az rbaycan 1 dglg 1 - buludxan-xelilov.com girish 03.07.2017-a4.pdf1 1 buludxan 1x lglov 1 1 1 1...

Bu ludxan X L LOV MÜAS R AZ RBAYCAN D L

— 1 —

BULUDXAN X L LOV,filologiya üzr elml r doktoru, professor

MÜAS RAZ RBAYCAN D L

(sintaksis)

Az rbaycan Respublikas T hsil Nazirliyinin19 iyun 2017 ci il tarixli 142 li mri il

d rslik kimi çap edilir.

BAKI – 2017


— 2 —

Redaktor: C f r C f rov,

filologiya üzr elml r doktoru, professor R yçil r: M h rr m M mm dli,

filologiya üzr elml r doktoru, professor

S rdar Zeynal, filologiya üzr elml r doktoru

Buludxan X lilov.“Müasir Az rbaycan dili”. Bak , “Adilo lu” 2017, 428 s h.

D rslik Müasir Az rbaycan dili f nninin sintaksis öb si

proqram n n t l bin uy un yaz lm d r. Burada sintaksis giri , sintaktik laq l r, söz birl m l ri, cüml , cüml nin m qs d v in-tonasiyaya gör növl ri, cüml üzvl ri (mübt da, x b r, tamaml q, t yin, z rflik), lav l r, xüsusil m l r, cütt rkibli cüml l r, bütöv v yar mç q cüm l l r, söz-cüml , qrammatik c h td n cüml üzvl ri il ba l olmayan sözl r v birl m l r, mür kk b cüml , tabesiz v tabeli mür kk b cüml v onlar n növl ri, qar q tipli mür kk b cüml l r, cüml üzvl rinin s ras , mür kk b sintaktik bütöv-m tn, vasit li v vasit siz nitq, dur u i ar l ri bar d trafl m lumat verilir.

SBN 978-9952-25-106-7

© Adilo lu, 2017


— 3 —

SÈÍÒÀÊÑÈÑÿ ÝÈÐÈØ

Sintaksis haqq nda ümumi m lumat. Qrammatika morfolo-

giya v sintaksis öb sind n ibar tdir. Sintaksis sözü yunan m n-li “Syntaxis” sözünd n olub, qurulma, t rtibat, birl m

dem kdir. Bir s ra dilçilik terminl ri kimi sintaksis sözü d iki terminoloji m nada i l nir: a) dilin sintaktik qurulu u m nas nda, b) dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas nda.

Sintaksis sözünün dilin sintaktik qurulu u m nas dedikd söz birl m l rinin v cüml l rin qurulu u ba a dü ülür. Son dövrl r-d m tn dilçiliyinin yaranmas il ba l olaraq m tn d sintaksisd öyr nilir. Ona gör d dilin sintaktik qurulu u dedikd söz bir-l m si, cüml il yana , m tnin qurulu u da bura daxildir. M tn cüml l rin bir-biri il laq l nm si il yaran r. Sintaksis sözünün dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas dedikd is dilin sintaktik qurulu unu öyr n n dilçilik öb si n z rd tutulur.

Qeyd: M tn sintaktik-semantik c h td n birl n cüml l rin birliyidir. M tnl r makro v mikro m tnl r olmaqla iki yer ayr l r. Mikrom tnl r sintaktik bütövl r d deyilir. Ümumiyy tl , cüml -l r sintaktik-semantik c h td n birl r k mikro-m tnl ri, y ni sintaktik bütövl ri m l g tirir.


— 4 —

Sintaksisd sözl rin söz birl m si v cüml klind laq -l nm si qayda-qanunlar öyr nilir. Bel d dem k olar ki, sintak-sis sözü dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas nda dilçiliyin bir öb si kimi fikrin maddi dil cildin sal nmas haq-q nda t limdir.

nsanlar q dim dövrl rd b sit, sad qrammatik vasit l rd n istifad etmi dir. Çünki qrammatik vasit l rin yaranmas na v inki af na q d r dilin lü t t rkibi d sad , b sit, kasad olmu dur. Lü t t rkibi z nginl dikc qrammatik vasit l r d t kmill -mi dir. lk dövrl rd b sit qrammatik vasit kimi s sl rin, hecala-r n, sözl rin, söz birl m l rinin, cüml l rin b z n adi, b z n q sa, b z n b md , b z n zild t l ffüz olunmas hallar ndan istifad olunmu dur. Zaman keçdikc qrammatik vasit l r inki af etmi , t kmill mi v z nginl mi dir. Qrammatik vasit l rin ilk dövr-l rind sözl rin s ralanmas , bir-birin yana mas üsullar ndan istifad olunmu (m s l n: ya l yarpaq, irin çör k, d mir qap v s.). Daha sonralar laq üsullar t kmill mi v qo ulma (m s l n: s n kimi, d mir t k v s.), uzla ma (m s l n: s n igid-s n, s n q hr mansan v s.), idar (m s l n: qap n ba la, kitab oxu v s.) laq l ri meydana ç xm d r. Dem li, lü t t rkibi z nginl dikc sözl r aras ndak qrammatik laq l nm üsullar da inki af etmi dir. Bel likl , z ngin qrammatik laq l r say sin-d dild müxt lif v r ngar ng olan söz birl m l ri v cüml l r formala m d r.

Dilin lü t t rkibind ki sözl r morfoloji yolla d yi r k, sin-taktik yolla bir-biril laq l nirl r. Bu laq l nm zaman sintak-sisin n ibtidai vahidi söz birl m si yaran r. H m d sözl rin bir-biril sintaktik laq si zaman cüml formala r. Cüml l rin bir-biril laq si is mür kk b sintaktik bütövl ri, y ni m tni yarad r. Dem li, sintaksisd söz birl m si, cüml v mür kk b sintaktik bütövl r, y ni m tn öyr nilir.


— 5 —

XX srin 50-ci ill rind n sonra sintaksis sah sind xeyli t dqi-qat i l ri apar lm d r. Xüsusil , dissertasiyalar, monoqrafiyalar, d rslikl r, d rs v saitl ri çap olunmu dur. Bu sah d .D mirçi-zad nin, Z.Budaqovan n, .Abdullayevin, M. ir liyevin, H.Mir-z zad nin, Y.Seyidovun, A.H s novun, H.Bayramovun, .Cava-dovun, N.Abdullayevan n, F.A.C lilovun, K.M.Abdullayevin, M.H s novun, Q.Kaz movun, M.Musayevin, E.H s novan n,

. liyevin v dig rl rinin xidm tl ri böyükdür.

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.5-21

2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , ADPU-nun n ri, 1999, s.3

3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.3-8

4. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak , MTM- nnovation, 2016, s.3-10


— 6 —

SÈNTAKTÈK ÿLAQÿLÿR HAQQINDA

Söz birl m sind v cüml d ki sözl r bir-biril iki c h td n

ba l v laq li olurlar: 1) M na (semantik) c h td n; 2) Qram-matik (morfoloji v sintaktik) c h td n.

Sözl r aras nda m na laq si. Söz birl m sind v cüml -d ki sözl rin aras ndak m na laq si dedikd obyektiv al md ki

yalarla, onlar n müxt lif xüsusiyy tl ri aras ndak laq n z r-d tutulur. M s l n: at qaç r birl m sind ya il onun h r k -ti, yax at birl m sind ya il onun keyfiyy ti, be at birl m -sind ya il onun k miyy ti aras nda laq var. Sözl r aras nda m na laq sini qrupla d rsaq, onlar dörd növ ay rmaq olar:

1.Subyekt laq si. ya il onun h r k ti aras ndak laq dir. Buna predikativ laq d deyilir. M s.: O g lir. T l b yaz r v s.

R is stolun siyirm sind n bir q z kli ç xar b Qas ml n n qar-s na qoydu. (Elxan Elatl ) Qanbay Qas ml bir q d r fikr getdi,

sonra bird n m nd n saat soru du. (Elxan Elatl ) N z r beynini yoran dü ünc l rd n xilas olub sevinc k lini yer dir y r k qalxd . ( .Hac zad )

2.Obyekt laq si. Burada obyektl h r k t aras ndak laq n z rd tutulur. M s.: kitab oxumaq, yeri umlamaq, m qal ni yazmaq v s.


— 7 —

Cibind n d smal n ç xartd , eyn yini götürdü, gözl rini sildi. (Anar)

Saz n zövq il çald o p ri, Mizrabla oynatd inc tell ri. (N.G nc vi) 3.Atributiv laq . ya il onun müxt lif lam ti, keyfiyy t v

xasiyy ti aras nda olan laq n z rd tutulur. M s.: a divar, h min adam v s.

Z rif nar d n l rini bir-bir ç xar b a z na apar r, b z n üzün q rm z uzunsov xallar da dü ürdü. ( .K rim) Bütün yer üzünd s ad t gün inin do aca gün yax nd r. (M. brahimov) M h bb t bad si b di s ad tl doludur, N rgiz. (M. brahimov) H yat n z li, b di qanunlar var, q z m. ( .Hac zad )

4.Relyativ laq . H r k tl onun t rzi, yeri, s b bi, m qs di, rti v s. aras nda olan laq n z rd tutulur. M s.: tez g lm k,

heyr tl baxmaq, yava dan maq, sevincind n a lamaq v s. Relyativ m na laq sin z rfi laq d deyilir.

Xristian al mi müdam bel bir müharib d olark n özünü ruhanil rin z ncirind n yava -yava xilas edibdir. (N.N rimanov) Bu da heyk ll rin aras ndan a r-a r, d rdli-d rdli bir qoca keçib gedirdi, a saç a saqqal na qar m bir pir. (Anar) Gec o q d r sakit idi ki, d nizin yekn s q gurultusu ayd nca e idilirdi. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Mehribancas na görü dül r, bir-birinin lini b rk-b rk s xd lar, oturdular. (Y.V.Ç m nz minli)

Qeyd: Sözl r aras ndak m na laq l rini qrupla -d rsaq, bel bir n tic y g l bil rik: Subyekt laq si tabelilik laq l rind n uzla ma, obyekt laq si idar , atributiv v relyativ laq is

yana ma laq sin uy un g lir. Sözl r aras nda qrammatik laq . Sözl r aras ndak laq -

l rd n ikincisi qrammatik laq dir. Qrammatik laq dedikd söz-


— 8 —

l rin morfoloji yolla d yi m si v sintaktik yolla birl m si qay-da-qanunlar n z rd tutulur. Dild sintaktik yolla laq l nm nin bir s ra üsullar var. Bu üsullar eyni xarakterd deyil. M s l n:

Ya sad bir d rdd n, ya da v r md n, Gah atam z öldü, gah da anam z.

Bu misallarda d rdd n,v r md n sözl ri aras ndak laq il bu sözl rin h r ikisinin öldü sözü il olan laq si aras nda f rq var. Bel ki, d rdd n, v r md n sözl ri bir-biril b rab r hüquq sas nda birl diyi halda, bu sözl rl öldü sözü is b rab r hüquq sas nda birl m yib. Bu sözl rl öldü sözü tabelilik laq si sas nda birl ib. Öldü sözü tabe ed n söz d rdd n, v r md n

sözl ri is tabe olunan sözl rdir. M hz bu bax mdan sözl r aras ndak qrammatik laq iki yer ayr l r: tabesizlik laq si, tabelilik laq si.

Tabesizlik laq si. Tabesizlik laq sind d sözl r bir-biril ba l olur. Lakin bu ba l l q b rab rhüquq sas nda, tabesizlik yolu il ba verir. Bu zaman t r fl r bir-biril b rab rhüquq sas nda laq y girirl r. Tabesizlik laq si tabesiz mür kk b

cüml nin komponentl ri aras nda v cüml nin h mcins üzvl ri aras nda, h mcins xitablar aras nda, qo a sözl rin komponentl ri aras nda özünü göst rir. M s l n: Tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda – S rtibin ota nda intizar dolu bir sükut vard v Hafiz Biluri, Yav r zimi üz-üz oturub fikr getmi -dil r. (M. brahimov) Z ng çal nd , u aqlar sinif dolu dular, mü lliml r n zak tl vidala b ayr ld lar. (M. brahimov) H mcins mübt dalar aras nda – Azad vicdanlar, azad sevgil r h r k sin böyük tanr s olacaqd r. Yoxsulluq, ehtiyac v zülm onun n sibi olmu dur. (M. brahimov) A al q, b ylik g r k insan n qan nda olsun. (F.Eyvazl ) Yoxsullar, lsiz-ayaqs zlar yen vv lki kimi onun yan na m sl h t , ikay t gedirdil r. (F.Eyvaz-

l ) Yataq-yataq çöll r s p l nmi qoyun-quzu sürül ri, nax rlar, ilx lar örü l rin r ngar ng nax , yara idi. (F.Eyvazl )


— 9 —

H mcins x b rl r aras nda – Biz d murad m zca f l kd n kam alayd q, Siz qon u olayd q. (M.Mü fiq) sg nd r h mi onlara l tutur, yol göst rirdi. (F.Eyvazl ) U a n l-üzünü yudular,

yedizdirdil r. (F.Eyvazl ) H mcins t yinl r aras nda – A d rnaq-l , göy xall köhl ni qaraya tutmu dular. (F.Eyvazl ) K r m boy-buxunlu, nazikbel, enlikür k bir o lan idi. (F.Eyvazl ) Amma el aras nda gözüaç q, a ll v qoçaq bir ki i kimi tan n rd . (F.Eyvazl ) Bax lar qap ya dikildi, iç ri ucaboylu, enlikür kli, burmab l , üstü yar-yaraql bir adam daxil oldu. (F.Eyvazl ) H mcins tamaml qlar aras nda – Nam rdl r yaral at n yalman n , quyru unu q rxarlar. (F.Eyvazl ) Sonra da üzünü, boynunu ba da na sürtdü. (F.Eyvazl ) O, b z n mumdan, baldan, xall bal qdan, yumurtadan v soxulcandan da istifad edirdi... (F.Eyvazl ) A a, olmazm parças n v düym sin g tirim, burada h r k s ki gey c k, onun ynin gör biçdirib tikdir siniz. (M.F.Axundov) H mcins z rflikl r aras nda – Pristav vv lc Mansur b yin evini, h y tini g zdi. (F.Eyvazl ) Güll l r onlar n yan-yör sind n, ba lar n n üstünd n v y lt il keçirdi. (F.Eyvazl ) Eybi yoxdur, bir az gen v uzun tikdir, g r burada düz g lm s düz ld rik. (M.F.Axundov) Qo a sözl rin komponentl ri aras nda – P nc r d n boylanan Abbas b y bulaq ba nda cavan o lan sor u-suala tutan kazak tan d . (F.Eyvazl ) Qohum- qraba, dost-tan e its l r ki, K r mi l vermi m, m ni q namazlarm ? (F.Eyvazl ) Qaladan dustaq qaç b, onu axtar rlar, – dedi v t miz bir st kan-n lb ki götürüb samovara yax nla d . (F.Eyvazl ) H mcins xitablar aras nda – Ey da la an, torpaqla an, ulu babam, Bu günümd n dün nim uzaqla an, ulu babam. Kül kl n, dumanla an ruhumla m n. Aya a dur s ninl y m. (M.Araz) T bi t, t bi t, ana t bi t, Yamya l geymis n yen , t bi t. Niy vaxts z q yd n ona, t bi t? Kam nca bir ömür sürm di getdi. (M.Araz) Xan mlar, a alar, qald r n bu bad l ri xan m Gülnaz n sa l na iç k! (M. brahimov) Yen toz...


— 10 —

aman, bu toz buludlar n ist r, Bilm m s nd n, ey Bak , s n ey at diyar ! (M.Mü fiq) Tabesizlik laq si ya intonasiya il , ya da tabesizlik ba lay c lar il yaran r. Tabesizlik laq sind olan iki söz aras ndak münasib ti (y ni tabesizlik münasib tini) onlar n h r birinin dig r sözl rl qurdu u laq (münasib t) poza bilmir.

Tabelilik laq si. Dild tabelilik laq sinin rolu daha böyük-dür. T kc onu qeyd etm k kifay tdir ki, cüml nin qurulmas nda sas yük tabelilik laq sinin üz rin dü ür. Tabelilik laq si söz

birl m l rind ki sözl r aras nda, sad cüml d ki üzvl r aras nda, tabeli mür kk b cüml l rin t r fl ri aras nda özünü göst rir. Tabelilik laq si iki t r fd n ibar t olur. T r fl rd n biri sas t r f, müst qil t r f, dig ri is as l t r f adlan r. M s l n: hm d dostunu ça rd cüml sind hm d sözü müst qil t r fdir. hm d sözünün t l bin gör ça rd sözü onunla xs v k miyy t gör uzla bd r. Eyni zamanda, ça rd sözü il dostunu sözü aras nda da laq vard r. Bu laq d is (dostunu ça rd ) ça rd sözü sas t r f, dostunu sözü is as l t r fdir (burada idar laq si var).

Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, tabelilik laq si predikativ v qeyri-predikativ birl m l rd d özünü göst rir. Bu laq nin üç üsulu, növü var: yana ma, uzla ma, idar . Bu üsulun özü d dilçilikd tabelilik laq sin daxil olmaqla bel adlan r:

1.Yana ma laq si; 2.Uzla ma laq si; 3. dar laq si. Yana ma laq si. Uzla ma v idar laq sinin özün m xsus

formal göst ricil ri vard r. Lakin yana ma laq sinin heç bir formal göst ricisi yoxdur. Yana ma laq sind bir söz heç bir

kilçi v formal göst rici olmadan ba qa bir söz yana r. Ona tabe olur. Ondan as l v ziyy t dü ür. M s l n: ya l yarpaq birl m sind ya l sözü heç bir kilçi q bul etm d n yarpaq sözün yana m , ona tabe olmu dur. Yana ma laq sini bel


— 11 —

xarakteriz etm k olar: Tabelilik laq sind olan iki söz aras nda uzla ma v idar laq si yoxdursa, onda h min sözl r aras ndak laq yana ma laq sidir. Yana ma laq sind iki t r f var: sas

t r f, as l t r f. sas t r f müst qil, tabe ed n t r f d deyilir. As l t r f is tabe olan, qeyri-müst qil t r f d adlan r. Bir qayda olaraq as l t r f sas t r fd n vv l g lir v onunla m na v qrammatik c h td n ba lan r. M s l n:

eir, m d niyy t inc s n tdir. nc ruh, inc zövq, inc s n tdir.(M. hriyar)

Burada, inc sözü as l , tabe olan t r f, ruh, zövq, s n t sözl ri is sas, tabe ed n t r fdir.

Qeyd: Yana ma laq sind b z n as l t r f sözdüz ldici kilçil rl i l n bilir. M s l n: dadl xör k, dadl meyv , l zz tli

söhb t v s. Yana ma laq si xarakterin gör iki növ ayr l r: 1)Tam yana ma; 2)Tam olmayan yana ma. Buna natamam yana ma da deyilir. 1.Tam yana ma. Tam yana man n sas xüsusiyy ti ondan

ibar tdir ki, ya t r fl r aras na sözl r daxil ola bilmir, ya da t r f-l r aras na söz daxil olark n sas t r fl yana ma laq si münasi-b tind olur. Bel ki, t r fl r aras na daxil olan sözl r uzla ma v idar laq sin gir bilmirl r. M s l n: a ll , mehriban u aq; uca da bina; ya l iri yarpaq. Lakin tam yana mada birl m nin t r fl ri aras nda laq eyni d r c d möhk m olmur. M s l n: iki mehriban dost birl m sind mehriban dost birl m si aras nda laq daha möhk mdir. sas t r fd n uzaqla d qca laq tamam z ifl yir.

B z n eir dilind sas t r f vv l, as l t r f sonra i l nir. Bu zaman as l t r fl sas t r fin s ras pozulur. M s l n:

Bir o ul böyütdü ki, gur çatmaqa , gensin , Bir o ul böyütdü ki, o ul deyir m s n :


— 12 —

Atl n atdan sal b kül kl rl ötü ür, Bax ndan q zlar n ür yin od dü ür. ( .K rim) Göründüyü kimi, eird o ul sözü sas t r f olsa da, vv l,

gur çatmaqa , gensin sözl ri as l t r f olsa da, sonra g lir. s-lind cüml bel olmal d r: Bir gur çatmaqa , gensin o ul böyütdü ki...

Qeyd: dörd yüz on alt , bir q d r az, son d r c göz l tipli birl m l r tam yana mad r.

Tam yana maya aid misallara diqq t yetir k: O, sanki min ah ngli, cazib dar bir musiqi il insanlar

ox ay r, istirah t etm y , x yal v dü ünc l r dalma a, irin, m z li söhb tl r qulaq asma a ça r r, ür kl rini yum ald rd . (M. brahimov) Bu balaca körpü bizi ail kimi etmi dir. ( . f ndiyev)

Bir göz l, bir sevimli o ul böyütdü ana. O b d, u ursuz günü – rinin öldüyünü Bildirm di heç ona. ( .K rim)

2.Tam olmayan yana ma. Tam olmayan yana man n, natamam yana man n sas xüsusiyy ti budur ki, t r fl r aras na ya uzla ma, ya da idar laq sind olan sözl r daxil olur. M s l n: Ax am li dostunu biz g tirdi cüml sind ax am sözü g tirdi sözün yana b. Lakin bu, natamam yana mad r. Çünki, t r fl r aras nda li g tirdi – uzla ma, dostunu g tirdi – idar , biz g tirdi – idar laq si var.

Qeyd: B z n natamam yana mada sas t r fl as l t r f aras nda olacaq sözün s ras pozulur. M s l n, s h r yuxudan durur v zin s h r durur yuxudan, xeyli m n baxd v zin , xeyli baxd m n i l nir.


— 13 —

Yana ma laq sind nitq hiss l rinin i tirak . Yana ma laq si laq l r iç risind n q dim olan laq dir. Yana ma laq sind nitq hiss l rinin i tirak n n z r alaraq, onu a a dak

kimi xarakteriz etm k olar. 1. smin ism yana mas . Bu a a dak hallar üzr özünü

göst rir: a) atributiv isim ism yana r: da divar, rezin lc k v s. Dü m nin qo unlar ç yirtk kimi oraya hücum edir, d mir paltar geyib g lir. (M. brahimov) O igidl rin ba nda elin p nah olan q hr man Elcan dururmu . (M. brahimov) Hiyl g r dü m n dil nçi adam onlar n için gönd rir. (M. brahimov) M din d r ssam Yav rin bu hal n duydu v h r ikisi k d rl ndi. (M. brahimov) Bütün bunlar hiss ed n mü llim Kamal xeyli dü ündükd n sonra arvad na dedi. (M. brahimov) Babamt k, atamt k dünyaya m n d Açd m gözl rimi taxta be ikd . (B.Vahabzad ) b) II növ t yini söz birl m si klind yana ma: in k südü,

kafedra müdiri, ncir qurusu v s. c) qo mal yana ma: od kimi sözl r, ilan kimi adam v s.

2. Sif tin ism yana mas . Bu cür yana ma hal na da dilimizd daha çox rast g lirik. Ona gör ki, sif tin sas v zif si ism yana b onu müxt lif c h td n lam tl ndirm kdir. M s l n: yara ql evl r, mehriban q z, pax l adam v s.

Ey h m srim, H qiq tin qan qarda , Dayand rmaq olmazm , de, Yar ç lpaq, yar v h i, Q dim insan atan da ?! ( .K rim) Bu dil – cdad m z n biz qoyub getdiyi

n qiym tli mirasd r, onu gözl rimiz t k Qoruyub, n sill r biz d h diyy ver k. (B.Vahabzad )


— 14 —

Bu s ssiz, küysüz ölüm kims ni a latmad Çoxdan ölmü z nn edir, ax ham onlar . (B.Vahabzad ) M nd n vv l do ulubdur Sin md ki duy ular. (B.Vahabzad ) Havada k skin axta olmasa da, soyuq kül k vard . (M. bra-

himov) Dü m nin ba nda Alpars adl qanl bir hökmdar dururmu . (M. brahimov)

3. Say n ism yana mas . Dild bu cür yana maya da t sadüf olunur. M s l n: O ul böyütdümü o, min i v y , min naza? ( .K rim) Say n ism yana mas nda sayla isim aras na sas t r fl yana ma laq sind olan sözl r daxil ola bilir. M s l n: Bir göz l, bir sevimli o ul böyütdü ana,

Ür yind a lay b, gülm k öyr tdi ona. ( .K rimli) Saylar n ism yana mas na aid dig r misallar:

S ks n il ya ad , ancaq göyl r Doyunca baxma a macal tapmad . (B.Vahbzad )

Çünki biz bir evin u a kimi t rbiy alm v bir-birimiz do ma qarda dan art q ünsiyy t ba lam d q. (M. brahimov) B li, ham , yer üzünd ki bütün f rdl r öz insani mahiyy tl rini d rk ets ydi, kor-koran h r k tl ri a l n m hk m sin vers ydi, bir çox b lalar n, iztirablar n, faci l rin qaba öz-özün al nm olard . (M. brahimov)

Alt yüz ildir b r a r lardan inild r. Alt yüz ildir b r dü ün r, çatmaz yen M qq tli ölümün N simi zirv sin . ( .K rim)

Saylar isiml r yana ark n t r fl r aras na b z n cüt, d st, parça, nüsx , göz, ba , tik , d d, n f r, d n , d st v s. kimi numerativ sözl r daxil olur. Bunlar çox zaman m nan d qiql dirir v konkretl dirir. Bunlar n b zil ri is az-az hallarda m naya t sir edir. Müqayis et: bir at–bir cüt at, bir leyl k – bir cüt leyl k v s.


— 15 —

4. v zliyin ism yana mas . v zliyin bütün növl ri deyil, i ar v zlikl ri, t yini v zlikl r, b z n is sual v zlikl ri isiml r yana r. M s l n: o adam, bu m s l , filan ev, hans hadis , neç kitab v s.

Qay t, m nim gülüm, qay t bu yer , Ey m nim ist yim, n g lm z oldun! ( .K rim) Qay t, gözüm nuru, könlüm at i, Qay t, sahmana sal bu kainat ! ( .K rim) Bu arzular, bu n m l r Bu s sl r bir saz kimi. (B.Vahabzad ) ndi bu s ad t taleyin ona b x etdiyi yegan sevincidir.

(M. brahimov) M n h mi o hadis ni xat rlark n, h l m nas n d rk etm diyimiz sirl r h yatda çox-çoxdur dey dü ünür m. (M. brahimov) 5. Feili sif tin ism yana mas . g r feili sif tl r

substantivl m yibs , yana ma laq sind olur. M s l n: a layan u aq, oxuyan t l b , deyil n söz v s.

H sr tin araya atd da , d r , Sön n i q oldun, batan s s oldun. ( .K rim) A arm saç na l vuranda m n

lim ah da n n ba na d yir. ( .K rim) Onunla t s lli tap ram ki, alic nab adamlar s daq tl deyil n sözü l yaq tsizlik hesab etmirl r. (M. brahimov) 6. Feili ba laman n feil yana mas . M s l n: qaçanda

y x lmaq, dan anda dinl m k, gör nd dem k v s. 7. Qo mal birl m nin yana mas . M s l n: hm d kimi

mü llim. B li t bi t h mi Aslan kimi yüks k ruhlu, pak v safür kli

mücahidl r yetirir. (C.Cabbarl ) Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, qo mal birl m l r b z n

feill rl d yana ma laq sin girir. M s l n: adam kimi


— 16 —

dan maq, köz kimi yand rmaq, s da kimi sevm k, sükun t kimi sevm k v s.

8. Z rfl rin yana mas . T rzi-h r k t, k miyy t, zaman, d r c , s b b v s. z rfl r feill rl yana ma laq sind olur. M s l n: tez-tez gedir, indi gedir, xeyli oturdu, son d r c k d rl nm k v s.

Lakin bel hallar çox tez unudulmu du. (M. brahimov) Bundan n c b bel tezd n durub? (M. brahimov)

9. Qo mal sözl r isim, sif t, say, z rf v feill rl yana ma laq sind olur. M s l n: hm d kimi mü llim, pamb q kimi

yum aq, x z l kimi çox, aslan kimi c ld, ay kimi yatmaq v s. Qeyd: Yana ma laq sini nitq hiss l ri üzr daha geni kild qrupla d rmaq mümkündür.

Uzla ma laq si. Az rbaycan dilind uzla ma laq si as l

t r fin sas t r fl uy unla mas klind ba verir. Buna gör d uzla ma laq sin bel bir t rif verm k olar: As l t r fin sas t r fl xs v k miyy t gör uy unla mas na uzla ma deyilir. Uzla ma laq si h m predikativ, h m d qeyri-predikativ birl m l rd özünü göst rir. Y ni, bu laq h m mübt da il x b r aras nda, h m d II v III növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda özünü göst rir. M s l n:

S n d h r axtaya, soyu a qatlan, M nim romantikam, s n d qanadlan.(S.Vur un)

Burada, s n qatlan, s n qanadlan mübt da il x b r aras ndak uzla mad r. Y ni predikativ birl m l r olan uzla mad r. M nim romantikam birl m sind is laq qeyri-predikativ birl m d uzla mad r. M nim sözü I xsin t kind yiy lik hal kilçisi il i l nmi dir. Romantikam sözü onun t l bi il birinci xsin m nsubiyy t kilçisini q bul etmi v m nim sözü il uzla m d r.


— 17 —

Predikativ birl m l rd uzla ma. Predikativ birl m l r-d uzla ma dedikd , mübt da il x b r aras ndak uzla ma ba a dü ülür. Bu laq d mübt da sas t r f, hökmran t r f, hakim t r f olur. Y ni mübt da tabe ed n t r f kimi ç x edir. X b r is mübt dadan as l olur, mübt daya tabe olur, onunla uzla r. M s l n: Biz yen ya ad q torpaq üstünd ,

Göy rdik ot kimi, axd q su kimi. (S.Vur un) Bu cüml d biz mübt das birinci xsin c mind oldu u

üçün ya ad q, göy rdik, axd q x b rl ri onunla xs v k miyy t gör uzla bd r. Dem li, mübt da (biz) sas t r f kimi, x b r (göy rdik, ya ad q, axd q) as l t r f kimi ç x edibdir.

Yaxud: Yar ç lpaq, Q dim insan Dü m nin bir da atd , Qana batd . Da dü m di Amma yer , Uçub getdi Üfüql rd n-üfüql r . Dem yin ki, da yox oldu Da çevrilib bir ox oldu Oldu q l nc,

güll , m rmi. ( .K rim)

Bu misalda insan mübt das il da atd , qana batd x b rl ri v da mübt das il dü m di, uçub getdi, yox oldu, ox oldu, q l nc oldu, güll oldu, m rmi oldu x b rl ri xs v k miyy t gör uzla m d r.

B z n diliçilkd mübt da il x b r aras ndak bu cür as l l q münasib tinin leyhin olan fikirl r d mövcuddur. M s l n:


— 18 —

V.V.Vinoqradov bel hesab edir ki, (M n görür m) tipli cüml l rd h l dem k olmaz ki, n n il uzla r. Mübt da x b rl , yaxud ksin , x b r mübt da il uzla r. Ba qa bel bir fikir d var ki, (m s l n, Y.V.Kroteviçin fikri) mübt da il x b r aras ndak laq nin tabelilik yolu il deyil, koordinasiya yolu il , y ni t f kkürd uy unla ma yolu il ba verdiyi n z r al nmal d r. Bu cür fikir müxt lifliyin baxmayaraq, sas fikir odur ki, uzla ma laq sind x b r mübt da il uzla r. Mübt da sas, x b r is as l t r f olur. B z n mübt da il x b r aras nda

uzla ma laq si pozula bilir. M s l n: S n d bir sonasan bizim göll rd ,

O duru göll ri qoruyan m n m. Bu misalda O duru göll ri qoruyan mübt das III xsin

t kind olsa da, m n m x b ri I xsin t kind dir. Burada O duru göll ri qoruyan mübt das h r üç xsin t k v c mind x b rl uzla a bilir. Müqayis ed k: m n m (bizik)

O duru göll ri qoruyan s ns n (sizsiniz) odur (onlard r)

Göründüyü kimi, bu cüml d mübt da sabit qala-qala x b r

d yi bilir. Bel cüml l rd uzla ma laq sinin pozulmas s b bi subyektl predikat n yerinin d yi m sidir. slind cüml bel olmal idi: M n o duru göll ri qoruyanam (qoruyuram). Bu cüml d sanki x b r mübt da il deyil, özü-özü il uzla m olur: m n- m, s n-s n, o-dur, biz-ik, siz-siniz, onlar-d r.

X b rin mübt da il xs v k miyy t gör uzla mas nda heç vaxt xsin v k miyy tin uy unlu u pozulmur. M s l n: m n ald m, s n ald n, biz g ldik, siz ald n z, o ald v s. Lakin III

xsin c mind x b r mübt da il k miyy tc uzla a da bil r, uzla maya da bil r. Bu hal onunla ba l d r ki, III xsin c minin m zmunu çox geni dir. III xsin c mi bütün canl v cans z


— 19 —

varl qlar hat edir. III xsin c mind x b rin mübt da il uzla mas nda üç hal var:

1.Mübt da insan m fhumu ifad etdikd , x b r onunla ks r vaxt k miyy tc uzla r. Az-az hallarda uzla m r. Uzla anlar: U aqlar onu ça rd lar. Uzla mayanlar: U aqlar onu ça rd .

Qeyd: Mübt da insan m fhumu ifad etdikd x b r onunla 90% uzla r, 10% x b r mübt da il uzla maya bilir.

2.Mübt da heyvanlar v qu lar bildirdikd , x b r k miyy t-c onunla b rab r kild uzla a da bilir, uzla maya da bilir. M -s l n: tl r hürü ürdül r d ola bil r, tl r hürü ürdü d . Uzla -mayanlar: Boz qar alar qar mas n bülbüll rin xo s sin . (S.Vur un)

Qeyd: Mübt da heyvanlar v qu lar bildirdikd x b r k miyy tc onunla 50% uzla r, 50% is uzla maya bilir.

3.Mübt da cans z varl qlar ifad etdikd , x b r ks r vaxtlar k miyy tc onunla uzla m r. Az-az hallarda uzla r. M s l n, uzla mayanlar:

Do du gül üzlü s h r, qland üfüql r. (S.Vur un)

Uzla anlar: Projektorlar limanda n s axtar rd lar. Qeyd: Mübt da cans z varl qlar ifad etdikd x b r 90% onunla uzla m r, 10% x b r mübt da il uzla r. Qeyd: X b rin mübt da il xs v k miyy t gör uzla mas n v uzla mamas n n z r alaraq uzla ma laq sini iki növ ay rmaq olur: tam uzla ma,

natamam (yar mç q) uzla ma. X b rin mübt da il h m xs , h m d k miyy t gör uzla mas tam uzla mad r. M s l n, I, II


— 20 —

xsl rin t k v c mind , h m d III xsin t kind olan uzla ma heç vaxt pozulmad üçün tam uzla mad r. Ancaq III xsin c mind x b rl mübt da aras nda olan uzla ma k miyy t gör pozuldu undan natamam (yar mç q) uzla mad r. Ona gör ki, III xsin c mind mübt da il x b r aras ndak uzla ma k miyy t gör pozulur.

X b rin v h mcins x b rl rin mübt da il uzla mas v

x b rin h mcins mübt dalarla uzla mas . B z n cüml l rd mübt dalar, b z n d x b rl r h mcins olur. Bu zaman h mcins x b rl rl mübt dan n, el c d x b rl h mcins mübt dalar n uzla mas qaydas olur. H min qayda bel dir: B zi cüml l rd mübt da h mcins olur. Bu zaman x b r h mcins mübt dalarla uzla mal olur. B z n d x b r özü h mcins olur v bu zaman h mcins x b rl r mübt da il uzla mal olur.

Mübt da h mcins olanda x b rin onunla uzla mas üç kild özünü göst rir:

1.H mcins mübt dalar s ras nda I, II v III xsl r i tirak edir. Bu zaman x b r h mcins mübt dalarla I xsin c mind uzla r. M s l n: M n d , s n d , o da getm liyik.

2.H mcins mübt dalar s ras nda I xs olmur, II v III xs i tirak edir. Bu zaman x b rin mübt da il uzla mas II xsin c mind ba verir. M s l n: S n d , o da çox haz rla mal s n z.

3.Cüml d I v II xsl r i tirak etmir, h mcins mübt dalar yaln z III xsd n ibar t olur. Bu zaman x b r d III xsd olur. M s l n: Çiç kl r, qu lar, insanlar dil açm d lar. Cüml bel d ola bil r: Çiç kl r, qu lar, insanlar dil açm d .

Yaxud: Gün d , buludlar da, ay da, ulduzlar da çiç k çiç kdir.

( .Hüseynov)


— 21 —

B z n cüml d x b r h mcins olur. H mcins x b rl r mübt da il iki kild uzla r:

1.H mcins x b rin h r biri mübt da il ayr -ayr l qda uzla r. M s l n: hm d qürurludur, s daq tlidir, t mizdir, vicdanl d r cüml sind uzla ma bel olur: hm d qürurludur, hm d s da-q tlidir, hm d t mizdir, hm d vicdanl d r.

2.H mcins x b rl rd n sonuncusunda xs kilçisi saxlan-maqla vv lkil rd xs kilçisi ya ixtisar olunur (b z n d h m-cins x b rl rd n vv lkind ki xs kilçisi saxlanmaqla sonuncu-dak xs kilçisi ixtisar olunur), ya feili ba lama il v z olunur, ya da ki, yox, deyil sözl ri il i l nir. M s l n: Biz oxuyur, yaz r, arabir dinc lirdik.

M n z nciy m, h m d r ssam. (S.Vur un) D st -d st biz d g r k, Sünbül y b, meyv d r k. M n s ni yox (deyil), onu ça r ram.

Qeyri-predikativ birl m l rd uzla ma. Qeyri-predikativ birl m l rd uzla ma II v III növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda olur. III növ t yini söz birl m sind ki uzla ma bütün xsl r gör olur. Y ni III növ t yini söz birl m sinin I t r fi h r üç xsd ola bildiyi üçün II t r f d h r üç xsin m n-subiyy t kilçisini q bul edir. Bel likl , II t r f I t r fl uzla r. M s l n: m nim arzum, s nin arzun, onun arzusu, bizim arzumuz, sizin arzunuz, onlar n arzusu. III növ t yini söz birl m si il müqayis d II növ t yini söz birl m sind uzla ma m hduddur. II növ t yini söz birl m sind uzla ma II t r fin III xsin m nsubiyy t kilçil rini q bul etm sil yaran r. M s l n: ell r atas , airl r yurdu, sinif ota . Bu cür birl m l rd göründüyü kimi, uzla ma laq si m nsubiyy t kilçisi vasit sil yaran r.

dar laq si. sas t r fin t l bin gör as l t r fin ismin müvafiq hal kilçil rini q bul ed r k d yi m sin idar laq si deyilir.


— 22 —

Qeyd: smin adl q hal idar laq sind i tirak etmir. Adl q halda olan söz mübt da v zif sind olduqda uzla ma, t yin v zif sind olduqda yana ma laq -sin xidm t edir.

dar laq si, sas n, obyekt v relyativ laq li birl m nin

t r fl ri aras nda olur. dar laq sinin sas xüsusiyy tl ri bundan ibar tdir ki, as l t r fd ki söz sas sözün t l bi il ismin bu v ya dig r hal nda olur. dar laq si ismin hallar il laq dar oldu undan, bu laq sas nda yaranan birl m l rin as l t r fi hallana bil n, y ni substantivl n, ya da müv qq ti olaraq substantivl n sözl rd n ibar t olur. M s l n: a) isiml rin idar olunmas : qap n ba lamaq, k ndd ya amaq, dünyaya g lm k v s. b) v zlikl rin idar olunmas : m ni dinl m k, onu aparmaq, bel l rin köm k etm k, el l rini ir li ç km k, s n köm k etm k, ona cavab verm k v s. c) sif tin idar olunmas : düzünü dem k, istid n soyuqdan qorxmaq, a qaradan ay rmaq v s. ç) saylar n idar olunmas : üçd n biri ç xmaq, birincil ri mükafatland rmaq, az saxlamaq, çoxu aparmaqv s. d) m sd rin idar olunmas : oxuma a getm k, yatma a getm k, yazma öyr nm k v s. e) feili sif tl rin idar olunmas : i l y nl ri mükafatland rmaq, oxuyanlar d v t etm k, dan an dinl m k, oynayanlara baxmaq, i l y nl r köm k etm k v s. ) z rfin idar olunmas : ir liy getm k, yax nda qalmaq v s.

dar laq si olan birl m d sas t r f, sas n, feill rd n ibar t olur. Bir s ra ba qa nitq hiss l ri d mü yy n birl m l rd idar etm k qabiliyy tin malikdir. M s l n: m n m kt bd növb tçiy m; t l b l rd n be i, onlar n yax s . Lakin ba qa nitq hiss l rinin idar etm si feill rl müqayis d nisb t n z ifdir.


— 23 —

dar laq si sas t r fin hans nitq hiss sind n ibar t olma-s na gör iki növ ayr l r: feill rl idar , ba qa nitq hiss l ri il idar .

Feill rl idar . Bütün feill r ismin hallar il eyni d r c d laq y girmir. Y ni h r bir feil ismin bütün hallar il laq y

girm y d bil r. M s l n: almaq sözü birinci növb d t sirlik hal t l b etdiyi halda, baxmaq sözü birinci növb d yönlük hal , getm k sözü is ç x l q v yönlük hal n t l b edir. Bu feill r ba qa hallarla da i l n bil r. M s l n, almaq feili yönlük ( liy kitab almaq), yerlik (saat 5-d almaq), ç x l q (ma azadan almaq) hallar n idar ed bil r. Baxmaq feili yerlik, ç x l q hallar n da idar ed bil r (qatarda baxmaq, p nc r d n baxmaq).

Feil ismin yönlük, t sirlik, yerlik, ç x l q hallar n (dörd hal ) idar edir. Bu hallar feilin t l bi il idar olunur. Yönlük, t sirlik, yerlik, ç x l q hallar n idar etm kd t srifl n n feill feili ba lama, m sd r v feili sif tl r aras nda heç bir f rq olmur. Burada yaln z h r birinin morfoloji qurulu unda f rql rl qar la-

r q: kitaba bax r, kitaba baxmaq, kitaba baxan, kitaba baxanda; kitab al r, kitab almaq, kitab alan, kitab alanda; evd oturur, evd oturmaq, evd oturan, evd oturanda; evd n g lir, evd n g lm k, evd n g l n, evd n g l nd v s. Feil ismin yiy lik hal n idar etmir. Yiy lik hal adlarla idar olunur. Feili sif td feillik xüsusiyy tl ri il yana , ad bildirm k xüsusiyy tinin olmas , el c d m sd rin feillik xüsusiyy ti il yana ad bildirm k xüsusiyy ti, y ni m sd rd ki isimlik, feili sif td ki sif tlik xüsu-siyy ti onlar adlara yax nla d r r, bu xüsusiyy t onlar n yiy lik halla i l nm sin v yiy lik hal idar etm sin imkan yarad r. M s l n: qu un uçma , onun oxudu u (kitab). Dörd hal n idar sind onlar (m sd r, feili sif t) feil kimi ç x edir. Yiy lik hal n idar edilm sind is m sd r d , feili sif t d ad kimi ç x edir v h m d feili idar y xas olmayan atributiv laq li birl m yarad r. M sd rin, feili sif tin idar imkanlar t srifl n n feil-


— 24 —

l rd n v feili ba lamadan üstündür. Ona gör ki, m sd rin ism , feili sif tin is substantivl dikd n sonra ism m xsus xüsusiyy ti onlar n yiy lik halla laq sin imkan yarad r.

Qeyd: xsli feill rin idar si il predikativ birl m (cüml ) yaran r: M n m qal ni yazd m. Feili ba -lama, feili sif t v m sd rin idar si il qeyri-pre-dikativ birl m – söz birl m si yaran r: m kt bd oxumaq, m kt bd oxuyanda, m kt bd oxuyan v s.

siml rl idar . siml r yiy lik hal idar edir. M s l n:

hm din bac s , onun sözl ri v s. Dig r nitq hiss l ri yaln z substantivl dikd n sonra ismin yiy lik hal n idar ed bilir. siml r dig r hallar n idar olunmas nda f al olmurlar. siml rin

dig r hallar idar etm si daha çox üslubla ba l olur. B z n d feilin dü m si il ba verir. M s l n: yürü haz rl q, ömr zin t.

Ç kdi ordusunu M h mm d Qacar.(S.Vur un) Gözünd f rt na, bax nda q . Yolda lardan ayr l q, keçmi d n yadigar v s.

Sif tl rl idar . Sif tl r d isiml r kimi, ismin yiy lik, yönlük, yerlik, ç x l q hallar n idar edir. M s l n: kitab n ma-raql s , i b l d, dünyada m hur, e qd n m hrum v s. Sif t yi-y lik hal idar ed rk n substantivl ir. Ancaq yönlük, yerlik v ç x l q hallar idar etdikd substantivl m y ehtiyac qalm r. Si-f tin yönlük, yerlik v ç x l q hallar idar etm si onun öz t bi ti il ba l d r.

Saylarla idar . Saylar ismin yiy lik, yerlik, ç x l q hallar n idar edir. Az rbaycan dilind saylar n yönlük hal idar etm si d az-az hallarda özünü göst rir. Saylar da sif t kimi yiy lik hal idar ed rk n substantivl ir. M s l n: m l l rin çoxu, t l b -l rd n biri v s. Ba qa hallar idar ed rk n sif t öz t bi tini sax-lay r, t k-t k hallarda substantivl ir: be d bir, üçd bir, adam-


— 25 —

lardan biri, be d n az, üçd n çox, m n çoxdur, s n azd r. Müa-sir Az rbaycan d bi dilind k sr saylar n n ikinci hiss si (y ni tam n hiss si) birinci hiss ni (y ni tam ) idar edir. M s l n: üçd n biri, ikid n biri v s.

Z rfl rl idar . Z rfl r d b z n sözl ri idar edir: hadi-s nin vv li, söhb tin vv li, h yat n sonu, inam n sonu v s.

v zlikl rl idar . B z n v zlikl r vasit sil d sözl r idar olunur: e id nl rin ham s , görü nl rin birisi v s.

Qeyd: Dilimizd ax am , s h ri, günü, tezd ni v s. tipli sözl rd - , -i, -u, -ü kilçisi zahir n t sirlik hal

kilçisin b nz yir. Ancaq bu kilçil r m nsubiyy t kilçisidir. H min m nsubiyy t kilçili sözl rin

birinci t r fini b rpa etm k olur: h min günün ax am , h min günün s h ri, q n bütün günü, günün tezd ni.

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.22-34

2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , ADPU-nun n ri, 1999, s.3-8

3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.8-34

4. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , ADU-nun n ri, 1978, s.3-6


— 26 —

SÞZ BÈRLÿØÌÿËÿÐÈ

Söz birl m l ri haqq nda m lumat. Sintaksisin t dqiqat

obyektl rind n biri d söz birl m l ridir. Az rbaycan dilind el bir sad geni cüml tapmaq olmaz ki, orada söz birl m si i tirak etm sin. M hz cüml üçün sözl yana , söz birl m si d tikinti material d r. Az rbaycan dilçiliyind söz birl m l rinin t dqiqi XX srin 50-60-c ill rind n ba lay bd r. Bu sah d M.Hüseynza-d nin, Y.Seyidovun xidm tl ri böyük olubdur.

Söz birl m l rinin dilçiliyin hans sah sind öyr nilm si b -z n mübahis l rl qar la bd r. B z n sintaksisin t dqiqat obyek-tinin yaln z söz birl m l rind n ibar t olmas fikrini söyl mi l r. Bu fikrin t r fdarlar cüml l rin sintaksisd yox, ritorikada öyr -nilm si fikrini ir li sürmü l r. Ba qa bir qrupun fikrinc , cüml sintaksisd öyr nilm lidir. Söz birl m l ri is lü t ünasl n (leksikoqrafiyan n) t dqiqat obyektin daxil olmal d r. Bu cür fikir müxt lifliyinin olmas na baxmayaraq, söz birl m l ri d , cüml d sintaksisin t dqiqat obyektin daxildir.

ki v daha art q müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m sind n m l g lib, predikativlik bildirm y n dil vahidin söz birl m si deyilir. Dem li, söz birl m l ri üçün iki müst qil sözün m na v qrammatik c h td n laq sini v hd td götürm k laz md r. Heç zaman forman sas götürüb, m nan unutmaq ol-maz. Söz birl m l ri üçün m na v forma v hd ti sas rtdir. M s l n: q rm z l k dediyimiz halda, gurultulu l k dey bil-


— 27 —

m rik. Yaxud gurultulu s s dey bildiyimiz halda, gurultulu l k dey bilm rik. Dem li, qrammatik laq il yana (forma il laq ), m na laq si d söz birl m sind i tirak ed n müst qil

sözl ri tamamlamal d r. ki müst qil m nal sözün m na v qrammatik c h td n

laq si n tic sind a a dak dil vahidl ri yaran r: 1.Sözl sözün laq si mür kk b söz yarada bilir. Biz

mür kk b sözü morfologiyada öyr nirik. Ona gör ki, mür kk b söz morfologiyan n t dqiqat obyektin daxildir.

2.Sözl sözün laq si söz birl m sini yarad r. Söz birl m si sintaksisin t dqiqat obyektidir.

3.Sözl sözün laq si cüml ni yarad r. Cüml d sintaksisin t dqiqat obyektidir. Göründüyü kimi, söz birl m l ri nitq z ncirinin h lq cikl rinin s ras nda sözl cüml nin s rh ddind dayan r. Ona gör d söz birl m l rinin sözl , cüml il ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri meydana ç x r. Söz birl m l rinin sözl , mür kk b sözl , cüml il ox ar v f rqli xüsusiyy tl rini n z rd n keçir k.

Söz birl m l ri v söz. Söz birl m si il söz aras nda a a dak ox ar xüsusiyy tl r vard r:

1.Söz birl m l ri d adi söz kimi nominativ funksiyaya malik olur, y ni ya v hadis l ri adland r r. Müqayis et: da , d niz, küç , muzey sözl ri il Qafqaz da lar , X z r d nizi, Nizami mu-zeyi, stiqlaliyy t küç si birl m l rini.

2.Söz birl m l ri adi sözl r kimi cüml nin tikinti material olaraq ç x edir.

3.Adi sözl rin ba lan c formas oldu u kimi, söz birl m l -rinin d ba lan c formas olur. M s l n: göyün ulduzu, göyün ulduzlar na, göyün ulduzlar n n v s. kimi birl m l rd göyün ulduzu ba lan c forma kimi say l r.

Bel likl , söz birl m l ri il sözl r aras nda bu ox ar xü-susiyy tl rl yana , a a dak f rqli xüsusiyy tl r d mövcuddur:


— 28 —

1. Söz leksik, söz birl m si is qrammatik kateqoriyad r. Y ni söz ya v hadis l ri t klikd , söz birl m l ri is qram-matik laq yolu il (iki v daha art q sözün m na v qrammatik c h td n laq si yolu il ) ifad edir.

2.Sözün t klikd m nas son d r c ümumi v geni olur.Söz t klikd min ill r rzind yaranm m nan özünd toplay r, ehtiva edir. Bununla müqayis d söz birl m sinin m nas sözl müqayis d daha konkretdir.

3.Söz t klikd omonimliy , sinonimliy , antonimliy , çoxm -nal l a, m cazla maya malik olur. Lakin söz birl m l rinin t rkibind ki sözl rin m nas konkretl ir. Bel ki, söz birl m -l rinin t rkibind ki sözl r sanki çoxm nal l qdan, omonimlikd n, sinonimlikd n, antonimlikd n xilas olur. M s l n: bal – ar bal , morfologiya – dilin morfologiyas , h r – Bak h ri, feil – sad feill r v s.

4.Sözl r s sl r sas nda yaran r, söz birl m l ri is sözl r sas nda formala r. Bel likl , söz h m söz birl m si, h m d

cüml üçün tikinti material d r. Söz birl m si is cüml üçün tikinti material d r.

5.Söz birl m si n az iki müst qil sözün birl m sind n ibar t olur. H min müst qil sözl rd n birinin ixtisar söz birl m l rinin ixtisar olunmas dem kdir. Lakin bu xüsusiyy t söz aid deyil.

Söz birl m si v mür kk b söz. Dilimizd sözl rin el bir qrupu vard r ki, onlar öz xüsusiyy tl rin gör daha çox söz birl m sin ox ay rlar. Sözl rin bu qrupuna mür kk b sözl r daxildir. Söz birl m l ri il mür kk b sözl r aras nda a a dak ox ar xüsusiyy tl r vard r:

1.H m mür kk b sözl r, h m d söz birl m l ri n az iki sözün birl m si klind formala r.

2.H r ikisinin t r fi nitq hiss l ril ifad olunur.


— 29 —

3. H r ikisinin t r fl ri aras nda sintaktik laq l r mövcud olur.

4.H r ikisind sözl rin s ralanmas mövcud olur v s. Bu cür ox ar xüsusiyy tl r mür kk b sözl rl söz birl m -

l rini f rql ndirm kd ç tinlik yarad r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, mür kk b sözl r tarix n söz birl m l rind n yara-n b. Bu proses indi d getm kd dir (me t s rrüfat , çay plantasiyas , divar q zeti v s.).

Deyil nl r baxmayaraq, söz birl m l ri il mür kk b sözl -rin f rql ndirilm si üçün mü yy n prinsipl r var. Bunlar a a dak lard r:

1. Mür kk b sözün t r fl ri qaynay b-qar araq birl m d bir m na, bir m fhum ifad edir. Söz birl m l rinin t r fl ri is öz m na müst qilliyini qoruyub saxlay r.

2. Söz birl m si d , mür kk b sözl r d sintaktik laq l r sas nda formala r. Lakin bu sintaktik laq l r müt h rrikliyi,

dinamikliyi il f rql nir. Bel ki, söz birl m l rinin t r fl ri ara-s ndak laq dinamik, müt h rrik oldu u halda, mür kk b sözl -rin t r fl ri aras ndak sintaktik laq öz h miyy tini itirmi olur. Mür kk b sözl rd ki sintaktik laq da la m olur. H m d bu laq n z r al nm r. M s l n: xo söz birl m sind yana ma,

m kt b ged n birl m sind idar laq si göz önünd dir. Lakin xo b xt mür kk b sözünd yana ma laq sind n, yaxud a laba-tan mür kk b sözünd idar laq sind n dan maq olmaz.

3. Söz birl m l rinin t r fl ri müst qil suallara cavab verir. M s l n: xo söz – nec söz? – xo n ? Mür kk b sözl rin t r f-l ri is birlikd bir suala cavab verir. M s l n: xo b xt (nec ?), a labatan (nec ?) v s.

4. Söz birl m l rinin t r fl ri müst qil vur uya malik olur. M s l n: xo söz, m kt b ged n. Mür kk b sözl rin t r fl ri is birlikd bir ba vur u il t l ffüz olunur. M s l n: xo b xt, a labatan v s.


— 30 —

Qeyd: Dilimizd qara-qura, t-m t, dava-dala , çör-çöp, qab-qacaq, k l -kötür, c nd r-m nd r v s. kimi qo a sözl r i l nm kd dir. Bunlar söz birl m -l ridir, yoxsa mür kk b söz? Bu suala da müxt lif münasib tl r var. Bu sözl r mür kk b sözl r daxil olan qo a sözl rdir. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, idar v t kilat adlar n n mür kk b söz, yaxud söz birl m si olmas da fikir müxt lifliyi il qar lan r. dar v t kilat adlar mür kk b isim hesab olunur.

Bunlar n mür kk b söz deyil, söz birl m si olmas n a a dak xüsusiyy tl r rtl ndirir: 1. Mür kk b sözl r ad t n iki, b z n üç sözd n ibar t olur. dar v t kilat adlar is daha çox sözl rd n ibar t olur. M s l n: Az rbaycan Dövl t Pedaqoji Universiteti, Az rbaycan Respublikas T hsil Nazir-liyi, Az rbaycan Dill r Universiteti v s. 2.Mür kk b sözl rin t r fl ri sabitl ir. Y ni arxaikl bilmir. dar , t kilat adlar n n is b z n t r fl ri arxaikl ir. M s l n: Az rbaycan Dövl t Darülfünun – Az rbaycan Dövl t Universiteti – Bak Dövl t Universiteti, Ali Pedaqoji nstitut – Az rbayan Dövl t Pedaqoji nstitutu – Az rbaycan Dövl t Pedaqoji Universiteti v s.

Söz birl m si v cüml . Nitq z ncirinin h lq cikl ri s ras n-

da söz birl m si cüml il d s rh ddir. Buna gör d söz bir-l m l ri cüml il bir s ra ox ar v f rqli xüsusiyy tl r malikdir:

1.H m söz birl m si, h m d cüml real varl qdan do an münasib tl ri bildirir.

2.H r ikisi sözl r v nitq hiss l ri sas nda formala r.


— 31 —

3.H r ikisi sintaktik laq l r sas nda qurulur. Müqayis et: Yay n g li i – Yay g lir, O oxuyanda – O oxudu, U aqlar m kt b ged nd – U aqlar m kt b getdil r v s.

4.H r ikisind sözl rin s ralanmas eyni olur. Bu ox ar xüsusiyy tl rl yana , söz birl m l ri il cüml l r

aras nda çox mühüm f rql r d var. Bel ki, cüml nin bir s ra lam tl ri var ki, bunlar söz birl m sind yoxdur:

1.Cüml h r eyd n vv l ünsiyy t vasit sidir v bitmi bir fikri ifad edir. Lakin heç bir söz birl m si bitmi bir fikri ifad ed bilmir. Çünki söz birl m si predikativliy , bitkinliy , intonasiyaya malik deyildir. Cüml is predikativliy , bitkinliy v intonasiyaya malikdir. Predikativlik n tic sind cüml d bir ey ya t sdiq, ya inkar olunur. M s l n: O, x st dir. Yaxud:

X st nin hal yax d r. Lakin bu cür xüsusiyy ti söz birl m sind görm k mümkün deyil.

Qeyd: Söz birl m sind d intonasiya var. Ancaq bu intonasiya cüml d ki intonasiya deyildir.

2.H r bir cüml d modall qdan istifad olunur. Dan an n söyl diyi fikr münasib t bildirilir. Bu xüsusiyy t söz birl m sind rast g lmirik.

3.Cüml d ara sözl rd n, xitablardan, ba lay c lardan, nidalardan, datlardan geni istifad olunur. Bunlar is söz birl m sind i l n n vasit l r deyil.

4.Söz birl m si bir sözd n ibar t ola bilm z. Cüml is bir sözd n ibar t ola bil r. M s l n: Ax amd r. Günortad r. stidir. Oxuyurlar. Bu cüml l r bir sözd n ibar t olan cüml l rdir. Ancaq bir sözd n ibar t olan cüml l rl müqayis d söz birl m l ri n az iki müst qil sözd n ibar t olur.

5.Cüml nin struktur sas n mübt da il x b rin birl m si v ya ba üzvl rd n biri t kil edir. Söz birl m sinin struktur sas n söz t kil edir.


— 32 —

Söz birl m l rinin növl ri. Söz birl m si t r fl rinin leksik-semantik xüsusiyy tin gör iki yer ayr l r:

1. Sabit birl m l r; 2. S rb st birl m l r. Bundan ba qa, söz birl m l ri qurulu una gör t snif

olunur v qurulu ca iki yer ayr l r: sad birl m l r, mür kk b birl m l r.

Söz birl m l rinin n mühüm xüsusiyy tl rind n biri t r fl rinin, xüsusil sas t r fin hans nitq hiss si il ifad olunmas d r. Söz birl m si sas t r fin hans nitq hiss l ri il ifad olunmas na gör üç qrupa bölünür: ismi birl m l r, feili birl m l r, z rf birl m l ri.

Sabit v s rb st birl m l r. Sabit birl m l r tarix n yaranm v formala m d r. Bunlar dild bir növ haz r kild dir. Haz r kild d dilin lü t t rkibin daxil olurlar. Biz bu cür ha-z r dil vahidl rini nitq prosesind istifad edirik. Sabit birl m -l rin mühüm xüsusiyy tl rind n biri onlar n t r fl rinin h r ikisinin, b z n d bir t r fin m cazi m nada i l nm sidir. M s -l n: bel ba lamaq, z hl sini tökm k, dil g lm k, ba açmaq, köksünü ötürm k v s. Sabit birl m l r dild frazeoloji vahidl r d adlan r. Ona gör d dilçiliyin frazeologiya öb sind öyr nilir. Sabit birl m l rd n f rqli olaraq s rb st birl m l r dild haz r

kild deyildir. S rb st birl m l rin özl ri yox, dild qurulu modell ri, q libl ri olur. Nitq prosesind h min qurulu modell rin , q libl r uy un olaraq s rb st birl m l r qurulur. S rb st birl m l rin bir xüsusiyy ti d onun t r fl rinin h qiqi m nada i l nm sidir. M s l n: evin qap s , ev g l nd , kitab oxumaq, oxuma n faydas , faydal m s l v s. Sintaksisd h r cür birl m d n deyil, yaln z bu cür s rb st birl m d n dan l r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, tarix n sabit birl m l rin s rb st birl m l rd n yarand göst rilir. ndi d dilimizd el misallar var ki, h m h qiqi, h m d m cazi m nada i l nm kl


— 33 —

sabit birl m l rin s rb st birl m l rd n yarand n sübut edir. M s l n: a z açmaq, yolunu azmaq, yolundan ç xmaq v s.

Qeyd: Dild h m h qiqi, h m d m cazi m nada i l n n birl m l r t sdiq edir ki, sabit birl m l rl s rb st birl m l r aras nda sas n forma f rqi olmur.

Söz birl m l rinin qurulu u. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, söz birl m l ri qurulu ca sad v mür kk b olmaqla iki yer ayr l r. Sad söz birl m si iki müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m si yolu il yaran r. M s l n: kitab oxumaq, universitetin t l b si, rayonun sakini v s.

Art q k ndin i qlar görünürdü. ( . xl ) Gözl ri o lunun üzün zill ndi. ( . xl ) r f g r k m nim z nnimi itirm sin. ( . xl ) Pakiz nin dizi yer d ydi. ( . xl ) amxal n s si q z bd n x r ldad . ( . xl ) Kipiani göz l mü llim v yax v t nda d r. ( . xl ) Onun s sind qay ke lik hiss edirdi. (S.R himov) Bizim göz tçimiz bizi göz açma a da qoymaz. (S.R himov) Poçt r isi teleqram gözd n keçirib “ hla” sözünü diqq tl oxudu. (S.R himov) S n nec , n t h r söyl s n d m nim belimi q r bsan. ( . xl ) rm an n gözl ri yen d qo a qan çana kimi köz rdi. ( . xl ) Gedir m, do ru söz ac olur. (M.F.Axundov) Bar qaç m, b lk evi y x lm tüf ngi m n düz ldib atd . (M.F.Axundov) A can m, a a dü n atl lar n x b rin m n tatarlar verm yibl r, mala anlar söyl yibl r. (M.F.Axundov) D st yi götür n Vahidov salam-k lamdan sonra, tap r q verm k ist di. (S.R himov)

B z n sad söz birl m l rinin t r fl ri aras nda köm kçi söz (qo ma) i l n bilir. Bel halda qo ma birinci t r fl birg götürülür. Birl m is qurulu ca yen d sad olaraq qal r. M s l n: ev t r f getm k. Sad birl m l r söz birl m l rinin n


— 34 —

ibtidai formas d r. Buna baxmayaraq, sad birl m l r söz birl m l rinin bütün t l bl rin cavab verir.

Mür kk b birl m l r is üç v daha art q müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m sind n yaran r. Mür kk b söz birl m si sözl rin çoxlu u v fikrin z nginliyi il sad birl -m l rd n f rql nir. Mür kk b söz birl m l ri özl ri d bir neç sasda qurulur:

1. Mür kk b söz birl m l rinin bir sas, bir neç as l t r fi olur. As l t r fl rin h r biri birba a sas t r f tabe olur. M s l n: dün nki h min q rib hadis , m ktublar çatanda ev g tirm k, bir neç d st ip k paltar, Adil Dil fruzu gör nd , kobud s sini e id nd , avadanl n yerini d yi nd , lind ki o s b t, mülayim xasiyy tli bir qoca arvad v s.

G linin bel sakit, t mkinli cavab amxal n qulaqlar nda ild r m kimi aqq ldad . ( . xl ) Ki inin m yus v mü kül görk mi Cahandar a an n da ür yini a r td . ( . xl ) r fin a b nizi daha da a arm d . ( . xl ) Suyun lal axan , adam n yer baxan buna deyibl r. ( . xl ) Damlar n v çardaqlar n üstünd ax amdan t z k yand rm d lar. ( . xl )

2. Mür kk b qurulu lu söz birl m l rinin yen d bir sas, bir neç as l t r fi olur. Lakin as l t r fl rin ham s sas t r f birba a tabe olmur. Onlar n bir qismi birl m daxilind ba qa bir söz tabe olur. M s l n: kitablar r fl r düz nd qap n açmaq, t z c evd n ç xanda küç d dostuma rast g lm k.

3. Mür kk b qurulu lu söz birl m l rinin t rkibind üç v daha art q söz i tirak edir. Bunlar z ncirvari kild , qar l ql tabelilik sas nda bir-birind n as l olur. M s l n: universitet t l b sinin d rs kitab , zavod direktorunun i ota , hüquq ünasl q fakült sinin t l b si, m d niyy t saray n n da divarlar v s. B z n birl m l rin t r find ki sözl rd n birin aid birt r fli laq d olan söz d ola bilir. M s l n: dekan müavininin yara ql

i ota .


— 35 —

lini x nc rin d st yind n ç km y n amxal onun yal n aya na baxd . ( . xl ) Hirsind n n etdiyini bilm y n amxal atas n n qolundan tutub dart rd . ( . xl ) Divardak yar qlar n birind gizl nmi qarafatma k sik-k sik oxuma a ba lad . ( . x-l ) ki h ft s br el m k c h nn m zab ndan art qd r. (M.F.Axundov) Yax , siz verdiyim pulun faydas . (M.F.Axun-dov) Hac Qafurun qap s ndan öt nd gördük durubdur, quca nda da qundaq. (M.F.Axundov) Göyt p k ndinin yast qazma daxmalar Kürün sahilin q d r s p l nmi di. ( . xl )

sas t r fin nitq hiss l ril ifad sin gör söz birl m l rinin növl ri. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, söz birl m l ri sas t r fin nitq hiss l ri il ifad sin gör üç qrupa ayr l r: ismi birl m l r, feili birl m l r, z rf birl m l ri.

Qeyd: smi v feili birl m l r nisb t n z rf birl -m l ri dild azl q t kil edir. Onlar öz xüsusiyy t-l rin gör ismi birl m l r ox ay r. Ona gör d t dris prosesind b z n z rf birl m l ri ismi birl -m l r daxil edilir v bel likl , söz birl m l ri ismi v feili birl m l r olmaqla iki yer ayr l r.

smi birl m l r. sas t r fi adlardan (isim, sif t, say,

v zlik) ibar t olan birl m y ismi birl m deyilir. M s l n: evin qap s , alman n q rm z s , u aqlar n a ll s v s. smi birl m iki üsulla qurulur:

1. Analitik üsul; 2. Sintetik üsul. 1. Analitik üsul.Analitik üsulun sas xüsusiyy ti ondan

ibar tdir ki, burada birl m nin yaranmas nda hal v m nsubiyy t kilçil ri i tirak etmir. Birl m yaln z sözl rin s ralanmas v

intonasiyas sas nda qurulur. M s l n: ya l yarpaq, parlaq ulduz, d mir qap , uca çinar v s.


— 36 —

Analitik üsulla ismi birl m l rin qurulmas nda, y ni analitik üsulla ismi birl m l rin m l g lm sind b z n qo malar da i tirak edir. M s.:

Bir qara da kimi soyu am indi, Q zlar n bax ruhumu danlar. (F.Qoca)

Burda m h bb t d h ddi a may r Poladt k soyuqdur, poladt k möhk m. (F.Qoca)

2. Sintetik üsul. Sintetik üsulun sas xüsusiyy ti budur ki, söz birl m si hal v m nsubiyy t kilçil rinin i tirak il yaran r. M s l n: dünyan n vv li, göyün ulduzu, f hl qüvv si, i adam v s.

smi birl m l r iki böyük qrupa ayr l r: 1. T yini söz birl m l ri; 2. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi

birl m l r. 1. T yini söz birl m l ri. smi birl m l r h mi bu

ba l q alt nda adland r lmay bd r. XX srin 20-ci ill rin q d r bunlara izaf t v ya izaf t t rkibi deyilibdir. Lakin izaf t r b v fars dill rin m xsus hal oldu undan v dilimizin xüsusiyy tini ks etdirm diyind n XX srin 20-ci ill rind n sonra izaf t t rkibi

ifad si yiy lik birl m si termini il v z olunubdur. Buna bax-mayaraq, yiy lik birl m si termini d bütün t yini söz birl m sini hat ed bilm mi dir. Bel ki, yiy lik birl m si dedikd yaln z II, III növ t yini söz birl m si n z rd tutulurdu. I növ t yini söz birl m l ri is n z rd n qaç rd . Ona gör d XX srin 40-c ill rind n sonra bu cür birl m l rin I t r finin

t yinetm xüsusiyy ti n z r al naraq onlar n t yini söz birl m l ri adlanmas daha m qs d uy un say lm d r. T yini söz birl m l rinin üç növü var:

1.I növ t yini söz birl m si; 2.II növ t yini söz birl m si; 3. III növ t yini söz birl m si.


— 37 —

I növ t yini söz birl m si. I növ t yini söz birl m l rinin m l g lm sind heç bir qrammatik-morfoloji lam t i tirak

etmir. Bel söz birl m l ri sözl rin yana mas ndan m l g lir: I t r f atributiv, II t r f substantiv xüsusiyy t da y r: göz l v t n, oxuyan q z, maraql d rs v s. I növ t yini söz birl m l rinin II t r fi isim, yaxud substantivl mi h r hans bir sözl , I t r f is isim, sif t, say, v zlik v feili sif tl ifad olunur. M s l n:

a) I t r fi isiml ifad olunanlar: da hasar, taxta arak sm v s.

b) I t r fi sif tl ifad olunanlar: a r x st , ya l yarpaq, t miz su, irin çör k, böyük h r, mavi s ma, geni otaq, s rin bulaq, tarixi hadis v s.

irvanl n n qal n qara qa lar alt nda q y lm gözl ri masa-n n üstün s p l nmi ka z-ku uzu n z rd n keçirdi. ( . f ndiyev)

c) I t r fi sayla ifad olunanlar: bir bulaq, bir dünya, iki nam rd, bir sirr, be qit , on adam, üçüncü kurs, xeyli s r v s.

ç) I t r fi v zlikl ifad olunanlar: h min hadis , bu ölk , bu dünya, bütün insanlar, bel vaxt v s.

d) I t r fi feili sif tl ifad olunanlar: aç lan qap , g l c k gün, l p l n n d niz v s.

I növ t yini söz birl m l rinin II t r fi müxt lif kilçil r (k miyy t, hal, xs, m nsubiyy t) q bul ed bil r ki, onlar h min birl m nin lam ti hesab olunmur, çünki onlar söz birl m l rinin yaranmas nda vacib ünsürl r kimi ç x etmirl r. M s l n: O, narahat adamd r. Yaxud: h rin k nar nda olan böyük bir ba çada a aclar yarpaq açm d r.

I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri müxt lif cüml üzvl ri v zif sind ç x edirl r: I t r f h mi t yin, II t r f is müxt lif cüml üzvl ri olur.


— 38 —

Qeyd: Dilimizd el birinci növ t yini söz birl m -l ri vard r ki, onlar n t r fl rini (birinci v ikinci t r fini) sintaktik t hlil zaman bir-birind n ay rmaq olmur. Bu cür birinci növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri birlikd bir cüml üzvü kimi götürülür. M s l n: bu il, h min zaman, o gün, bu saat, v-v linci s ra, keç n il, öt n ill r, birinci kurs, onuncu sr, sonuncu yer, be inci sinif v s. kimi birinci növ

t yini söz birl m l ri buna misald r. Bu q bild n olan birinci növ t yini söz birl m l rin diqq t yetirm k laz md r. Onlar n t r fl rini ayr l qda sintaktik t hlil etm k m nas zl q m l g tirir. Ona gör d bu q bild n olan birinci növ t yini söz birl m l rini sintaktik t hlil zaman bir cüml üzvü kimi götürm k laz md r. M s l n: “Keç n il k nd istirah t getmi dik” cüml sind keç n il birl m si bütövlükd cüml nin zaman z rfliyidir. A a dak dig r misallarda da birinci növ t yini söz birl m l -rini bütövlükd cüml nin bir üzvü götürm k laz md r: Bu vaxt Koro lu bir t p nin ba nda dayan b yola bax rd . (“Koro lu”) Düz alt ildir ki, h r yay ay yar m bu pansionatda ya ay ram. (Elçin) A lar ça rs n bu gün q z, g lin! (B.Vahabzad ) Bu saat Q rat n dal nca Toqata g ls , üz ngisini bas b, at özü ona ver c k. (“Koro lu”)

II növ t yini söz birl m si. II növ t yini söz birl m l rinin

I t r fi heç bir qrammatik-morfoloji lam t q bul etmir, II t r f is m nsubiyy t kilçil ri il i l nir. M s l n: da çay , t l b bileti, yaz s h ri v s. II növ t yini söz birl m l rinin bir s ra m na v qrammatik xüsusiyy tl ri var:


— 39 —

1. Bu birl m l r m nas na gör ümumilik, müc rr dlik bil-dirir. Ona gör d mür kk b idar adlar daha çox bu birl m il ifad olunur. M s l n: Bak Soveti, H mkarlar ttifaq , Rayon Komit si v s.

2. Bu birl m l rd mür kk b isiml r do ru bir inki af meyli var: k klikotu, qu pp yi, Koro lu, d v daban , ayaqqab v s. Bu q bild n olan mür kk b sözl r vaxtil II növ t yini söz birl m l ri olmu dur.

3. Bu birl m nin t r fl rinin ifad vasit l ri m hduddur. Onlar n h r iki t r fi, sas n isiml ifad olunur. B z n is t r fl r substantivl mi isim kimi ç x edir. M s l n: ell r göz li, “5” arzusu v s. II növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri v zlikl , xüsus n xs v zlikl ri il ifad olunmur (n ? sual v zliyind n ba qa), ona gör d bu birl m nin II t r fi I v II xsl r m xsus m nsubiyy t kilçil ri q bul etmir. II növ t yini söz birl m -sinin t r fl rind n I t r f o zaman xüsusi isiml ifad oluna bil r ki, onlar n laq si müc rr dl mi olsun, h qiqi m nsubiyy t münasib tind olmas n. M s l n: Nizami muzeyi, Sabir ba , Araz çay , X z r d nizi, N rimanov prospekti v s.

4. II növ t yini söz birl m sinin t r fl ri eyni zamanda c m kilçil ri q bul ed bilmir. M s l n: göz ll r göz li, Odlar yur-

du, dünya g ncl ri, qala qap lar , yollar ayr c , Qafqaz da lar , türk dill ri, hava yollar , da lar maral , sular sonas , ell r göz li v s.

Ancaq h mkarlar ittifaqlar , atalar sözl ri, elml r doktor-lar , g ncl r t kilatlar v s. istisnad r.

Kainat olacaq insan yollar nsan lal s man dan d racaq.

Körpü t k uzan b insan qollar Neç s yyar l r bar d racaq. (F.Qoca) Bak çov un içind dir, kül k qovur x z ll ri. Gül g tirsin Ç nlibel Az rbaycan göz ll ri. (X lil Rza)


— 40 —

5. Bu birl m nin t r fl ri h mi yana i l nir v onlar n aras na heç bir söz daxil ola bilmir.

6. T r fl r aras nda qar l ql laq var: I t r f idar laq si il II t r f , II t r f is uzla ma laq si il I t r f tabe olur. M s l n: sinif r hb ri, m kt b direktoru, u aq ba ças v s.

Divar saat d qiq l ri say r, keçir gec , Yen z ng el y c y m indic . (F.Qoca) 7. II növ t yini söz birl m si birlikd cüml nin bir

mür kk b üzvü olur. III növ t yini söz birl m si.III növ t yini söz birl m sinin

I t r fi yiy lik hal kilçisi il , II t r fi is II növ t yini söz birl m si kimi m nsubiyy t kilçisi il i l nir. M s l n: zaman n hökmü, h rin m rk zi v s.

III növ t yini söz birl m l ri a a dak xüsusiyy tl r malikdir:

a) III növ t yini söz birl m si II növ t yini söz birl m l -rind n f rqli olaraq konkretlik, mü yy nlik bildirir. Bu, I t r fin mü yy n yiy lik halda olmas il laq dard r. Y ni I t r f mü y-y n yiy lik halla ifad olunur. Müqayis et: k nd yolu – k ndin yolu, m kt b direktoru – m kt bin direktoru v s.

b) Bu birl m l rin t r fl rinin ifad vasit l ri geni dir. T r fl r xüsusi isim, substantivl mi sif t, sif t, feili sif t, m s-d r, v zlikl ifad oluna bilir. M s l n: ba lar n meyv si, G nc -nin havas , Xaqaninin s rl ri, Füzulinin q z ll ri, göz ll rin v -fas , t l b l rin biri, onlar n çoxu, oxuyanlar n s si, oxuma n xeyri, s nin t klifin v s. Bu birl m l rin I t r fi xs v zlikl ri il ifad oluna bildiyin gör , II t r fl ri h r üç xs aid m nsubiyy t kilçisi il i l nir.

c) T r fl ri eyni zamanda c ml n bilir. M s l n: agirdl -rin kitablar , onlar n dostlar , h rl rin küç l ri, natiql rin ç x -lar , çaylar n sular v s.


— 41 —

ç) Birinci t r f c ml n bilir. M s l n: tarixl rin yadigar , insanlar n taleyi, xalqlar n azadl v s.

d) kinci t r f c ml n bilir. M s l n: airin eirl ri, Vur unun poemalar , s nin dostlar n, Bülbülün mahn lar v s.

e) T r fl r aras na müxt lif sözl r daxil etm k olur, h min sözl r birl m l rin II t r fin aid olub onu izah edir. M s l n: da lar n s rin havas , bula n r- r axan suyu, N siminin f ls fi eirl ri, Nizaminin dünya öhr tli poemalar v s.

Penc yin düym si gün in f ql ri alt nda par lday rd . ( . f ndiyev)

Fars n öz qüdr tli airl ri var N çoxdur onlarda böyük s n tkar. (S.Vur un) ) T r fl r aras nda qar l ql t yinlik laq si var. M s l n:

s nin h yat n, onun ömrü v s. f) T r fl r birlikd cüml nin bir üzvü olur. M s l n: M n

onu bilir m ki, s nin t bbüsl rin xalq n s ad ti üçündür. Qeyd: T yini söz birl m l rinin cüml d rolu il ba l a a dak lar bilm k laz md r: a) Birinci növ t yini söz birl m l rinin t r fl rinin h r biri ayr -ayr l qda cüml üzvü olur: birinci t r f t yin, ikinci t r f is cüml nin müxt lif üzvü rolunda ç x edir. M s l n: S ra da lar, gen d r l r, Ür k açan m nz r l r, Ceyran qaçar, cüyür m l r. N çoxdur oyla n s nin, Aran n, yayla n s nin... (S.Vur un) Ancaq dilimizd bir s ra birinci növ t yini söz birl m l ri vard r ki, onlar n t r fl ri bir-birind n ayr lm r v bütövlükd cüml nin bir üzvü olur. M s l n: bu gün, bu il, h min zaman, h min anda,


— 42 —

o gün, bu saat, vv linci s ra, keç n il, öt n ill r, birinci kurs, onuncu sr, sonuncu yer, be inci sinif v s. kimi birinci növ t yini söz birl m l ri bütöv-lükd bir cüml üzvü kimi götürülür. M s.: Bu gün siz g l c y m. H min anda h r ey d yi di. B lk , bu yerl r bir d g lm dim. (M.Araz) airin bu yer dü dü güzar . (S.Vur un) b) kinci v üçüncü növ t yini söz birl m l rinin t -r fl ri bir-birind n ayr lmadan bütövlükd cüml nin bir üzvü kimi ç x edir. M s l n: kinci növ t yini söz birl m sin aid: Yol boyu h r eyi dan d . Araz boyu uzan b ged n yol onu yordu.

Üçüncü növ t yini söz birl m sin aid: Xalq n irad si h r eyi h ll edir. V t nin azadl n böyük nem tdir. c) B z n birinci t r fi bizim, sizin sözl ri il ifad olunmu t yini söz birl m l rinin ikinci t r fi m nsubiyy t kilçisi q bul etm d n i l nir: bizim u aqlar, sizin ell r v s. Bu zaman birinci t r f t yin, ikinci t r f is sual na müvafiq olaraq dig r cüml üzvü kimi ç x edir. M s l n: Göyd n ged n be durnalar, Bizim ell r yerind mi? Bir-birind n xo durnalar, Bizim ell r yerind mi? (“Koro lu”) Onu da qeyd ed k ki, sizin ell riniz, bizim da lar -m z (y ni ikinci t r f m nsubiyy t kilçisi q bul ed n) birl m l ri cüml nin bütövlükd bir üzvü olur.


— 43 —

T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m l r. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m l r dörd yer ayr l r:

I. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m nin I qrupunun m l g lm sind heç bir lav vasit l rd n istifad edilmir. I t r f adl q halda olur v h mi substantiv xüsusiyy t da y r. Bel birl m l rin I t r finin m nsubiyy t kilçili sözl rl ifad si daha çox inki af edib. II t r f sif tl (-l kilçili) ifad olunur: gözl ri ya l , ll ri qanl v s. Bu birl m l r h m forma, h m d m naca I növ t yini söz birl m l rin ox ay r, m zmunlar n t yinl t yinolunan aras ndak laq t kil edir. Lakin spesifik c h tl ri a a dak lard r:

a) I növ t yini söz birl m sind t yined n t yinolunan n qaba nda i l nir. I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda-k leksik v qrammatik münasib tl h min münasib tl rin qrammatik ifad formas uy un g lir, h r iki halda t yinl t yin-olunan münasib ti özünü göst rir. T yini söz birl m sin daxil olmayan bu ismi birl m d is t yined n t yinolunandan sonra g lir v buna gör d birl m nin m zmununda t yinl t yin-olunan ayr la bils d , qrammatik c h td n münasib t t yin olunan + t yined n münasib tind olur.

b) I növ t yini söz birl m si tam nominativ xarakter da y r v cüml d I t r f II t r fin qrammatik t yini olur. T yini söz birl m sin daxil olmayan bu birl m d is nominativlikd n predikativliy meyl hiss olunur, onlar n bir qismi is m tn daxilin-d predikativ laq li birl m l rin predikativ lam tl rind n m hrum olmas n tic sind m l g lir. Çox vaxt cüml nin mür kk b üzvü kimi ç x edir.

c) I növ t yini söz birl m sind tabe sözün ifad vasit si geni dir, bu birl m d is tabe t r f, sas n sif tl ifad olunur. Bu birl m nin iki növü var:


— 44 —

1. II t r f I t r fin lam tini bildirir. M s l n: gözl ri ya l , boynu bükük, a z dual , q lbi m h bb tli, li oxlu, ba küllü, ll ri ba l , aya buxovlu, sin si odlu v s.

Atl lar n qaba nca ll ri ba l , aya buxovlu bir piyada gedir-di. (Anar) Tacirl rin özü yolda, Banuçiç yin gözü ya l siz kimd n deyim Qazan o lu Turaldan. (Anar) A amehdinin yan nda Feyzulla-n n tan mad g nc, yara ql , sin si odlu bir rus q z vard . (Anar)

Qay d b g libs n gözl ri ya l , Deyirs n, bir daha küs n deyils n. (N.K s m nli) O soyuq ll r nec q ym am? Ay üzü baharl , li q sonam. (N.K s m nli) Aya çar ql kiçik bir ölk Böyük Firdovsil r yaratd b lk ? (S.Vur un) El z nn etm ki, a rla m am, Aya sar ql , ik st bir qu am... (S.Vur un) Bu gün m ni s yyar x yal Öz dünyamdan qoparm d r... Qula kar, dili d lal Bir al m aparm d r. (S.Vur un) 2. I t r f II t r fi izah edir. Lakin I növ t yini söz birl m -

sind n f rqli olaraq, bu birl m d I t r f h mi isiml rl , atributiv deyil, substantiv isiml rl ifad olunur. M s l n:

Çox keçmi m bu da lardan, Durna gözlü bulaqlardan. (S.Vur un) Qan r ngli (od), könül adl (bir yolda ) v s.

II. T yini söz birl m sin daxil olmayan ismi birl m nin II qrupu mü yy n kli lam tl r malik olur v dörd yer ayr l r:

1) I t r fi yönlük hall sözl ifad olunanlar. Bu birl m nin t r fl ri aras nda obyekt laq si mühüm yer tutur, I t r f II t r fin obyekti olur: g l c y inam, h yata yara q, dü m n nifr t, v t n m h bb t v s. Bu birl m nin h r iki t r fi substantiv xüsusiyy t malik olur v isiml (yolda a


— 45 —

x yan t), v zlikl (siz hörm t), sif tl (göz ll r hörm t), sayla (çoxa meyl), m sd rl (oxuma a h v s), feili sif tl (oxuyana hörm t), z rfl (a a ya münasib t) ifad olunur.

2) I t r f ismin yerlik hal nda olan sözl rl ifad olunan-lar. I t r f II t r fi m naca izah edir. Bütövlükd is bu birl m -l r cüml d hal, v ziyy t bildirm k m qs dil i l dilir. M s l n: gözl rd intiqam, q l nclarda qan, üzünd k d r, lind su, lind od, Q rbd elm, lind saz, ld tüf ng, a zda dil, gözd gil , ld a ac, q f sd qu , gözl rind sual, qucaqda körp , mill td

q m, lind q l m, sin md d ft r, be d bir, üçd bir, gözl rd q lc m, dö ünd medal v s.

Özünüz bilirsiniz ki, insanda s xav t göz l keyfiyy tdir. ( . f ndiyev)

Ömrümüzü gül ömrün dönd rib Zirv d qar, p t kd bal olayd q. (Z.Yaqub)

Gözl rind min bir sual Heyk l kimi dayand lal. (S.Vur un) Ömrün kitab n tamamlama a Çox da can atmas n limd q l m, M n t l smir m, M n t l smir m! (S.Vur un)

O, lind qamç qap a z nda duran Kaz ma baxd . ( . xl ) Ayaqlar nda uzunbo az ç km , ynind yun parçadan köyn k-alvar var idi. ( . f ndiyev)

3) I t r fi ismin ç x l q hal il ifad olunanlar. I t r f, sas n isim, az hallarda v zlikl , substantiv sözl rl ; II t r f is

sif t, say v isiml ifad olunur. Sif t, say v isiml ifad mahiyy tc bir-birind n f rql n n müxt lif növl ri yarad r:

a) I qrup bütünlükl atributiv xüsusiyy t da y r. Bu, birl m nin II t r finin – sas t r fin xüsusiyy tind n ir li g lir. Bel birl m l r cüml d müqayis yolu il lam t bildirir v t yin kimi ç x edir. H m d cüml d h min birl m nin II


— 46 —

t r find n müqayis vasit si kimi istifad olunur. M s l n: O da lardan a r istehza n dir? Baldan irin n var?

G lind n ism tli, q zdan h yal tri, t rav ti çiç kd n olsun. (Z.Yaqub)

Almasdan b rk ey dünyada çoxdur. (C.M mm d-quluzad ) O, aydan ar , sudan durudur.

b) I t r f ismin ç x l q hal nda olan birl m nin h r iki t r fi isiml ifad olunur, birl m bütünlükl substantiv xüsusiyy t da y r. Bunlardan bir qismind bir yan n m nb yi, hans

yadan m l g ldiyi göst rilir. M s l n: d mird n qap , da dan divar v s.

c) H r iki t r f sas n isiml ifad olunur. Bu birl m d mü yy n yalarla h min yalar n ç x nöqt si, m nsub oldu u yer,

ya aras ndak laq kimi m na laq si ifad olunur. M s l n: uzaqdan m ktublar, xaricd n nümay nd l r, dostdan ayr l q v s.

Bu birl m üçün ümumi c h t odur ki, I t r f II t r f tabe olur. Bel birl m l r cüml d bütövlükd bir üzv olurlar.

4) H r iki t r find kilçi i tirak etm kl m l g l nl r. I t r f ç x l q, II t r f yönlük halda olur v h r iki t r f substantiv xüsusiyy ti da y r. Bunlar mü yy n m kan v zaman ölçül rinin, bir m kandan ya v zamandan dig rin do ru istiqam ti ifad etm k üçün, ba lan c v son nöqt l ri eyni zamanda göst rm k üçün i l dilir. Bel söz birl m l ri iki yer ayr l r:

a) Komponentl ri müxt lif leksik vahidl rd n ibar t olanlar. M s l n: ba dan aya ad k, sabahdan ax ama, sahild n ortaya v s.

b) T r fl ri eyni leksik vahidl rd n ibar t olanlar: d nizl r-d n-d nizl r , srd n- sr , düzl rd n-düzl r v s.

Ulduzdan-ulduza uçuram h l , Ça rsan torpa a en bil r m. (N.K s m nli) S nin toxudu un ya l xal da Üfüqd n-üfüq süzm k ist r m. (Z.Yaqub) Ucalardan-ucalara qalxasan f l k kimi. (Z.Yaqub)


— 47 —

Bel birl m l rd I t r f h r k tin ba , II t r f is son nöqt sini bildirdiyi üçün onlar müxt lif leksik vahidl rd n bu formada m l g lmi söz birl m l rin b rab r etm k olar.

III. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl -m l rin III qrupu qo malar vasit sil yarananlard r. Bel bir-l m l rin I t r fi sas n isiml rd n, II t r f is isim v sif td n ibar t olur. I t r f h mi II t r fi bu v ya ba qa c h td n izah edir, II t r fin lam tini bildirir, II t r fi mü yy n ya il müqayis yolu il t yin edir. II t r f isiml ifad edildikd birl -m bütünlükl substantiv xüsusiyy ti da y r v ba qa sözl rl isim kimi laq y girir: Qaya boyda da lar, qaya boyda da lar, II t r fi sif tl ifad olunan birl m bütünlükl atributiv xüsusiy-y t malik olur. M s l n: qarlarla örtülü bir düz g ldik, b çaq kimi iti, gün kimi sar v s. Qo man n i tirak etdiyi birl -m l rd b z n I t r f mü yy n hal kilçil ri d q bul etmi olur: m nim kimi t l b , k nd sar yol, x st d n ötrü d rman v s.

IV. T yini söz birl m sin daxil olmayan ismi birl m nin IV qrupu lav li birl m dir. M s l n: müh ndis-geoloq, ma n-traktor (stansiyas ) v s.

Dilimizd tabesizlik laq li ismi birl m l r d t sadüf edilir. M s l n: “Atalar v o ullar”, “H rb v sülh”, “Leyli v M cnun”, “Xosrov v irin” bunlar mü yy n anlay ad kimi formala d na gör dild sabitl ib. Bel ismi birl m l r dild sabitl diyi üçün onlar n t r fl rinin yerini d yi m k olmur.

Z rf birl m l ri. Z rf birl m l rinin sas t r fi z rfd n ibar t olur. Bunlar n II t r fi, sas n yer, zaman v t rzi-h r k t z rfi il ifad olunur: evd n yuxar , qu kimi tez, yel kimi tez (keçm k), bülbül kimi tez (ötm k), çox yava v s. Z rf birl m sinin formala mas nda I t r fin i tirak na gör z rf birl m l rinin a a dak növl ri var:

a) z rf-z rf: I t r f k miyy t z rfl ri, II t r f t rzi-h r k t, b z n d yer, zaman z rfl ri il i l nir: çox k skin (dan maq),


— 48 —

olduqca yava (yerim k), xeyli gerid (qalmaq), bir q d r gec (g lm k), bir q d r ucadan (q q rmaq) v s.

Bir q d r gec aral da Salat n n yuxulu s si al mi götürdü. (Y.S m do lu) Arvad naraz l qla bir q d r ucadan q q rd . (Y.S m do lu)

b) isim-z rf, v zlik-z rf: dostlardan aral (dolanmaq), qar -qadan yava (getm k), ham dan yax (oxumaq), h r k sd n çox (çal maq), ham dan yava (söhb t etm k) v s. Bu birl m l r yuxar dak lardan f rqli olaraq, idar laq sin saslan r. M s l n: qaranl qdan uzaq, q f sd n uzaq, ham dan tez, h yatdan uzaq v s.

Ham dan tez m n onu gördüm. (Y.S m do lu) H yatdan uzaq olan o yerd balaca bir ulduz yanm d . (Y.S m do lu)

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan

dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.35-57 2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak ,

ADPU-nun n ri, 1999, s.8-16 3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,

“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.35-55 4. Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind söz birl m l ri. Bak ,

“Maarif”, 1966, s.7-37 5. .Abdullayev. Az rbaycan dili m s l l ri. Bak , ADU-nun

n ri, 1992, s.160-173 6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.6-10


— 49 —

ÔÅÈËÈ ÁÈÐËÿØÌÿËÿÐ

Feili birl m l r haqq nda m lumat. smi birl m nin sas

t r fi adlardan ibar t oldu u halda, feili birl m nin sas t r fi feill rd n ibar t olur. Buna gör d feili birl m y ad t n bel bir t rif verilir: sas t r fi, y ni tabeedici sözü feild n ibar t olan birl m y feili birl m deyilir. Feili birl m nin sas t r fi, tabeedici t r fi feill yana , m sd rd n, feili sif td n v feili ba lamadan ibar t olur. M s l n: qap lar ba lamaq, onlar ça rmaq, siz g l nd , kitab oxuyan, teatra baxd qca, m kt b g ldim v s. Feili birl m öz xüsusiyy tin gör mür kk b feill r b nz yir. Çünki mür kk b feil kimi feili birl m d n az iki t r fd n ibar t olur v h r ikisind I t r f adlardan, II t r f is feill rd n qurulur. Bunu parça-parça etm k, heyran olmaq, p rt el m k, a el m k v s. mür kk b feill rini yuxar dak feili birl m il müqayis etm kl görm k olar. Buna baxmayaraq, mür kk b feill rl feili birl m l r aras nda mühüm f rql r d var. sas f rq odur ki, mür kk b feilin t r fl ri bir m na, bir m fhum ifad edir. Feili birl m nin t r fl rinin h r biri müst qil m naya malik olur. Bundan lav , mür kk b feill r ad t n iki sözd n ibar t oldu u halda, feili birl m nin t r fl ri daha çox sözl rl i l nir. M s l n: ikilikd söhb t ed nd , saçlar n geri daraya-daraya dey nd v s.


— 50 —

Qeyd: sas t r fi m sd rd n, feili sif td n, feili ba -lamadan ibar t olan birl m l r feili birl m l rdir: V t ni qorumaq, v t ni qoruyan, v t ni qoruyanda.

Feili birl m l r , o cüml d n, feili ba lamaya münasib t.

Az rbaycan dilind feili birl m say bax m ndan üstünlük t kil edir v z ngin olmas il f rql nir. H m d feili birl m y v feili birl m t rkibl rin münasib td fikir ayr l mövcud olmu dur1. M s l n, N.K.Dmitriyev “Qrammatika kum kskoqo yaz ka”, “Qrammatika ba kirskoqo yaz ka”, “Stroy turetskoqo yaz ka” adl s rl rind feili ba lama t rkibl rini iki yer ay r r:

1) Ayr ca qrammatik mübt das olmayan feili ba lama t rkib-l ri v 2) Ayr ca qrammatik mübt das olan feili ba lama t rkibl ri. N.K.Dmitriyev gör , birinci qrup feili ba lama t rkib-l ri budaq cüml y m xsus olan t l bl r cavab vermir, bunlar budaq cüml hesab etm k olmaz. Bunlar cüml üzvü kimi ç x edir. kinci qrup feili ba lama t rkibl ri is , rti olaraq, budaq cüml hesab edilir. Dem k olar ki, N.Z.Hac yeva da eyni fikri t krar etmi dir.

Türkoloqlardan A.N.Kononov feili ba lama t rkibl rinin bu-daq cüml , yaxud ayr ca cüml üzvü olmas m s l sinin qoyulu-una v izah na bir az f rqli yana r. Onun fikrinc , feili ba lama

t rkibl ri cüml üzvü rolunda olur. Ancaq o, feili ba lama t rkib-l rini söz birl m sinin bir növü kimi deyil, “budaq cüml l rin m nas n ver n stilistik bir forma kimi izah edir, onlar n qram-matik c h tl rin n z r yetirmir”2.

V.L.Qordlevski türk dill rind feili ba lama t rkibl rini (eyni zamanda ayr ca i l n n, t rkib t kil etm y n feili ba lamalar ) ixtisar edilmi budaq cüml adland r r. Türkoloqlardan E.V.Se-

1Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.4-72 Yen orada. s.4


— 51 —

vortyan da feili ba lama t rkibl rini bu cür (V.L.Qordlevski kimi) izah edir.

Türkoloqlardan N.P.D renkova “Qrammatika öyrotskoqo yaz -ka” v “Qrammatika orskoqo yaz ka” s rl rind oyrot, or dill -rind ki feili ba lama t rkibl rinin cüml üzvü kimi ç x etdiyini qeyd edir. Feili ba lama t rkibl rinin h mi cüml üzvü oldu unu göst rir.

Feili ba lama t rkibl rinin, el c d dig r feili birl m l rin (t rkibl rin) Az rbaycan dilçiliyind cüml üzvü v budaq cüml olmas bar d fikir müxt lifliyi olmu dur. Bu m s l mübahis obyekti kimi dilçil ri dü ündürmü dür. M s l n, .D mirçizad feili ba lama t rkibl rini (el c d dig r t rkibl ri) budaq cüml kimi izah etmi dir. M s l n, Konsulun Ninaya böyük hörm t b sl diyini bilir m. (M.S.Ordubadi) M.F.Axundovun böyük ya-z ç olmas na baxmayaraq, müasirl ri onu qiym tl ndirm dil r v s. kimi bu q bild n olan cüml l ri mür kk b cüml , bu cüml l r-d ki feili birl m l ri (t rkibl ri) is budaq cüml hesab etmi dir.

M. ir liyev, M.Hüseynzad t r find n yaz lan v 1938-ci ild çap olunan d rslikl rd d (“Qrammatika”, “Az rbaycan dilinin s rfi”, “Az rbaycan dilinin qrammatikas ”) b zi feili ba lama t rkibl ri budaq cüml kimi verilmi dir. M s l n, Biz Moskvaya çatd qda, idd tli qar ya rd . M ruz çi h l son sözünü deyib qurtarmam , yerl rd n alq s sl ri yüks ldi v s. Bu cüml l r-d “biz Moskvaya çatd qda”, “m ruz çi h l son sözünü deyib qurtarmam ” feili ba lama t rkibl ri budaq cüml kimi verilmi -dir. Bu cür mövqe 1952-ci il q d r davam etmi dir. Sonrak ill rd çap olunmu kitablarda (M. ir liyevin, M.Hüseynzad nin kitablar nda) feili ba lama t rkibl ri budaq cüml kimi deyil, sad cüml nin geni l ndirilmi üzvü kimi izah olunma a ba lam d r. M s l n, “M n ev ged nd kitab ald m”, “M n d rsimi haz rla-madan imtahana girm r m” v s. kimi cüml l r sad , bu cüm-l l rd ki feili ba lama t rkibl ri is z rflik kimi götürülmü dür.


— 52 —

1950-ci ild n ba layaraq Az rbaycan dilçiliyind feili ba lama t rkibl rini budaq cüml deyil, ayr ca bir cüml üzvü kimi götür-m k meyli gücl nmi dir. M. ir liyevin “Müasir Az rbaycan di-lind mür kk b cüml m s l si”, Z.X.Ta zad nin “Tabeli mü-r kk b cüml ” m qal l rind , .Abdullayevin “Müasir Az rbay-can dilind xüsusil m l r” adl dissertasiyas nda feili ba lama t rkibl rinin budaq cüml hesab olunmas n n s hv oldu u qeyd edilmi dir.

Türkologiyada v Az rbaycan dilçiliyind feili birl m l r , xüsusil onlar n sintaktik v zif sin müxt lif münasib t var. Bu münasib ti üç qrupa ay rmaq olar: Birinci qrup dilçil rin fikrinc (V.L.Qordlevski, P.M.Melioranski, qism n A.N.Kononov, .D -mirçizad v b.), g r cüml d feili birl m (t rkib) varsa, onda o cüml tabeli mür kk b cüml d n ibar tdir. Bel cüml l rd feili birl m olan hiss budaq cüml , qalan hiss is ba cüml dir. M s l n: Bu fikr sas n, “M.F.Axundovun böyük müt f kkir olmas na baxmayaraq, müasirl ri onu qiym tl ndirm dil r” cüml sind müasirl ri sözl rin q d rki hiss budaq cüml , yerd qalan hiss is ba cüml dir. Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, bu fikir düz deyil, hal-haz rda dilçilikd m qbul say lm r.

kinci fikir t r fdarlar (N.Z.Hac yeva, N.K.Dmitriyev, T.A.Bertaqayev v ba qalar ) bel hesab edirl r ki, g r t rkib-l rin ( feili birl m l rin yaratd t rkibl rin) müst qil subyekti varsa, onda t rkibi müst qil bir cüml hesab etm k olar. M s l n: Alim teleskopla göy baxanda, m nim tuti dilim bird n lal olur. Bu cüml d teleskopla göy baxanda t rkibinin subyekti alim sözüdür. Y ni alim baxanda.

Üçüncü qrup dilçil r (Q.D.Sanjeyev, N.P.D renkova, N.A.Baskakov, .Abdullayev, M. ir liyev, M.Hüseynzad , Z.X.Ta zad , Z.Budaqova, Y.Seyidov) bel hesab edirl r ki, feili birl m yaln z cüml nin bir mür kk b üzvü ola bil r. Onlar n fikrinc , feili birl m nin subyekti olsa da, olmasa da, onlar cüm-


— 53 —

l nin bir üzvüdür. Hal-haz rda dilçilikd orta v ali m kt bin qrammatika kitablar nda bu üçüncü fikir m qbul fikirdir.

Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras nda ox ar v f rqli xüsusiyy tl r. Feili ba lama t rkibl rini düzgün ba a dü m k, onlar budaq cüml l rd n f rql ndirm k üçün bunlar n aras ndak ox ar v f rqli c h tl ri ay rmaq laz md r. Y ni feili ba lama t rkibl ri il b

az rbaycan 1 dglg 1 - buludxan-xelilov.com girish 03.07.2017-a4.pdf1 1 buludxan 1x lglov 1 1 1 1...

Documents