". Mliklrin
separatç-mrkzdnqaçma faliyyti xanlqda v bütün ölkd gedn mrkzldirm iin mane olurdu.
Onlarn yadelli qüvvlrin Qarabaa hücumunun hyata keçirilmsind itirak etmlri Qaraba xanlnn
müstqilliyin ar zrb vururdu. Buna gör d mlikliklrin separatçlq meyillrini aradan qaldrmaq üçün
görüln tdbirlr etnik konflikt olmayb, Qaraba xanlnn müstqilliyin yönlmi qsdlr qar mübariz
idi.
PREZDENT KTABXANASI
brahimxlil aann Mlik ahnzrin qz Hürzatla evlnmsi il nizama salnd.
Xaçn mliyi Ulubab Ballqayada mlub edildikdn sonra Pnah xann hakimiyytini tand. Dizaq,
Çilbörd, Tal mliklrinin dümnçilik siyasti is bir neç il sürdü. hmd by Cavanir yazr: "Qonu
vilaytlrdn toplanm xzin pullarn saxlayan Tu v ya Dizaq mliyi Yegan öz oullar v qohumlar il
birlikd kskin müqavimt göstrdikdn sonra onlarn bir hisssi qrlm, bir hisssi is islam dinini qbul
etmidi… Çilbörd mliyi Allahqulu Sultan vvlc onun tbliyini qbul etmi, lakin sonralar xyantd
ittiham edilrk Pnah xann mri il öldürülmüdü. Onun qarda Mlik Htm Taln beinci mliyi Mlik
Usubla ittifaq balayb uzun müddt öz obalarn Pnah xan dstlrinin hücumlarndan müdafi etmi, lakin
Mardakerd kndind mlub olduqdan sonra Trtr çaynn yuxarlarnda yerln alnmaz Cermux qalasna
çkilmidi. Bir il qdr qalada qaldqdan sonra nhayt, öz ailsi il birlikd qürbt ellrd nicat axtarmal
olmudu. Lakin bununla öz siyasi faliyytlrini bitirmdi. Bel ki, sonralar onun hm özü v hm d övladlar
(birincinin olu Mlik Mcnun) daim Qarabaa hücumlar edirdilr…". Pnah xann mliklri tabe etmk
yolunda qazand uurlar onun olu brahim xan davam etdirdi.
Qaraba mliklrindn duzaql Yesay, çilbördlü Mcnun v gülüstanl Bylryan brahim xana tabe
olmaqdan imtina etdilr. Vrndli Mlik ahnzr v xaçnl Mirz xan is brahim xann hakimiyytini qbul
edrk onun yaratd vtnsevr qüvvlr birliyin qouldular.
Müttfiqlr 1781-ci ild Tu qalasn mühasiry aldlar. Mlik Yesay tslim oldu, burada hakimiyyt
Mlik Bahtama keçdi. Lakin tezlikl o da dönük çxd.
brahim xanla separatç mliklr arasndak mübarizy 1783-cü ildn Rusiya dövlti d qarmaa balad.
Cnubi Qafqaz ial etmy çalan Rusiya burada - Azrbaycan razisind hmin mliklrin kömyi il
"xristian dövlti", daha dorusu, özün dayaq yaratmaa çalrd. Bu zaman brahim xan özünün yüksk
diplomatik bacar saysind dümnçilik edn mliklri uaya toplaya bildi. Sndlr sasnda onlarn
Qaraba xanlna xyant etdiyini sübuta yetirrk onlar hbs aldrd.
Mlik Mcnun v Abov ua hbsxanasna salnd, Mlik Bahtam is günahlarna gör rdbil xanna
verildi. Mliklrin müttfiqi Gncsr monastrnn katolikosu ohannes qarda il birlikd tutulub
czalandrld.
Lakin ua hbsxanasndak mliklr qaça bildilr. Onlar Tiflis glrk burada Qaraba xanlna qar
hazrlanm qsdi gürcü çar II rakli (1744-1798) v rus polkovniki Burnaovun kömyil yerin yetirmy
giridilr. Qaraba xanlna qar "xaç yürüü"n balayan dümnlr Gncy yaxnladlar. Lakin 1787-
1791-ci illr Rusiya-Türkiy müharibsinin balanmas nticsind bu "xaç yürüü" ba tutmad. brahim xan
müstqil Qaraba xanlnn bütövlüyünü qoruyub saxlaya bildi.
1795-ci ilin yaynda randa hakimiyyti l alan Aa Mhmmd Qacar (1742-1797) Qaraba xanlna
hücum etdi. uann 33 günlük mühasirsi uursuz oldu. uadan sonra o, Tiflis üzrin yeridi. V.Zubovun
komandanlq etdiyi rus qounlarnn hücumu il Aa Mhmmd Qacar geri çkildi. Rus çariças II
Yekaterinann (1764-1796) ölümü il V. Zubov da Azrbaycandan geri çarld. 1797-ci ild Aa Mhmmd
Qacar yenidn Qarabaa hücum etdi, uan tutdu, lakin burada öldürüldü.
XVIII yüzilin sonlar - XIX yüzilin balancnda Rusiyann Cnubi Qafqazda, o cümldn Azrbaycanda
ialçlq faliyyti güclndi, 1801-ci ild Gürcüstan imperiyaya birldirildi, Azrbaycann Car-Balakn
camaatl (1803) v Gnc xanl (1804) ial olundu.
brahim xan bel bir vziyytd Rusiya qounlarnn komandan P.D.Sisianovla (1802-1806) Kürkçayda
müqavil balad. Kürkçay müqavilsin sasn, Qaraba xanl mhz müslman - Azrbaycan torpa kimi
Rusiyaya ilhaq olundu. Tarixi reall ks etdirn Kürkçay müqavilsi, eyni zamanda, Qaraban, o cümldn
bu diyarn dalq hisssinin Azrbaycan xalqna mxsus olduunu sübut edn n mötbr snddir.
AMEA-nn A.Bakxanov adna Tarix nstitutu
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
Kürkçay müqavilsi
Tarixi dbiyyatda Kürkçay müqavilsi kimi blli olan bu snd XIX yüzilliyin balancnda
Rusiya-Azrbayçan siyasi münasibtlrin dair mühüm rsmi qaynaqlardan biridir. Müqavil Qaraba
xanlnn hökmdar brahim xan v Rusiya imperiyas qounlarnn Qafqazda ba komandan general P.
D. Sisianov arasnda 1805-ci il mayn 14-d balanmdr. Bu müqavily gör, Qaraba xan Rusiya
çarnn vassal olmana razlq verir, üçüncü xarici dövltlr il müstqil münasibtlr saxlamaq
hüququndan Rusiya çarnn xeyrin imtina edir, çar xzinsin hr il 8 min çervon bac vermyi öhdsin
götürür. ua qalasnda v xanln razisind Rusiya qoun dstlri yerldirilirdi. brahim xan öz
nvsini Tiflis ba komandann qrargahnda girov saxlanmaq üçün göndrmli idi. Çar qounlar
general-leytenant hrbi rütbsi alan brahim xan birbaa çar ba komandanna tabe edilirdi. Bununla
yana, çar hökumti xann v onun qanuni varislrinin daxili idar etmk hüquqlarna heç vaxt
toxunmayacan öhdsin götürürdü. Bellikl, Kürkçay müqavilsi ikitrfli dövltlraras
münasibtlri siyasi yolla, savasz hll etmi bir snddir. Kürkçay müqavilsi 1822-ci ild, yni 17 il
keçdikdn sonra Qaraba xanlnn çar hökumti trfindn lv edilmsi il rsmi qüvvsini itirmi
oldu.
Kürkçay müqavilsinin mtni ilk df general Sisianovun çar I Aleksandrn adna 22 may 1805-ci il
tarixli «tam sdaqtli» raportunda olduu kimi gtirilmidir. Raportun mtni is öz növbsind «Qafqaz
Arxeoqrafiya komissiyasnn toplad aktlar»n II cildind çap edilmidir (bax: Akt, sobranne
Kavkazskoi Arxeoaqrafiçeskoi Komissiei, t. II. Pod red. A. Bsrjs. Tiflis, 1868, snd 1436, s. 702—705).
Hmin çap üzr d azrbaycancaya çevrilmidir.
ANDLI ÖHDLK
Aada ad çkiln mn, qadir Allah, böyük peymbrimiz Mhmmd... qarsnda . . (imperator
lahzrti.—Red.) –n; özümün hqiqi x sl lütfkar [Hamisi böyük] Aleksandr Pavloviç, Bütün Rusiyann
mütlq hökmdarna v bütün Rusiya taxt-tacnn tyin olunacaq . . vlihd sdaqtl v ürkdn qulluq
edcyimi v hr eyd itat göstrcyimi, öz canm son damla qanma qdr sirgmmyi istmyim v
buna borclu olduum haqda söz verir v and içirm...
Traktatn layihsi
Qadir Allah namin.
Biz, yni ual v Qarabal brahim xan v bütün Rusiya qounlarnn infanteriya general, Qafqaz
müfttiliyinin infanteriya müfttii kn. Pavel Sisianov, olduqca mrhmtli böyük .. Aleksandr Pavloviçin
verdiyi tam slahiyyt v ixtiyarla Allahn kömyi il ual v Qarabal brahim xann bütün ailsi, nsli v
ölksi il bütün Rusiya imperiyasnn v indi bxtiyarlqla hökmranlq edn böyük .. Aleksandr Pavloviç v
onun yüksk varislrinin bdi tbliyini qbul etmsi mslsin balayaraq aadak rtlri baladq, qrara
aldq v imzaladq:
Birinci madd
Mn, ual x Qarabal brahim xan öz admdan, varislrim v vlihdlrim adndan ran v ya hr hans
bir dövltin hr cür vassallndan v ya hr hans ad altnda olsa da, hr cür asllndan tntnli surtd,
hmilik imtina edirm v bütün dünya qarsnda bununla bildirirm ki, mn özüm v varislrim üzrind
bütün Rusiyann böyük . .-nin v onun yüksk varislrinin v vlihdlrinin ali hakimiyytindn baqa heç bir
dövltin hakimiyytini tanmram, hmin taxt-taca sdaqt vd edirm, çünki onun sadiq quluyam v bu haqda,
adt gör, müqdds Qurana and içmliym.
kinci madd
., zati-lilri [xan] hzrtlrinin bel smimi söz vermsini qbul edrk, özünün v vlihdlrinin
adndan mperator sözü il vd edir v söz verir ki, onlar zati-alilri ual v Qarabal brahim xandan v
onun varislrindn öz sadiq tblri kimi mrhmt v ncib havadarln heç vaxt sirgmycklr, buna
sübut olaraq . . zati-alilrinin (xann. — Red.) v onun varislrinin ölksinin bütövlüyünün saxlanlmasna öz
imperator zmantini verir.
PREZDENT KTABXANASI
Zati-alilri ual v Qarabal brahim xann bütün Rusiya imperatorlarnn v onlarn vlihdlrinin öz
üzrind ali v yegan hakimiyytini bel smimiyytl qbul etmsi müqabilind qrara alnr ki, ad çkiln
xan, ondan sonra is böyük olunun v bu qayda il nslin yaca sonrak böyüyü irsn xanla keçrkn
Gürcüstan Ba Hakimi trfindn xanlqda brqrar olmaq haqqnda dövlt möhürü il tsdiq edilmi imperator
frmanndan ibart investitura aldqdan sonra Bütün Rusiya imperiyasnn tbliyin sadiq olmasna, özü v
varislri üzrind Bütün Rusiya imperatorlarnn ali v yegan hakimiyytinin tannmasna tntnli surtd and
içmlidirlr. Andn formas traktata lav olunur ki, indi hakim olan ual v Qarabal brahim xan bu
mrasimi Gürcüstan Ba Hakiminin v bu qtnamni baa çatdran inf.— gen. knyaz Sisianovun itirak il
yerin yetirsin.
Dördüncü madd
Mn, ual v Qarabal brahim xan, mnim v varislrimin Bütün Rusiya imperiyasna sadiq
tbliyimiz v hmin imperiyann iql ali v yegan hakimiyytini qbul etmyimiz haqda mnim
mövqeyimin tmizliyini göstrmk üçün Gürcüstan Ba Hakimi il qabaqcadan qarlql razlq olmadan qonu
hakimlrl laq saxlamamaa, onlardan elçilr glrs v ya mktub göndrilrs, onlardan mzmunca tutarl
olanlar Ba Hakim göndrmy v ondan icaz istmy, dyri az olanlar haqda is mlumat vermy v
Gürcüstan Ba Hakimi trfindn mnim yanma tyin edilmi xs mlumat vermy v onunla
mslhtlmy söz verirm.
Beinci madd
..-i ual v Qarabal brahim xann ölksi üzrind özunun ali v yegan hakimiyytinin tannmasn
razlqla qbul edrk, özünün v varislrinin adndan söz verir: 1) Hmin ölknin xalqlarn böyük Rusiya
imperiyasnn sakinlrindn az da olsa ayrmayaraq öz tblri sayacaqdr. 2) brahim xan zati-alilrinin v
onun ocandan olan varislrin v arxasnn Qaraba xanl üzrind Hakimiyyti dyiilmz saxlanlacaqdr.
3) Daxili idaretm il bal hakimiyyt ilri, mhkm v divanxana ilri, bununla yana ölkdn ylan
glir zati-alilrin (xann.—Red.) slahiyytind qalacaqdr. 4) Zati-alilrinin v onun sülalsinin, elc d onun
ölksinin qorunmas üçün ua qalasna 500 nfrlik Rusiya qounu qrargah v ba zabitlri il, [habel]
toplarla birlikd yeridilck, ciddi müdafi üçün is Gürcüstan Ba Hakimi rait v ehtiyaca gör bu dstni
güclndirck v zati-alilrinin ölksini Bütün Rusiya imperiyasna mxsus olan bir ölk kimi hrbi qüvv il
müdafi edckdir.
Altnc madd
Mn, ual v Qarabal brahim xan, mnim sadiq tblik istyimin lamti olaraq söz verirm: 1) istr
indi, istrs d sonralar yuxarda ad çkiln qouna lazm olan buda v dar yarmasn [Gürcüstan] Ba
Hakiminin müyyn etdiyi qiymtl tdarük edcym, çünki onlarn Yelizavetpoldan gtirilmsi ya çox
çtindir, ya da tamamil qeyri-mümkündür. 2) Qounlarn ua qalasnda yerlmsi üçün qoun risinin
byndiyi evlri ayracaq v lazmi qdr odunla tmin edcym. 3) ua qalasna Yelizavetpol trfdn
yoxuu sahmana salacaq v yolu arabalarn gedii üçün yararl edcym. 4) Hökumt ua qalasndan Cavada
gedn yolu qaydaya salmaq ists, onda bu i üçün lazm olan içilr hökumtin müyyn etdiyi mznn il
mn verilmlidir.
Yeddinci madd
..-nin zati-alilri ual v Qarabal brahim xana v onun varislrin böyük ehtiram v mrhmt
lamti olaraq onu v varislrini üzrind Bütün Rusiya imperiyasnn gerbi olan bayraqla tltif edir, bayraq
onun yannda saxlanmal v bu ölk üzrind lahzrt trfindn bx edilmi xanlq v hakimiyyt rmzi kimi
mühariby gednd özü il aparlmaldr.
Skkizinci madd
Mn, ual v Qarabal brahim xan, ..-nin yüksk razl il özünün glirimdn hmiki kimi istifad
etmy icazm olduundan ..-nin Tiflisd yerln xzinsin ild 8.000 çervon bac vermyi öhdm alram,
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
17
bac iki müddt, yni bir hisssi fevraln 1-d, o biri hisssi is sentyabrn 1-d, özü d bu traktatn .,
trfindn tsdiqi zaman birinci hissnin, yni 4.000 çervonun ödnii il balanr. Bundan baqa Asiya qayda-
qanunu il and içmkl yana, mn böyük olum Mmmd-Hsn-Aann ikinci olu ukurallah hmilik
Tiflisd yaamaq üçün girov vermliym.
Doqquzuncu madd
.. özünün xüsusi mrhmti il, Tiflisd sdaqt bildirmk üçün saxlanlmal olan zati-alilri (xann)
nvsinin dolan üçün Rusiya pul vahidi il günd 10 gümü manat iltifatla bx edir.
Onuncu madd
Bu müqavil bdi müddt balanr v bundan bel hmilik heç bir dyiikliy uramamaldr.
On birinci madd
Bu traktatn .. trfindn onun dövlt möhürü vurulmu Ali Frman il tsdiqi bu sndin
imzalanmasndan 6 ay keçndk v ya mümkün olsa, daha tez olmaldr.
Yuxardaklarn hqiqt uyun olduunu [bildirmk] üçün aada imza ednlr Yelizavetpol dairsinin
dürgsind, Kürk çay yaxnlnda, miladn 1805-ci ilinin yaynda, mayn 14-d, (müslman tqvimi il
1220-ci il sfr aynda) bu maddlr qol çkrk öz möhürlrini vurdular.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
(Kürkçay müqavilsi)
200 il vvl - 1805-ci il mayn 14-d Kürkçay sahilind Qaraba hakimi brahim xan v rus qounlarnn
komandan general Sisianov "Andl öhdlik" imzaladlar. Öhdliy sasn, brahim xan v onun riyyti
"könüllü" olaraq Rusiya imperatorunun tbliyin keçirdi.
Bellikl, Qaraba da daxil olmaqla vvlc çar, sonra sovet Rusiyasnn trkib hisssin çevriln Quzey
Azrbaycann yeni tarixi baland. Hm çar, hm d sovet Rusiyasnn yürütdüyü "parçala v hökm sür"
siyastinin Azrbaycan xalq v baqa Qafqaz xalqlar üçün facivi nticlri oldu. 12 ildir dövlt
müstqilliyimizi brpa etmyimiz baxmayaraq hl d keçmiin acsn çkirik.
Bununla laqdar olaraq «Turan» nformasiya Agentliyinin tarixçi alim, "Azrbaycan beynlxalq
münasibtlr sistemind. 1918-1920-ci illr", "Cnubi Azrbaycan-soyuq müharibnin balanmas" kitablarnn
müllifi, millt vkili Cmil Hsnlidn götürdüyü müsahibni diqqtiniz çatdrrq.
- Bu il Qaraba xanlnn Rusiyann trkibin daxil olmas bard müqavil imzalanmasnn 200 ili tamam
olur. Bu saziin balanmas hans raitd hyata keçirilirdi v sbbi n idi?
- Bu il mayn 14-d Kürkçay müqavilsinin v Qaraba xanlnn Rusiya imperiyasnn asllna
keçmsinin 200 ili tamam olur. Bu, mühüm bir tarixi hadisdir v bu hadis bilavasit Azrbaycann Qaraba
xanlna v Rusiyaya aiddir. Bir sra rus v ermni alimlri, jurnalistlri, htta siyastçilri bu hadis il bal
tarixi hqiqtlri saxtaladrmaqdan çkinmyrk Qaraban guya bir ermni vilayti olaraq Rusiyaya
birlmsi haqqnda yalanlar uydururlar. Ax, bu el d uzaq keçmiin tarixi deyil v hmin dövrü özünd ks
etdirn çoxlu sndlr mövcuddur. Qaraba xanlnn Kürkçay müqavilsini imzalamasnn v Rusiya
aslln qbul etmsinin ermnilr heç bir dxli yoxdur. Hmin vaxtlar Qarabada ermnilr o qdr az idilr
ki, onlar siyasti müyyn ed bilmzdilr.
Nadir ahn imperiyas daldqdan sonra XVIII srin 40-c illrind Azrbaycanda txminn 20-y yaxn
xanlq yaranmd. Qaraba xanl bunlarn birincilrindn v n böyüklrindn idi. Hmin dövrd yaranan
ki xanl, Quba xanl, Bak xanl, Gnc xanl, Tal xanl, Drbnd, amax, Naxçvan, rvan
xanlqlar da bugünkü tarixi anlamda Azrbaycann imalnda yaranm müstqil dövlt qurumlar idi.
Qaraba xanlnn sasn Cavanir tayfasndan olan Pnahli xan qoymudu. O, 1748-ci ild Bayat
qalasn tikdirdi v mhur tarixçi Mirz Camal Cavanirin yazd kimi, "xan bütün ailsini, qohumlarn v el
böyüklrinin hli-yaln oraya toplad". Pnahli xan Qaraba xanln quranda orada xristian azl, yni
Duzaq, Vrnd, Xaçn v Çilbörd mlikliklri vard. Xanln 130 min halisi içrisind bu mlikliklrin
halisi siyast tsir göstrck qdr deyildilr. Qonu xanlqlarla olan mühariblr, xüsusil ki xanl il
ba vermi "Bayat sava" Pnahli xann 1751-ci ild ua qalasn tikdirmsi il nticlndi. Pnahli xann
vfatndan sonra onun olu brahim xann dövründ (1763-1806) Qaraba xanl daha da güclndi.
XIX srin vvllrind Rusiya Qafqazla bal hl I Pyotr dövründ hazrlanan, II Yekaterinann dövründ
mli xarakter alan planlarn gerçkldirmy balad. 1801-ci ild Gürcüstan Rusiyaya qatld. 1803-cü ilin
martnda Car-Balakn tutulduqdan sonra Gnc urunda döyülr baland. 9 aylq mühasirdn sonra Gnc
tslim oldu. Gncdn sonra növb ki v Qaraba xanlnn idi.
Nzr almaq lazmdr ki, tez-tez ran ahlarnn istilas il üzln bzi Azrbaycan xanlar qüdrtli Rusiya
dövltinin timsalnda uzaq bir himaydara el d pis baxmrdlar. Onlar el düünürdülr ki, Peterburq çox
uzaqdadr v uzaq himaydarn yardm il xanlar öz müstqilliklrini saxlayacaqlar. Bu shvlr ilk növbd
onlarn Rusiya haqqnda tsvvürlrinin mhdudluundan dourdu.
1804-cü ild ranla Rusiya arasnda böyük müharibnin balanmas Azrbaycanda ar bir vziyyt
yaratmd. Gnc tslim olduqdan sonra rus qounlarnn komandan general Sisianov 1804-cü ilin vvllrind
mayor Lisaneviçi Qarabaa brahim xann yanna göndrrk ondan "Rusiya tbliyin keçmyi tlb etdi.
brahim xan xanl qoruyub saxlamaq mqsdil Sisianovla görümy razlq verdi. 1805-ci ilin maynda
brahim xan olanlar Mhmmdhsn aa, Mehdiqulu aa, Xanlar aa v kürkni ki hakimi Slim xanla
birlikd Sisianovun Kürkçay üzrind sald dürgy gldilr. May aynn 14-d Qaraba xan brahim xan
tarix Kürkçay müqavilsi kimi daxil olmu "Andl öhdliy" öz möhürünü basd, Sisianov is öz imzasn
qoydu. Bütün hadislr bel olub v göründüyü kimi burada heç bir ermni amili, ermni izi yoxdur.
- Müqavil trflrin qarsnda hans rt v öhdliklri qoyurdu?
- Kürkçay müqavilsi 11 madddn ibartdir. Birinci maddy gör, Qaraba xan, onun varislri v
xanln bütün halisi Rusiya çarnn vassal olmaa razlq verirdi, Rusiya tbliyin qbul olunur v onlarn
üzrin rus çarna sadiq qalmaq thddüdü qoyulurdu. kinci maddy gör, Rusiya çar özünün v
vlihdlrinin adndan zati alilrinin (brahim xann) v onun varislrinin ölksinin (Qaraba xanlnn)
bütövlüyünün saxlanmasna öz imperator zmantini verirdi. Dördüncü maddy gör, brahim xan müstqil
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
19
xarici siyast hüququndan çarn xeyrin imtina edirdi. Beinci maddy gör, çar söz verirdi ki, xann varis v
arxasnn "Qaraba xanl üzrind hakimiyyti dyimz saxlanacaq, daxili idaretm il bal hakimiyyt
ilri, mhkm v divanxana, ölkdn ylan glir zati-alilrinin (brahim xann) slahiyytlrind qalacaq.
Skkizinci maddy gör, Qaraba xan çar xzinsin hr il 8000 çervon bac vermyi öhdsin götürürdü.
Sndin n ar maddlrindn biri bu idi ki, Rusiya xanln mrkzind, ua qalasna bitiik Xan banda
toplarla tchiz olunmaqla 500 nfrlik komendantlq saxlamaq hüququ ld edirdi.
Kürkçay müqavilsin gör, xan nvlrindn birini mant olaraq Tiflis ba komandann qrargahna
göndrmli v onun xrcini d özü çkmli idi.
Müqavily gör, çarn frman il brahim xana rus ordusunun general-leytenant, olanlar
Mhmmdhsn v Mehdiqulu aaya general-mayor, Xanlar aaya is polkovnik rütblri verilirdi. Bu rütbni
almaqla Qaraba xan v onun olanlar Qafqaz komandanlnn mrlrini yerin yetirmli idi.
Eyni mzmunda müqavil bir hft sonra 21 may 1805-ci ild ki xanl il imzaland. Kürkçay
müqavilsinin 11 maddsi içrisind el bir madd yoxdur ki, orada ermnilrl bal n is olsun. Bu müqavil
Qaraban bir Azrbaycan xanl olaraq Rusiyann vassallna keçmsini özünd ks etdirn siyasi-hüquqi
aktdr v orada hr ey çox aydn formada yazlb. Özünü tarixçi, ya siyastçi hesab edn adamlarn hqiqti çox
qabarq formada ks etdirn bel mühüm snddn yaynmasn heç cür anlamaq olmur.
Göründüyü kimi, müqavild bütün öhdliklr v imtiyazlar ermni mliklri il deyil, bilavasit ual,
qarabal brahim xanla baldr.
- Müqavil rtlri nec yerin yetirilirdi?
- Hmi olduu kimi Rusiya öz üzrin götürdüyü öhdliklr ml etmdi. Halbuki, Kürkçay müqavilsi
bdilik imzalanmd. 1806-c ild ran qounlar uaya yaxnlaarkn öz ailsini ua qalasnn
yaxnlndak Xankndin köçürmü Qaraba xan brahim xan bütün ailsi il birlikd (olu Mehdiqulu aa
istisna olmaqla) mayor Lisaneviç trfindn qtl yetirildi. Lisaneviç ran ordusunun Qarabaa hücum edcyi
halda xann satqnlq edcyindn übhlnirdi v bu, sassz übh idi.
Haqqnda dandmz ar qtl hadissi Kürkçay müqavilsindn sonra Rusiyann üzrin götürdüyü
öhdliklrin v çar frman il brahim xana general-leytenant rütbsi verilmsinin srf simvolik xarakter
dadn inandrc kild tsdiqlyir. Bununla bel, n qdr ki, ranla müharib davam edirdi, Rusiya
xanln statusunu dyidirmdi.
1806-c il sentyabrn 10-da imperator I Aleksandrn frman il Mehdiqulu aa qtl yetirilmi atas brahim
xann yerin Qaraba xan tyin edildi. Frmanda deyilirdi: "Biz ali mqaml v ali clall ehsan ümum amil
olan allahn mrhmt v kömyi il bütün Rusiya mmlktinin, habel baqa vilayt v ölklrin istiqlal v
rifahn tmin edn imperator I Aleksandr, bildiririk: Qoy, bizim ahan lütf v qaymza, imperatorluq qüdrt
v mrhmtimiz ümid balayan Qaraba vilaytinin bütün ali ülma, hörmtli babilnlri, görkmli v
raftli yanlar, bylri, srkrdlri, kndxudalar, asaqqallar v bütün riyytlri bilsinlr ki, keçn ild
mrhum brahim xan bizim ahlq caniinimiz olan general knyaz Sisianovla birlikd bir "hdnam" trtib
etmidilr v general onu drhal imperatorluq drgahna çatdrmd. Biz hmin "hdnamnin" tlb v rtlri
il tan olduqdan sonra mrhum xann irli sürdüyü bütün arzu v tlblri, öz sonsuz ahan lütf v
qaykeliyimizl qarlayb, onu bütün Qaraba halisi il birlikd himaymiz alb, mrhum brahim xan
xüsusi imperator frman il Qaraba vilaytinin müstqil hakimi tyin etdik. V tminat verdik ki, Qaraban
imperatorluq tbliyin daxil olan bütün riyytlri, mrhum xann varislri nsildn-nsl Qaraban xanlq
taxtnda oturub müstqil surtd hökmranlq etmk hüququ il tmin olunacaqlar".
Daha sonra frmanda deyilirdi: "brahim xann bir itia nticsind qtl yetirilmsi kimi hüznlü bir
hadisdn sonra yen sdaqtli riyytlrinin müstqilliyini tmin etmk sahsind lahzrtin xeyirxah fikirlri
v münasibti dyimz olaraq qalr. lahzrt verdiyi söz ml edrk öz ahlq mrhmti v qays il
yüksk rütbli vrs general-mayor Mehdiqulu aan mrhum atasnn yerind brqrar edib Qaraba
vilaytinin xanlq taxtnda oturdub v bu qrar imperator frman il tsdiq edir".
Bu frmanda brahim xana verilmi bütün hüquqlar Mehdiqulu xana verilirdi v Qarabada "bütün halinin
ona ba yib sözündn çxmamas, xann mrin v hakimiyytin aid olan bütün qayda-qanunlara ml
etmlri" tsbit olunurdu. Frmanda ermnilrl bal heç n yox idi. Qaraban kim mxsusluunu öyrnmk
üçün imperator I Aleksandrn 1806-c il 10 sentyabr tarixli frman çox mühüm tarixi snddir.
1813-cü ild Gülüstan müqavilsindn sonra Rusiya Azrbaycanda xeyli möhkmlndi v "bdi" olaraq
imzalanm "hdnamlr" mhl qoymayaraq xanlqlar lv etmy balad. 1819-cu ild ki xanl, 1820-
ci ild irvan xanl lv edildi. Mehdiqulu xan rus tzyiqlrin dözmyib rana qaçdqdan sonra 1822-ci ild
Qaraba xanl da lv edildi v onun yerind komendant üsul-idarsi tsis olundu. Bellikl, 17 ildn sonra
Kürkçay müqavilsi öz hmiyytini itirdi.
- Qaraba, o cümldn imali Azrbaycan özün birldirndn sonra çar Rusiyasnn siyastini nec
xarakteriz edrdiz?
PREZDENT KTABXANASI
20
- Qaraba xanl lv edildikdn v rus üsul-idarsi yarandqdan bir il sonra, 1823-cü ild rus idarsi
trfindn "Qaraba yaltinin tsviri..." adl kitab hazrland. Qarabada halinin say, etnik trkibi haqqnda
az-çox etibarl mnb mhz bu kitabdr.
Professor Süleyman liyarlnn bu mnb il bal aradrmalarna sasn, 1823-cü ild rus idarçiliyinin
Qarabada qeyd ald 18563 aildn 1559-u, yni 8,4 faizi be ermni mlikliyinin payna düür. Ermni
alimlri is bu mnby istinadn 1823-cü ild Qarabada 20 mindn artq ailnin 5107-sinin ermni ailsi
olduunu yazrlar. Bu rqm ermnilrin Qarabaa ran v Türkiydn kütlvi köçürülmsindn vvl onlarn
azrbaycanl hali il müqayisd azlqda olduqlarn tsdiqlyir. "Qaraba yaltinin tsviri..." sri ermnilr
srf etmdiyi üçün onlar demk olar ki, Rusiyann bütün kitabxanalarndan bu mnbni müxtlif vasitlrl
çxarb mhv ediblr. ndi bu mnbnin daha drindn tdqiqin, kütlvi nrin v tbliin böyük ehtiyac var.
1828-ci ild Türkmnçay müqavilsindn sonra ermnilrin randan Qarabaa köçürülmsi kütlvi v
mütkkil xarakter almaa balad. Hmin dövrd bu ilr general Paskeviç v onun kömkçisi, milliyytc
ermni olan Lazarov baçlq edirdi. 1828-ci il fevral aynn 29-da general Paskeviç göstri vermidi ki,
ermnilr rvan v Naxçvan vilaytlrind, qismn d Qarabaa yerldirilsinlr, müslman kndlri is
müslmanlarn n çox mskunlad yerlr köçürülsün v hmin yerlr ermnilr verilsin. ran ermnilrinin
köçürülmsi ilrin baçlq edn Lazarov Paskeviç yazrd: "Qabaqca Maraa ermnilri, sonra is bütün
ermnilr yerlrini trk etmyi qrara aldlar». Ermnilrin köçürülmsini tsvir edn Qlinka 1831-ci ild
yazrd ki, Türkmnçayla hmhüdud kndlrin ermnilri Qarabaa yollanb v üç ay yarm rzind 8 min
ermni ailsi Araz çayn keçib.
Rus mülliflrinin, ilk növbd avrovun yazdna gör, mhz 1828-1830-cu illr rzind 40 000 ran v
84 600 Türkiy ermnisi Qaraban da daxil olduu Yelizavetpol v rvan quberniyalarna köçürülüb. avrov
is yazrd ki, Zaqafqaziyada yaayan 1 milyon 300 min ermnidn 1 milyondan art glmdir. avrovun bu
fikrini 8 cilddn ibart «XIX sri tarixi» kitabnn fransz mülliflri Lavissa v Rambo da tsdiq ediblr. 1925-
ci ild Fransada nr olunmu bu sr akademik Evgeniy Vasilyeviç Tarlenin redaktsi il 30-cu illrin sonunda
SSR-d d nr olunub. Onlar da tsdiq edirdilr ki, rvan quberniyas istisna olmaqla ermnilr Qafqaza yeni
gliblr (XIX sr tarixi. Professor Lavissa v Rambonun redaktsi altnda; 1939,c.8,s.298). Bir sözl,
Azrbaycan v Qafqaz ial etdikdn sonra Rusiyann yeritdiyi siyast ermnilrin simasnda bölgnin
xristianladrlmasna yönldilmidi. Bu siyast nticsind Azrbaycann qdim razilrind ermnilrin say
artmaa balad v, bu da sonrak problemlrin balancn qoydu.
- Rusiyada ba vern oktyabr inqilabndan sonra regionda n ba verdi?
- str birinci, istrs d ikinci rus inqilabndan sonra regionda ar hadislr ba verdi. Msln, götürk
Gncdn Birinci Dövlt Dumasna deputat seçilmi smayl xan Ziyadxanovun 1906-c ilin iyun aynn 12-d
Dumadak çxn. O deyirdi: "Hörmtli millt vkillri, hr dqiq ölkmizdn qorxulu xbrlr alram.
Cnablar, iki ildn bri qan içind üzn ölkmizd csdlrin üstündn keçirik. Artq sbrimiz tüknib. Biz
analarn qucandan alnb havaya atlan südmr uaqlarn havada ikn xncr keçirildiklrini görmüük, biz
hamil qadnlarn qarnna salnan xncrlrin açd yarqlardan uaq llrinin bayra sallandnn ahidi
olmuuq. Qoy dlik-deik ediln csdlrdn, analarn, uaqlarn fryadlarndan, iniltisindn hzz alanlar rdd
olsunlar". Bu mnzr oktyabr inqilabndan sonrak dövr üçün d xarakterik idi. Bolevizmin Qafqazda ermni
donunda zühur etmsi Azrbaycan türklrin böyük flaktlr gtirdi. Tkc Bakda 1918-ci ilin mart aynda
dini v milli lamtlr gör 3 gün rzind 12 min adam vhicsin qtl yetirilib. Eyni hadis amaxda,
Qarabada, Naxçvanda, rvanda v digr yerlrd d tkrar edildi. Yalnz 1918-ci ilin maynda Azrbaycan
Xalq Cümhuriyyti qurulduqdan sonra bu flaktlrin qarsn almaq mümkün oldu.
Yeri glmikn, 1918-20-ci illrd Ermnistan Cnubi Qafqazda 10 min kvadrat kilometr razisi olan dövlt
idi. Sovetlmdn sonra onun razisi 29,8 min kvadrat kilometr oldu. Heç ks maraqlanmaq istmir ki, bu
razilr haradan gldi. Ax Ermnistann indiki razisin lav ediln bu 19,8 min kvadrat kilometr razinin
hams Azrbaycann idi. Qarabaa gldikd is Xalq Cümhuriyyti dövründ orada vziyyti stabilldirmk
mümkün olmudu. 1919-cu ild Ermnistandan glmi milli urann üzvlri Qaraban ermni halisinin
qurultayn çard v hmin qurultay Azrbaycan hökumtin tabe olmaq bard qtnam qbul etdi. Bu qrar
Paris sülh konfransnda Azrbaycan nümaynd heytinin baçs limrdanby Topçubaov trfindn Versal
Ali urasna tqdim edildi. Orada deyilirdi: "Qaraban ermni halisinin nümayndlri bu halinin
Azrbaycan hökumtin tabe olmas haqqnda qtnam qbul etmidir".
- Ermnilr bildirirlr ki, Stalin Qaraba Ermnistandan ayraraq Azrbaycana verib...
- Bel bir ey olmayb. Mslnin qoyuluu shvdir. Qaraba heç vaxt Ermnistann trkibind olmayb.
Bel yanl fikirlrl dünya ictimaiyytini aldadrlar, guya n vaxtsa Qaraba Ermnistann trkibind olub v
sonra onu Stalin alb Azrbaycana verib. Bununla, sadc olaraq, SSR-nin dalmasndan sonra ermnilr
Stalin leyhin balanan kampaniyadan yararlanmaq istyirdilr. Msl tamamil ksindir. Qaraban da da,
aran da tarixn vahid razi olub v hmi Azrbaycann ayrlmaz hisssi kimi tannb. Mhz Moskvann
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
tbbüsü, Stalinin yardm il Qaraban dalq hisssi inzibati vahid olaraq onun aran hisssindn ayrld v
1923-cü ilin iyul aynda Azrbaycann trkibind Dalq Qaraba Muxtar Vilayti yaradlmaqla respublikann
altna gec partlayan mina qoyuldu.
Azrbaycan rhbrliyi o zaman çox ciddi shv yol verdi. Dalq Qaraba Muxtar Vilayti yaradlarkn
onun trkibin salnm yaay mntqlri Azrbaycan yaay mntqlri idi. Onlarn adlarna nzr
yetirmk kifaytdir. Bir d gr Rusiya ordusunun Mrkzi dövlt arxivinin sndlrin diqqt yetirils orada
Azrbaycan- Ermnistan srhdlrini ks etdirn çox qiymtli sndlr var. Msln, onlardan biri bel adlanr-
"Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn mübahissiz razisinin Ermnistanla srhdinin tsviri". Orada
göstrilir ki, Azrbaycanla Ermnistann srhdi Sürmli qzasndan Araz çaynadk olan vvlki inzibati
srhddn keçir. Srhd xtti Aamzal, Ba-Grni v mirzin kndlrindn, daha sonra Yeni-Byazit v rur-
Drlyz qzalarndan keçrk Göyç gölündn dönür. Gözl-Dr kndi Ermnistana, Daknd v Basarçqr
kndlri is Azrbaycana düür. Srhd Göyç gölünü yardan bölür, sonradan Gnc v rvan
quberniyalarndan el keçir ki, Çubulu kndi Ermnistana, Göyç gölünün qalan rq sahili is Azrbaycana
qalr. Bu bölgü sasnda Azrbaycan razisin Gnc quberniyas v Sürmli, Naxçvan, rur-Drlyz,
rvan quberniyalarnn bütün qzalar, elc d Kmrli, Böyük-Vedi v Dvli kndlri il birlikd rvan
quberniyasnn qzalar, Yeni-Byazitin rq hisssi daxildir.
Qarabala bal növbti kampaniya ikinci dünya müharibsindn sonra balad. Türkiynin Qars v
rdahan vilaytlrin iddialar irli sürmkl yana 1945-ci ilin noyabrn 28-d Ermnistan Kommunist
Partiyasnn katibi Arutinov Stalin Dalq Qaraban Ermnistana birldirilmsi il bal mktub göndrib.
Stalin mktubu aradrmaq üçün Malenkova, o da hmin sndi Azrbaycan Kommunist Partiyasnn katibi
Mircfr Barova göndrdi. 1945-ci ilin dekabr aynn 10-da is Barov Malenkova cavab verib. Barov
bildirib ki, o bunu mqbul saymr v gr Moskva tkid edirs Qaraban verilmsi yox, baqa bir razi il
dyidirilmsi mümkün ola bilr. Barov öz cavabnda bunlar yazmd: «Birincisi ua hri müzakir
mövzusu ola bilmz, ikincisi Ermnistann halisi bütövlükd azrbaycanllardan ibart olan Vedi, Qarabalar
v zizbyov rayonlarnn Azrbaycana verilmsi, üçüncüsü is yaxn vaxtlara qdr Azrbaycann trkibind
olmu Drbnd v Qasmknd rayonlarnn respublikaya qaytarlmas rtil bu msly baxmaq olar». Bu
cavabdan sonra Moskva bir d hmin dövrd srhdlrin dyidirilmsi mslsin qaytmad.
Lakin Ermnistan rhbrliyi 1947-ci ilin dekabrnda Stalinin azrbaycanllarn Ermnistandan köçürülmsi
haqqnda qrar vermsin nail oldu. Burada msl heç d qrarda deyildiyi kimi, Azrbaycann knd
tsrrüfatn içi qüvvsi il tmin etmkdn ibart deyildi. Msl onda idi ki, Moskva Türkiyy qar razi
tlblrini saslandrmaq üçün xaricd yaayan ermnilrin Sovet Ermnistanna repatriasiyas haqqnda 1945-ci
ilin dekabrnda Xalq komissarlar Sovetinin qrarn elan etmidi. Qrar 360-400 min ermninin köçürülmsini
nzrd tuturdu. Bu qrar gözlnildiyinin ksin olaraq dünyada yax qarlanmad. 1947-ci ild bu qrarla
bal 50 mindn artq ermni Sovet Ermnistanna glmidi. Bütövlükd is 1946-49-cu illrd repatriantlarn
say 90 mindn artq olmad. Türkiydn torpaq almaq mümkün olmayanda repatriantlar yerldirmk üçün
Ermnistandan azrbaycanllarn köçürülmsi haqda qrar verildi. Bu msllr Arutinov Stalin ünvanland
1947-ci il 3 dekabr tarixli mktubunda öz ksini tapb. Bu mktubdan 2 hft qabaq noyabr aynn 21-d Siyasi
Büroda Azrbaycan Kommunist Partiyasnn mslsi müzakir edilmidi. Hmin sndlr Rusiya Dövlt
Sosial Siyasi Tarix Arxivind bu gün d mxfi kild saxlanlr. Orada n ba verdis Mircfr Barov
dekabrn 3-d azrbaycanllarn köçürülmsi il bal msly razlq verdi. Tsvvür edin ki, 100 min
azrbaycanl evlri v mantlri lindn alnaraq doma yurdundan deportasiya edildi. Köçürüln halinin
buna münasibti son drc mnfi idi.
1948-ci ilin may aynn 3-d Ermnistan SSR Daxili lr Nazirliyi general-mayor Qriqoryann imzas il 11
shifdn ibart bel bir snd hazrlayb: "Ermnistann azrbaycanl halisi arasnda onlarn Azrbaycan SSR-
gözlniln köçürülmsi il laqdar hval-ruhiyysi bard aray". Orada deyilirdi: "Bizim trfimizdn
onlarn yeni yaay yerlrin köçmk istmdiklrin dair, bzilrinin is qbiristanla gedrk yaxnlarnn
qbri üzrind alayaraq köçürülmmklri üçün dua etdiklrin dair çoxsayl faktlar qeyd alnb". 100 min
insann deportasiya edilmsind ermnilrin özlrinin tsbit etdiyi hqiqt bu idi.
- «Dalq Qaraba» termini nec yaranb?
- Dalq Qaraba terminini Azrbaycana sovet hakimiyyti gtirib. 1921-ci il avqust aynn 1-d ua
qzasnda sovetlrin fövqlad qurultay keçirildi. Orada çx edn Mirzoyan bildirmidi ki, Zaqafqaziya
komitsinin Qaraban dalq hisssindn Bakya tabe olan xüsusi inzibati vahid yaratmaq qrar tamamil
doru v mqsduyundur. 1921-ci ilin sentyabrnda Siyasi Büroda Qaraban dalq hisssin muxtariyyt
verilmsi müzakir edilrkn Nriman Nrimanov v Dada Bünyadzad bunun leyhin olduundan qrar
qbul edilmdi. 1922-ci ilin dekabrnda Dalq Qaraba üzr Komitnin üzvlri olan Qaragözov, aduns,
Manusyan, Mirzbekyan Qaraban da v aran inzibati razi vahidlrin bölünmsi mslsini yenidn
qaldrdlar. Msl il bal Qarayev, Dövltov v Mirzyandan ibart komissiya tklif hazrlayb Rusiya
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
PREZDENT KTABXANASI
Kommunist Partiyas 1923-cü il iyulun 1-d Qaraban dalq hisssinin qalan hissdn ayrb ora muxtariyyt
hüququ verdi. yulun 7-d hmin qrar elan edildi v Dalq Qaraba Muxtar Vilayti yarand. Göründüyü kimi,
bu termini v bu blan Azrbaycana kommunistlr gtirdilr.
- Ermnistann Dalq Qarabaa iddialar il bal Azrbaycan-Ermnistan münaqisindn qaçmaq
mümkün idimi?
- Tssüflr olsun ki, Daq Qaraba Muxtar Vilaytinin yaranmas da daxil olmaqla bütün sonrak dövrd
Azrbaycan rhbrliyi bu msly münasibtd ciddi shvlr yol verib. Aydn, düünülmü, saslandrlm
mövqe nümayi etdirmk vzin Azrbaycan rhbrliyi xrda istisnalarla bir qayda olaraq ermnilrin
iddialarna münasibtd tslimçi v bardrc mövqe tutmaa üstünlük verib. Msln, 60-c illrd
Ermnistandan gln emissarlar Qaraban Ermnistana birldirilmsi istiqamtind imza toplamaa chd
göstrmidilr. 1961-ci ild Nikita Xruovun Ermnistanda Sovet hakimiyytinin qurulmasnn 40 illiyi il bal
Yerevana sfri gözlnilirdi. Ermni rhbrliyi bel bir ayi yayrd ki, guya, Xruov "hdiyy" il glir v
1954-cü ild Ukrayna-Rusiya uniyasnn 300 illiyi münasibtil Krm Ukraynaya verdiyi kimi Dalq Qaraba
da Ermnistana verck. Yeri glmikn, Yerevann bu niyyti ona gör ba tutmad ki, hmin dövrd Qaraba
ermnilri bel avantürist mqsdlr üçün imza vermkdn imtina etdilr. Bunun vzind is Ermnistan
rhbrliyi orada yaayan azrbaycanl hali üçün dözülmz vziyyt yaratd. Uydurma ermni genosidinin 50
illiyi il bal Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn 1965-ci ilin mart aynda Leonid Brejnev v Andrey
Qromkoya göndriln anonim mktublarnda bildirilirdi ki, "hazrda Ermnistan partlayc madd il
doldurulmu v ilk qlcmdan almaa hazr nhng küry bnzyir". Mktub mülliflri "genosid" günü
Ermnistanda yaayan türklrin qtl yetirilmk thlüksi bard yazrdlar. 1977-ci ild SSR-nin yeni
konstitusiyasn qbul edrkn Ermnistan rhbrliyi Dalq Qaraban Ermnistana birldirilmsi mslsini
yenidn qaldrd. Lakin Azrbaycan hakimiyytinin qti etiraz nticsind bu iddialar rdd olundu.
Yni, Sovet hakimiyytinin bütün dövründ Ermnistan rhbrliyi ermnilrin qonu xalqlara nifrtini,
mcazi mnada desk, kökd saxlaya bilib. Bizd is 1981-ci ilin iyununda Azrbaycan SSR Ali Soveti Dalq
Qaraban Muxtar Vilaytinin statusu haqqnda qanun qbul edrkn ciddi shvlr yol verdi. Hmin dövrd
SSR-d muxtar qurumlar üçün nzrd tutulmayan hüquqlar 1981-ci il 24 iyun qanunu il müstsna olaraq
Dalq Qarabaa verildi. Msln orada deyilirdi ki, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin vilayt Sovetinin
razl olmadan onun inzibati razi quruluunda dyiiklik edil bilmz. lav olaraq Dalq Qarabaa daha iki
imtiyaz verilmidi. Rusiya Federasiyasnda olan muxtar vilaytlrin heç birinin bel imtiyazlar yox idi.
Heydr liyev Moskvaya getdikdn sonra respublikaya bir-birinin ardnca zif adamlarn rhbrlik
etmsindn ermnilr bacarqla istifad ed bildilr. Azrbaycan rhbrlri bir qayda olaraq Moskvann onlar
milltçilikd ittiham etmsindn çox ehtiyat etdiklrindn Yerevann Qarabadak mllrin göz yumurdu v
bu da ideoloji baxmdan Qaraba ermnilrinin bir hisssinin Ermnistann nzartin dümsi il nticlndi.
lbtt ki, 1985-ci ild Mixail Qorbaçovun hakimiyyt glmsi ermnilrin iddialarnn aktivlmsind
mühüm rol oynad. Mn Siyasi Büronun iclaslarnn stenoqramlar il tan olduqda gördüm ki, Qorbaçov
ermniprstliy hl hakimiyyt glmmidn vvl balayb. Konstantin Çernenko xst olanda Qorbaçov
partiyada ikinci adamyd idi ki, Katibliyin v Siyasi Büronun iclaslarn aparrd.
Diqqt yetirin, 1985-ci il fevraln 21-d Sov. KP Mrkzi Komitsinin katibliyinin qrar il "Ermni
genosidinin 70 illiyi il laqdar tdbirlr haqqnda" msl Siyasi Büronun iclasna çxarlmd. Mqsd 24
apreli "Genosid qurbanlarnn xatir günü" elan etmk üçün Siyasi Büronun qrarn ld etmk idi. Lakin
Siyasi Büronun tcrübli üzvlrindn olan Tixonov, Qromko, Qriin, Zimyanin mslnin leyhin çxdlar.
Qriin dedi: "70 il biz Respublika Ali uras Prezidiumunun bu msl il bal qrar olmadan keçinirdik, indi
is qrar qbul etmk tklif olunur. Bunu ny gör etmk lazmdr? Mn ümumilikd xatir günü haqqnda
respublika qrarnn qbul olunmasnn vacibliyin böyük übh il yanaram". Qromko is qeyd etdi ki, "bu,
Türkiy Sultanlnn v Rus çarizminin çirkin cinayti idi. Lakin mlum olduu kimi, 6 il rzind
respublikamza baçlq edn Leninin hakimiyyti zaman, genosidl bal bu kimi msllr meydana
çxmrd". Tixonov is bildirdi ki, "Ermnistan Kommunist partiyasnn Mrkzi Komitsinin tklifini oxuyanda
çox narahat oldum. Bizim Türkiy il münasibtlrimiz tzc yoluna dümy balayb". O zaman Qorbaçovun
ermniprst avantüralarnn qaban almaq mümkün idi, lakin o ba katib olandan sonra bu mümkün olmad.
Nticd ermni separatizmi Kremldn böyük dstk gördü v 1989-cu il dekabrn 1-d beynlxalq hüquqa,
SSR konstitusiyasna v qanunlarna zidd olaraq Ermnistan Ali Soveti Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin
Ermnistana birldirilmsi, yni ilhaq edilmsi haqda qanun qbul etdi. Bu qanun hl d lv edilmyib. Bu
hadislr balayanda Azrbaycana rhbrlik edn xslr buna hazr deyildilr. Msln, 1988-ci ilin iyulun 18-
d SSR Ali Soveti Ryast heyti mslni müzakir ednd Azrbaycan trfi son drc msuliyytli iclasa
problemin tarixini öyrnmdn v yax bilmdn