Mohsiin Na~soylu Mehman Zeynalb

AZ9RBAYCAN DiLi

2009

Araz Kurslan yaymlan .N"! S Abituriyent scriyas1 .N"! 5

Azarbaycan dili Mohsiin Zellabdin o~lu Na~tsoylu Mehrnan Miizadil oglu Zeynalh

Tartibat va dizayn: Farid Hosonov

© c;M'J ARAZ MMC

C:AG ARAZ MMC-nin rosmi razthgt olmadan kitabm va ya onun hor hanst bir hissasinin takrar ~ap1, yaytlmas1, elektron va ya mexaniki iisulla surotinin

Az;,rhaycan dili 3

FONETiKA

Dilr;:iliyin asas bOimalarindan biri olan fonetikada dam~•q saslari oyranilir. Ahang qanunu, hcca va vurgu da fonetikamn movzularma daxildir.

Dam~arkan talaffiiz etdiyimiz saslar dant~Iq saslari adlamr. Bu sas-lar dam~Iq uzvlarinin komeyi ile yaramr. Dodaqlar, dil va sas tellari dam~nq saslarinin yaranmasmda daha faal i~tirak edir. Dam~tq saslarini talaffiiz edir va e~idirik. Yaztda onlar h

4 Azarbaycan dili

onlara gcn saitlor do deyilir). 3. Dodaqlann vaziyyotina goro: Dodaq/anan saitlar: [o], [o], [u], [ii] Dodaqlanmayan saitlar: [a], [a], [1], [i], [e]. Dodaqlanan saitlarin talaffiiziinda dodaqlar bir qadar iraliy

Azarbajlcan dili 5

nemat sozlarindaki [ e:) sasi; mociiza, $iila, ~oba, motabt~r sozlarindaki [o:] sasi; mana, bt~zi, ti1til sozlerindaki [a:] sasi uzun talaffiiz olunur.

Bazi sozlarda [i], [u] va [o] saitlari de uzun talaffiiz olunur. Masalan: vasiqt~, h

6 Az11rbaycan dili

sayr isa 23-diir. Dilimizda 34 sas, 32 harfvar.

Ahang qanunu

Ahong qanunu dilimizin asas fonetik qanunudur. Sihdt~ qalm va ya inca saitlarin alrangina, bir-birini izlamasina ahang qanunu deyilir.

Ahang qanununa gore soz qalm saitli heca ila b~layrrsa, sonrakl hecalar da qahn saitli olur. Masalan: ya-ZI-(:1-lar. Eyni hal inca saitla ba~lanan sozlara da aiddir. Masalan: a-kin-fi-la-ri-miz. asl Azarbaycan sozlari ahang qanununa tabe olur. (i~rq, ilan, ilgrm, inam, iraq, ilxr, ildmm, ilrq, i~artt, elat vas. kimi bir nec;:a soz istisnadrr). Bir c;:ox almma sozlardo isa ahang qanunu pozulur. Masalan: alim, vafa, §iia, buro va s.

Ahang qanunu kok va ~akil~i arasmda daha mohkam ve sabit (dayi~maz) olur. Bela ki, har hanst bir soza oz dilimiza maxsus ~akilc;:i arttrsaq, o, hokman soziin son hecasmm ahangina uyu~mahdtr. Masalan: ki-tab+da, tay-ya-ra+fi+lar va s. Demali, ahang qanunu kokla ~akil~i arasmda daha mohkam va dayi§maz olur. Kokla ~akilc;:i soziin morfoloji qurulu~unu miiayyan edir. Ahang qanunu isa kokla ~akil~i arasmda nizamlayici amil rolunu oynaYJr. Demali, aheng qanunu fonetik hadisa olmaqla yana~1, ham da morfoloji hadisadir. Mahz bu xtisusiyyatina gore, ahang qanunu dil

Az;,rbaycan dili 7

ilk alifbam finikiya tacirlari tartib etmi~lar. Diinyada an tyox i~lanan alifbalar arab, kiril va latm alifbalandtr.

Harflarin ~ap va al yazlSl ~akli, bOyiik va lci~iyi olur. Dant~tq saslari daha ilkin va qadim olan ~ifahi dilin, harflar isa nisbatan sonralar yaranan yaulr dilin gostaricilaridir.

Harjlar danqrq saslarinin yazrdakr ~arti i§ar:il/aridir. Azarbaycan alifbasmda 32 barf var. Bu harflardan ikisi ila - 1 va g harflari ila soz b

8 Azarbaycan dOi

saitdan ibarat olur. Bu sababdan sozlardaki sait qo~ahgmm iki novii farq landirilir:

1. Eyni sait qo~abgt 2. Miixtelif sait qo~ab8t Eyni sait qo~ahg1 soziin ortasmda, bazen de sonunda; miixtalif sait

qo~abgt isa sozlarin hem avvalinda, ham ortasmda, ham de sonunda olur. Masalan: saat, tt~t~cciib, sait, ailtJ, zoologiya, miit~zzin, saadat, poeziya, miidafit~, riibai, aeroport ve s.

Dilimizdt~ eyni sail qo~altgl ilt~ ba~lanan soz yoxdur. Qo~asaitli sozlerin ~oxunun yaz1h~1 va talaffiizii ferqlenir. Bu a~agt

dala qaydada olur: 1. Eynicinsli qo~a saitlari ifade eden iki harf bir uzun sait kimi talaf-

fiiz olunur. Masalan: maa~- [ma:~], camaat- [cama:t], taassiif-[tt~:ssiij], mt~tbt~;~- [matba:], badii- [badi:], t#lbii- [tt~bi:] vas. Lakin eynicinsli qo~a o saiti ile yazllan sozlar vurgusuz halda bam de uzad1lm1~ a kimi [a:] teleffliz olunur. Masalan: zoologiya [za:logiya], kooperasiya [ka:perasiya] ve s.

2. Terkibinda ai, ai, ia, (bazan da io, ia, ee, aii, ca) barf birla~malari olan sozlar bu saitlar arasma y samiti alava olunmaqla talaffiiz edilir. Mesalan: ailt~- [ayilt~], daima- [dayima], zaif- [z~ij], Saidt~[St~yid;~], tabit~t- [tt~biyat], miidafit~- [miidafiyt~], radio- [radiyo], dialoq - [diyalok], ia§a - [iya~

A:;arbaycan dili 9

Qo~asamitli sozlarin yazd•~· va talaffiizii

1. Eynicinsli qo~a kk, pp va tt harflari ile yazllan. sozlarda ikinci kar samit onun cingiltili qar~1hg1 kimi talaffiiz olunur. Masalan: s;,kkiz- [s;,kgiz], murakkab- [mur

10 Azt1rbaycan dili

[maqnit] vas. 4. Soz ortasmda samitdan avval galen k samiti asasan [x'] kimi talaf-

fiiz olunur. Masalan: maktab- [max'tab], urakdt1n- [uri1x'dan] va s. Bela sozlardaki k harfinin [y] kimi talaffiizii da diizgiin saythr.

5. Soziin ilk c samitindan sonra d, I, s samitlari galdikda c samiti UJ kimi talaffiiz olunur. Masalan: vicdan - [vijdan], acltq - [ajla], giicsiiz - [giijsiiz] va s.

6. Soz ortasmda ~ samitindan sonra d, t, s samitlari galdikda ~ samiti hl kimi talaffiiz olunur. Masalan: kefdi- [ke$dt1, poftalyon- [po$talyon] qafsan- [qa$San] vas.

Sonu eynicinsli qo~a samitla bitan soz koklarinin yazth~t

Dilimizda, asasan, arab man~ali takhecah bazi sozlar var ki, qo~a samitla bitir. Masalan: hiss, sirr, x

Azarbaycan dili 11

buludlar [t], palang- palangi (g] - palangda [k], gene - ganca [c] -gonclik [f] vas. Bu qayda hemin sozlar soz birla~malarinin birinci tarafi kimi i~landikda de eynila oziinii gostarir. Bela ki, bu cur sozlardan sonra galen ikinci taraf saitla ba~lamrsa, onda soz kokiindaki samit cingiltili, samitle ba~lanrrsa kar telaffiiz olunur.

Masalan: kitab [h] evi- kitab [p] magazast, kand [d] adamt- kend [t] camaatt, giiliinc [c] i~- giiliinc [f] harakat, nohang fg] adam- nahang [k] pahlavan va s. Bu samitlarla bitan sozlar aynhqda va ~akilyisiz i~landikda son samit kar talaffiiz olunur. Masalan: pahd [t], do~ab [p], agac [f], qe~ang [k] ve s.

Qcyd: Bazi sozlarin sonunda!a z samiti da tala.ffiizda karl(J$a bilir. Masalan: almaz- [a/mas]

Sonu q va k ila bitan ~oxhecab sozlarin yaziii§I va talaffiizii

Dilimizdaki yoxhecah sozlarin sonundakt qc harfi asasan [x] kirni talafftiz olunur. Masalan: otaq- [otax], yanacaq- [yanacax], oynamaq - [oynamax] vas. Bela sozlara saitla ba~lanan ~okill)':i qo~ulduqda yaztda q - g avazlanmasi ba~ verir. Masalan: hulaq- hulagm - bulaga va s.

Bu harfla bitan sozlardan sonra samitlo bll$layan $afa'lt;i va ya soz galdikdo kar talaffiiz olunur, saitla ba$fayan ~akilt;i va ya soz galdikda isa, cingiltili talaffiiz olunur.

Masalan: qonaq evi- [qonag ev11 vas. Dilimizdaki arab man~ali iifoq, pjilq, hiiquq, ax/aq, e§q, a§iq, varilq,

ittifaq, miisr.mtiq, natiq va s. sozlar isa bu qaydaya tabe olmur. Hemin sozlarin sonundakt samit (k'] kimi talaffiiz olunur: iifoq- [iifok'], §afaq - [§a/ilk'] va s. Bela sozlara saitla ba~lanan ~akilyi qo~ulduqda soz koktindoki samit [q] kimi talaffiiz olunur. Masalon: §il/ilq+i- [§afaqz].

Son sasi [y] cingiltili samitinin kar qar~thgt [x'] kimi talaffiiz olunan yOXhccah sozlar kc harfi ila yaztltr. Masalan: fifilk, UTilk, fiyt~lilk va s. Bela sozlara saitla ba~lanan ~akilyi qo~ulduqda yaztda k- y iiViiZlt~nmt~si ba~ verir. Mese~en: koynak- kiiynayi, kiiynaya ve s.

Dilimizdaki arab man~oli idrak, §arik, tilbrik va s. sozlar isa bu qay-daya tahe olmur. Hamin sozlarin sonundalo samit [k] kimi talaffiiz olunur: idrak- [idrak ], tahrik- [ tt~brik] va s. Bela sozlara saitla ba~lanan ~okilyi qo~ulduqda soz kokiindaki samit [k] kimi talaffiiz olunur.

12 Azarbaycan dili

Masalan: ~arik+i - [~ariktl Bu qayda hemin sozler soz birla~melarinin ve miirakkab sozlerin bir-

inci terafi k.imi i~landikda de eynila ozi.inii gostarir. Masalan: arik agact-[ariy agact), do~akuzu -[dii~ayuzii], azik-uziik-[aziy-uzilx'] vas.

Deyili# ila yazrlt~l farq/anan soz/ar ela sozlar saythr ki, onlarda barf tarkibi ila sas tarkibi arasmda farq olsun. Bu hal iki ~akilda ozi.inii gostara bilar: 1. Sozda harfv~ saslarin saymda ferq olur. Masalan: ma~- [ma:J]-

4 harf, 3 sas; biinovra [biino:ra]- 7 h11rf, 6 sas;faaliyyat [fa:liy;,t]-9 h11rf, 7 s11s ve s. (Bu hala sasdii~umii deyilir). Ve ya eksina: ai/11 [ayila]- 4 h11rf, 5 sas; m11l§at- [m;,yi§at]- 6 h11rf, 7 SIIS ve s. (Bu hala da sasarhmt deyilir).

2. Sozda bir (va ya bir neya) harf adi qaydada ifada etdiyi sasdan farqli olan sosi bildirir. Masalan: 1'de" harfi adaten [d] sasini ifade edir: dad11- [dada]. Lakin buses soz sonunda [t] kimi de talaffiiz olunur: qanad- [qanat], armud- [armut] va s. (bel

Az;~rbaycan dili 13

Soz ortasmda ii9 samit yan~t gelarsa, adatan, birinci ve ikinci samit evvelinci saite, ii9iinciisii sonrakt saite qo~ulur. Masalan: dinc-lik, qend-dan, ganc-lar, iist-da va s.

Bazan iki sait arasmda galen ii9 samitdan birincisi evvelinci saite, ikinci ve ii9iinciisii isa sonrakt saita qo~ulmu~ halda hecalamr. Mesa len: kon-kret, ok-tyabr, a-pos-trof va s.

Sozlarin daxilinda yan~t gal an 4 samitdan ikisi avvalinci saitla, ikisi isa sonrakt saitla qovu~ur. Masalan: eks-press, trans-kripsiya, abs-trakt vas.

Dilimizda hecanm qurulu~unu tasvir etmak ii9iin V va C i~arelarindan istifada olunur. V latmca sait (vokal) soziiniin, C isa sam it (consonant) soziiniin ilk harflaridir. Mesa len: Araz Kurslart soz bir-le~masinin heca qurul~u beladir: VCVC CVCCCVCV

Soziin satirdan satra ke~irilmasi

Soziin satirdan satra ke9irilmasi, bir qayda olaraq, soziin hecalan-masma asaslantr. Sozlar yeni satra ancaq biitov hecalarla ke9irilir. Lakin sozii satirdan satra ke((irarkan bir harfdan ibaret olan hecant satrin sonunda saxlamaq ve ya yeni satra ke9irmak olmaz (a-lim, tebi-i).

Qo~asamitli sozlar satirden satra ke9irilarkan samitlerden biri evval-ki satirda saxlanthr, digari yeni satra ke9irilir. Masalan: sek - kiz, doq-quz, al-Ii, qas-sab va s.

Sozii hecalara aymb satirdan satra ke{:irmakda kok va ~akil9inin rolu yoxdur.

Reqamla yazdan saylara aid ~akilyilari reqemdan aymb yeni setre ke9irmak olmaz: Mesalan: 2006 II -c1, l 0 II -cu, 4 II -a, 2 II -de va s.

Raqemla yazllan miqdar saymm yamndakt ixtisart va ya faiz alama-tini yeni satra kefirm

14 Azarbaycan dili

soziin yalmz bir saitdan ibarat olan iki hecasma qo~ub yeni satra kefir-mak olmaz. Hamt;:inin ik.inci soziin birca saitdan ibarat olan ilk hecastm birinci soziin son samitina qo~ub vahid heca ~aklinde setrin sonunda saxlamaq olmaz. Her bir soz sada soz k.imi hecalara boliinmeli va setirden satra ket;:irilmalidir. Masalan: de-ve-da-ba-m, al-iiz-yu-yan ve s.

Fonem

Soziin manastm deyi~an ses fonem adlamr. Masalen, tala- dala, zaman-saman, dag-sag, fag-bag-tag, kal-kol, dad-dar, yar-qar.

Dilimizda dil vahidlari miistaqil va qeyri-miistaqil olmaqla iki yera boliiniir. Miistaqil dil vahidlari (soz, ciimla) dilin formala~masmda apanct rol oynaytr. Qeyri-miistaqil dil vahidleri isa soz va ya ciimlanin (miistaqil dil vahidlarinin) formala~mast vasitasi kimi ~1x1~ edir. Fonem bela bir qeyri-miistaqil dil vahidlarindan biridir.

Vurgu

Azarbaycan dilinda vurgunun iit;: novii vardrr: heca vur~su, mantiqi vurgu (soz vurgusu), heyacanh vurgu.

Sozda hecalardan birinin o birina nisbatan daha quvvatla deyilmasi heca vurgusu adlamr.

Dzarina vur~ dii~en heca vurgulu hcca adlamr. Dilimizdaki sozlarin t;:oxunda vurgu son hecadakt sait sasin iizarina dii~iir. Masalan: Azt~rbayca n, azad/1 q, istiqlaliyytl t va s.

Bu prinsip (vurgunun son hecaya dii~masi) bir t;:ox almma sozlarda pozulur: atlas, ka mera, mettl fora, fild sof, Ia kin va s.

Bayaq, di1nan, blldir, nfya, neca, sanki, ancaq vas. kimi asl Azarbaycan sozlarinda, elace de yoxaltma daracasinda olan sifatlerda: (gii'mgoy, sapsan, qllpquru va s.) vurgunun ilk hecanm iizarina dii~masi istisnad1r.

Bazi sozlarda vurgunun yerini dayi~masi ila mana da farqlanir. Masalan: all n (isim) - a lrn (fel), gi1/dur (fift~kdir) - guldi1 r (fel), dimdl k (isim)- dl mdik (sift~t) vas.

Sozda vurgunun yerini miiayyan etmak ii~iin sozii hecaya aYir-

Az11rbaycan dili 15

madan vurgunu avval birinci hecanm, sonra ikinci, daha sonra isa ii9iincii hecarun iizarinda demak laztmdtr. Masalan: q;lranfil, qar;lnfil, qaranfll. Aydmdtr ki, bu sozda vurgu sonuncu hecanm iizarina dii~iir.

Qeyd: Yuxanda qeyd olundugu kimi, dilimizdaki bazi sozlarda uzun talajjiiz olunan saitlar vard1r. Masalan: Adil, Sabir, /aqeyd, hakim, memar, mana, ~ola va s. Bu sozlarin ham1smda vurgu sonuncu hecaya diqar. Demali, saitin uzun tala./fiiz olunmas1 he9 da o demak deyil ki, hamin heca vurgulu olmalldlr.

Nadir hallarda isa uzun saitli heca i/a vurgulu heca ust-usta du~ur. Masalan: so'nra- [so:ra], b'azi- [ba:zz1. b;/zan- [ba:zan] vas.

Cumladaki sozlard;m birinin digarina nisbatan quvvatli tala.fjUzuna mantiqi vurgu (siiz vurgusu) deyilir.

Masalan: Giinel saninla dam~acaq. Saninla Gunel dam~acaq. Giinel saninla dantiacaq.

1/iss va hayacanlan ifada etmak ufun cum/ada va ya abzasda soziin, yaxud ifadanin qeyri-adi ~aki/da talaffuz olunmasma hayacan/1 vurgu deyilir.

Mesal an: - He, dedi, ibi~i oldiiriibler. Dedim ola bilmez. Goziine bela goriiniib.

Durub ikimiz de getdik. - Yena divarlann dibiyla ... yene siiriine-siiriina. Galib gordiik ibi~ ela

yerindoce uzamb, gozlari de a91q. Yena yaxma qoymadtlar bizi. Dedim, ay insafszzlar, nanasidi, qoy kefib u~agm goziinu baglasm. K.ima deyirsen... (R. Semandar)

intonasiya

Nitqin ahangi (sasin yiiksalmasi ve ya alyalmast), ritmi (vurgulu ve ya vurgusuz hecanm nisbati, elaqasi), nitqin tempi va ya siirati (miiayyan vaxt erzinde siiretla ve ya yava~-yava~ telaff'Uzti), intensivliyi (nafasalmanm giiclanmasi va ya zaiflamasi), mentiqi vurgusu, tembri kimi hadisalerin macmusundan ibarat olan miirekkab dil hadisesi intonasiya adlamr.

intonasiya modalhq bildirir, ciimla iizvlarinin diizgiin qrupla~dmlmasmt tamin edir, sada va miirak.kab ciimlalarin, habela tabelilik va tabesizlik alaqalarinin ~artlandirilmosina xidmot edir. Bunlardan alava,

16 Azt~rbaycan dill

intonasiya mantiqi vurgunun, ara sozlarin miiayyanle~dirilmasina imkan yaradrr.

intonasiya esasan sintaktik manalann ifadasina xidmat gostarir. Ciimlanin hissaleri arastnda miixtalif sintaktik miinasibatleri eks etdirir ve bununla elaqedar sadalama, qar~tla~dtrma, aydmla~dtrma ve s. bildiran intonasiyalar farqlendirilir.

intonasiya dam~anm meqsadi, istak va arzulan ila alaqadar oldugun-dan modalhq bildirir. Onun vasitasila malumat verma, sual ve emr intonasiyalan farqlendirilir.

Xitablann, ara soz ve ara ciimlelerin intonasiyast da ferqlanir.

Orfoqrafiya va orfoepiya

Sozlarin diizgiin deyili' qaydalanm orfoepiya, diizgiin yazlhf qay-dalanm isa orfoqrafiya oyrenir.

Orfoepiya liigatinda sozlarin diizgiin tala.f.!Uz ~akillari, orfoqrafiya liigatinda is a diizgiin yazll~ forma/an verilir.

Orfoqrafiya qaydalan

1. 0 saitli ahnma sozlar a va ya o ila deyilmesinden asth olma-yaraq, o ila yazthr: kompyuter, avtomat, bio/ogiya, velosiped, ensiklope-diya, kollektiv, kombinat, laborant, obyekt, poeziya, poema, por;talyon, problem, professor, solist, motor, polkovnik.

2. 0 saitli ahnma sozlar u ila de yazthr: Aluminium, biilleten, biil-lur, biiro,jiiri.

3. Bu sozlar edabi taleffiizda oldugu kimi iki heca ile yazthr: heyif, meyil, ~eir, asir, qabir, qadir, eyib, sabir, satir, nasil,fasil, ~akil, zehin.

4. Birinci hecasmdakt samiti hem n, hem de mile deyilen sozlar 11 ila yazthr: anbar, qanbar, zanbil, giinbaz, siinbiil, ~anba.

Kombinat, kombayn, kombt1, pambrq, hambal sozlari istisnadu. 5. 8slinda sonu qo~a samitla bitan iki va ya fi:OX hecah bu sozler bir

samitle yazthr: ekspres, kilovat, kiloqram, konqres, metal, miihiim, pros-es, sarhad, hiisnxat.

6. Sonu -iy, -skiy ila qurtaran abnma isimlarin sonundalo y yazr/mJT: ssenari, planetari, profilaktori, sanatori.

Az11rbaycan dili 17

7. asli h samitli ahnma sozlar h ile yazthr: hotel, lzimn, hektar, hege-mon, hidrogen, hospital.

8. asli q samitli ahnma sozlar inca saitli hecalarda g ita yaztilr: genezis, general, gigiyena, gimnastika, gitara.

9. Kimyavi element adlan aslina uygun olaraq yazthr: kalium, maqnezium, natrium.

10. Rus dilinda tarkibinda ~ olan iimumi isimlar s ila yazthr: lisey, dosent, sex, konsert, sement, sirk. (Vitse sozii istisnadtr)

11. -m,4 sua! adatl da, da -dan ayn yazdtr: San da mi razzsan? 12. -vari ~akil~isi bir ciir yazdtr: iiziikvari, qalxanvari, buynuzvari.

Fonetik tablil

Fonetik tahlil linqvistik tahlilin novlarindan biridir. Fonnastna gore yazth va ~ifahi, keyfiyyatlorina gore tam va natamam olur.

Natamam fonetik tahlil fonetikamn her hanst bir movzusundan, tam fonetik tahlil isa fonetika bahsi biitovliikda ke~irildikdan sonra apanhr. Masalon, saitlar va onlann novlori tadris olunub qurtardtqdan sonra fonetik cahatdan natamam tahlil apartla bilar. Bu zaman ancaq saitlar ve onlarm novlari tahlila calb edilir.

Soziin tam fonetik tahlili isa a~a&Jdakt kimi apanhr: l. Sozi'in sas va harftarldbi gostarilir. 2. Sait saslar novlarina gora t

18

[u] - qahn, qapah, dodaqlanan saitdir; [a]- qalm, atytq, dodaqlanmayan saitdir; [s]- kar samitdir, cingiltili qaqthgt {z] samitidir; [d]- cingiltili samitdir, kar qa~thgt [t) samitidir;

Ar.arbaycan dili

Sozi.in hecalan: us-ta, vurgusu ikinci hecanm iizerine dii~iir. 3. Miiayyan - [me:yyon], 7 harf, 6 sasdan ibaratdir.

[o]- inco, al(tq, dodaqlanmayan saitdir; [m]- cingiltili samitdir, kar qar~thgt yoxdur; [y]- cingiltili samitdir, kar qa~thgt [x'] samitidir; [n]- cingiltili samitdir, kar qa~dtgt yoxdur. Soziin hccalan: mii-ay-yan, vurgusu sonuncu hecanm iizarine dii~iir.

Qeyd: Fonetik tahlil aparanda yamlmamaq ii~iin soziin talaffiiz ~aklini yaztb, saslarin tahlilini onun uzarinda aparmaq lazrmdzr.

AtiJrbuycan di/i 19

LEKSiKA

Soziin leksik va qrammatik manas1

Dilin asas vahidlarindan biri sozdiir. Dildaki sozlarin hamtsl birlikda dilin leksikasmt (lugilt tilrkibim) to~kil edir. Leksika yunan soziidiir: lexikos - liigat, loqos - tolim demakdir.

Leksikam oyranan dilc;ilik bolmasi Jeksikologiya adlamr. Leksikologiyada sozlarin mahiyyoti, onlann formaca va mazmunca

amala gatirdiyi qmplar, sozlarin man~ayi va i~lanma dairasi oyranilir. Dilimizdaki sozlarin r;oxunun ham leksik, ham da qrammatik

monas1 vardtr. Sih.iin birba§a ifadil etdiyi milnaya onun leksik milnast deyilir.

Ba~qa sozla desak, soziin leksik manast onun mazmununu bildirmosi, her hanstbir anlayt~t ifada etmasidir. Mosolan: qillilm sozi.iniin leksik manast yazt oliltidir. Soziin leksik manasmt bir nec;a yolla izah etmak olar: I. Veril;m soz

zo Az.tJrbaycan dili m;must i~;~ onun macazi nramtst adlamr. Mocazi mna c;ox vaxt bonzot-mo vasitasila vo ya insanlara moxsus harakotlorin cans1z a~ayalara aid cdihnasi yolu ila yaramr. Mesal an: damir irada, da$ iirak, yum$aq soz va S. S07. birJa~malarindaki birinci taraflar - d;mtir, da~ VO yum$Uq SOZlari b;mzatma yolu ila yaranmt~dtr. Kulak yatdt, Tabiat giiliir, Tabiat oyamr, Giina~· gizl;mdi va s. ciimlolarindaki xabarlar isa insana aid horokatin canstz :J~ya uzorina koc;i.irulmosi yolu ila ortaya c;txmt~ macazi manah sozlordir.

Takmanah va ~oxmanah sozlar

Yalmz bir lcksik manaSI olan sozlara takmanah sozlar deyilir. Masalen: danizri, sakkiz, yara$tqlt, yadtrganraq, s•itrfln va s. kimi sozlar bir leksik manada i~lanan taknranall sozlardir.

Eyni leksik mana ila bagh bir ne~a yaxm manada i~lanan sozlara iso ~;oxmanah soztar deyilir. Coxmanah sozlar asas '!'ana ilo bagh alava m;,nalar da bildirir. Masalan: ayaq, ogtz, dil, bogaz, almaq, fakmak vas. sozlori cyni lek.sik mana ilo bagh bir ncc;a yaxtn manalarda da i~lanir:

Ayaq - u~agm ayagt, masamn ayagt, kandin ayagt va s. A~1z - qu~un agz1, qazanm agzt, baltamn agzt va s. Dil - insamn dili, alovun dili, qarmonun dili, trakmanin dili Bngaz - u~agm bogazt, bardagm bogazt, trokmanin bogazt vo s. Almaq - kitabt almaq, tarbiya almaq, xobar almaq vo s. Cakmak - ipi c;akmak, yol c;akmak, stxmtt c;akmak va s. Tutmaq - topu tutmaq, i.iz tutmaq, fikri tutmaq va s. Act - act darman, act xatira, act soz vo s. Ai&r- agtr yiik, agtr itki, agtr coza, agtr xasiyyot vo s. Coxmonah sozlardo soziin monalanndan biri asas, qalanlan ise

mocazi manada i~lodilir. Mosalon: adamm gozu birlo~mosindoki goz sozii htJqiqi monada, bulagm gozii birlo~mosinda iso bu soz macazi immada i~lanmi~dir. Yuxandakt niimunalorda do sozlarin birinci manalan (u~·agm ayag1, qu~un agzr va s.) haqiqi manada, sonrakt monalan isa mocazi manada i~lonmi~dir.

Azarbaycan dili 21

maq, dil, di~, dii~mak, atak, qa~, qol, kok, iiz, goz, yo/, yumaq, qara, yiingiil, soyuq, yiiksak, tutmaq, kasmak, yaymaq, getmak, salmaq vas.

22

Ay- yerin peyki: Ay goriindii. Ay- 30 giin: Bu giin aym be#dil-. Bal - qah ~itin madda: Bal tutan barmaq yalar.

Az

Azarbaycan dili 23

kimi sozlar omonim deyil, ~i.inki yazth~lan ferqlidir. Tarkibindaki bir harfa gore farqlanan bela sozlar paronim adlamr.

Yazlit~lan eyni olan, lakin vurgunun yerina gora farqlanon sozlar da omonim deyil. Mesal on: alma (isim)- fi lma (fel), akf n (isim)- ~kin (fel), dondurmfi (isim) - dondu'rma (fel), dimdlk (i:>im) - dl111dik (sifat) va s. Bu cur sozlarin yaztlt~lan eyni olsa da, tolofflizlari bir-birinden farqlanir. Bela sozlar omoqrafadlamr.

Teloffiizii va yazilt~t eyni, lakin kokleri (va ya ba~langtc fonnalan) farqli olan sozlar de omonim deyil. Masalan: "9sgar t;o.xlu yara almt.$dt ·· va "Soziimii yara t;atdzr" ciimlalarindaki "yara" sozlari koklarina gom forqlanir. Birinci ciimlodaki "yara" sozi.i ba~langtc formadadtr. ikinci ciimladaki ~'yara" soziini.in koki.i isa "yar" ismidir. ("a" qrammatik ~okilyidir).

Qrammatik ~akilyilarin komayi ile aralarmda bu ci.ir ox~arhq yaradan sozlar omoform adlamr.

Mehriban (§axs adz) - mehriban, t;it;ak- Cit;;;k (~ilXs ad1), yaqut -Yaqut (~axs adz) kimi tareflerindan biri xiisusi isim olan sozlor mrwnim-lik yt~ratmtr. Bela ki, bu vaxt mana-mafhum farqi meydana 9IXmtr, anlayt~ dayi~nlir.Bundan ba~qa, nara, ayan, bazan tipli sozlar da o11umim say1lm1r. Ciinki n

24 Az~rbaycan dili

Meselan: urak- konul- qalb, boyuk- iri- yeka, odlamaq- a/Jldrr-maq - yandtrmaq va s. Sinonimler yaxm manalan bildirsalar da, onlann i~lanmasinde inca mana farqlari vard1r. Mesalan: qalrn va svc sinonim-larini nte$a ism ina qo~maqla i~latmak miimkiin oldugu halda (qalm me$a, stx me~·a), bu sozlordan yalntz birincisini kitab ismina aid etmak olar: qalrn kitab.

Sinonimlari ta~kil eden sozler eyni 11itq lrissasin;, aid olur. -bi, -stt; -Ia, -srt sinonim $aki/r;:ilari ila yaranan sozlar da sinonim

deyil. Mesalan: bivafa - vafaszz; lamakan - makanszz Badii adabiyyatda hilr hanst bir deyimin tasir giiciinii, badiiliyini

arttrmaq ii~iin sinonim sozlerdan istifade olunur. Sinonimlor dilin zenginliyini va ifada qiidratini gostaren alamotlardan biri saytltr.

Antonimlar

Bir-birina zidd, ;~ks olan mana/art bildir;,n sozl

Azarbaycan dili 25

2. ixtisas sih.lari (termin/;~r)

Dialekt sozlari

Yalmz ayrt..ayn bolga va kandl

Z6 Azarbaycan dili

rast galirik. Qeyd: Dilda i~l:man kobud ifadalar, nalayiq sozlar vulqar sozlar

adlamr. Masalan: $araftiz, binamus, damdamaki, valadiizzina; sarsaq, gorbagor olmaq, gabarm

Azarbaycan dili 27

(ikigozlii heyba - torba), batman (yaki vahidi), agac (taxm. 6,5 km.), bmfxuda (kandin b~~ISI), abbasr (pul vahidi), baqqal (arzaq mallan satan diikan~t) vo s.

Klassik adobi asarlarda i~Janan va haztrda unudulan kohnalmi~ Sozlara isa arxaizmfiiY deyilir.

Mosalan: "Kitabi-Dada Qorqud" dastanmda, Q. BUrhanoddin va i.Nasimi ~eirlarinda ~tenon ayttmaq (demak, soylamak), tamq (~ahid), sayru (:xesta), guz (paytz), us (agtl), ;mm (sag, salamat), t~sruk (sarxo~). a/tun (qtztl), damu va ya tamu (cahannam), urmaq (cannot), iin (sas), n

28 At.i1rbaycan dili

5. Vurgusu son hecaya dii,mayan sozlarin ~oxu (bayaq, bildir, diint~n, neca, tziy;,, ancaq, yalmz, sanki kimi as/ Azarbaycan sozl;,ri istisnadzr).

6. Sozda ahang qanununun pozulmas1. Masalan: a#q, maktub, vafa, ticarat va s. (iltq, i~rq, inam vas. asl Azarbaycan sozlari istisnadtr).

7. Takhecah sozlarin sonunda eyni samitlarin i~lanmasi. Masalan: h;,l/, sirr, xatt, hiss, hazz,fann, tibb, hadd, q

Atarbaycan dili 29

Bela sozlar, ~sason, Avropa milnfll/i almma sozlardir. Dilimiza fars dilindan ke~an sozlarin aksariyyati poetik ifadelar va

sozlardir. Maselen: giil, bulbiU, bahar, payzz, dilbar va s. Rus dilindan kc~mi~ sozlar: samovar, paraxod, zavod, vedra va s. Latm dilindan ke~an sozlar: direktor, respublika, konstitusiya va s. Alman dilindan ke~mi~ sozlar: veksel, kurort, qalstuk, iayba va s. lngilis dilindan keyon sozlor: klub, mitinq, trolleybus, keks, futbol,

basketbol, rels va s. Abnma sozlerin bir yOXunun dilimizda qa~Ibgl vardlr. Lakin bu,

nitqde ahoma sozlardan qaymaga asas vermir. Ahnma soz]ardan elmi, qisman da, badii va publisistik iislublarda termin kimi istifada etmak mumkiindiir. Lakin dam~1qda, mai~at iislubunda onlardan istifada olun-masma ehtiyac yoxdur.

Ahnma sozlorin bir yoxu nitqimizi zanginlefdirir, onu daqiq va ifadali edir. Lakin onlardan yerli-yersiz istifada etmak dili korlamaga getirib ytxar1r.

Dilimizdaki Avropa men~eli ahnma sozlarin bir yOXU ba,qa dillerda de i~lanir. Bela sozlera beynalmil~l sozlar deyilir.

Mosalen: respuhlika,prezident, demokratiya,futbol vas. Dilimiza miixtalif dillardan soz keydiyi kimi, b~qa dillara de

Azerbaycan sozleri daxil olmu~dur. Meselan, fars dilinde i~lanan ordu, bag, horan, bo~qab sozlari; rus dilinda i~lanon brpic (ruscada kirpif), karandaf, utii (utyuq), sand1q (sunduk) va s. sozlar l;lizirn dilimizdan keymi~dir.

Frazeoloji birla~malar

Dilda iki ciir soz birla~mesi movcuddur: sarbast soz birla§mesi ve sabit soz birla~mosi. Sabit soz birla§malorino frazeoloji birla,molar (frazeoloji vahidlar ve ya frazeologizmlor) do deyilir.

Biitovliikda bir /eksik man am bildiran soz hirlaflttalarina frazeoloji hirlt~fmal

30 Azarbaycan dili

birla~malordir.

Belo birlo$molerin terkib hissalori olan sozlar oz hoqiqi monasmdan uzaqla~1r va burovliikd:J dimi:Jnin bir iizvii olttr. Meselen: $agirdlar diqqmla miiallimr~ qulaq as~rd•lar ci.imlesindeki frazeoloji birla$me n;, edirdilfJr? suahna cavab verir, demali, ci.imlanin xebaridir.

Frazeoloji birla~m:Jiar di/da haz1r $::Jkilda olur. Onlann ~oxunu bir sozlo avaz etmak olur. Mosalen: iir::Jyina xa/ diqm::Jk - ~iibhahmmak, qulaq asmaq- dinlamak, agzma su aiJb oturmaq- susmaq.

Frazeoloji birla$mOLerde esas ve asth teref olmur. Frazeoloji birla~malor omonimlfk, sinonimlik va tmtonimlik

xususiyyatlarina malik otur. Frazeoloji onwnimliya aid niimuneler: can vermak, iiz vermak, iirayi

yanmaq, i$a dii.pnak, ba~a vurmaq vas. Masalen: Ela bil yagl$ susuz tor-paqlara can verdi. - Diiyii§qii yaralanaraq meydanda can verdi; Susuzluqdan iirayi yanrr. - Ananm qocaya iirayi yamr; 8wallar da bad-b;,xt hadis;,lar uz verirmi$.- Oz verirsan, astar istayir.

Frazeoloji sinonimlik dedikda cyni va ya yaxm manalan bildiren frazeoloji birlo~malar nazorda tutulur. Mosalon: qulaq asmaq - qulaq verm

AztJrbaycall di/i 31

Masalan: maktab+li, doniz+9i, vaman+lik vo s. Dilimizda soziin kokiindan avval galen ~akilvilar da vardtr: na-, bi-,

ba-, Ia-, a-, anti- va s. Masalan: namartl, nora/rat, naraz1, hixab

32 Azarbaycan dili

~ekil~ilarin iistunda 2 raqami yazthr (masalan: -far, -dul va s.) Dord cur yazllan ~akil~ilarin iistiinda isa 4 roqami yazdrr (masalan: -tn1, -dt vo s.). Bu cur yaztlan ~akil~ilarda qapah saitlarin dordii da i~tirak edir.

Leksik ~akib;ilar de ahang qanununa uygun olaraq iki va dord cur yazthr. Masalan: -fa1 (kitab+~a. daft

Az11rbaycan dili 33

Soziin ba$1angtc formas1

Soziin ba~lanltcformast qrammatik ~akilfidan qabaqkt leksik mana bildiran hissasidir.

Masalen: maktab-br'.,maktabli,-'d;;;,maktubla{;; vas.

Sozler liigatlarda ba~langtc formalannda verilir. isimlarin ba~langtc

formast qrammatik ,akih;:isiz ve adhq halda olan hissasidir. Masalan:

,yazr~~-r;;;a;;;,, ,bagr.;a,fla7Jd va s. Fellarin ba~langtc formast da eynila isimlarda oldugu kimi, qrammatik

~akil~Viya qadarki hissasidir. Masalan: ,yazdm(!Ji. ,ba.fla~ va s. Lugetlarda fellarin ba~langtc formast masdar ~eklinde verilir. Masalan:

yazdmnaq, i#amakva s.

Sozlarin qurulu~ca novU. hanst nitq hissasine aid olmast onlarm ba~langtc

formasma gore miiayyan edilir. Ba~langtc formast soziin a~agt hissesinda

qoyulan L-....J i~resi ile gosterilir.

Dilimizde bezi leksik ~akilyiler qrammatik ~akilyiden sonra gala hiler. Mesalen: -gil xala+m+gil, -dakt1 ev+imiz+daki, -kt4 siz+in+ki

Bu zaman ba~langlC forma leksik ~ekilyi de daxil olmaqla gotiiriilecek.

Soziin quru1U$C8 novlari

Dilimizdaki sozler qurulu~una gore iiy nove boliiniir: sada, diizaltma va murakkab.

Yalmz bir kokdan (va ya kok va qrammatik takil,:idan) ibarat olan sozlar sada soz/ar adlamr.

Masalan: ev (evlar, evda), u~aq (u~aqlarda, ~aqlanmrz), §agird (~agirdda, §agirdin) vas.

Leksik fOkil~ilarin komayi ila yaranan sozlar duzaltma soz/ar adlamr. Diizeltma sozlar kok ve leksik ~akilfidan ibarat olur. Meselen: i~fi (i~+fi), enli (en+li), b~la (ba~la), baxr§ (bax+r§) vas.

Murakkab sozlar iki (bazan da ii~) kokdan (sozdan) ibarat olur. Masalan: qlzzlgij/ (qzzrl, gijl), goygoz (goy, goz), tozsoran (toz, soran), aliizyuyan (al, iiz, yuyan) va s.

34 Azarbayca11 dili

Sozun tarkibina gora tahlilina aid numunalar

Azarbaycatr dili 35

36 Az~rbaycan dill

SOZ YARADICILI{a

Soz yaradtcthgt dilc;iliyin xiisusi bir bolmesidir. Bu bOlmada sozlarin yaranma iisullan oyrenilir. Dilimizde soz yaradtctbgmm iki esas iisulu var: 1. Leksik ~aki/filarin kOmayi ile yeni - diizaltma sozlarin yaranmast.

Masalan: su+fU, su+lu, su+la; giil+0J, giil+/Uk, giil+dan ve s. Leksik ~akilc;ilarin komeyi ila diizaltma sozlarin yaranmast qaydast morfo/oji iisu/ adlamr.

2. iki miistaqil leksik manah soziin birla§masi ila yeni - miirakkab soz/arin y;rranmast. Maselan: ayaq va qab = ayaqqabz, uca va boy = ucaboy, Q$ va suzan = a$siizan ve s. Sozlarin bu c\ir yaranma qaydast isa sintaktik iisul adlanrr.

Eynikoklii sozlar

Eyni bir kokdan duzalan soz/ar eynikoklu sozlar adlamr. Masalan: OVfU - ovlaq - ovla(maq); duzlu - duzsuz - duzlaq -

duzla(maq); lcaskin- kasik- kasici va s. Eynikoklii sozlar, niimunalardan goriindiiyii kimi, ham eyni bir nitq

hissasina, ham da miixtalif nitq hissalarina aid ola bilir. Masalan: giil ismindan diizalmi§ gii/r;ii- giil/iik- giildan eynikoklii sozlarinin hamtSl isimdir. Ot ismindan diizalmi§ otlaq - otlu - otla(maq) - otar(maq) sozlarinin isa birincisi isim, ikincisi sifat, iic;iincii va dordiinciisii feldir.

Eynikoklu so·z/ar yalmz diizaltma so·z[ar saytlzr. Masalan, yazdzm, yazzr, yazlzq, yazz, yazzr;z, yazzr;llzq sozlarindan yalmz son iir; duzaltma soz eynikoklii soz saythr.

Azarbaycan dili 37

ak- ale+ in, akin+~i, akinci+lik; qoru+q, qoruq+~u, qoruq~u+luq ve s.

Bazi diizaltma siizlarin talaffiizii

1. Sonu iki samitla (ya her ikisi cingiltili samitla, ya da birincisi kar, ikincisi cingiltili samitla) bitan bezi takhecah sozlara samitla ba~layan lcksik (va ya qrammatik) ~akilyi qo~ulduqda iiy samitin yana~1 galmasi talaffiizii yatinla~dirir. Buna gore hemin sozlarin kokundaki samitlarin arasma talafftizda bir sait sas arttnhr. Meselen: harb- harh+ri [harbi~i], iizv- iizv+liik- [iizviililx '], rahm - rahm+dil [rahimdil], iizr- iizr+siiz [U.zursiiz], hokm- hokm+dar [hokiimdar], ziilm- ziilm+kar [ziiliimkar], sehr- sehr+li [sehirri], qasb- qash+kar [qasbikar], makr- makr+li [makim1 ve s. Bu ciir sozlar ahoma sozlardir.

2. Sonu iki kar samitla bitan sozlara isa samitle ba~lanan her hanst bir ~akilyi qo~ulduqda kokdaki samitlardan ikincisi talaffiiz olunmur. Masalan: dost- dost+luq [doslux], neft- neft+ri [nef~i], sarbast-sarbast+lik [sarbaslix '], iist- iist+da [iisda J, xo~baxt- xo~baxt+lar [xo~baxlar], giiza~t- giiza§t+siz (giiza~siz] va s. Bu ciir sozlar da, asasan, ahoma sozlardir.

Miirakkob siizlor

fki (bazan da daha fOX) soziin bir[a§masi i/a yaranan yeni mana/1 sozlar miirakbb sozlar adlamr.

Murakkab sozlar bir neya yolla yaramr: 1. iki miixtalif m

38 Atilrbaycan dili

asta-asta, qa{:a-qm;a va s. Miirakkab sozlar iiv ciir yazthr: biti~ik, defJSia va ayn iki miixtalif manah soziin birla~masindan diizalan va vurgusu ikinci

soziin iizerina dii~an miirakkab sozlar bit4ik yazthr (bax: l-ei bandda verilmi~ miirekkeb sozlara). iki soziin birla~masindan diizalen va macaz.i manada i~lanan miirakkab sozlar de biti#k yazthr: iiziiyola, suyu~irin, qaradinmaz, gozucu, dilucu ve s. Yuxanda 2, 3, 4-cii bandlerda verilmi~ miirakkeb sozlar isa defisla yazthr. Birinci hissasi qeyri, t~ks, killli, eks, vitse, kontr, ober, super sozlarinden ibarat olan miirakkab sozlar ve taraflarindan biri (hazen de her ikisi) aynhqda i~lenmayan sozlardan diizelan miirakkab sozlar de defisla yazthr:

Masalan: qeyri-daqiq, aks-inqilab, kiilli-ixtiyar, eks-prezident, vitse-spiker, kontr-admiral, ober-leytenant, super-market, {:or-fop, az-maz, azik-iiziik, kala-kotiir, hal/am-qallam, hataran-pataran, uzun-uzadz, bazak-diizakva s.

Miir11kkab fellar va miirakkab saylar ayn yazthr: qabul olmaq, karnak etmak, razz qalmaq, sakit olmaq; on be$, saksan be$inci, bir {:OX ve s.

Az;~rbaycan dili 39

MORFOLOGiYA

Dil~iliyin asas bolmalarindan biri olan qrammatikada sozlarin formaca dayi~masi va ciimlada birla~masi qaydalarJ oyranilir. Qrammatika iki hissaya boltinlir:

I. Morfologiya 2. Sintaksis Morfo/ogiya (yunanca morfos - forma v~ loqos - elm, talim

sozl~rind~n t~~kil olunub) sozun formalarml oyranir. Morfologiyarun asas movzusu nitq hissalaridir. Morfologiyada sozlar nitq hissalari kimi oyranilir, onlann qurulu~u va dayi~ma qaydalan ara~dmhr.

Sintaksis (yunan soziidiir; tartib, birla~ma demakdir) soz bir-la~m;~/arini va cumlalari oyranir.

NiTQ HissaLaRi

Sozlar iimumi qrammatik manalanna gora miiayyan qruplara boliiniir. Masalan: ev, kitab, daftar, qalam, t;anta, maktab va s. sozlari a~yamn admz bildirdiyi iiciin isim adlanan nitq hissasinda qrupla~tr. Hemin a~yalarm alam~tini bildiran hiindiir, maraqil, qalm, goy, qara, boyiik va s. sozlari isa sifat adlanan ba~qa bir nitq hissasinda birla~irler. Elace de har~k~t bildiran sozlardan morfologiyada fel kimi; h~r~btin t~rzini, yerini, zamamm bildiran sozlardan isa z~rfkimi bahs olunur.

Dilimizdaki nitq hissalari asas alamatlarina gora iki nova boliiniir: ;,sas nitq hissalari, komakri nitq hissa/;~ri.

8sas nitq hissalarinin iki asas saciyyevi xiisusiyyeti var: I. Miistaqilleksik mana da$zyaraq, ~$yam, alamati, miqdan, harakati va

s. bildirir. 2. Ciiml~ iizvii vazif~sinda i#anir.

Komekryi nitq hissalarinda ise bu xiisusiyyatler yoxdur. Onlar yalmz qrammatik m;~na da~tytr.

40

NiTQ HissaLaRl

as As NITQ HlSS8L8RI

Azarbaycan dili

Azarbaycan dili 41

iSiM

lsim iimumi qrammatik manasma gora aJyalarrn, canlt va canstz varltqlann adlartm bildirir. Kim?, na? (bazan da hara?) suallanndan birina cavab olur. Meselan: miiallim, ~agird, rqaq va s. isimlari kim? sualma; at, qrq, agac, da~ ve s. isimlari na? sualma; Bala, Tabriz, Ganca va s. isimlari ise hara? suabna cavab olur.

Qrammatikada a,ya dedikda biitiin isimlar nazarde tutulur. Masalan: insan, ata, vicdan, qiirur, pi~ik, dov~an, divar, Ganca va s.

ismin asas saciyyevi xiisusiyyatlari tak va cam olmast, mansubiyyata gora day4masi va hal/anmas1dtr.

Konkret va miicarrad isimlar

Qrammatikada e~ya dedikda biitiin varhqlar ( canh, canstz, konkret va miicarrad menah, toplu isimlar) nazerda tutulur. Masalan: insan, ata, hayat, kagtz, qtztlgiil, pancara, ciica, divar va s. kimi sozlar qram-matikada aJya (isim) saythr.

Varhqlar iki ciirdiir: gozla goriina bilan va goriina bilmayan. Bu baxtmdan isimler iki nove boliiniir: konkret isimlar, miiarrad isimlar.

Konkret isimlar - gozla goriina bilan, ella tamast miimkiin olan, bir sozla, maddi varhqlartn, a~yalann adlandtr. Masalan: ~i~ak, qoyun, insan, me~a. hava, kiilak va s.

Mucarrad isimlar isa gozla goriina bilmayan, ella tamast miimkiin olmayan, xeyalda, tasavviirda canlandmlan e~yalarm adlandtr. Mesalan: arzu, xayal, yuxu, maqsad va s.

Konkret isimlarin yaranma tarixi daha qadimdir. insanlar ilk olaraq gordiiklari a~yaya ad vermi~lar. Miicarred isimler isa dilin sonrala inki~af marhalalarinda mantiqin, tafa.kkiiri.in inki~afi sayasinda adlandmlmt~dtr.

ismin qurulu~ca novlari

isimlar qurulu~ca sadtl, duza/tma va mu.rakkab olur. Sada isimlar yalmz kokdt~n va ya kok va qrammatik Jaki/filardan

ibarat olur: Masalan: kitab, su, $agirdlar, maktabimizdrJ va s.

42 Az11rbaycan dili

Duz;,Jtm;~ isiml;~r soz koklorino leksik ~;~ki/fililr artmnaqla yaramr. Dilimizin liigot tarkibindaki sozlarin boyiik bir hissasini isimlar ta~kil edir. Dilimizin isimlarla zanginla~masinda isim diizaldan ~akilrrilorin rolu boyiikdiir. Diizaltma isimlar, asasan, isimlarin ozlarindan va fel-lardan diizalir. Bu hax1mdan diizaltma isimlar iki qrupa boliinfu: isimdan duz;~lanlar va feldan duzalanl;~r,

isimdan duzalan isimlar

A~agu:l.ala leksik ~akil

Azarbaycan dUi 43

korpa-ciyaz va s. -iyyat2 - adab-iyyat, kaif-iyyat, ba$ar-iyyat,faal-iyyat va s. -i, -vi - Nax~zvan-i, Ganca-vi, Lankaran-i va s. Az mehsuldar olan -kar, -xana, -zada, -dar, -§iinas, -gar ~ekilyileri

de isimlere qo~ularaq diizeltme isimler diizeldir: sanat-kar, kitab-xana, $ah-zada, Hasan-zada, hesab-dar, hiiquq-#inas, mis-gar vas.

-lut ~akil~isi qo~uldugu soziin son samitinden asth olaraq, [-d~]. [-n~]. [-nxt] ~aklinda talaffiiz olunur. Masalen: qtthx- [qttdtx], geni~lik - [geni~dix'], sarinlik- [sarinnix'], darhq- [damx] vas.

Fcldan diizalan isimlar

-·~· (-~) ~akilyisi fel koklarina qo~ularaq, hal-vaziyyatla, harakatla bagh isimlar diizaldir. bax-z~, anla-yz~, qa~-Z$, gal-i~, diizal-i$, gostar-i§, dur-u$, vur-u§, gfil-ii§, doy-ii$, don-ii§, tam-$, yeri-§, yiirii-§ va s.

-aq2 (-q, -k) ~akilyisi ile miixtalifmenah isimler diizelir: yat-aq, qa~ aq, dara-q, sma-q, daya-q, yama-q, ista-k, ala-k, baza-k, do$a-k ve s.

-ma2 ~akilyisi ila da fel koklarindan miixtalif manah isimlar diizelir: vur-ma, qovur-ma, dol-ma, qo$-ma, ~ak-ma, bol-ma, do$a-ma va s.

-q14 (-q1,- ki,- qu,- kii) ~ekilyisi sonu kar samitle biten fel koklarina qo~ularaq, a~ya bildiran va miicarrod manah isimlar diizaldir: as-qz, sap-ki, bit-ki, set;-ki, it-ki, i~-ki, pus-qu, siirt-kii va s. Yuxartdakt ~ekilyinin ba~qa variant1 olan -g14 (-g., -gi, -!u, -gii) ~ekilyisi ise sonu cingiltili samitla bitan fel koklarina qo~ularaq, miixtalif manah isimlar diizaldir: 9al-gz, sev-gi, sil-gi, vur-gu, duy-gu, bOl-gU, hOr-gU va s.

-tl4 ~akilyisi miixtalif manah isimlar diizaldir: qz$qzr-tz, qzzar-tz, t;zgzr-tz, goyar-ti, ciicar-ti, doyiin-tii, honkiir-tii, goriin-tii va s.

-mtl4 ~akilyisinin komayi ila miixtalif manah isimler diizalir: qaz-mtz, yag-zntz, tik-inti, {:Ok-iintii, szz-zntz, qzr-zntz, szx-zntz va s.

A~agtdakt $akil~Yilar da az miqdarda fel koklarine qo~ularaq, isim diizaldir:

-14: yaz-1, sanc-1, yek-i, qorx-u, olt;:-ii va s. -•m•: yay-tm, gey-im, de-yim, set;:-im, biy-im, qur-um, 01-iim ve s. -m•: ax-m, sap-in, ak-in, biy-in va s. -1q4: bacar-tq, sarma~-1q, CIZ-tq, biJ-ik, bur-uq, Ort-frk, qoru-q VB S.

44 Az,arbaycan dili

-acaq1 : yan-acaq, dayan-acaq, ~ap-acaq, sil-acek va s. -iac, -gac: say-gac, siiz-gac va s. -1c1•: al-tct, dinla-yici, secy-ici, sat-tct, bagla-ytct, sii.r-iicii va s. -ca: dii~iin-ca, aylan-ce va s. -ar: a~-ar, c;:ap-ar, kes-ar, day-ar va s. -maq1: ~ax-maq va s. -ga: siipii.r-ga, bol-ge, don-ga va s. -c: qazan-c, giivan-c, tlxa-c, sevin-c va s.

Miirakkab isimlar

Mii.rakkab isimlar a~agtdakt bir ne~a yolla yaramr: 1. lki (bazan da iir;) miixtalif manal1 soziin birla~masi yolu ila. Bu

yolla yaranan miirakkab isimlar bir vurgu alnnda deyilir va bit4ik yazthr. Masalan: baramaqurdu, sacayaq, ballqqulagt, yerkiikii, kaklikotu, suiti, aliizyuyan, a~siizan, yetarsay, soyad va s. Bela miirakkab isimlarda, adatan, vurgu ikinci soziin iizarina dii~iir (yuxandakt nfununalarda oldugu kimi). Lakin bu tipli bazi miirakkab isimlarda vurgu birinci soziin iizarina dii~iir. Masalan: Agdam, Mara/go/, qmlgiil va s.

Biti~ik yaztlan miirakkab isimlari qurulu~una gore bir ne~e qrupa ayumaq olar: a) lki sada soziin birla~masi ila yaranan miirakkob isimlar: ii9bucaq,

qaratoyuq, yanmada, sankoynak, qaraqu~. Nuray, Elxan ve s. b) Bir sad;,, bir diizaltm;, soziln bir/;,~mt~si il;, yaranan mii.rakkab isim-

lar: do§akiizii, diinyagiirii~ii. qanunauygunluq, uzuyu~aqlzq, qanun-vericilik, kortabiilik, aynser;kilik, (:anlibel, alibayli va s.

c) M;msubiyyat ~akil~ili soziin i~tirakl ila yaranan miirakkab isimlar. Bela miirakkeb isimlarda, bir qayda olaraq, mansubiyyat ~akilrrisi ikinci tarefda i~lanir: me§abayi, r;obanyastzgz, ayaqqabz, quzuqulagz, davaqu§u, dagker;isi, Hasanoglu, Azaroglu, Koroglu va s.

d) Birinci tt~rafi isim, ikinci tarafi feli sifat ~aklinda olan miirakkab isimlar: yelqovan, tozsoran, agacdalan, giin11baxan va s. 2. Yaxm Vtl ya ales m

Azt~rbaycan dili 45

toyuq-cuca, ev-e#k, dost-dii$man, gedi~-gali~, a/z~-veri~ ve s. 3. Tarkibindeki sozlardan biri aynl1qda i§hnmayan va hev bir

mana bildirmayan soziin ba~qa bir sozla qo~a i~lanmasi yolu ila: ~or-~op, kol-kos, U$aq-mrqaq, mer-meyva, kagzz-kuguz, damir-diimiir vas.

Bu ciir miirekkab isimlar da defiSia yazthr. 4. Ha, a biti~diricilarinin i~tirak etdiyi eyni fel koklarinin takran ile:

galhagal, vurhavur, qa~aqa~, basabas ve s. Qeyd: Aga, bay, xamm, ~ah kimi sozlar miirakkab ismin tarkib

hissasi olduqda biti~ik yazthr: Agarasul, olibay, Giilxamm, Gii/~ah va s. Bu sozler miirakkab adlarda leqab, titul bildirarek sozlarden sonra

galdikda ayn (kivik harfla) yaz!ltr: Abbasqulu aga Balaxanov, Qaszm bay Zaldr, Mahsati xamm vas.

$eyx, seyid, ~ah, sultan sozlari riitba, titul bildirib sozlerdan avval galdikda boyiik harfla yazthr: $eyx Mahmud $abiistari, Seyid ozim $ir-vani, $ah bmayzl Xatayi, Sultan Siileyman va s.

Miirakkab adlar

lnsanlarm ad va soyadlarz, ad va ata ad/an, ad va taxalliislari; yiiksak dovlat vazifalari, faxri adlar, nazirlik, komita, birlik, camiyyat, qurum, siyasi partiya, idara va la$kilatlarm, bayramlarm, miikafatlarm adlan, elaca de, cograji adlar miirekkab adlardtr.

Miirakkab adlar soz birla~malari ~aklinda olur va hami~a ayr1 yazl11r.

Masalan: Xaqan Zeynallz, Farid Hasanoglu, Samad Vurgun, Minga~evir ~ahari, Araz ~ayz, Qara daniz, $ah dagz, Goy go/, Xarici i~lar Nazirliyi, Bir/;J$mi$ Millat/ar Ta$kilatz, BaJa Dovlat Universiteti, Mil/i Mac/is vas.

Diivlilti

46 Azarbaycan dili

Respublikasznzn Ba~ Naziri, Azarbaycan Respublikasmm Milli Maclisinin Sadri, Naxr;zvan Muxtar Respublikasz, Talaba Qabulu iizra Dovlat Komissiyasz, Lankaran $ahar jcra Hakimiyyati, Culfa Rayon Tahsil $obasi, Milli Din;ali~ Giinii, Azarsu Sahmdar Camiyyati, Beynalxalq Qadmlar Giinii, Azarbaycan Respublikasmm Milli Qahramam va s.

Tarixi hadisa, tarixi dovr, siilala va bayram adlarmm, cografi ad/arm, taltiflarin tarkib hissalarinin isa yalmz ilk sozlarinin ba~ harjlt~ri boyiik harfla yazllu: Vatan miiharibasi, Yeddii/lik miihariba, Safavilar siilalasi, jyirmi yanvar, Novruz bayramz, Ramazan bayramz, Xazar danizi, $ahidlar xiyabam, "Azarbaycan Bayragz" ordeni, "jstiqlal" ordeni, "Araz" dargilari vas.

Xiisusi giin bildiran miirakkab adlann tarkibindaki miqdar saylan raqamla yaztlanda ondan sonrakt soz boyiik harfla yazthr: 31 Dekabr, 20 Yanvar, 28 May va s.

Miirakkab adlar miirakkab xiisusi isimlara banzasa de, onlardan farqlanir. Miirakkab xiisusi isimlar ayn-ayn sozlardan ibarat olur va bir vurgu altznda deyilir. Miirakkab adlar isa soz birla~malori ~aklinda olur va har bir sozun iiz vurgusu olur.

Miirakkab adlann bir ~oxu ixtisarlar ~aklinda de yaz1hr. Bu ixtisarlar ·talaffiizda ~ox vaxt aparmamaq va yaztda az yer tutmaq ii~iin apanhr. Masalan: Azarbaycan Respublikasz - AR, Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasr - AMEA, Birla~mi~ Millatlar Ta$kilatz - BMT, Bakz Dovlat Universiteti- BDU, Milli Maclis -MMva s.

ixtisarlara artmlan ~akil~ilar ixtisann ahangina uygun ~akilda yazthr. Masalan: BMT-nin, BDU-nun vas. Dilimizda acnabi dillardan haztr ~akilda ke~an va bizim dilda xiisusi

mana ifada etmayan miirakkab ixtisarlar da i~lanir. Masalan: NATO, OPEKva s.

Mur

Aurhaycun dili 47

Eynicinslt ;,~yalann ad/anna umumi isiml;,r deyilir. Masalan: insan, agac, ot, giU, r;ir;ak, da.y, qu.y, balzq, daftar, kitab, qalam va s.

Varltgt t

48 Atarbaycan dili

Tak va cam isimlar

isimlar kamiyyatca tak va cam olur. isimlar camda olarkan -lar ~okilryisini qabul edir: kitablar, insanlar, evlar, $agirdlar va s.

Qeyd: Bu §akil~i qo§uldugu soziin son samitindan as1l1 olaraq,farqli §akillarda (-rar], [-nar], [-dar] kimi talaffiiz o/unur: qatarlar- [qatar-rar], §aharlar - [$aharrar], qazlar - [qazdar], buludlar - [bulutdar], igidlar- [igitdar], oglanlar- [og/annar], akinlar- [akinnar] WH.

Dilimizda ela isimlar da var ki, onlann mazmununda ~oxluq, toplu-luq anlayt~J var. Bela isimlar toplu isimlar adlamr. Masalen: el, xalq, kiitla, camaat, qo§un, siirii, ilxt, dtJsta, partiya va s. Toplu isimlarin ryoxu (camaat va ahali sozlari istisnadrr) cam ~akilyisi qabul edir: xalqlar, el/ar, siiriilar va s. Toplu isimlarle elaqeda olan xabar takde i~lenir. Maselan: El yaylaga kii~iir. Xalq azadlzgma qovu§du ve s.

ismin mansubiyyata gore dayi~masi

Dilimizdaki isimlar a~yanm ~axse (kima va ya naye) mansub olmast-na gora dayi~ir. Bu dayi~ma mansubiyyet ~akilryilerinin komayi ila yaranrr. 8~yamn hanst ~axsa mansublugunu, aid oldugunu bildiran ~akilyilar mansubiyyat ~akilr;:ilari adlamr. Mansubiyyat ~akilryilari a~yanm I, II va III ~axslera mansub oldugunu bildirir. Bunu a~agtdakJ cadvalde aydm gormak olar:

Tek Cam $exslar

$ekil~ilar va niimunalar Sakilyilar va nfununalar

-m, -·m·; ata+m, utu+m, -mtz, -tmtz4; ata+mtz, iitii+miiz, I ~axs bag+tm, ev+im, top+um, bag+tmtz, ev+imiz, top+umuz,

iiziim+iim ilziim +iimiiz

II ~axs -n, -m•; ata+n, iitii+n, -mz, -m•z•; ata+mz, iitii+niiz, bag+m, ev+in, top+un, bag+mtz, ev+iniz, top+unuz, iiziim+iin iizi.im+ilniiz

III ~axs -••, -s••; ata+s1, iitil+si.i, -1\ -St4 ; ata+sl, utii+sii, bag+t, ev+i, top+u, bag+t, ev+i, top+u, uziim+ii iiziim+ii

Azarbaycan dili 49

I ve II ~axslara aid mansubiyyat ~akil'rilerini qebul eden isimler a~yanm yalmz insana mansublugunu bildirir. Meselen: M;mim arzum, sevincim; sanin arzun, sevincin; bizim arzumuz, sevincimiz; sizin arzunuz, sevinciniz ve s.

III ~axsa aid bu ~ekil~ini qabul eden isim ise e~yamn ham insana, ham de ba~qa e~yalara (ister canh, istersa de canstz olsun)"mansublugunu bildirir. Masalen: Onun bag1, qolt§unun bagz, maktabin bag1; On/arm qapzsz, qon~unun qaplSI, evin qapzsz va s.

III -1axsin taki va caminin qabul etdiyi mansubiyyat -1akil~ilar eynidir. Mansubiyyat ~ekil~ili isimler oziindan avvel galen va yiyalik halda

i~lanan evazliklarla (I va II ~axslarde ), elaca de isimlarle (III ~axsda) bagh olur ve birlikda cuml;,nin bir iizvii olur.

Mansubiyyat ~akil~ili isimlardan qabaq ~ox vaxt yiyelik halda i~lanen avazlik va ya isimlar ytgcamhq xatirina buraxthr. Mesa len: A tam kanddadir. Kitabm mandadir. Evi uzaqdad~r va s. Lakin bela isimlarin avveline avezlik (va ya isim) arttrmaq olar. Mesalan: Manim atam kand-dadir. Sanin kitabm mandadir. Onun (alinin, qo11-1unun, muallimin) evi uzaqdad1r vas.

Bazi altnma sozlarin mansubiyyata gora dayi~masi

Dilimizde saitle biten bir ne~a ahnma soziin qebul etdiyi mensub-iyyat ~ekilyilarinin avvalinde y samiti i~lanir. Masalen: tale-yim, tale-yin, ta/e-yimiz, tale-yi (talelari). Movqe, man~a, manafe, manba sozlerinin de mensubiyyata gore dayi~masi beladir. Saitla biten ba~qa sozlar isa cedvalda gosterildiyi kimi, -m, -n, -st4, -mrz4, -sr' ~ekilyilerini qobul edir. Masalan: aila-m, aila-n, aila-si, ai/;~-niz, aihrsi (aila-lar-i) va s.

Milli men~eli su va na sozlerini mansubiyyata gore dayi~direrkan de ahnma sozlarda oldugu kimi y biti~dirici samitinden istifade olunur. Masolon: su-yum, su-yunuz, na-yim, n;~-yin va s.

ismin ~axsa gora dayi~masi

isimlar ~axsa gore da dayi~ir. isimlarin ~axsa gore dayi~arak qabul etdiyi ~aki!l;:iler f:IXS (xabarlik) f

50

I ~oxsin toki -am1, cami -tq4

11 ~axsin taki -san\ cami -stntZ4

III ~axsin taki -dt,.., comi -dt,.., +Jar Mesal en:

M;m insan+am (~agird+am). Biz insan+tq ($agird+ik).

Azarbaycan dili

S;m insan+san ($agird+san). Siz insan+smzz ($agird+siniz). 0, insan+dtr($agird+dir). Onlar insan+dzr+lar (§agird+dir+lar).

Saitta biton isimlarda I ~axsa aid ~oxs ~akil~ilerinin (takda ve cam de) avvaline y biti~dirici samiti artmbr. Mesal an: Man ballq~z-yam. Biz danizqi-yik va s.

$axs ~aki19ilerinin inkan dilimizda deyil soziiniin komayi ila diizalir. isimlarda ham monsubiyyat ~akil~ilari, ham de ~axs ~akil~ilari ~axs

lo baglt olsalar da, onlar bir-birindan tamamila farqlanirlar. Mansubiyyat ~akil~ilari, qeyd olundugu kimi, mansublugu (aidliyi) bildirir: $axs ~akil~ilari ise xabarlik anlayi~IDt ifade edir. Buna gore de hemin ~akil9ilar xobarlik ~okil~ilari kimi de tammr.

Qeyd: V

Az

52 Azarbaycan dili

Miinyyanlik hildiran yiyt~lik hal bt~z;m aynltqda i~lt~nir va bu zaman cumlonin :xabari olur. Mosalan: Qalam Anartndtr. Kitab mt~ktabindir vo s. Qeyri-miii7J'Ytl11/ik bildirt~n yiyalik hal isa aynlrqda 4lanmaz.

Qeyd: Samiti

Azarboycon dili 53

Mtiayyanlik bildiran tasirlik hal kimi?, nayl! (bazan da haram?) suallanndan birina cavab verir. Bu nov tasirlik halda i~lanan isimlar -z• (-nt) ~akilryisini qabul edir. Masalan: Tural-z (Sona-m) (:pgzr - kimi? Q;~/cnn-i (duyma-ni) gotiirdum- nayi? vas.

Qeyri-muflyyflnlik bildiran tosirlik hal isa ~akilr;isiz i~lanir va na? suahna cavab olur. Masalan: Aysel kitab (na?) oxuyur. Ana corab (na?) toxuyur. Quzu su (na?) i9ir. ve s. Qeyri-mu;~yyfln tilsirlik ha/11 soz/ar hamip xabarin yonmda galir.

Tasirlik hahn bu novii fonnaca adhq halda ni1? sualma cavab olan isimlara ox~asa da, qrammatik manaca onlardan tamamile ferqlanir: 1. Qeyri-mtiayyenlik bildiran tasirlik hall miiayyanlik bildiran tasirlik

hal ~aklindo i~lotmak olar. Masalan: 0, alma (a/mam) yeyir. Bagban ot (otu) bi9ir vas.

2. Qeyri-mueyyanlik bildiran tesirlik halda olan ismi ciimlada xab;win yamndan uzaqla$dzrdzqda hemin isim miiayy;m/ik bildirir. Meselan: Nurlan dostuna mt~ktub yazzr. Nur/an maktubu dostuna yazzr.

3. Qeyri-mtiayyanlik bildiran tasirlik halda olan ismin ovvalina o, bu i~ara avazliklarindan birini art1rd1qda hemin isim yena da tasirlik hahn ~akilr;isini qabul edir. Masalan: Giilnur q11/am aldL. GzUnur bu q;~/11mi aldz.

4. Qeyri-miieyyanlik bildiran tasirlik hal da miiayyenlik bildiran tasir-lik hal kimi yalmz ti1sirli fe//ar/a bagh olur. Bunu yuxandak1 niimunalarda aydm gormok olar. Adhq halda olan va na? suahna cavab veren isim isa aksar hallarda tasirsiz fcllorlo vo ya ismi xobor-larle bagh olur. Masalan: Kitab yera di'i~du. Kitab bilik manbayidir. Kitab maraqlzdzr va s.

5. Qeyri-miiayyanlik bildiran tasirlik halda olan isimlar ctimlada yalmz xabarin yanmda #lanir. Nuray goy ranta gotiirmii~dii. Qeyd 1: Samit/a bitan isimlarin tasirlik ha/znm $akih;isi -1' i/a lll pxs

takin mansubiyyat ~a/dlr;isi -14 omonimdir. Masalan: Kitahz oxu. Onun kitabz evdadir. Qa/i1mi gotiirdiim. U$agm qalami smdz va s. Bunlan farqlandinnek iiryiin ilk novbada manaya fikir vennak laztmdtr. Formaca ox~·ar o/an bela isimlardan birincisi (tasirlik halda olan isim) nayi? sua/i-na, ikincisi (mansubiyyat $akilr;ili isim is

54 Aurbaycan dili

fayt (na?) soyudu. Demali, tasir/ik hal p/dlfi/i isim hami~a cum/ada tamamlzq, formaca ox~ar olan mansubiyyat ~aki/fili isim isa mubtt~da olur. lkinci farq isa yuxanda qeyd olundugu kimi, tasirlik halda alan isimlarin yalmz tt1sir/i fellt1rlt1 bagll olmaszdzr.

Qeyd 2: Tasirlik halzn ~akil~isi -t ham da isim diiza/d;m -z4 leksik ~akil~isi ila omonimdir. Masalan: sanc-z, yaz-z, fiJk·i, olf·U va s.

Tt1sirlik haltn h;~r iki niiviind;~ olan isimlilr ciimlildil yalnzz vasitasiz tamaml'q olur.

Yerlik hal

a~ya va ya harakatin yerini bildirir. ismin ycrlik bah kimdil?, nildt1'!, harada? suallanndan b1rina cavab olur va -da1 ~akil¥isi ila duzalir. Masalan: Giinayda, A.pe/da (ldmda?), ldtabda, daftarda (nada?), bagda, hayatda (harada?) vas. Kimdil?, nadt1? suahna cavab veran isim ciimlada vasit;~li tamamlzq, harada? suahna cavab olan isim isa zt1rjlik olur.

Bu haldak1 sozlar xabarlik ~okilr;isi qabul edarak kimdildir? nildt1dir? haradadzr? suallanna cavab verdikda isa ciimlanin ismi xab;,ri olur.

Az;~rbaycan dili 55

Kimdan?, nadan? sualma cavab vcran isim ciimlado vasitali tamam-llq, haradan? sualma cavab olan isim isa zarjlik olur.

Bu haldakt sozlar xabarlik ~okil~isi qobul edorak kimd

56 Az11rbaycan dili

4. Tak va ya cam o/masr 5. Mansubiyyat $akilt;isi (agar varsa) va hair 6. Cumlade~ki vaziftJsi Niimuna: Aygiin bag9ada anasma k0m11k edir. Aygiin - kim? sulama cavab olur. Ba~lang1c formadadtr. Qurul~ca

miirakkabdir: ay va gun isimlarindan yarambdlr. Xiisusi isimdir. Takdadir. Adhq haldadrr. Ciimlada miibtadadrr.

Bag9ada - harada? suahna cavab olur. Ba~lang1c formast: bag~a. Qurul~ca diizaltmadir: bag-f;a. Omumi isimdir. Takdadir. Yerlik hal-dadrr. Ciimlado zarflikdir.

Atasma - kima? suahna cavab olur. Ba~lang1c formas1: ata. Qurulu~ca sadadir. Umumi isimdir. Takdadir. lli ~axs takin mensubiyyat ~akil~tisini qebul etmi~dir: atas1. Yonliik haldadlr: ata-sz-na. Ciimlede tamamhqdtr.

Atarbaycan dili 57

SiFaT

Sifilt a"amn illamilt va keyjiyyatini bildira11 asas nitq hissasidir. Sifat neca? na ciir? hans1? suallanndan birina cavab olur. Sifatler daha ~OX a~yanm iJ/amiltini, keyjiyy

58 Az11rbaycan dili

isimdan dfizalan sifatlar

Bu nov diizaltma sifatlar isimlara a~agtdala leksik ~akilc;:ilari arhr-maqla diizalir:

-It: maraq-11 (dars), tarbiya-li (qzz), su-lu (xorak), iitii-lii (corab) vas. -s1t: qaz-szz (su), maraq-slz (kitab), ot-suz (yer), giic-siiz (u~aq) vas. -clf4: zarafat-ctl (oglan), i~-cil (adam), sohbat-cil (qon~u), qohum-cul

(ki#), oliim-ciil (yara) va s. -dak11: kitab-dakl (~akil), hayat-daki (agac) vas. -t: badam-r (goz), ~arkaz-i (papaq), armud-u (stakan), giimi.i$-ii (sa~)

va s. Sonu saitla bitan sozlarda bu ~akilci -y1 va -yi ~aklinda i~lanir: xunna-yr (sa~). qahva-yi (rang) vas.

-i (-vi): Yalntz arab va fars mon~ali sozlara qo~ulan bu ahnma ~akilt;:i ahang qanununa tabe olmur va bir ciir yazthr: tarix-i (hadisa), daxil-i (siyasat), daira-vi (masa), aila-vi (dostluq) va s.

-k1, -ki, -ku: qabaq-Ja (szra), fOXdan-kl (ahvalat), ax~am-Ja (sohbat), diinan-ki (kiilCJk), bildir-ki (hadisa) ve s. Misallardan goriinduyii kimi, bu ~akilyi, asasan, zerflardan sifat duzaldir.

-l•q•: ay-lzq (maa$), il-lik (plan), don-luq (parfa), i.iz-liik (dU$), material va s.

Bu ~akilt;:ilardan -It va -s1t antonim ~akilcilaridir: yag-il - yag-srz (at), duz-lu- duz-suz (xorak), agzl-lr- ag1l-szz (insan) vas.

-/1', -lrq•, -1• ~akilt;:ilari isa ham de isim di.izeltdiyi iit;:iin omonim ~akilt;:ilardir: Sultan-ll - isim, agll-Z, (~aq) - sifat; y~z-lzq - isim, qurban-lzq (qo~)- sifat; yaz-1- isim, palld-1 (rang)- sifat vas.

Qeyd: Sifat diizaldan -It ~akilfisi qo~uldugu soziin son samitindan asliz olaraq [-rr•], [-m'], [-dt] ~aklinda talafjiiz olunur. Masalan: qarh- [qam], dadlt- [dadd1], buludlu- [bulutdu], dovladi- [dii:/atdtl vas.

Feldan diizalan sifatlar

A~agtdakt leksik ~akilcilarin komayi ila fel koklarindan sifat diizalir: -agan (-ayan): qa~-agan (at), giil-ayan (~aq) vas. Agla-gan (korpa)

diizaltma sifati da bu ~akilt;:inin komayi ila diizalmi~dir. Burada fel koki.i saitla bitdiyi iit;:iin ~akilcidaki birinci sait sas dii~mii~diir.

Awrbaycan dili 59

-qan (-bn}: t;ah~-qan (~agird), dala~-qan (U$aq), silrii~-kan (yer), doyil§-kan (asgar) vas. Deyingan (qoca) diizaltma sifati da bu ~akil~inin komayi ila diizlami§dir. Bu sozda fel cingiltili samitla bitdiyi ii~iin ~akil~inin ilk samiti de kar yox, cintilili samitdir.

-gm• (-gin, -gun, -gun). Bu ~akil~i sonu cingiltili samitla bitan fel koklarina qo~ulur: dal-gm (baxz§), gar-gin (i§), az-gin (sifat), sol-gun (t;it;ak), yor-gun (adam), siiz-giin (baxz§), diiz-giin (cavab) vas.

-qm• (-kin, -qun, -kun): Yuxandakt §akil~inin variantt olan bu §akil~i sonu kar samitla bitan fel koklarina qo§ulur: sat-qm (adam), kas-kin (soz), CO§·qun (daniz), kiis-kiin (bax~), Ot-kiin (soz) YO S.

-1q4 (-q, -k); at;-zq (qapz), az-ik (pa/tar),yan-zq (t;orak), U{:·Uq (ev), sok-uk (divar), soyu-q (su), t;iirii-k (meyva), biiyii-k (u~aq) vas.

-td: qzr-lCl (tayyara), ket;-ici (xasta/ik), qur-UCU (a/lar), o/diir-iicii (giilii§).

-aq2 (-q, -k): qorx-aq (adam), iirk-ak (at), parla-q (sat;), titra-k (sas) vas.

-unc, -unc: qorx-unc (hadisa), giil-iinc (i.y) vas. -ma2 : hor-ma (corab), bur-ma (sat;), al-m-ma (soz) vas. Qeyd: Feldan sifat diizalden §akil~ilerdan -qm•, -gm\ -1¢ va -aq2

§akilryileri ile bezi isimlar de diizelir. Masalen: basqm, yangm, qzrgm, siirgiin, bacar-zq, bil-ik, yat-aq, tap.ytr-zq, sanc-aq va s. Bu §akilryilar omonim .yakilt;ilar saythr.

-kiln, -kin, -kiin §akilryilarinin ilk samiti talaffozda cingiltili talaj]iiz o!unur. Masalan: siirii§k

60 Az~rbaycan dili

soyuqqanlr (adam) ve s. Bela miirakkab sifetlerin birinci terafi felden diizelen sifet, ikinci tarafi ise isimdan diizelen sifat olur.

4. Biri mansubiyyat ~akilrisi qebul etmi~ soziin i~tirak1 ita: dili$irin (~aq),yaxasza~zq (koynak), dagiistii (park), olkalararasz (yar'§) ve s.

5. Sada va diizaltma sozlerin takran ila: yaltl-yQ.1tl (~amanlar), uzun-uzun (yo/lar), dadlt-dadlz (meyvalar), qalaq-qalaq (odun), ytgm-yzgm (dQ.1lar), boyiik-bOyuk (evlar) va s. Bela sifatler a~ayrun roxlugunu bildirir ve onlardan sonra galen isimlar daha ~ox camda i~lenir.

6. Biri (bezan de her ikisi) ayrtltqda 41anmayan sozlerin birla~mesi ile: uzun-uzadz (siihbat), kala-kiitiir (yol), azik-iiziik (dasmal), ayri-iiyrii (yol), qarma-qar~zq (yuxu) vas.

7. Y axtn va ya eks manah diizaltma sifatlarin birla~masi ila: gii.lli.i-~i~akli (hayat), dc#lz-kasakli (yol), irili-xzrdalz (dQ.1lar), elmi-kiitlavi (jur-nal) vas.

ilk dord qayda iizra diizalen miirekkeb sifatler biti#k, qalan qaydalar iizre diizalenler isa defzsla yazllrr.

Sifatin miiqayisa deracalari

Sifeti ba~qa nitq bissalerindan farq~ndiran esas elametlarden biri de onun daraca bildirmasidir. Miixtelif a~yalardak1 eyni bir elamet ba~qalanndan az va ya ~ox deracada farqlenir. Moselan: ~irin bal va Jirin qarpzz, san limon va sarr alma birla~melarindaki a~yalann key-fiyyet ve elamati - ~irinliyi ve sanhgt eyni daraceda deyil. Bu baxundan sifetin miiqayisa dareceleri vardrr.

a~yamn alamati iir; derecada ola biler: normal, normadan az, nor-madan ~ox. Bu xususiyyate gore sifatin ii~ daracasi var:

1. Adi dart~ca; 2. Azaltma daract~si; 3.

Az;~rbaycan dili 61

olmasa, azaltma va ~oxaltma daracalarini miiayyan eda bilmarik. Demali, sifatin azaltma ve ~oxaltma daracalari adi dareca asasmda yaramr va miiayyan cdilir.

Azaltma daracasi

8lamotin adi haldan az oldugunu bildirir. Azaltma daracasi iki iisul-la diizalir:

I. . Morfoloji iisulla. Adi daracada olan sifetlera a~ag1dak1 ~akil~ileri artmnaqla:

·1mt1f: ag-mttzl, boz-umtul, goy-umtiil, sarz-mtzl va s. -1mtraq (-mtraq): ag-zmtraq, sarz-mtraq vas. -sov (-1msov, -iimsov): uzun-sov, ag-zmsov, goy-iimsov vas. -1m: san-~m, qara-~m va s. -raq, -rak: ya;qz-raq. 2. Sintaktik iisulla. Adi darecada olan sifatlerin evvaline aftq

sihiinii art1rmaqla. Bu sozdan sonra defis i~arasi qoyulur: af;lq-qzrmzzz, apq-sarz vas.

Bazi sifatlorin avvalinda i~Janan az, ala, tahar sozlari da azaltma daracasi mazmununu bildirir: az #rin, ala-yanmf;zq, goytahar vas.

Coxaltma daracasi

aJamatin ~i haldan fOX oldugunu bildirir. Coxaltma daracasi da azaltma darecasi kimi iki iisulla duzalir:

1 I . Morofoloji iisulla. Coxaltma daracasinda olan sifatlar bu iisulla ik.i qayda ila diizalir: a) Adi daracada olan sifatlarin sonuna -ca2 adatmm ~akil~ile~mi~ for-

masmi arttrmaqla: xzrda-ca (balzq), korpa-ca (xiyar) vas. b) Sifatin ilk hecasmm son samitinin m, p, r, s samitlarindan biri ila

evaz olunmast va sifatin takrar ona qo~ulmast ila: goy - gom+ goy == gomgoy, qzrmzzz - qzp+qzrmzzz = qzpqzrmzzz va s. Sifatin ilk hecast saitla bitarsa, bu samitlardan biri hemin hecaya qo~ulur: ya~zl- yqm+ya~zl = yamya~1l, san - sap+sarz = sapsan, tamiz- tar+tCJmiz = ta_rtamiz, mavi- mas+mavi =masmavi vas.

62 Azarbaycan dili

Ag sozi.i isa ~oxaltma daracasinda agappaq ~aklinda i~lanir. 2. Sintaktik iisulla. Adi daracada olan sifatlarin avvalina ;m, lap,

Az

64 Azarbaycan dili

SAY

8~yanrn miqdarmt V

Azarbaycan dili 65

Miqdar saylan ozii da iic; nova boliiniir: 1. Miiayyan miqdar saylarz; 2. Qeyri-miiayyan miqdar saylarz; 3. Kasr saylarz.

Miiayyan miqdar saylar1

Miiayyan miqdar saylan a~yamn konkret miqdartm bildirir va nefa?, na qad11r? suallanna cavab verir. Mesalan: be§, on, yiiz, otLtz ii(:, yiiz on va s. Dilimizda qurulu~ca sad11 olan miiayyan miqdar saylan comi 23-diir: bir, iki, Uf, dord, be§, altz, yeddi, s11kkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, q1rx, 111/i, a/tnu§, yetmi§, s11ks;m, doxsan, yiiz, min, milyon, milyard, tri~ lyon. Bu sozlordan yalmz sonuncu uru a/mma sozdiir, qalanlan asl Azarbaycan-tiirk sozlaridir. Stra saylan va miirakkeb miiayyen miqdar saylan bu 23 saym asasmda yarantr.

Miiayyen miqdar saylanndan sonra galen isimlar yalmz takda i§lenir. Maselan: on be§ §agird, be§ kitab va s. Bu isimlari camda i§latmek (be§ kitablar §aklinda) qrammatik c;~hatdan s;~hvdir. Sifatlardan sonra galen isimlar isa cam §akilr;:isi qabul edir. mesalen: maraqll kitablar, folt§qan §agirdlar, yeni binalar va s.

Miiayyan miqdar saylan ila isimlar arasmda r;:ox vaxt numerativ sozlar i§lanir. Hemin sozlar qagtdaktlardtr:

NiJfar - insan bildiran isimlarla i§Janir: iki nafar §agird, on nafar talaba ve s.

Ba~ - asasan, heyvan bildiran isimlarla i§lenir: on ba§ okiiz, yiiz ba§ qoyun, iki ba§ kefi ve s. (Dant§tq zamant ba¥ sozii aila iizvlari iir;:iin da i§landikda leksik norma pozulur: iki ba§ aila iizvii).

8dad, dana - canstz a§ya bildiran isimlarla i§lenir: bq dana nar, iki adad q;,/am va s.

Cut, dast- qo§ahq bildirmak iir;:iin isimlarin avvalinde i§lanir: bir ciit ayaqqabz, iki d;~st pal tar (kostyum) ve s.

Goz, tik;~, parfa, dasti1, top, metr, litr, ton, damc1 va s. numerativ sozlari de miieyyan miqdar saylan ile isimlar arasmda i§lenir: uf goz otaq, bir tika qand, bir part;a t;orak, iki d;,sta giil, bir top fit ve s.

Miqdar saylan ila ismin arasmda i§lenan bezi numerativ sozlar

66 Azarbaycan dili

komiyyat farqi amola gatiro bilir. Masalan: iki ciit corab, bir dasta U$aq, bir q11caq kitab va s.

Qeyri-miiayyan miqdar saylan

Qeyri-muayyan miqdar saylan a~yanm daqiq olmayan miqdanm bildirir va na qadar? sualma cavab verir. Masalan: b~-alt1 (kitab), iir;-dord (u~aq) va s. Dilimizda an c;ox i$lanan qeyri-miiayyan miqdar saylan a~agJdakilardir: az, c;ox, xeyli, bir qadar, bir r;ox, bir az, bir szra, az-r;ox, t;oxlu, on/aria, yiizlarla, mini

Azarbaycan di/i 67

Stra saylan miiayyan miqdar saylarma -md ~akilt;:isini arttrmaqla diizalir: altmz~mcz, saksaninci, doqquzuncu, dordiincii.

Kokii saitle biten saylara qo~ulduqda bu ~akilt;:inin ilk saiti dii~iir: altmct, ikinci ve s.

flvval, axtr,jilan, son sozleri de -md ~akil~isi ila i~lendikda stra sayt mezmununu bildirir: avvalinci (szra), axzrmcz (dars}, sonuncu (zang), filanmcz (il} vo s.

Stra saylan bezan hansz? suahna da cavab olur. Mosalon: birinci (hansz?) martaba, axmncz (hansz?) carga, onuncu (hansz?) sinifva s.

Stra saylanndan sonra galen isimler hazen cam 15akilfisi qabul edo bilir. Mosalan: bqinci siniflar, 90-cz illar, onuncu s~ralar va s.

Stra saylan ba~qa saylara nisbatan daha t;:ox isimsiz i~/ana bilir (isim-la~ir}. Mosel on: Onuncu/ar iralidadirlar. Birincilara miikafat verdilar va s.

Srra saylan qurulu~ca sad;, olmur, ya duzaltm;~ (birinci, ikinci), ya da murakbb (on birinci, otuz ikinci) olur.

Stra saylan iit;: cur yazthr: 1. Sih;./

68 Azarbaycan dili

nransubiyyat ~akil~ilarini qabul edir, ismin suabna cavab olurve ciimleda nriibtada, tamamltq ve bazan da X#Jbar vazifasinde i~lenir: Maselan: Be§incilar (kim?) yart~da qalib galdilt~r. Be#arimd;m (nt~dt~n?) xo~um galir. Be~ (na?) ii9d;m (nadt~n?) t;oxdur. Galan onunculardtr (ldmdir?).

Bazi saylarm yazth~t va deyili~i

Dilimizdaki bezi saylann yaz1h~1 vo tolaffiizii farqlanir. Bu cur say-tar, asasen, ~ag1dak1lardtr: on bir [om bir], sakkiz- [sakgiz], doqquz-[dok'quz], altmq- [atml§], alii altr- [allaltz], saks#Jn- [saysan], [saksan), dord- [dortJ vas. Dord say1 -iincu ~aki19isini qabul etdikde ise kokdeki sonuncu samit sait sesdan evval galdiyi i.i9iin cingiltili talaffuz olunur: [diirduncii].

Saym cumlada rolu

Say cumlada an ~ox tayin olur. Yuxanda qeyd olundugu kimi, say isimla~dikda mubtada, tamaml1q, bezan de ismi xabar ola bilir.

Saym morfoloji tahlil qaydas1

Say a~ag1dakt qaydada morfoloji tehlil olunur: 1. Omumi qrammatik manasz, sualz; 2. Hansz isimla bagll olmasz; 3. Qurulu~ca novii; 4. Manaca novii; 5. Ciimlada rolu. Mesal en: Birinci sinif ~agirdi Gunay d#Jrslarindan bel qiymat a/tr. Birinci - a~yamn s1rasJm bildirir, nefancr? suahna cavab olur. Sinif

ismi ila baghd1r, qurulu~ca duzaltm#Jdir. Srra say1d1r, ciimlede tayindir. Be~ - a~yanm miqdanm bildirir, nefa? suahna cavab olur. Qiymat

ismi ila baghdrr, qurulu~ca sada olan muayyan miqdar saytdtr, ciimleda tayindir.

Aurbaycan dili 69

avazLiK

lsim, sift~t, say va ba$qa asas nitq hisst~larinin yerinda i§lamm sih;lt~ra avazlik deyilir.

Masalan: Akif alaq1 ~agirddir. 0, be#nci sinifda oxuyur. Sinjimizda alaql ~agirdl~r 9oxdur. Hamin ~agirdlar olimpiadada i#irak edacaklar. Giilay birinci sinifda oxuyur. Gii.lay nefilllci sinifda oxuyur? Miiallim tamkin/a dam~1rd1. Miiallim neca dan~1rd1? va s. Bu cumlalmdaki o, ht~min, nefilnci va neca avazliklari stra ila ismin, sifiltill, saym va Z

70 Azarbaycan dili

$axs avazliklari qurulu~ca yalmz sad;, olur. $axs avazliklari isim kimi lla/lamr: Man va biz avezlikleri hallandtqda yiyelik halda -in ~akilyisi avazine -im ~akilc;isini qabul edir. Miiqayisa edin: vatan ismi yiyalik halda vatan+in olur, man avazliyi isa eyni halda man+im olur. $axs avazliklori m

Az;~rbaycan dili 71

El;~, bel;~ i~ara avazliklari isa /ram sif;~tin, h;~m dtJ zazjin yerinda i~lanir. Masalan: Bel;~ (ela) dostdan kim inciyar. Ela oxu ki, man da e~idim.

Bu avazliklar sif;~tin yerinda i~landikda cumlada tayin, z;~rjin yerinda i~landikda isa z;~rjlik olur.

0 va bu avazliklari a~yam gostannak u~iln i~landikda ismm xiisusiyyatlarini da~1y1r. Bu halda onlar camlanir, hallamr va ciimlada mubtada, tamamhq va xabar olur. Masalan: Bu, (na?) u~agm kitabzdtr. Onu Namiqin dostundan alarsan. Bundan (kimdan?) mugayat o/. Tarifladiyim oglan budur (kimdir?).

El;~, he/

72 Azarbaycan dili

Tayini avazliklar

a~yam iimumi ~akilda tayin etmek iir;iin i~ladilir. Har, butiin,jilan, oz. iiziim, iiziin, iizii, ozumuz. oziiniiz, iizlari sozlarinden ibaretdir. Maselan: Har gozalin bir eybi olar. M;mim uqiin biitiin giillar goz

Aurbaycan dili 73

FEL

Fel qrammatik manasma giira harakat bildiron asas nitq hissasidir. Feller muxtalif ~akil va zamanlarda i~ladilan na etmak?, na etdi?, na edacak? ve s. suallarmdan birina cavab olur. Feller de isimlor kimi dilimizda ~oxluq ta~kil edir. Fellari ba~qa nitq hissalarindan farqlandiran digar qrammatik xiisusiyyotlar bunlard1r: l. ~axsa va kamiyyata gore doyi~ir.

Masalan: Man yaz~ram. Biz yazznq. 0 galdi vas. 2. Tasdiq ve inkarda olur.

Masalan: yazmaq- yazmamaq, galmak- ga/mamak va s. 3. Zaman bildirir (ke~mi~. indiki, galacak).

Mesal an: yazdt, yaztr, yazacaq va s. 4. Tasirli va tasirsiz olur.

Masalan: yazmaq (nayi?), baxmaq (naya?) va s.

Felin lcksik manaca novlari

Fellarin leksik manaca a~agtdakt novlari var: 1. i~ bildiran feller: dogramaq, qazmaq, kasmak, bir;mak, tikmak va s. 2. Harakat bildiran fellar: qac;maq, oynamaq, qa/xmaq, enmak va s. 3. Nitq bildiran fcllar: dam~maq, dinlamak, pu;lldamaq va s. 4. Tafakkiir bildiran fcllar: xattrlamaq, dii#inmak, yada salmaq,jikriJ

getmak, duymaq, hiss etmak vas. 5. Hal-vaziyyat bildiran fellar: giilmak, sevinmak, agarmaq,

qtzarmaq, utanmaq vo s. Biitlin fcllorda /t htili.intit" sad;J, dii-:_,J/tmil v

74 Azarhaycan dili

Sada feller bir kokden ibarat olur. Masalan: yaz(mamz$am), oxu (du), gal(ir), qa~, get va s.

Diizaltma fellar

Sozdiizaldici (leksik) ~akilyilarin komayi ila diizelan feller diizaltma feller adlamr.

Diizaltme feller hanst nitq hissasindan diizalmasine gore iki qrupa boliiniir:

I Adlardan (isim, sifat, say ve s.) yaranan duzaltmi1 fellar. II Feldan duzalan duz11ltm;, [ell11r. Adlardan duzalan diizaltma fellar bu ~akilyilarin komayi ila diizalir: :./a2: ba~-la(maq), goz-la(mak), iti-la(mak), irali-la(mak) va s. -lan1: agt!-lan(maq), dil-lan(mak), tiik-lan(mak) ve s. -laf: dost-la$(maq), uzaq-la~(maq), bir-la$(mak) ve s. -aF (-1): sag-al(maq), ~ox-al(maq), qara-l(maq), diiz-al(mak) ve s. -ar: ot-ar(maq), ag-ar(maq), goy-ar(mak) ve s. -a2 : qan-a(maq), bo$-a(maq), al-a(mak) Niimunalardan goriindiiyii kimi, -aF va -ar ~akilyileri ita daha yox

sifatlardan fel diizelir. Feld

Az"rbaycan di/i 75

Miirakkab feller

Mi.irakkob fellar iki va daha art1q soziin birla$mosi ila a$ag1dak1 yol· larla yaramr:

1. 8ks ve ya yaxm manalz miisteqil fellarin birle~masi ila: atlb-tut(maq), kusiib-barz$(maq), oh;ub-bir;(mak), ~alt$lb-vuru$(maq) va s. Bela miirakkab fellar macazi monad a i~lanir va birinci teraf fi:OX vaxt -tb• ~akilc;:ili feli baglama $Oklinda olur. Lakin bazan birinci toraf feli bagla-ma ~okilcisiz do i$1onir: olr;dii-bit;di, deyir-giiliir, all

76 Az.arbaycan dili

Son iki niimunedan goriindiiyii kimi, qeyri..qtJti galactJk zamanda ii~iincii $

Az11rbaycan dili 77

(nayi?) - a/mmaq (haradan?), yazmaq (nyi?)-yazt~maq (harada?) va s.

Felin qrammatik mana novlari

Felin qrammatik m;ma novlari dam$an $t'IXSin (q gort~nin- subyek-tin) iizarinda ;~ goriilan a1ya ila (obyektla) qa'1Jitqlt miinasibatini bildirir. Burada subyektin malum olub-olmamast, i~in subyektin oz iizarinda goriilmasi va ya qar~Iltqh-birga ~akildo yerina yetirilmasi asas gotiiriilur. Bu baxtmdan felin a~agtdakt qrammatik mana novleri var: malum nov, qayzdt~ nov, qar~zltq-birgalik nov, icbar nov, machul nov.

Malum nov

Bu novda il goran malum olur. Malum noviin xiisusi ~akilfisi yox-dur. Malum nov fellarda i~ gorenin malum olmast on plandadtr. Malum

, novde olan feller ham tasirli, ham de tasirsiz olur. Masalan: U1agt (kimi?) ~agzr. Maktuhu (nayi?) yazdzm (tasirlz). Eva (haraya?) gedirsan. Kitaha (naya?) bax. Bagda (harada?) dinca/irik (tasirsiz) va s.

Qayidl~ nov

Bu novda de i~ goren malum olur, lakin i§ subyektin oz iizarinda goriiliir. Qaytdt~ nov feller, esasan, -11', -m• (-n) ~akil~ilari vasitasi ile diizolir. Masalan: Giil a~tl+d1. Duman ~ak+il+ir. U~aq yu+yun+ur. Arvad dara+ n+ zr va s.

Qaytdt~ nov feller tasirli fe/lardan diizalir, nsirsiz olur. Masalan: ~akmak (nayi?)- r;ak+il+mak (haraya?), Di#man geriyi1 ~akilir. doymak (nayi?)- doy+iin+mak (harada?). Sinamda qalbim doyuniir vas.

Tasirli fellardan diizalib t3sirli olaraq qalan geyinmak va soyunmaq fellari da qayld~ novdadir.

Qar~Iliq-birgalik nov

Bu nov fellar i$ va hankatin ya qar$1-iJtll'llYD, ya da hirga icrasrm hildirir. Qar~tltq-birgalik novda olan feller- 1(, (-$) ~akil~isi ila diizalir.

78 Azt~rbaycan dili

Masalan: Biz yaz+t$+tr+tq, giil+ii.$+iir+iik. Quzular mala+§+ir va s. Qar§tlrq bildiron feller osasan, t;,sirli fellordon diizelir va tasirsiz olur. Mosalen: Biz vur+u§+ur+uq. Qo{:lar doyt-ii~iir ve s. Birgalik bildiran feller isa, asasan, liJsirsiz fellardan diizalir va tasirsiz olaraq qahr. Masalan: U§aqlar giil+ii§+iir, agla+§+lr vas.

Qar§drq-birgalik nov/ii fe/lara banzayan yarr~maq, giUl1$11ti1k, barr$-maq, ~Uft$maq, all$11taq, qart$maq kimi sada jeJltJr mtJ/um novde1dir.

icbar nov

icbar nov felltJrda ~ va lri1r

Az

KO Azarbaycan dili

Masalen: M;m yaz-zm, gal-im, oxu-ywn, gor-iim va s. San yaz, gal, oxu, gar vo s. 0 yaz-sm, gal-sin, oxu-sun, gor-sun ve s. Biz yaz-aq, gal-ak, oxu-yaq, giir-ak ve s. Siz yaz-m, gal-in, oxu-yun, gor-iin va s. Onlar yaz-sm-lar, gal-sin-lar, oxu-sun-lar, gor-siin·lar

Felin amr ~akli mezmunca indiki, yaxud gt~lac;,k zamam bildirir.

Xabar ~akli

Felin xabt~r $akli i#n na zaman va kim tt~rafindan gorulduyunii bi/dirir.

Xahar $

Azarbaycan dili 81

indiki zaman

i~ va horaketin dam~tlan zaman ba~ verdiyini bildirir. Fel kokiina va ya felin ba~langtc formasma _,,.. ~ekil~tisini va ~axs ~akil~tilerini arttr-maqla diizalir: yaz-zr-am, yaz-tr-san, yaz-tr, yaz-rr-rq, yaz-tr-smiZ, yaz-zr-/ar, oxu-yur-am, oxu-yur-san, oxu-yur, oxu-yur-uq, oxu-yur-sunuz, oxu-yur-/ar va s.

Galacak zaman

i~ va harakatin dam~tlan zamandan sonra icra olunub-olunmaya-cagmi bildirir. Galacek zamanm iki novu var: Qi~ti gillacak zaman va qeyri-qati galacak zaman.

Qati gtJiacak zaman i~ va harakatin galacakda icra olunub-olunmay-acagmt qati ~akilda bildirir, -acarf ~ekil~tisi ila diizalir: al-acag-am, al-acaq-san, al-acaq-dtr, al-acag-zq, al-acaq-szmz, al-acaq-lar; ak-ac

82 Aurbaycan dili

Vacib ~akli

F elin vacib !pkli gi1laci1kdi1 icra edili1Ci1k eyin Zilruriliyini, vacibliyini bildirir, -mallz ~akil~isi ila diizalir: a/+ malt+ yam, a/+ malz+ san, al+maiL+yiq, al+malz+smzz, al+ma/z+dzr+/ar; gal+mali+yam, gal+mali+san, gal+mali+dir, gal+mali+yik, gal+mali+siniz, gal+mali+dir+lar vas.

Laz1m ~akli

Felin /azrm pkli gillact~kdtJ icra edilt~cilk eyin /aztm oldugunu bildirir, fcllara -as1z ~akil~isini arnrmaqla diizalir: at+as1+yam, at+as1+san, at+asz+dtr, at+asz+yzq, at+asz+smzz, at+asz+dzr+lar; ak+asi+yam, ak+

Az;,rbaycan dili 83

ham da biti,Jik yazthr: ahm,J idi- almt.ydt, galacak imi,J- galacakmi.y va s. idi, imi.y hissaciklari sonu saitla bitan fel ~akillerinda ayn yazthr: ka.y

ala idi, almalt imi.y, alast idi, a/sa imiJ va s. ~axs ~akil~ilari idi hissaciyi va ya omm ~akil~ila~mi~ fonnasmdan

(-dt4 ) sonra (alast idik; galacakdiniz), imiJ hissaciyi va ya onun ~akil~ila~mi~ formasmdan (-m1t) isa ham sonra, ham avval (gedasi imiJS

84 Azarbaycan dili

1. idi va inti!i hissacikleri isim, sifilt, say, CJVt~zlik va urjlt~rlt~ bir-likda ciimlenin ismi xt~bari olur. Masalan: !jagird inti$, (;al~qan idi, be!jinci idi, o idi, gee;, imi!j, ira/ida imi$ va s.

2. isa hissaciyi miisttJqil (bO$) ciimlada xabar emale gatire bilmir. Buna gore da o, ~axs ~ekilyilarindan sonra i~lanir. Masalan: hakimilmsa, yaX$1.mnsa, gecdirs~. irillidadirsa va s.

idi va imi~ hissaciklari istarfelhlril, istarsa da, ba~qa nitq hissalarina qo~ulduqda miiayyan bir i~, hadisa haqqmda sonradan verilan malumat1 bildirir. Masalan: galirdi, galmi$di, galirmi!j, galibmi$, usta idi, pis inti$, sonuncu idi, birinci imi!j, ira/ida idi, gerida imi!j vas.

ise1 hissaciyinin qo~uldugu biitiin nitq hissalari isa !jt~rt mazmununu bildirir. Masalan: galirsil, galmi!jsa, gt~larsa, miiallim isa, yax$l is;,, birincidirsa, iralidayamsa va s.

Bundan ba~qa, idi, imi!j, isil hissaciklari milsdilr Vii bilzi feli sifatlilril d~ artmla bilir. Masalon: Oxumaqdtrsa, gal;m idi, yQ!iamaq imi$ va s.

Felin tasriflanmayan formalan

Fetin tasriflenmayan formalan felin asas xiisusiyyatlarini (tt~sdiq vii inkarda i$l;mmak, tasirli va t11sirsiz olmaq, nov bildirmak va s.) da~tsalar da, felin tasriflanan formalanndan farqli olaraq, ~axsa va kamiyyata gore dayiljmir. Felin tasriflanmayen formalannm tasriflanan formalann-dan daha bir ft~rqi fell~ yana~t, ikinci bir nitq hiss~sinin dil xususiyy;~tltJrini da§tmastdrr. Masalan, masd

Azarhaycan dili 85

bildirir. Mesalan: yaz, yazd1m, yazmaltyam va s. kimi fel ~akilleri ila yazmaq masdari arasmda leksik mana baxtmmdan ela bir farq yoxdur. Bunlarm hamtst eyni harakati bildirir.

2. Masdar tasdiq va inkarda olur. Masalan: yazmaq- yazmamaq, galmak- g

86 Az;~rbaycan dili

5. isim kimi pxs (xt~bilrlik) §t~kilfisi (~dtr) q

Az11rhaycan dili 87

Feli sifat ~akilfilari da qrammatik pki/filardir.

Feli sifatin fela aid xiisusiyyatlari bunlardtr: 1. Zaman manasJ bildirir: ar;limi$ (gill) - kepni~ zaman, uran (qu~·)

- indiki zaman, yazzlacaq (asar)- galacak zaman. 2. Tasdiq va inkarda i~lanir: oxuyan (~agird)- oxumayan ($agird). 3. Tasirli va tasirsiz ola bilir: yazan (u.$aq)- t

88 Az.arbaycan dili

sitoti taszrsrz, yazan (u~aq) feli sifati isa tasirlidir. Feldan duzalan sifatlarda isa bu alamat yoxdur.

4. Feli sifatla feldan diizalan sifati ay1rmaq u~iin sih.u tarkibina duzgun ayrrmaq laz1mdu. Masalan: 1. kiikr

Azarbaycan di/i 89

etmi~dir. Buna gore de hemin feli sifetlar (balta vuran feli sifatindan ba~qa) cam va mansubiyyat ~akilfi:ilari qabul etmi~dir. isimla~mi~ feli sifat neca? na cur? suallanna dcyil, ismin sual/arma cavab olur va cum-lade tayin yox, miibtada vo tamamllq (bazan da xabar) olur. Qeyd olun-dugu kimi, feli sifat isimla~dikda qo~malarla da i~lana bilir. Masalon: Oxttyan iit;iin, qat;anlara gora, yatmt#ardan ba~qa va s.

Feli sifat isimle~dikda da tarkib amale getirir. Bu halda da o, ismin xiisusiyyatlarini d~tytr ve demali, ciimlada tarkib kimi tayin deyil, miibtada, tamamflq ve xabar olur. Masalan: Vaun torpag11u qoruyan-lara (kima?) eo$q olsun. Sahar tezd;m oyananlur (kim?) giimrah olur. Bunlar birinci darsa gecik

90 Azarhaycan diU

bildirir. Meselan: Ev tap~mqlanm yazmadan gazmaya getma. -madatt1

~akil~isi bazon hereketin icra ti1rzi va ~arti manasmda da i~lanir. Masalan: Qatar her; bir stansiyada dayanmadan gedirdi.

4. -a1, -a2• Bu ~okil~i takrar olunan fela qo~ulur va onunla di.izalan feli baglamalar, asasan, harakatin icra tarzini bildirir. Masolan: U~aq qafa-qafa galdi. Ana giila-giUa danz~zrdz.

A~ag1dak1 ~akil~ilarla di.izalan feli baglamalar isa daha c;:ox harakatin zamamm, yani i~in I}Sas feldan avval icra olundugunu bildirir:

-anda1: alanda, galanda, oxuyanda, i$fayand

Azilrbaycan dili 91

dadaki misallar buna niimuna ola bilar. 3. Ci.imlada alaqaya girdiyi sozlarla birlikda zarnik olur.

Feli baglama da masdar va fcli sifat kimi ci.imlada alaqaya girdiyi sozlarla birlikda tarkib amala gatirir. Feli baglama tarkibi cumlada bir sintaktik suala cavab verir va ciimlanin miirakkab bir iizvii (asas

92 Az~~rbayca11 dili

zaRF

Z

A;.arbaycan dili 93

yamqlt-yamqll, mana!J-m::mab, dardli-dardli, bikef-bikef, yenica-yenica, indica-indica va s.

3. Biri va ya har ikisi ~akil~i (asasan, hal ~akii~Jsi) qabul etmi~ sozlarin takran ila: iiz-iiza, qabaq-qabaga, iist-iista, birdan-bira, giindan-giina, ildan-ila, ha~andan-ha~ana, sonradan-sonraya, altdan-alt-dan, ba~dan-ba~a va s.

4. Antonim va ya yaxm manah sozlarin birla~masi ila: az-~ox, avvl-axzr, gec-tez, tak-tanha, dinmaz-soylamaz, sassiz-samirsiz, a/tdan-yuxarz, ba~dan-ayaga, apq-a~kar, geca- giindiiz va s.

5. Taraflardan biri va ya her ikisi aynhqda i~lanmayan sozlarin birla~masi ila: az-maz, talam-ta/asik, maddtm-maddzm, xzsm-xzsm, uzun-uzadl, dizin-dizin, i~in-i~in, ogrun-ogrun vas. (Son ii~ niimunadaki dizin, irin va ogrun sozlari dilimizda bu ~akilda aynhqda i~lanmir).

6. Soziin takran va ortada -bti biti~diricisinin i~lanmasi yolu ila: anbaan, adbaad, taybatay, qarabaqara, yanbayan, dalbadal, iizbaiiz, ilbail, giinbagiin va s.

7. Miixtalif manah sozlarin birla~masi ila: dilucu, alibo~, birb~a. gozucu, aliistii, addzmba~z. hardanbir, arabir, iiziiyuxan, ba~z~agz, ax~am~agz, gecayarzsz, bayramsayagz va s.

Son iki maddada gostarilan mi.irakkab zarflar biti~ik, qalanlan isa dcfisla yaz1hr.

Zarfin manaca novlari

Zarfin manaca dord novii vard1r: 1. Tarzi-harakt zarfi 2. Zaman zarfi 3. Yer zarfi 4. Miqdar zarfi.

Tarzi-harakat zarfi

Harakatin icra tarzini bildirir, neca?, na cur? suallarma cavab verir. Masalan: U~aq sakitca oturmu~dur. Qatar yava~-yava~ tarpanirdi. osgarlarimiz du~mana qar$' c

94 At~rbaycan dili

Tarzi-herakat zarflari hazen i~ va harakatin keyfiyyati monasmda da i~lanir. Mosalan: yaX§l oxumaq, pis bilmak va s.

Zaman zarfi

llarakatin na zaman icra olundugunu bildirir, nt~ zaman? na vtLlCt?, haran? suallarma cavab olur. Masolan: Kand

Az:1rhaycan dili 95

ibaratdir. Bela sozlar ciimladaki vazifasindan asth olaraq, ht~m wrf, ham isim; hiJm z

96 Azarbaycan dili

4. Ciimladuki vazifasi. Bir niimuna: Miiganni hazin-hazin oxuyurdu. Hezin-hazin - zarfdir,

neca? sualma cavab olur, oxuyurdu feline aiddir. Qurulu~ca mfirakkabdir, hazin sozfini.in tekran ila diizelmi~dir.

Tarzi-haraket zarfidir, ci.imlada zerflikdir.

Az

98 Azarbaycan dili

ila, Viisala ila va s. ila qo~mast ayn yaztldtqda [ynan, ynn] ~aklinda talaffiiz olunur.

Masalan: atasz ila [ataszynan], gami ila [gamiymm]. Qo~ma biti~ik yaztldtqda isa -nan, -mm ~aklinda talaffiiz olunur. Maselen: qarda$zm/a [qarda.,\'zmnan], q

A'Z

100 Azarbaycan dili

yazthr: u~aqca, bizca va s. Qalan qo~malar qo~uldugu sozlardan ayn yazthr.

Ba~qa nitq hissalari ila ortaq olan qo~malar

A~agtdakt qo~malar ba~qa nitq hissalari ila ortaq sozlardan ibaratdir: Taraf sozii isim va qo§ma kimi i~lana bilir. Masalan: Bu taraf ~arqdir (isim). Saga taraf get (qo~ma).

Dogru, qabaq sozlari sifat, zarfva qo~ma kimi i~lana bilir. Masalen: Qabaq stralar bo~dur (sifat). Qabaga bax (zarj). Bizdan qabaq galen yox-dur (qo,~ma). Yalmz qo~ma: iifiin, otru, savayr, giira.

Ba~qa, qeyri, ayrz, ozga s6zlari sifet kimi da i~lanir. San sozii sifat,fel va qo$ma kimi i~lana bilir. Masalan: San qalami

mona vcr (sifat). ipi san ifel). Eva san getma (qo$ma). Sonra, avva/ s6zleri zarfva qo~ma kimi i~lana bilir: Bu maselaya sonra

baxanq (zarf). Sand;m sonra atan de galmi~di (qo$ma). CJwal onu gor (zarf). Mandan avval bura galen olmaytb (qo$ma).

Kimi sozii avazlik (qeyri-miiayyan va ya sual avazliyi) va qo~ma kimi i~lana bilir. Masalan: Kimi darsini oxuyur, kimi tap~mq yaztrdt (avazlik). Kimi axtanrsan? (avazlik). Eva ldmi piyada gctdik (qo$ma).

Ufun, otru, gora, savayt sozlari yalmz qo$ma kimi i#anir.

Azarbaycan dili 101

BAGLAYICI

Baglayici- ciimla iizvlari va ya ciimlalar arasmda alaqa yaradan, onlan qrammatik cahatdan bir-birina baglayan komak~i nitq hissasidir.

Ciim/ildaki viJzij'

102 Azarbaycan diU

du. Onlar da zalzaladan zarar {:akanlara yard1m gondardi. 5. inkarhq baglay&cdan: na, na da, na dt~ ki. Masalan: U$aq nt~

yaza·, n

Azarbaycan dili 103

Amma, ancaq, lakin baglaytctlanndan avval vergiil qoyulur. Masalan: Goy guruldadz, amma yagz~ yagmad1. Bu baglaytctlar bir -birini evaz eda bilir, yani sinonim baglayicllardir.

Qo~a i~lonan da, da baglayictlanndan sonra vergul qoyulur. Mesalen: U~aq da, cavan da, qoca da azadlzq istayir.

Miirakk.ab ciimlalerde i~fanan fUnki, ona gora ki, ona goril d;, baglaytcllanndan avval vergiil qoyulur. Masalan: Korpa dinc

104 Az;,rbaycan dili

a nAT

Sozlarin va ciimlalarin tasir giiciinii qiivvat/andiran komakr;i nitq hissasina adat deyilir.

8datlan i~landiyi ciimlalardan ~txarsaq, hemin ciimlalarin manast mi.iayyan daracada zaiflaya hiler. Masalan: Art1q gozladiyimiz giin galib r;atd1. Bu ciimlani art1q adatl olmadan da i~latmak olar va ondakt mana dayi~maz, yalmz bir qadar zaiflami~ olar. Demali, adatlann asas vazifasi ciimladaki manam daha da qiivvatlandirmak va dinlayicinin diqqatini miiayyan bir cahata daha artlq yonaltmakdir.

adatlarm manaca novlari. 8datlann manaca a~agtdakt novlari var: l. Qiivvatlandirici adatlar: art1q, axr, ;m, lap, daha, da, d;~, n;~,

hatta, nectJ, ha, ki, ·ca2, bel;~ vas. Masalan: Ax1 bi:..im giinahtmtz nadir? Neca dedin! Ha gozladim,

san galmedin. Biza birca xal laz1mdtr. indica onu gordiim. Biz ki bela dant~mamt~dtq. Hatta san de bu i~dan xabarsizsan. Na durmusan, oxu da. Bu barada bir kalma bela dam~ma va s.

2. Daqiqla~dirici adatlar: el

Azarbaycan dili 105

7. Tasdiq va inkar adatlan: bali, hiJ/i d

106 Azarbaycan dili

Gedak, san da onu oz gozlarinla gor (fel). Gor bir na i~ tutdun (adat). Bir bizim taraflara da gal (fel). Gal bu da~t atayindan tok, inadmdan al yak (adat). Gostarilan sozlar fel olduqda na et? suahna cavab olur, edat olduqda isa filai qiivvatlandirmaya xidmat edir.

3. T~k sozii sifat, zarfva adat kimi i~lanir. Masalan: Tak aldan sos 91xmaz. (sifat) Hamt gedib, tak qalmt~am (zart). Bu i~i tak san bacararsan (adat).

4. Ela, bela, neca, na sozlari avazlik va adat kimi i~lanir. Masalen: Ela (bela) dost s;atin tapllar (avazlik). Ela yerinda deyibsan (adat). Bu baroda bir kelma bela dam~ma (adat). U~aq neca oxuyur? (avazlik). Amma neca dedin (adat). Na istayirsan? (avazlik). Na yax~t ki, san buradasan ( adat).

5. Bir, birca sozleri say va adat kimi i~lenir. Mesalen: Bir san bizim Baktya bax (adat). Bu, birca giinliik i~dir (say-bir+ca-adat). Birca yaz tez galsaydi (adat). Bela sozlarin adat va ya ba~qa nitq hissasi oldugunu miiayyan etmak iiyiin onlann ciimladaki mana vazifasina diqqat yetirmak laztmdtr.

9datlann orfoqrafiyas1. 8datlardan yahnz sual bildiren -ml4 va amr bildiran -sana1 va qiivvat!andirici -ca1 edatlan sozlara biti~ik yazthr. Masalan: Aldmm1? Gordiinmii? Yazsana, g~lsana, birca vas.

-nu• sual adatl da, dil ila i~landikda ondan ayn yazdtr. Masalan: San da mi gedirsan? 0 yena da mi dam~acaq.

Qalan adatlar sozlerdon ayn yazthr.

Az11rbaycan dili 107

MODAL SOZL8R

Dam~mn ifada etdiyi fikri1 munasibtJtini bildiriJil siizliJriJ modal sozliJr deyilir.

Modal sozlarin monaca a~ag1dalC1 novlari vard1r:

l. Tasdiq bildiran modal sozlar: tJ/btJttiJ (iJ/btJtti1 ki), dogrudan (dogrudan da), hiJqiqati1n, siizsuz, $iJksiz, ~ubhi1siz (~ubhtJsiz ki), dogrusu, duzu va s. Masalan: 8/biJttiJ ki, diiz soza zaval yoxdur. Dogrudan da, insan giicii tiikanmazdir. Sozsii