o "' en sar

EN SAR NEŞRiYAT TiC. A.Ş. © Eserin her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat'a aittir.

Takim Numarası: 978-605-2174-50-0 (Tk) ISBN: 978-605-2174-52-4 (2.c)

Serti.fika No: 17576

Kitabın Adı

Osmanlı Döneminde Tefsir .;ıw.!l _,...li.J~

Tafsir in the Ottoman Period

Yayın Yonetmeni Hüseyin KADER Ade~ SAYDAN

Editörler Prof. Dr. Hidayet AYDAR

İstanbul Vniversitesi halıiyat Fakültesi

Doç. Dr. Abdulhameed MAJEED istanbul Vııiversitesi halıiyat Fakültesi

Dr. Öğr. Üyesi Abdullah TIRABZON İstanbul Vniversitesi İlalıiyat Fakültesi

· D~Z~adALRAWASHDEH Istanbul Vniversitesi halıiyat Fakiiliesi

Arş. Gör. A!aaddin GÜNAY İstanbul Vniversitesi ilahiyat Fakültesi

Arş. Gör. Fatnla Nur ŞENER lstanbııl Vniversitesi ilahiyat Fakiiliesi

Redaktör Prof. Dr. Hidayet AYDAR

Kapak Tasarım Halil YILMAZ

Baskı

Matsis Matbaa Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti. Tevfikbey Mah. Dr. Ali Demir Cad. No: 51 Sefaköy-İstanbul

Tel: 0212 624 2111 pbx Faks: 0212 624 21 17 SertiJika No: 40421

ı. Basım

Ekim 2018/300 adet basılmıŞtır.

İletişiin . En sar Neşriyat Tic. A.Ş.

Düğroecüer Mah. Karasüleyman Tekke Sokak No: 7 Eyüpsultan 1 İstanbul Tel: (0212) 491 19 03 - 04 Faks: (0212) 438 42 04

www.ensamesriyatcom.tr siparis@ensarnesriyatcom.tr

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA Vi

el-AMAsi (996/1588) ve

RİSALE Fi TEFSiRİ'L-AYATİ'L-MÜTEALLİKA Bİ'T-TEMSiL

ADLI ESERİNDE İŞ~i YORUMLAR

p r. Öğr. Üyesi Recep Orlıan ÖZEL'

Giriş

Miladi 7. yüzyılda vahyin nüzulü ve son peygamber Hz. Muhammed'in (a.s)

örneldiğiyle temelleri atılan İslam Dini kısa süre içinde Arap coğrafyası dışına

çıkmıştır. Bugüne değin Hindistan, Maveraünnehir, Endülüs, Afrika, Anadolu,

Balkanlar gibi dünyanın çok geniş bir coğrafyasında varlık göstermiştir. Bu

bölgelerde Mekke, Kudüs, Yemen, Şam, Buhara, İstanbul, Kurtuba gibi nice İslam

şehri, medrese ve kütüphaneleriyle birer ilim ve kültür merkezi haline getiı:ilmiştir.

İslam şehirlerindeki ilmi hareketlilik çok geçmeden meyvelerini vermeye başlamış,

rihleden rihleye koşan İslam bilginleri, ilmi mesaileriyle birçok ilim dalında telif-

tercüme eserler kaleme almıştır. Şüphesiz İslam şehirlerindeki ilmi faaliyetlerin ve

ondan geriye kalan mirasın büyük bir kısmının İslam'ın birinci kaynağı Kur'an-ı

Kerim etrafında yapılan çalışmalar oluşturmuştur. Bu bağlaıp.da topraklan Asya,

Avrupa ve Afrika'ya kadar uzanan ve buralarda asırlarca hüküm süren Osmarılı

Devleti ~e ilim ve kültüre hizmet etmiş, İslam Medeniyetinin öİıemli bir halkasını

teşkil etmiştir.

• Amasya Üniversitesi, ilahiyat Faküİtesi, ttköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümü, , orhan.ozel@amasya.edu.tr

124 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

Çalışmamızı bizim için anlamlı lalan iki temel saik söz konusudur. Öncelikle

şunu ifade etmek gerekir ki, İslam Tarihi boyunca Kur'an üzerine harcanan ilmi

mesainin envanteri nitellğipdeki Tefsir Tarihi çalışmalarında, Osmanlı dönemi

müfessir ve ilim adamlarının layıkıyla yer bulduğunu söylemek güçtür. Türkçe

yazılan "Tefsir Tarilhi" eserleriyle ilahiyat Fakültelerinde okutulan Tefsir Tarihi

derslerinin eksenini büyük ölçüde belirleyen et-Tefsir ve'l-Müfessirun adlı üç cililik

eserin muhtevası, bu kanaati doğrular niteliktedir.1 Bu konuda dile getirilen eksiklik

ya da ihmalin kapsamına Osmanlı dışında Endülüs, Kuzey Afrika ve Malezya gibi

coğrafyaları da katmak mümkündür? Bununla beraber Ömer Nasuhi Bilmen'in (v.

197f) içerik bakımından çok diıha kuşatıcı B.üyük Tefsir Tarihi-Tabakatü'l-

müfessirin adlı eseri ve yine nispeten Edirnevi'nin (v. 1090/1680) Tabakatü'l-

müfessirin adlı eserlerini müstesna bir çalışma olarak kaydetmek gerekmektedir.3

Öte yandan Osmanlı bağlamında söz edilen bu açığın, dönemin ilmi anlayışına

damga vuran ve şerh~haşiye türünde yazılan çok sayıdaki çalışmayı öz~ükten yoksun addeden değerlendirmelerden ileri geldiği tespiti yapılmaktadır.4 Şerh ve

haşiyelerin nitelik yönünden özgünlüğü meselesi.ya da diğer nedenler bir tarafa son

dönemde makale, tez, kitap düzeyinde yapılan çalışmaların, Osmanlı Tefsir nll.rasını

nicelik ve nitelik bakımından daha sağlam ve objektif veriler ışığında

değerlendirmeye imkan vereceği aşikardır. Bu bakımdan Fatiha-Nas ·türü müstak.il

tefsirler kadar, sure tefsirleri: hatta ayet tefsirlerinin, şerh-haşiye ya da talik türü

eserlerin ciddi bil- şekilde okunup hatası ve savabıyla değerlendirilmesi

gerekmektedir.

2

Mustafa Öztürk, "Modern Dönem Tefsir Tarihi Edebiyatma Dair Bir Zihnixet Analizi: Muhammed

Hüseyin ez-Zehebi ve et-Tefsir ve'l-Müfessirıin Örneği:', Tefsir Tarihi Yazı,;;ı Sempozyumı1: Editör: Mustafa Karagöz, Ankara: Araştırma Ya}'ınlan, 2015, s. 251. Zehebi'nin ve daha sonraki Tefsir .Tarihi eserlerinde takip edilen tasnif yöntemin de oryantalist Go)dziher'in etkisinin olduğu ifade

edilmektedir. Mesut Okumuş, "Tefsir Tarilii ~serlerinin Did.iktik Açıdan Değerlendirilmesi", Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu, Editör: Mustafa Karagöz, Ankara: Araştırma, 2015, s. 285.

Mustafa Karagöz, "Osmanlı ve Cwnhuriy~t Dönemi Telif ve Tefsir Tarihi Eserleri- Tefsir Tarihi

Yazımının Problemleri", Türkiye Araştımıalan Literatür Dergisi, c. 10, Sayı 19-20, 2012 s. 92.

Ömer Nasuhi Bilmen'in Tabakatü'l-müfessirin adlı eserini kapsam, metot ve tefsire katkılan

açısından değerlendiren · bir çalışma için bkz. Mubaınmet Abay, "ömer ·Nasuhi Bilmen'in Tabakatü'l-müfessirin Yazıcılığına Katkılan", Müftii ve Müderris Ömer Nasulıi Bilmen Sempozyumu, Editörler Nail Okuyucu, Ayhan Işık, K3.n:ıil Büyüker. İstanbul: Marmara Akademi Yayınlan, 2017: İstanbul, ss. 143-161. Ömer Dumlu, "Tefsir Tarihi YııZıcılığı Açısından. Ömer Nasuhi Bilmen'in Büyük Tefsir Tarihi: Taiıakatü'l-müfessirin Adlı Eseri Üzerine", Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu, Editör: Mustafa Karagöz, 2015, s. 137-154.

Mustafa Öztürk, Osmanlı Tefsir Mirası, Ankara: Ankara Okulu Yayınlan, 2012, s. 61. '

ABDÜLMECİD B. NASOH et-TOSYAVİ el-A.MASl (996/1588) ve 125 RlSALE Fl TEFS1R.İ'L-AYAT1'L-MiJTEALLiK.A Bi'T-TEMSIL ADU ESERINDE IŞARl YORUMLAR

İkinci bir husus da Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan itibaren tasavvufla olan

irtibatını en yüksek düzeyde tuttuğu bilinmektediJ. Kimi tarikat liderlerinin Osmanlı

Padişahlarıyla yakın ilişkiler içinde olduğu bir anlamda devlet desteğini kazandıkları

bir gerçektir. Bu nedenle genel olarak Osmanlı ilmi mirasının özelde de tefsire dair

yazılan birçok eserin tasavvufi perspektifiere dayalı olarak telif edildiği bir vakıadır.

Bu bakımdan tasavvu? yorum, Osmanlı Tefsir mirasının oluşumunda temel

kaynaklardan biri olarak görülmüştür.5 Keşşaf ve Beydavi tefsirleri üzerine harcanan

büyük mesaiye rağmen Osmanlı alimlerinin çoğunun Kur'an algısı ağırlıklı ?larak

işari tefsire dayanır.6 Bununla beraber tefsirdeki tasavvufi yönelişi Muhyiddin Arabi

çizgisindeki felsefi-nazari sılfi. tefsir ile silluk ehline zahir olan işari tefsir olmak üzere

iki ana kola ayırmak mümkündür? Bedreddin Simavi (823/1420), Molla Fenari

(834/1431), Nimetullah Nahçıvaru (9i0/1514), İsmail Ankaravi (1041/1632),

Abdullah Bosnevi (1054/1644), Niyazi Mısri (v.1694), İsmail Hakkı Bursevi

(1137/1725), Eşrefzade İzzeddin Efendi (1202/1789)8 gibi isimleri ikinci gruba dahil

etmek mümkündür.9 Anılan isimlerio çizgisinde gelişen Osmanlı Tefsirindeki işan

tefsir etkisi sure tefsirleri, risale ya da talik türü birçok çalışmalarda kendisini

göstermektedir.

Biz bu çalışmamızda başta tefsir olmak üzere birçok ilmi dalda risaleler telif

etmiş 16. yy. ilim adamlarından biri olan Abdülmecid b. eş-Şeyh Nasıih b. İsrail ve

onun teİnsile dair yazdığı eserini -yukarıda andığunız konsepte oldukça mütevazı bir

katkı sunmak gayesiyle- ele alacağız. Şunu belirtelim ki, müellifin bazı eserleri

makale ve tahkik düzeyindeki bir kısım çalışmalara konu olmuştur. Görebildiğimiz

kadarıyla Abdülmecid Efendi üzerine ilk çalışmayı Sayın Muammer Erbaş yapmıştır.

Erbaş makalesinde müellifin pek çok eserini zikretmiş ve özellikle tefsire dair olan

eserlerini tanıtmıştır.10 Bir diğer çalışma Ufuk Hayta ve Abdülhamit Birışık

6

lO

Öztürk, Osmanlı Tefsir Mirası, s. 23.

Murat Sülün, «osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur'an'a İşari Yaklaşımlar~, Başlangıçtan Günümüze

Türklerin Kıır'an'a Hizmetleri, İstanbul, 2012, s. 2012.

Muhammed Abay, "Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsirle llgili Eserler Bibliyognıfyası•, Divaıı,

1999/l,s.254 . .

Öztürk, Osmanlı Tefsir Mirası, s. 23.

Abay, agııı, s. 253.

Muammer Erbaş, "Bir Osmanlı Müfessiri", Abdülmecid b. eş-Şeyh NasUlı b. İsrail (v. 973/565),

D.E. O.llahiyat Fakültesi Dergisi, İımir 2006, ss.61-86.

126 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

tarafından yazılan "Hayatı ve Eserleriyle Abdülmecid. b. Şeyh Nasuh Tosyevi ve

Cevahiru'l-Kur'an ve Zavahiru'l-Furkan" adlı makaledir. Çalışmada müellifin eserleri

Tefsir, Kur'an İlimleri, Tasavvuf, Hadis, Fıkıh, Diğer ve Tercüme Eserleri olmak

üzere yedi başlıkta tasnif edilmiştir. Ardından Cevahiru'l-Kur'an Zevdhiru'l-Kur'an

adlı eseri aynntılı bir şekilde incelenmiştir. 11 Bir başka çalışmada ise Fatma Zelıra

Pattabanoğlu, müellifin "Fezailü'l-ilm ve'l-ali.m" adlı ese~ transkripsiyonunu

gerçekleştirmiştir}2 Bunlardan başka müellifin "el-Hüda ve'l-Felah" isimli eseri

üzerine iki ayn yüksek lisans tezi yapılmışbeY Hadisle ilgili olan "Sürıiru'n-nazırin"

adlı eseri üzerine14 ve yine manzum Kıyafetnamesi ıs ve Esrna-ı Hüsna şerhi üzerine16

dJ yü!

ABDÜLMECİD B. N AS OH et-TOSYA vt el-AMASl (996/1588) ve 127 RlSALE Fl TEFS1Ri'L-AYATİ'L-M0TE.ALL!KA Bİ'T-TEMSlL ADU ESERİNDE İŞARI YORUMLAR

tasavvufa intisa bı oluğu için de "sılfi" olarak nitelenmiştir. 18 Ayrıca kendisi için

"Amasi" rusbesi de kullarulnuştır. 19

Abdülmecid Efendi'nin derlesinin kim olduğu konusunda ihtilaf söz konusu

olmuştur. Nitekim derlesinin adı bazı kütüphane kayıtlarında "İsraü", bazılarında ise

"İsrafil" şeklinde geçmektedir. Yine bazı kütüphane kataloglarında da her iki isim de

beraber gösterilmiştir. Bu açıdan araştırmaıruz sırasında müellifin dedesi ellietinden

tam kimliğini tespit konusunda bazı problemlerle karşılaştığunızı ifade etmemiz

gerekir. Nitekim Sursalı Mehmet Tahir (v. 1925), Osmanlı Müellifleri adlı eserinin

farklı yerlerinde benzer isimli iki müellife yer vermektedir. Buna göre telif sahibi

olan Ladikli Abdülmecid b. Nasüh · b. İsrafil (İsrafil-zade) 887/1482 yılında

Amasya'da vefat etmiştir. Kendisinin Salavatün zakiyatün, Şerhu ta'lfmi'l-müteallim,

lrşadü't-talibin, Telhisu cami'i'l-Fetava li Kırk Emre el-Hamid~ Tuhfetü'l-ahbab,

Miftahın kısm-ı salisinin ihtisarı. 20 şeklinde eserleri vardır. Bursalı, 973/1565

tarihinde Tosya'da vefat ettiğini belirttiği Abdülmecid b. Şeyh Nasüh adıyla diğer bir

O~manlı müellifine daha yer vermektedir. Bu ilimin babası Şeyh Nasüh ZeyniyYe

tarikatının kibarından Tosyalı Şeyh Nasüh Efendidir.21 Belirttiğine göre Tezkiretü

üli'l-elbab, el-Havfü ve'l-huzn, el-Felah ve'l-hüda, el-Fevzü'l-azim, Riyazü'n-nasihin,

Ravzatü'l-ezhtir ve cennetü'l-esmar, Kıyafetname ve bizim üzerinde çalıştığımız Şehid

Ali Paşa Kütüphanesinde kayıtlı Temsile dair eser bu zata aittir.22 Bu durumda gerek

vefat yeri ve tarihi ve gerekse telif ettikleri eserler bakımından Osmanlı Müellifleri

sahibinin her iki ismi farklı iki ayrı şahıs olarak değerlendirdiği anlaşılmaktadır.

· Osmanlı Müfessirleri ve tefsİ!lerine dair bir çalışma yapan merhum Ziya Demir,

BursalıMehmet Tahir'in Abdülmecid Efendiyi iki farklı şahıs olarak tanıtmasını hata

olarak nitelemektedir. Ona göre Bursalı, Abdülmecid Efend,i.'yi iki ayrı yerde farklı

şahıslar olarak göstermiştir. Kaynakların bazılannın dedesini "İsrail", bazılarının ise

"İsrafil" şeklinde vermesi Sursalıyı hataya sevk etmiştir. Diğer bir neden ise,

18

19

20

21

22

lsmail b. Muhammed Emin el-Bağdldi, Hediyyetü7-iırifin esmiıü'l-muellifin ve iısiırü'l-musannifin, Istanbul: Matbaayı Bebiyye, 1951, ı, 620; lzahu'l- meknünfi zeyli ald Keıfi'z-zunüıı an esiımi'i'lkutiibi ve'l- fonün, Beyrut: Daru ihyru't-türAsi'l-anıbiyye, m, 90; Omer Rıza Kehhate, Mu'cenıu'lmuellifiıı, Beyrut: DAru ihyai kütübi'l-Arabiyye, VI, 171.

Ba~dadi, Hediyyetii'l-firifin, ı, 620.

BursalıMehmet Tahir, Osmanlı Muellifleri, Ankara: 2012, I, 353.

Bursalı, Osmanlı Muellifleri, I, 113.

Bursalı, Osmanlı M uel/if/eri, I, 113.

128 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

müellifin babasının Tosyalı olması, Abdülmecid Efendinin ise Ladik'te doğup

yetişmesidir.23 Müellifin Tefsire dair eserlerini tanıtan Sayın Muammer Erbaş da

"İsrail" ve "israfil" ihtil~ın Bursalı'yı bu yaklaşıma yönelttiğini zikretmektedir.24

Aynı şekilde Ufuk Hayta ve Abdülhamit Birışık'ın çalışmalarında da Ziya Demir'in

gerekçelerine yer verilıniştir.25

Bize göre ise Osmanlı Müellifleri'nde Abdülmecid Efendi'nin iki ayrı şahıs

olarak gösterilmesi hata olmasa gerektir. Aşağıda görüleceği üzere Tosyalı

Abdülmecid Efendi'nin çok daha muahhar yıllarda telif edilen eserlerine dikkat

edilirsebuzatın 887/1482'de Amasya'da vefat eden Abdülmecid b. Nasıüı b. İsratil'le

aYnı _şahıs olması mümkün görünmemektedir. Nitekim Bursalı, Ladikli Abdülmecid

Efendi'nin vefatını 887/1482 olarak gösterirken. Tosyalı · Abdülmecid Efendi'nin

vefatını 973/1565 olarak göstermiştir. Her iki şahsın vefat tarihi arasında neredeyse

bir asra yaklaşan bir zaman diliminin bulunması oldukça dikkat çekicidir ve

Bursalının bunu fark etmemesi pek makul değildir. Bununla beraber Bursalı her ne

kadar benzer isimli müellifleri tefrik etmede isabet etse de Tosyalı Abdülmecid

Efendi'nin vefat tarihi konusunda sehv-i kalem etmiştir.

Adı geçen İsrafil ve İsrail'in biri Ladikli diğeri Tosyalı olmak üzere iki ayrı şahıs

olduğu konusu_nda Abdi-zade Hüseyin Hüsamettin Yasar'ın (v. 1939) "Amasya

Tarihi" adlı on iki. ciltlik hacimli eserinde verdiği tarihi bilgiler Bursalıyı doğrular

niteliktedir. Buna göre Ladikli Abdülmecid Efendi'nin dedesinin adı İsrafil'dir. İsrafil

Çelebi, Ladik'in o sırada Amasya'ya bağlı o~ası hasebiyle Amasya'nın ileri gelen

(a'yan) ve sözü dinlenen hey'et-i ilmiyesi içinde bulunuyordu. Timur'un

adamlarının bölgeyi tehdit ettiği sırada İsrafil Çelebinin de içinde bulunduğu ney' et

ş~hri korumak. adına büyük çabalar harcarnıştı.26 Abdizade, T~cüşşerla diye de anılan

İsrafil Çelebi'nin muhtelif yerlerde İsrafil b. N~suh el-Ladiki diye imzalarını \

gördüğünü ifade etınektedir.27 İsrafil Çelebi 818/1415'de. vefat etmiştir. Bunun oğlu ·

Nasıüı Çelebi de meşahir-i ulemadan olup Abdullah? Abdülhamid, Abdülmecid,

23

24

25

26

27

Ziya Demir, Osmanlı Milfessir/eri ve Tefsir Çalışmaları, İstanbul: Ensar, 2006, s. 292-293.

Erbaş, agm, s. 161.

Ufuk Hayta-Abdülhamit Binşık, agm, ~- 346.

Abdizade Hüseyin Hüsameddin Yasar, Amasya Tarihi, Yazma, Arnasya Belediyesi Kütüphanesi, m. 164.

Yasar, Amasya Tarihi, VII, 82.

ABDÜLM.ECİD B. NASÜH et-TOSYAVİ el-AMASİ (996/1588) ve 129 RisALE El TEFSİRİ'L·AYATİ'L-MOTEALLIKA Bi'T-TEMSIL ADLI ESERiNDE !ŞARt YORUMLAR

Mehmed ve Yahya Çelebiler de onun çocuklarıdır.28 Bunlara cümleten İsrafil-zadeler

denilmektedir. Amasya'daki tahsili sonrası ders-i am olan Abdülrnecid Efendi, II. Bayezid Amasya'da şehzade iken kendisini saray çocuklarına muallim olarak

görevlendirmiştir. II. Bayezid tahta geçince de Abdülınecid Efendi önemli ve büyük

yerlere kadı olmuş ve 896/1490'da vefat etmiştir.29 Abdülmecid Efendi'nin biraden

Abdülhamit Efendi 885/1480 yıllarında,l0 oğullarından İsmail Çelebi ise kibar-ı

kuzatdan olup 911/1505 yılında vefat etmiştir.31

Amasya Tarihinde "İsrail Çelebi-İsrail-zade" başlığı altında ise şu satıriara yer

verilmektedir:

"Tercemesi geçen Katip İsrail Çelebi oğlu Halil Çelebi'nin oğludur. Asrının ilim

adarnlarından ilim tahsil ederek, ders-i arn ve müderris-i benarn oldu. 827/1423 yılına doğru vefat etti. Fakih, vaiz 9ir zat idi. Oğlu Nasılh Çelebi'dir.''32

Abdi-zade ayrıca bu ailenin şeceresini bir şema ile Abdülınecid b. Nas~ b.

İsrail b. Halil b. Katip İsrail şeklinde göstermektedir ve Büyük Dede Katip İsrail'in

mahdumlarına "Beni İsrail" denildiğini ifade etmektedir.33

Abdi-zade'nin İsrafil Çelebi ve mahdumlarına ilişkin yaptığı bu açıklamalar ve

verdiği tarihler ile Tosyalı Abdülınecid Nasuh b. İsrail'in yaşadığı dönemler arasında

bariz farklar olduğu açıktır. Bu dururnda müellifin dedesinin ismirıin İsrafil değil,

İsrail olduğu; Abdülmecid b. Nasuh b. İsrail-zade ile Abdülmecid b. Nastih b.

İsrafil'in farklı şahıslar olduğu anlaşılır. Bizce karışıklığın temelinde hem isim

benzerliği hem de bu iki ilmi şahsiyetiri bulundukları yerler olan Ladik ve Tosya'nın

o yıllarda Amasya· sancağı ile olan yakın irtibatı yatmaktadır. Nitekim Tosyalı

Abdülınecid için Arnasi nisbesi de yer almaktadır. Bu durumda iki zatı tek kişi kabul

eden yaklaşımlar gözden geçirilmeli ve şahıslar birbirinden ayırt edilmelidir. Bu

arada bazı kütüphane kayıtlarında müellifin dedesinin İsrafil olarak gösterilmesinin

de hata olduğu belirtmek gerekir. Çünkü müellif eserlerinde kendisini açıkça

Abdülmecid b. eş-Şeyh Nasılh b. İsrail şeklinde tanıtmaktadır.

28

29

30

31

. 32

33

Yasar, Amasya Tari/ıi, VII, 82.

Yasar, Amasya Tarilıi, XII, 93.

Yasar, Amasya Tarilıi, Xl, 438.

Yasar,Anıasya Tarilıi, VII,l23.

Yasar, Amasya Tarilıi, Vli, 78.

Yasar, Anıasya Tari/ı i, VU, 78.

130 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

Abdülınecid Efendi'nin babası Zeyniyye tarikatı şeyhlerinden Tosyalı Şeyh

Nasılh'tur. Alim, salih, hafız-ı Kur'an bir şahsiyetti. Güzel yazı yazar, şiir nazm ederdi. Zeyniyye tarikatın~ girince Taceddin Karamani'nin hizmetine girdi. Şeyh

Safiyyüddin'den sonra postnişin oldu. Abdülınecid Efendi, Menakıbnfune'de babası

.. Şeyh Nasılh'un Amasya'da ~ahir bir hattattan hüsn-i hat meşk ettiğini ve yine

Tokat'ta ilim meclislerinde bulunduğunu belirtmektedir.34 913/1507 veya 914/1508

senesinde memleketinde vefat etti.35 Mecdi Mehmet Efendiye göre 924/1518

tarihlerinde mernleketi Tosya'da vefat etmiştir.36 Müellifin Zeyniyye tarikatı

şeyhlerinden "şeyhuna" diye bahs~tmesi kendisinin de bu tarikata intisaplı olduğunu

göstermektedir.37 Abdülmecid Efendi'nin tasavvufa meyletmesinde babasının rolü

olduğunu söylememiz mümkündür.38

Müellifimiz İsrail-zade Abdülınecid Efendinin vefat tarihi konusunda da farklı

bilgiler vardır. Hediyyetii'l-arifin'de vefat tarihi 960/1552, lzahu'l-mekniın'da

996/1587, Mu'cemü'l-müellifin'de 996/1587 olarak gösterilmiştir.39 Edirnevi ise h.

954/1547 olarak ver~ektedir.40 Yine yukarda geçtiği ~ere Osmanlı Müelliflerinde

vefat tarihi, 973/1565 şeklindedir.4 1 Oğlu Mehmed'in doğumuna ebced hesabıyla

35

36

37

38

39

40

41

Abdülinecid Efendi, Menakıbııfınıe, Mecmua içinde vr. 40.

Taşköprü-zade, eii ·Şakfıiku'ıı-Nıı'maııiyye fi ıilemtıi'd-devleti'I-Osmfıııiyye, Beyrut: Daru'l-kütübi'J.

Ara bi, ts., s. 257.

Mecdi Mehrned Efendi, Hadiıiku'ş-şakiıik, İstanbul: Çağrı Yayınlan, 1989, s. 425; Müstakim-za"de

Süleyman, Tııhfetii'l-lıattfıtiıı, (Haz. Mustafa Koç), 2011, İstanbul: Klasik, s. 506.

Ufuk Hayta-Abdülhamit Binşık, agm, s. 348. B\Ulunla beraber bazı risalelerinin sonuna, "el-Halveti" rusbesinin dereedileliğine rastlanmıştır. Bkz. Abdülmecid b. Nasü!ı, Leviıihıı'l-kıılil_b ve raviıihıı'l-mahbub, Kastamonu Yazma Eser Ktp., No: 3674, vr. 293.· Nite.k.im 16. yüzyılda Halvetiliğin Arnasya yöresinde etkin lduğu ve ulema içinde bu tarikata yönelimin olduğu görülmektedir. Bu etkinin bir örneği olarak bkz. Yakup Bıyıkoğlu, Muh~i Sinan Efendi ve "Haşiye Ala Tefsiri'l-Kadi" İsiınli Eserindeki Tefsir Metodu", Ulıısl~rarası Anıasya Alimleri Sempozyumıı, 2017, s. 208. .

Abdülmecid Efendi Esraru'n-necat ve'n-necıih adlı eserde manevi arayışiarım ve tasavvufa intisap

tecrübesini anlatır. Belirttiğine göre manevi ıstırap ve yakanşlan sürerken rüyasında kendisine "öldürücü gam zehrinin tiryakı", "ürkütücü düşüncelerin kibrit-i ahmeri" gösterilm.iştir. Bu rüyayı -dua ve müna_cltırun bir alameti görmüş ve bunun üzerine mücabede ve mulcitele lalıçlanyla netisierini öldüren, visal lezzetini tadan, ittisal şerbetini içenlerin yoluna ginniştir. Abdülmedd b. NasUh b. İsrail, Esriırıı'ıı-ııeciıt ııe'n-ııeciilı, Kastamonu Yazma Eser Ktp., No: 3674/6, vr. 276-277.

Bağdadi, Hediyyetii'l-iırifiıı, I, 620; İziılııll-mekııun, III, 90; Kelıhiıle, Mu'cemü'l-miiellifin, VI, 171 . . , Ahmed b. Muhammed . el-Edimevi, Tiıbakiitii'l-miifessirfn, tlık. Süleyman b. · Salih el-Huzey,

Medine: Mektebetii'l-ulfun ve'l-hikem, s. 383.

Bursalı, Osmanlı Miiellifleri, I, 113.

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA vi el-AMAst (996/1588) ve 131 RlSALE Fl TEFSlRİ'L-AYA Ti'L-MOTEALLIKA Bi'T-TEMSlL ADLI ESERiNDE ~ŞARt YORUMLAR

"şeyhi ecmel" terkibiyle düşürdüğü tarih 984/1576'ya tekabül etmektedir.'12 Kıssa-i

Çoban ve Menakıb-ı evliyil nam risalelerin tetimmelerinde ise 988/1580 kaydının

olduğuna nazaran vefat tarihinin bundan önce gösteren tarihierin isabetli olmadıiD

ortaya çıkmaktadır. Bundan başka Kıyafetnfune adlı manzum eserin baş kısmında

yazı karakteri itibarıyla müellif tarafından kaydedildiğini zannettiğimiz bir

dörtlüğün sonunda 993/1585 tarihi bulunmaktadırY Bu durumda vefatının

993/1585 veya sonrasına tekabül ettiğini söylememiz mümkündür. Biz de vefat

tarihini 996/1587-88 olarak tercih etmiş bulunuyoruz.

Müellifin bizim incelediğimiz temsile dair risalesi dışındaki tefsire ve Kur'an

ilimlerine müteallık eserleri şunlardır:

ı. Cev3.hirii'l-Kur'an Zevahiru'l-furkan: Bellir bir sistematik olmaksızın

Kur'an ayetlerine dair meseleleri konu almaktadır.44

2. el-Hüda ve'l-felah: Felaha erenleri anlatan ayetlerin tefsiridir. On sureden on

bir ayet seçilip izahı yapılmıştır. Telif tarihi 956/1549'dur.45

3. el-Havfü ve'l-huzn: Korku ve hüzün yaşamayacak olan mümirıleri konu alan

ayetleri cem etmiştir. Sekiz surede 14 ayet tespit etmiştir. Müellif hattı ile

yazılmıştır. 46

4. Tezkirelli üli'l-elbab: Sekiz sureden on iki ayet tespit edilmiş ve tefsiri

yapılmıştır. Müellifhattı ile yazılmış olup, telif tarihi 957 /1550' dirY

5. el-Fevzü'l-azim: Müminlere büyük muva.ffakiyetler va'd eden ayetler on

surede on üç ayet olarak tespit edilmiş ve izahı yapılmıştır. Müellif hattı ile kaleme

alınrruş olup teliftarihi 957/1550'dir.48

42

45

46

47

48

Kastamonu YEK, No: 1046/02, vr. 4.

Abdülmecid b. Nasıih b. lsıii.l, Kıyafetııdme, vr. 3.

Süleymaniye-Hacı Mahmut Efendi YEK, No: 230, 117 vr.

Süleyroaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 1-26 vr.

Süleyroaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 31-40 vr.

Süleymaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019,41-59 vr.

Süleymaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019,61-73 vr.

132 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

6. Tefsiru sureti'l-insan: Müdlifhattı ile kaleme alınmıştır.49

7. Medhu'n-Nebi Muhammed Seyyidü'l-insi ve'l-dın fi esimi-i süveri'l-

Kur'an: Sure isimlerini beyitlerde zi.kretmek suretiyle Hz. Peygamber {a.s) içİ!l

yazılan manzum methiyedir.50

8. Makaınatü'l-mücevvidin ve derecatü'l-muallimin: Müellif tarafindan

Arapça olarak kaleme alınmış 70 vr.'tan ibaret bir eserdir. Eserde Kur'an'ın tilaveti

ve fazileti,·uhimu'l-Kur'an'a dair bazı bahisler, harflerin sıfat ve mahreçleri konuları

ele alınmışt)r. Ferağ kaydında 979/1571 yılında tamamlandığı kaydedilmektedir.

Konular "makame" başlıkları altında ele alınmakta olup, kırk makameden ibarettir.S1

9. Risale fi vuküfi'l-Kur'an: Tecvide dair bir risale olup Kur'an'daki vakıflarla

ilgilidir .sı

10. Feridetu'l-furkaıı fi tecvidi'l-Kur'an: Tecvide dair bir eser olmakla beraber

meharic-i hurUf vs. ile b~ı ayetlere ilişkin meseleleri konu edirımektedir.53

ll. Risale fi beyam'l-hurüfi'l-mukattaat.s4

12. Riyazü's-silihin Cennetle ilgili bir araya getirilen ayetlerin tefsiri ve yine

her ayetin tefsirinin akabinde bir hadis-i şerife yer verilen bir eserdir. Telif tarihi

968/1560'dır. ss

13. Tezkirü'n-nasin fi tefsiri süreti Yasin: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler

Kütüphanesindedir.56

Mecdi mahlasıyla yazdığı manzumelerine · de rastladığımız müellifin çeşitli

konulara dair pek çok risalesi olup isimleri şöyledir:

49

so

sı

sı

S3

54

55

56

Süleyınaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 95-97 vr:

Kastamonu YEK, No: 1046/04, 31a-34a vr.

Süleymaniye-Bağdaili Vehbi YEK, No: 18, 69 vr.

Kastamonu YEK. No: 1046/01, 7b-10 a vr.

Kastamonu YEK, No: 1046/02, 12b-26a vr.

' Kastamonu YEK, No: 1046/05, 34a-36a yk. . Kastamonu YEK, No: 122, h. 968, 130 vr.

İstanbul Ünv. Nadir Eserler Ktp. No: NECTYOOSS8/02, vr. 33b-78a.

ABDÜLMECİD B. NASOH et-TO SYA vi ei-AMASl (996/1588) ve 133 R1SA.LE Fl TEFSIR1'L-AYA.Ti'L-M0TEALLİKA BI'T-TEMS1L ADLI ESERiNDE İŞ ARt YORUMLAR

Matlabu'l-a'la fi şerhi esmru'l-hüsna (972/1564),57 İrşadü't-tcllibin,58 Kenzü'l-

fevrud ve'l-letill,59 Arafatü'l-ci.ri.fin li'l-vuküf fi mevkıfi ibadeti Rabbi'I-alemin fi

ehadisi seyyidi'l-mürselin,60 Ravzatü'l-ezhar cennetü'l-esmar (952/1545),6ı

Tefekkühü'l-fukaha ve telezzüzü'l-üdeba,62 Kıssa-i Çoban ve münacat (988/1580),63

Menalab-ı evliya,64 Mutayebetü'l-kulfıb bi muhatebetihi'l-mahbfıb (988/1580),

Me'debü'l-fuzalai'l-arilln fi menakıbi'l-hulefru'r-raşidin (988/1580), Ta'r1fat,65

Tercemetü1-levruh (989/1581),66 Ucaletün muhtasara mine't-tasavvfıf,67 Feza'ilu'l-ilm

ve'l-alim, Ravzatü'n-nasaüı ve tuhfetü'l-levailı, Esraru'n-necat ve'n-necah, Layilia-i

rfthaniyye ve lamia-i nılraniye, Leva'ihu'l-kulub ve revruhu'l-mahbfıb, Münacat

livahibi'n-necat, Erba'ılne hadisen,68 Şerh-i çihil nam, Tekmiletü'l-beyan, Mecmau'l-

fezrul ve menbau'l-hasalı,69 Kıyafetname,70 Nahvü'l-ci.ri.fin71 , Muhtasaru'l-muhtasar.72

57

59

60

6ı

62

63

65

66

67

68

69

70

71

Süleymaniye-Bağdaili Vehbi, YEK, No: 960,68 vr.

Amasya-Gümüşhacıköy YEK, No:65, 98 vr. Burhaneddin Zernud'nin "Talimu'l-müteallimn adlı

eserinin çevirisidir.

Süleymaniye-Hacı Mahmut Efendi YEK, No: 2243, 287 vr. Çeşitli ıasavvuli ve alılaki konulara dair

bir eserdir.

Silleymaniye-Reşid Efendi, YEK No: 136, 31 vr. Kırk hadis şerhidir.

S?Jeymaniye Şehit Ali Paşa YEK, No: 1481, 322 vr.

Süleymaniye-Serez YEK, No: 4019, 27 vr. Fıkha dair bir risaledir.

Süleymaniye-Yazma Bağışlar YEK, No: 4027/1, 1-12 vr. Hz. Musa ile çoban arasında geçen hikayenin Türkçe manzum biçimidir.

Süleymaniye-Yazma Bağışlar YEK. No: 4027/4, 33-67 vr.

Kastamonu YEK, No: 1046, vr. 23. Bazı kavramların kısaca tanımlandığı görülmektedir.

Kastamonu YEK, No: 3670/10, 221b-230b vr. Eser, Ebü'l-Berekıit Abdurrahman b. Ahmed b.

Muhammed el-Cıimi'nin (898/1492) Tasavvufa dair yazdığı "Leviib~ adlı Farsça eserin tercürnesidir. Müellif eserin sonuna ebced hesabına göre 989 tarihini düşürmüştür.

Kastamonu YEK, No: 367403, 258b-263b.Tasavvufun değişik konularına dair bir risaledir.

Kastamonu YEK, No: 3761/04, 107b-156a vr. Ebü'I-Leys es-Semerkandi'nin "Tenbihü'l-ğatllin" adlı

eserindeki hadislerden kırk hadis seçkisi ve açıklamasından müteşekki.ldir.

Kayseri, Raşid Efendi, YEK, No: 693, 31b-80a vr. Muhammed b. Muhammed ed-Derkiıini'nin

(743/1342) "Nüziı.lü's-sıiirin fi ehfıdisi seyyidi'l-mürselin" adlı eserinden seçilen bazı hadislerden oluşmaktadır.

Süleymaniye-Halid Efendi YEK, No: 479, 149-188 vr.

Süleymaniye-Lala İsmail, YEK, No: 710, 67-69 vr. 12 ' Milli Kütüphane YEK, No: 06 HK 3080. Mefıni ilmine dairdir.

134 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

2. "RisaJ.e fi tefsiri'l-ayati'l-müteallika bi't-temsil" Başlıldı Eseri

Eserin mukaddiine kısmında müellifin tesmiye ettiği özel bir isme

rastlanılmamaktadır. Bununla beraber, mesellerle ilgili ayetleri derlediğine dair

beyan söz konusudur.73 Zahriye kısmında yer alan "Hazihi risaletün fi tefsiri'l-ayati'l-

mütealli.ka bi't-temsil"74 ifadesi de bu bilgiye istinat ediyor olsa gerektir.

Ferağ kaydında "Suver-i tenzil'de gelen temsil ayetleri, Aİlah'ın yardımı, lütfu ve

kere~yle 972/1564 tarihinde Recep Ayının başında Perşembe günü Duha vaktinde

aciz kul Abdülmecid b. Nasuh b. İsrail eliyle tamamlanmıştı.r." 75 denilmektedir.

' -)~serin tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa Bölümü 272 nurnarada kayıtlıdır. 99 varaktan ibarettir. BursalıMehmet Tahir bu nüshanın ''hatt-

ı destiyle muharrer" diyerek müellifhattı ile yazıldığını belirtmektedir.'6

Mukaddime kısmında müellif, "Bu meselleri biz insanlar için getiriyoruz ki

onları ancak alirnler akJeder"77 ayet-i kerimesinden hareketle böyle bir eser yazma

düşüncesinin belirdiğini ifade etmektedir. 78

3. TemsilAye~erine İşari Yaklaşımlan

Meseller, Kru'an dilinde karşılaştığımiZ muhtelif üsluplardan biridir. Öğüt

verme, teşvik etm.e, ibret verme, maksadı zihinde tasvir ederek müşahhaslaştı.rma,

meraını özlü bir şekilde ifade etme gibi birçok amaca hizmet ederler.'9

Meseller, kimi ayet-ikerimelerde ifade edildiği üzere tefekküre imkan veren ve •.

düşünce alanına geniş bir saha açan boyutları haizdirl~r. Onları, doğru

anlamlarından hareketle yan anlamlara gitme ve yeni . çıkarırnlara varma imkanı

73

14

75

Temsil, vr. 2b.

Temsil, vr. la.

Temsıl, vr. 99b. 16 Bursalı, Osmanlı Mıie/lifleri: I, 113. 77 · Ankebüt, 29/43.

78

79

Temsil, vr. 2a.

Ebü Abdiilah Şemseddin Muhamıned'İl?n Kayyım el-Cevziyye, el-Emsal fi'l-Kur'iiııi'l-Kerim, ı:hk:.: Fevvaz Ahmed, Beyrut Darubi Hazm, 2013, s. 73. Muhammed Qbir el-Feyyaz, el-Emsal fi'l· Kıır'iiııi'l-Kerim, Mısır: Daru's-Seliim, 2012. s. 2ll, İsmail Çalışkan, Tefsir Usulü, ,Ankara: Ankara Okulu, 2017, s.l59.

ABDÜLMECto B. NASOH et-TOSYA Vİ el-AMASI (996/1588) ve 135 RlSALE Fl TEFS1Ri'.L-AY J.Tl'Ir.M.OTE.ALLIKA BI'T-TEMSIL ADLI ESERİNDE İŞ ARI YORUMLAR

vardır. Bu yüzden temsilierin izahında zahire. itibar edilmediği olabilmektedir.80

Abdülmecid Efendi de Kur'an'daki meselleri cem etmiş ve birkaç istisna dışında

onların işan yorumlarına temas etmiştir.

Ankebut suresinin "İşte bu meselleri insanlar için getiriyoruz. Onlan ancak

bilenler ak/eder" mealindeki 43. ayet-i kerımesinin teşviki ile eseri kaleme almaya

başladığını söyleyen Abdülmecid Efendi, Kur'an'ın yirmi beş suresinden kırk beş

ayet-i kerime tespit ettiğini ifade eder.81 Mushaf tertibine de riayet etmek suretiyle

eserini meydana getirir.82 Böylece sadece Kur'an mesellerini konu alan bir eser

meydana gelmiş olur. Kur'an'dan seçip tefsir ettiğisureve ayet-i kerimeler şunlardır:

ı. Bakara, 17, 26, 171,214,263-265 2. Al-i İmran, 3/59, 117 3. A'raf, 7/175-178

4. Yunus, 10/24 s. Hud, 11/24 6. Ra'd, 13/17, 35 7. İbrahim, 14/18, 24-27, 45-47 8. Nahl, 57-60; 74-77, 112 9. İsra, 7/48, 88, 89 10. Kehf, 18/32-34,45, 54 11. Hac, 22/63

12. Nfu, 24/35 13. Furkan, 25/9, 33, 39 14. Ankebı1t, 29/41, 43 ıs. Rum, 30/28, 58

16. Yasin, 36/13,77 17. Zümer, 39/28-29 18. Zuhruf, 43/17,56 19. Muhammed 47/3,

15 20. Fetih, 48/29 21. Hadid, 20. 22. Haşr Suresi, 59/15, 21 23. Cum'a, 62/5 24.

Tahrim, 66/10.83

Abdülmectd Efendi, eserini hemen hemen baştan sona belli bir yöntem

dahilinde meydana getirmiştir. Buna göre önce ilgili ayetin lügat, nahiv, kıraat gibi

bilinen tefsir şekline yer vermektedir. Tespit ettiğimize göre bu açıklamalarda Kadı

Beydavi'nin "Envaru't-tenzil ve esraru't-te'vil" adlı eserini esas almış ve bu tefsirden

birebir iktihaslarda bulunmuştur.84 Hemen ardından da işan yorumlara yer

vermektedir. Birkaç ayetin dışında hemen bütün ayetleri bu minval üzere tefsir etme

yoluna gitmiştir. Bu durum pek çok sufi gibi Abdülmecid Efendi'nin anlayışında

nasların zahiri boyutunun işari tevile göre asü bir konumda olduğunu

göstermektedir.85

80

81

82

83

84

85

Çalışkan, Tefsir Usulii, 159-160.

Bizim tespitimize göre temsil ayetlerini yinni beş sureden değil, yinni dört sure içeri~inden

seçmiştir.

Temsil, vr. 2a.

Müellif ilgili temsil ayetlerini 25 sure içinden seçtiğini belirtmesine rağmen 24 sure tespit edilmiştir.

Temsil, vr. lSa, 16a, lSa, 2lb, 26b, 27b, 29a, 3la, 32a, 33a, 37b, 45a.

lşan yorumun niteliğine ilişkin açıklamalar için bkz. Davud Ağbal, İbn Arabi'de İşari Tefsir, !stanbul: Litera Yayıncılık, 2017,s. 58.

136 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

Eserde Beydavi'nin "Envaru'tenzll"i,86 İbn Atıyye'nin "el-Muharraru'l-vedz"i,87

Beğavi'nin "Mealimü't-tenzil"i,88 Kurtubi'nin "Cfuni'u'l-ahkam"ı,89 Semerkandi'nin

"Bahru'l-ulfun"u,90 Razi'nin "Mefatihu'l-ğayb"ı91 kaynak olarak kullarulınıştır. Ayrıca

sayfa kenarlannda Zemahşeri ve İbn Atıyye'den çokça notlar alınmıştır.

İşan yorumlannda sıklıkla Necmeddin el-Kübra'nın (618/1221) Aynü'l-hayat,

Necmeddin ed-Daye'nin (654/1256) Bahru'L-hakaik ve'l-meani,91 ve Nizamüddin en-

Neysabfui'nin {730/İ329) Gartiibü'l-Kur'tin Reğtiibü'l-Furkan93 adlı eserlerini kaynak

olarak kullanmıştır.94

: Şimdi bazı ayetler üzerinden yer verdiği işiiri yorumlara dikkat çekmek

istiyoruz:

1. "Onların durumu, gece ateş yakan kimsenin durumu gibidir: Ateş etrafını

ışıtmca Allah (birden) ışıklarını yok ediverir. Onları öyle bir zifiri karanlık içinde

bırakıverir ki (hiçbir şey) göremezler. •ıgs

Bu ayet-i kerime işart tefsir bakırnından müridin manevi yolculuğunun ifadesi

olarak değerlendirilmiştir. Mürid önce bir süreliğine irade yoluna salik olıır.

Aydınlanmak için talep nurunu yakmak ister. Etrafı aydınlanınca saadet ve şekelvetin

sebeplerini görür. Sohbet ipine sıkıca sarılır. Hizmet ve halvete mülazım olıır. Revayı

söküp atarak Allah'a yönelir. Kalbin tasfiyesiyle kendine şevk ışıkları doğar. Ruhun

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

Temsil, vr. 47a, 64 b .

Temsil, vr. 27a, 33b, 38a, 4lb, 43b, 47a, Slb, SSa.

Temsil, vr. 57b, 92b, 98b.

Temsil, vr. 7la.

Temsil, vr. 7la, 87a.

Temsil, vr. 94 a.

Temsil, 63a, 7la.

Temsil, vr. 58a, 59a, 60a, 6la, 68a, 7lb, 74b.

Abdülmedd Efendi "Bahru'l-hakaik" adlı tefsiri Da'ye'ye, Aynü'l-hayatı ise Kübra'ya nispet ediyor.

(bkz. vr. 72) Bu eserlerin nispet problemini çözmek üıere bir makale kalme alan Süleyman Ateş, "Bahru'l-hakaik"ın Necmeddin Diye'ye ait olduğunu belirtirken Aynü'l-hayat'ın yine bu tefsirin bir

özetinden ibaret olduğunu belirtiyor. Buna göre Bahru1-hakaik, hem zahir hem de batın mana üzerinde dururken Aynü'l-hayat'ta zahir manalar ayıklanmış ve yalmı batın manalar kalıruştır. Bkı.

Süleyman Ateş, "Üç Müfessir bir Tefsir", Aııknra OlFD, 1970, c. XVlJI, ss. 85-104. AyrıcaDayeve Bahru'l-hakaik üzerine Sayın Mehmet Okuyan tarafından yapılan do.ktora tezi de basılınıştır. Mehmet Okuyan, Necmeddlıı Dliye ve Ta.savvııfı Tefsiri, İstanbul: Rağbeı, 2001.

Bakara, 2/17.

ABDÜLMECİD B. NA SOH et-TOSY Aviel-AMAsİ (996/1588) ve 137 RiSALE Fl TEFSIRi'L-AYATi'L-MOTEALLİKA B/'T-TEMSIL ADLI ESERiNDE iŞA.RI YORUMLAR

nurundan da zevk ışıkları çakar. Bu sırada Allah'ın rnekrioden emin olur. Nefsin

hilelerine aldarur. Endişeli (hevacis) düşünceler gelir ve kenclisini vesveseler rahatsız

eder. Sonra mağlup bir şekilde dünyaya doğru çekilir. Güneşi batar, nefsi karar.ır.

Maksada vasıl çılmadan visal ipi kopar. Kötü durumuna geri döner.96

2. "Onlar, sağırdırlar, dilsizdirler, kördür/er: Artık hakikate dönmezler. ''17

Abdülmecid Efencli, Necmeddin el-Kübra'nın Aynü'l-hayat adlı eserinden

nakille şunlara yer verir:

Misak günü Allah'ın hitabını duyduklan kalp kulaklan olmakla beraber

sağırdırlar. "Bela" diyerek Rablerine icabet ettikleri dilleri olmakla beraber

dilsizdirler. Yine rubılbiyyetinin güzelliklerini müşahede ettikleri gözleri olmakla

beraber kördürler. Misak günü gayp alemine açılan kalplerinin önüne şehvet ve

lezzetlere, hile ve nifaklara tabi olarak set çekmişlerdir .. Onlara cenab-ı kudsten

esintiler olmaz. Ruhlarının kokusunu soluyamazlar. Kalpleri hastalanır. Günah

zulmetiyle kalpleri kararır. Sonra kendilerine mahir bir doktor olan Kur'an

gönderilir. Ancak kafirler doktoru da tedaviyi de reddederler. Rahmet ve hidayet

olmayınca sağırlık ve körlüğü mucip olan lanete uğrarlar.98

3. "Allah, bir sivrisineği, ondan daha da ötesi bir varlığı örnek olarak vermekten

çekinmez. ''19

Arş-ı azimden en küçük zerreye kadar her şey Allah'ın ayetidir. Kullara

mabudunu gösterir. Sivrisinekte de türlü ayetler ve delaletler vardır. Acıktığı vakit

güçleDir ve uçar. Doyduğu zaman telef olur. Bu da insanın hallerine delalet eder. Zira

insan aç kaldığında Allah'a yönelir. Doyduğu vakit de heva ve hevese ulaşır. Nitekim

Allah (c.c) "Eğer Allah rızkı kullara bol bol verseydi, yeryüzünde azarlardı. ",

"Şüphesiz insan kendisini müstağni gördüğü için azar"100 buyurmaktadır.

96 Temsil, vr. 9a. 97 Bakara, 2/18. 98 Temsil, vr. 9-10. 99 Bakara, 2/6. 100 Temsil, vr. ıs. 16.

138 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

4. "Kô.firlerin hali davarlarına seslenen (çobanın) durumuna benzer. Zira

hayvanlar bağırtı ve çağırtıdan başka bir şeyi duymazlar. Onlar sağır, dilsiz ve

kördür! er. Haki ka te dönüş yapmazlar. "101

Bu ayet-ikerimenin işari manası ise şudur:

Allah (c.c) ruhlar aieminde misak sırasında kafirlere, "Ben sizin Rabbiniz değil

miyim?" diye hitap ettiğinde, kafirler en son safta idiler. Çünkü o sırada ruhlar,

peygamberlerin, velilerin, diğer müminlerin ve kafirlerin ruhları olmak üzere dört

saf halinde bölük bölük toplanmıştır. Son saftaki kafirler az olsun çok olsun hakkın

ken.ıal nurlarını müşahede edememiştir. Hiçbir şey duyamamıştır. "Bela" sözi:ifiü de

taklid yoluyla söylemişlerdir. Bu yüzden dünya. hayatında da taklidi seçmişler ve

atalarının peşinden gittiklerini beyan e~~lerdir. Ruhlar cesetlerle birleştiğinde de

nefsani güçlere bıı:ı.lanrruş ve hayvani sıfatıarın karanlığıyla kararmıştır. Bu yüzden

peygamberlerin davetine karşı sağır ve kör kes~lerdir.102

5. "Mallannı.Allah yolunda infak edip sonra infaklarının ardından minnet ve

eziyet etmeyeniere Rablerinin katında ecirleri vardır. qnlara korku yoktur üzülmezler

de ... "103

Mallarını Allah yolunda infak edenlere cennetler (cinan) halef olur. Ruhlarını

Allah yolunda infak edenlere ise Ralıman halef olur. Kim bir fakire bir hurma

verirse, tıpkı sizin yavru hayvanını büyütmesi gibi Allah onu "sağ elf'yle alır ve

büyütür. Öyle ki dağdan bile büyük olur. Ruhunu Rabbine verenleri bir düşün

nasıldır! Allah onu "celal ve cemal parmakları" arasında büyütür. Böylece Allah'ın . -

terbiyesi ile, aı::ş-ı aladan daha büyük olur. Öyle ki arş onun içirıde çöldeki bir demir

~alka gibi olur.

Allah yolunda irıfak, Allah'ı talep için olur; dünyevi övgüleri ya da uhrevı

mükafat gibi başka şeyi talep için değil. Böyle bir irıfak,''"menn" ve "eza" dan arınmış

olur.104

101 Bakara, 2/ ı 7 ı. ' 102 Temsil, vr. 17.

103 Bakara, 21263. 104 Temsil, vr. 21.

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA vt el-AM.ASl (996/1588) ve 139 RisALE·FI TEFSİRİ'L-A YATİ'L-MOTEALLIKA Bl'T-TEMSIL ADLI ESERİNDE İŞA.Rl YORUMLAR

6. "Bu dünya hayatında harcadıklan şeylerin durumu, kendilerine zulmeden bir

kavmin mahsulünü (hars) dondurucu soğuğuyla vurup helak eden bir rüzgara benzer.

Allah onlara zulmetmedi. Fakat onlar kendilerine zulmediyor/ar. "105

Nefsani lezzetleri, hayvani arzuları tatmak ve dünyevi hazlardan faydalanmak

için harcadıkları mallar, kavurucu soğukla beraber kavmin "hars"ma isabet eden

rüzgara benzer. Bu "hars", ruhani sıfatıardan ve güzel ahlaktan hasıl olan meyvelerin

olduğu ruhani mahsuldür. Mallarını nefsani amaçlar elde etmek ve şehevi arzular

ikmal etmek için infak etmekle kendilerine zulmetmişlerdir. Böylece nefsani

arzuların soğuğunu taşıyan rüzgar, ruhani mahsulü yok eder. İşte onlar- ruhani

istidatlarını yok edip netisierine yönelmekle kendilerine zulmetmişlerdir. 106

7. "Kendisine ayetlerimizi verdiğimiz ardından o ayetlerden sıyrılıp da şeytanın

peşine taktığı, bu yüzden de azgınlardan olan kimsenin haberini onlara anlat.

Dileseydik o ayetler/e onu elbette yüceltirdik. Fakat o, dünyaya çakılıp-kaldı da kendi

heva ve hevesine uydu. Onun durumu köpeğin durumu gibidir ... "107

Bunda salikin en yüce makamlara ulaşsa da Allah'ın rnekcinden emin olmaması

gerektiğine işaret vardır. Bu yüzden hiçbir zatnan nefsini mücahede ve riyazat

kapılarına kapatmamalıdırlar. Giyimde, yeme-içmede, evlenme, mesken ve binek

konularmda dünya zevklerirıin kapılarını açmamalıdır. Sadık -salik, dünyevi bolluk

ve genişlik, hevaya tabi olma sebebiyle şakilere isabet eden belalardan sakınmalıdır.

"Dileseydik onu yükseltirdik Fakat o dünya sapiandı ve hevasma uydu" şeklinde

buyurmuştur. En yüce derecelerde iken masivaya iltifat eder, dünyaya meyleder

gayret-i ilahiye de onu kelbe mürnasil olacağı bir derekeye (melekiyet mertebesinden

kelbiyyet derekesirıe) irıdirir. 108

8. "Dünya hayatının hali, gökten indirdiğimiz bir yağmurun misalinden

ibarettir. İnsanların ve hayvanların yedikleri yer bitkileri onunla yetişip birbirine

karışmıştır. Nihayet toprak bütün zinetlerini takınıp süslendiği ve sahipleri de onun

üzerine (her türlü tasarrufa) kadir olduklannı sandıklan bir sırada, geceleyin veya

güpegündüz ansızın ona emrimiz (afetimiz) geliverir de, bunları, sanki dün yerinde

lOS Al-i İm.ran, 3/117. 106 Temsil, vr. 27. 107 A'raf, 7/175, 176. 108 Temsil, vr. 29-30.

140 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

hiç yokmuş gibi, kökünden kazınmış bir hale getiririz. İşte düşünen bir toplum için,

ayetleri böyle ayrı ayrı açıklıyoruz. "109

Burada su, ruhani feyzdir. Allah onu kalp semasından beşeriyet arzına

indirmiştir. Oradan tevellüt eden insanlara faydcılı insani ve ahlak-ı hamide sıfatları

ile insanı hayvan gibi hatta daha da aşağı yapan hayvani mezmılm sıfatlarla

karışmıştır. Nefis toprağı ahlak-ı hamide, ruhani keşifler ve kalbi müşahedelerle

zinetlendiği vakit, nefis sahipleri bu hallerle kendileri için -felsefeciler, tabiatçılar,

hulılliyye ve ibahiyye gibi- manevi bir makarn elde ettiklerini zanneder. Ancak bütün

bu ~eşif ve haller sanki olmamış gibi yok olur gider. Burılar düşünenler için, seyr-i

ilailah yolunda ki afetler için tenbihlerdir. 110

9. "Müttakilere va'dolunan cennetin misali şudur: İçinden ırmaklar akar,

yemişleri. ve gölgeleri devamlıdır. İşte bu, o müttakilerin sonudur. İnkar edenlerin

akıbeti ise ateştir. "1 11

Ayetteki nehirler fazilet, kerem ve hidayet nehirleridir. O cennetin yemişleri,

cemal müşahedeleri ve celal. keşifleridir. Gölgeler de makam ve hallerdir.112

10. "De ki: "Andolsun, insanlar ve cinler bu Kur'an'ın bir benzerini getirmek

üzere toplansalar ve birbirlerine de destek olsalar, yine onun benzerini

getiremezler. "113

Cafer-i Sadık'tan şı:nu naklediyor: Kur'an'ın ibaresi avarn için, işareti havas

için, letam evliya, hakaik-i enbiya içindir. Yine ibare duyma, işaret akıl, letayif

müşaliede, hakayık istislam içindir. Hakikatierin denizine daldığı zaman, cevh~r-i

insani için asla sahile çı.lananın imkanı yoktur. 114

109 Yunus, 10/24. 110 Temsil, vr. 31-32. lll Ra'd, 13/35. 112 ' Temsil, vr. 36, 37. 113 İsra, 17/88. 114 Temsil, vr. 46.

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA vt el-A.MASi (996/1588) ve 141 R1SALE Fl TEFSIRJ'L-A. YA Tİ'L-MOTEALLİKA BI'T-TEMSlL ADLI ESERİNDE iŞARt YORUMLAR

ll. "Allah, şu kenti misal verdi: Orası güven ve huzur içinde idi. Oraya her

taraftan bolca rızık ge/irdi. Fakat Allah'ın nimetlerine nankörlük ettiler; bu yüzden

yaptıklarına karşılık, Allah onlara şiddetli açlık ve korku ıstırabını tattırdı. "115

Bu kentle insan ruhuna işaret edilmektedir. O Allah'ın zikriyle itıninan

içindedir. Onun gıdası, taat ve ibadetler ile bol bol gelir. Ancak nefs-i emınare

Allah'ın bu manevi nimetlerine nankörlük edip heva peşinden gidince, nefsani

perdeler çek.Umiş ve ruhani yollar kapanmıştır. Hak yolunda ruh ve kalpten

kesilmiştir.116

12. "Ey insanlar! Size bir örnek verildi. Şimdi onu iyi dinleyin. Sizin Allah'tan

başka taptıklarınız bir sinek dahi yaratamazlar, hepsi bunun için toplansalar bile.

Eğer sinek onlardan bir şey kapsa, bunu ondan kurtarıp alamaz/ar. İsteyen de aciz,

istenen de. "117

İnsanlardan kasıt, ehl-i nisyandır. Gaflet ve isyan uykusundan uyanmaları için

kendilerine mesel getirilmiştir. Hitap misak genel olarak alıdini unutanlar iç~dir.

"Zübab"tan kasıt nefsin dürtilleri ve şeytanın vesveseleridir. Talipten kasıt, kalptir.

İman nuroyla desteklenmediği zaman zaafiyete uğrar. Matlub, nefis ve şeytandır. Bu

vası.fla vası.flananlar Allah'ı hakkıyla takdir edemezler ve O'nun ahlakıyla

ahlaklanamazlar.118

13. "A.llah'tan başkalarını dost edinenierin durumu, kendine bir ev edinen

örümceğin durumu gibidir. Evlerin en dayanıksızı ise şüphesiz örümcek evidir. Keşke

bilselerdi!"119

Ayet nefsin ve sıfatlarının meselidir. Heva, dünya ve şeytanı dost e9Jrunede

"ankebılt" gibidir. Örümcek ağını her örüşünde dışarıdan uzaklaşır. O evini inşa

ederken aslında kendi zindanını yapm~ta ve kendi ayaklarına bağ vurmaktadır. İşte

bunun gibi her kim heva, dünya ve şeytanı dost · edinirse onu dalalet ve iğva

zincirleriyle şehvet yollarına sevk ederler.120

llS Nahl,ll2. 116 Temsil, vr. 45. 117 Hac, 22173. 118 Temsil, vr. 53. 119 Ankebuı, 29/41. 120 Temsil, vr. 59 b.

142 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

Değerlendirme

Abdülmecid Efendi'nin temsile dair eserindeki işari yorumlar genellikle aynı

düzlem ve muhtevada serdedilmiştir. Söz konusu tevillere bakıldığında, nefsin istek

ve temayüllerinin yol açtığl manevi zararlar ile bu olumsuz yönelimin kontrol ve

terbiyesi, tarikat ehlinin sillük süreci ve tecrübeleri gibi ahlaka dönük konuların

sıklıkla ön plana çıktığı görülmektedir. Kendisinin slıfi düşüncedeki tartışmalı felsefi

görüş ve düşüncelere dahil olmaktan kaçındığı anlaşılmaktadır. Bu, tasavvufun onun

dünyasında daha çok insanın iç alemini ve ahlaki yönünü eğitici bir sistemden ibaret

olduğunu göstermektedir.

Müellif söz konusu mesajlarını Kur'an'ın temsilleri üzerinden vermeyi uygun

bulmuştur. Gerçekte temsilierin belli ölçüde lafızların zahiri . boyutunu aşan bir

anlam taşıdıkları açıktır. Örneğin başa kakılan iyiliğin geçersizliğinin işlendiği bir

temsilde yağmur, kaya, toprak gibi doğa unsurları kullanılmıştır. 121 Bu temsilde akıp

giden topraktan kastın görünür iyilikler, kayadan maksadın sözde iyiliklerio ardında

rızai ilahinin yokluğu, yağmurdan maksadın ise iyilikleri silip süpüren başa kakma

ve ineitme şeklindeki davranışlar olduğu düşünülebilir. Bu açıdan temsile dair

ayetlerin, kimi ulema tarafından meşruiyet tartışmaianna konu edilen işari teviller

için nispeten müsait bir alan olduğunu söylememiz mümkündür. Ancak temsiller

yorumcunun önüne elverişli bir saha açsa da her birinin Kur'an'da belli bir bağlam

çerçevesi içinde bulunduğu da bir gerçektir. Dolayısıyla temsilierin yoruma açık

yönlerinin, ilgili ayetleri bağlarnından soytitlayarak gelişi güzel tevillerle

ilişkilendirecek bir serbesiyete imkan verdiği kanaatinde değiliz. Nitekim -

"meselühüm o o o" şeklinde başlayan ayet-ikerimelerde temsilin hangi anlam dairesine

oturduğuna bariz gösterge ve karineler bulunmaktadır. 1

Abdülmecid Efendi de her ne kadar tartışmalı naiari-slıfi revillerden kaçınsa da

çoğu kere temsilleri bağlamının dışında bir mana ile ilişkilendirme yoluna gitmiştir.

Söz gelimi müellifin, münafıkların ya da müşriklerin tutum ve hallerine dönük

temsilleri heva, nefis gibi tasavvufi unsurlarla salikin slıfi tecrübe ve manevi halleri

üzerinden tevile gitmesi ayetlerin bağlamsal konumu açısından tenkide açıktır.

121 Bakara, 2/264.

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA vt el-AMASl (99611588} ve 143 RiSALE Fl TEFSlRi'L-AYATi'L-MOTEA.LLlKA B/'T-TEMSIL ADLI ESERİNDE İŞA.Rl YORUMLAR

Diğer taraftan gözden kaçınlmaması gereken bir husus da şudur ki, müellif

temsilleri izah ederken öncelikle Beydavi'den yaptığı alıntılara yer vermiştir. İşari

yorumlar ise bu izahların ardından gündeme getirilmiştir. Bize göre Abdülmecid

Efendi'nin bu yaklaşımı işan tevili yegane, asli ve alternatif bir yorum tarzı olarak

görmediğinin göstergesidir. Bu dururnda işan teville ilgili bu yaklaşımın, batıniyyede

görülen katı bir zahir-batın düalizminden ayrıldığını teslim etmek gerekir.

Sonuç

Abdülmecid b. eş-Şeyh Nasuh b. İsrail birçok dalda pek çok risale kaleme almış

bir 16. yüz yıl Osmanlı alimidir. Buna rağmen biyografi eserlerinde hakkında

yeterince bilgiye rastlanılmaması hayrete şayandır. Kimi kütüphane kayıtlarında

dedesİili? adının "israfil" olarak gösterilmesi hatalıdır. Çünkü bizzat müellif

eserlerinin mukaddimesinde ya da ketebe kaydında derlesinin adını açıkça "İsrail"

olarak zikretmiştir. Hatta bir dizi tasawu.fl şahsiye~er hakkında bilgi verirken

dedesine de yer vermiş onun "İsrail Dede" lakabıyla aruldığını ifade etmiştir.

Bursalı Mehmet Tahir Osmanlı Müellifleri adlı eserinde İsrafil-zade

Abdülmecid b. N asiılı adlı ikinci bir kişiye daha yer vermiştir, ~erhum ·ziya Demir,

Bursalırun sehven tek bir şahsı iki ayrı şahıs gibi gösterdiğini ifade etmiş, sonraki

bazı araştırmacılar da aynı kanaati paylaşmıştır. Bize göre Bursalı verdiği bazı

bilgilerde hatalı olsa da gerçekte isim benzerliği taşıyan ilimleri iki ayrı şahıs olarak

göstermekte isabetli davranmıştır. Nitekim Amasya Tarihi hacimli eserinde Abdi-

Zade Hüseyin Büsarnettin Yasar, Abdiil:mecid b .. Nasuh b. İsrail'i Tosyalı olarak

kaydederken yine benzer adı taşıyan Abdülmecid b. Nasuh b. İsrafil'i Udikli olarak

kaydetmiştir.

Öte yanda Abdülmecid b. Nasuh b. İsrail'in vefat tarihi ile ilgili de kaynaklarda

çok farklı bilgiler yer almaktadır. Müellifin es~rlerindeki ferağ kayıtlarında yer

verdiği tarihler dikkate alınırsa h. 986 öncesini gösteren tarihierin isabetli olmadığı

ortaya çıkmaktadır.

Müellifin hemen tüm risalelerinde tasavvufi yaklaşımlar öne çıkmaktadır.

Gerek dedesi ve gerekse Zeyniyye tarikatında şeylilik. makamında bulunan

babasından tasawu.fl kültürü tevarus ettiği anlaşılmaktadır. Bununla beraber bazı

yazma nüsbalaraa "halveti" olduğuna dair notlar dercedildiğine de rastla.nriııştır.

144 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

Abdülmecid Efendi tefsire müteallık çalışmalara da yönelmiş ve Sayın

Muammer Erbaşın da belirttiği üzere, "Konulu tefsir" türü ürünler ortaya

koymuştur. Bunlardan biri de Kur'an'da temsili anlatımlar içeren ayet-ikerimeleri

konu aldığı risaledir.

Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan bu eserde müellif yirmi beş surede geçen

kırk beş ayeti bir araya getirdiğini beyan etmiştir. Usul olarak, ele aldığı her ayetin

tefsirine önce Kadı Beydavi'den nakillerle başlamış ve akabinde işari te'villere yer

vermiştir. Müellifin ayetlerin zahiri boyutları ile işari yorumları birlikte vermesi

z~-batın ayrımını birbirinin alternatifi olarak görmediğinin, ilmi anlayışında her

ikisinin de meşru ve makbul bir yeri olduğunun göstergesi olmalıdır. Metnin lafzı ile

işari yorumlar arasıru net çizgilerle birbirinden ayıran ve işari tefsir meşru görmeyen

yaklaşırnlara karşı her ikisini de benimseyen bir bakış açısını muhafaza etmiştir.

Öte yandan yer verdiği işari tevillerde tasavvuf eksenli nazari-felsefi tevillere

hemen hiç yer vermemiştir. İşari yorumlarda daha çok salikin ya da müridin manevi

ahvllini konu edecek yorumlara yer vermiştir. Bu da onun tefsirde nazari-felsefi sıifi

tefsirden daha çok sillUk ehlinin ahlakını hedefleyen işari yorumları takip ettiğini

göstermektedir. Ancak işarl tevillerde ayetlerin bağlamının dışına çıktığı da

görülmektedir.

KAYNAKÇA

Abay, Muhammed, "Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsirle İlgili Eserler

Bibliyografyası", Divan, 1999/1.

----.ı "Ömer Nasuhi Bilmen'in Tabakatü'l-müfessirin Yazıcılığına Katkıları", Müftü ve Müderris Ömer Nasuhi Bilmen Sempozyıımu, Editörler: Nail Okuyucu,

~ Ayhan Işık, Kamil Büyüker. !stanbul: Marmara Akad.erni Yayınları, 2017: İstanbul, ss. 143-161.

Abdülmecid b. Nasuh b. İsrail, Risdle fi tefsiri7-ô.yeti7-müteallika bi'l-emsdl, Süleymaniye: Şehit Ali Paşa, NO: 272, 98 vr ..

----.ı Cevô.hirü'l-Kur'ô.n Zavdhiru'l-furkdn, Süleymaniye-Hacı Mahmut Efendi YEK, No: 230, 117 vr.

----.ı el-Hüdd ve'l1eldh, Süleymaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 1-26 vr.

----.ı el-Havfii ve'l-huzn, Süleymaniye:·Reşid Efendi YEK, No: 1019, 31-40 vr.

----.ı Tezkiratü üli'l-elbab, Süleymaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 41-59 vr . .

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA vt el-AMASt (996/1588) ve 145 RlSALE Fİ TEFSlRl'L-AYATi'L-MiJTEAI.LiKA BI'T-TEMSILADU ESERİNDE İŞARt YORUMLAR

_____. el-Fevzü'l-azim, Süleymaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 61-73 vr.

_____. Tefsiru süreti'l-insan, Süleymaniye-Reşid Efendi YEK, No: 1019, 95-97 vr.

_____. Makamatü'l-mücevvidin ve derecdtü'l-muallimin, Süleymaniye-Bağdaili Vehbi

YEK, No: 18, 69 vr.

_____. Risale fi beyani'l-hurufi'l-mukataat, Kastamonu YEK, No: 1046/05, 34a-36a yk.

_____. Ravzatü'l-ezhar cennetü'l-esmar, Süleymaniye Şehit Ali Paşa YEK, No: 1481, 322 vr.

_____. Kıssa-i Çoban ve mündcat, Süleymaniye-Yazma Bağışlar YEK, No: 4027/1, 1-

12 vr.

_____.Menakıb-ı evliyd, Süleymaniye-Yazma Bağışlar YEK, No: 4027/4,33-67 vr.

_____. Riyazü's-salihfn, Kastamonu YEK._No: 122, h. 968, 130 vr.

_____. Kıyafetntlme, Süleymaniye-_Hafid Efendi YEK, No: 479, 149-188 vr.

_____. Erba'Ctne-hadisen, Kastamonu YEK, No: 3761/04, 107b-156a vr.

_____. Esraru'n-necdt ve'~-necdh, Kastaman u YEK, No: 3674, vr. 273-277.

_____. Levaihu'l-kulub ve ravaihu'l-mahbUb, Kastamonu YEK, No: 3674 vr. 293.

Ağbal, Davud, lbn Arabi'de İşıiri Tefsir, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.

Aktürk, İsmet, Abdülmecid b. Nasith'un Hadisçiliği ve Süruru'n-Nazırln Adlı

Risalesindeki Hadislerin Tahrici, Necmettin Erbakan O. i. F. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.

Ateş, Süleyman, "Oç Müfessir bir Tefsir", Ankara 01FD, 1970, c. XVIII, ss. 85-104.

Bağdadi, İsmail b. Muhammed Emin, Hediyyetü'l-drifin esmdü'l-müellifln ve asarü'l-musannifln, İstanbul: Matbaayı Behiyye, 1951.

_____.lzahü ·ı- rneknun fi zeyli ala Keşfi 'z-Zünun an Esami 'u ·ı- Kütübi ve'/- Fünun,

Beyrut: Daru ihyru't-türasi'l-arabiyye, ts.

Bıyıkoğlu, Yakup, Muhaşşi Sinan Efendi ve "Haşiye Ala Tefsiri'l-Kadi" isimli

Eserindeki Tefsir Metodu", Uluslararası Amasya Alimleri Sempozyumu, 2017,

s.s.207-220.

BursalıMehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Ankara: 2012.

Çalışkan, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara: Ankara Okulu, 2017.

Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları, İstanbul: Ensar, 2006.

Dumlu, Ömer,· "Tefsir Tarihi Yazıcılığı Açısından Ömer Nasuhi Bilmen'in Büyük Tefsir Tarihi: Tabakatü'l-müfessirin Adlı Eseri Üzerine", Tefsir Tarihi Yazımı

Sempozyumu, Editör: Mustafa Karagöz, s. 137-154.

146 OSMANLI DÖNEMİNDE TEFSİR

Edirnevi, Ahmed b. Muhammed Tabakatü'l-müfessirin, thk. Süleyman b. Salih el-Huzey, Medine: Mektebetü'l-ulCım ve'l-hikem, s. 383.

Erbaş, Muammer, "Bir Osmanlı Müfessiri", Abdülmecid b. eş-Şeyh Nasıih b. İsrail (v. 973/565), D.E.O. ilahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2006, ss.61-86.

Ercedoğan, Fatma, Abdülmecid b. Nasuh Tosyavi ve Manzum Kıyafetni'imesi, Dokuz EylülÜ. İ.F., 2016.

Hayta, Ufuk, Abdülh;unit Birışık, "Hayatı ve Eserleriyle Abdülmecid b. Şeyh Nasıih

Tosyevi ve Cevahiru'l-Kur'an ve Zavahiru'l-Furkan", Uludağ Onivers~tesi

ilahiyat Fakültesi Dergisi, c. 16, Sayı: 2, 2007, ss. 343-367.

____.Ufuk, Abdülmecid b. Nasuh ·Tosyevi'nin (Ö. 1588) Hayatı, Eserleri ve el-Hüda ' ve'l-Feli'ih Adlı Tefsir Risti!esinin Tahklki, Ul~dağ Ü. İ. F., Basılmamış Yüksek

Lisans Tezi, 2008.

İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebu Abdilialı Şemseddin Muhammed, el-Emsal .fi'l-Kıır'ani'l-Kerim, thk.: Fevvaz Ahmed, Beyrut: Darubni Hazm, 2013.

Karagöz, Mustafa, "Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Telif ve Tefsir Tarihi Eserleri-

Tefsir Tarihi Yazuninın Problemleri", Türkiye Araştırma/an. Literatür Dergisi, c. 10, Sayı 19-20, 2012.

Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemü'L-müellifin, Beyrut: Daru ihyfu kütübi'l-Arabiyye, ts.

Mecdi Mehmed Efendi, Hadi'iiku'ş-şakaik, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.

Muhammed Cabir el-Feyy;iz, el-Emsi'il .fi'l-Kur'ani'l-Kerim, Mısır: Daru's-Selam, 2012.

Müstakim-zade, Tuhjetü'l-hatti'itin, (Haz. Mustafa Koç). İstanbul: Klasik, 201 ı.

Okumuş, Mesut, Tejsir Tarihi Eserlerinin Didaktik Açıdan Değerlendirilmesi, Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu, Editör: Mustafa Karagöz, Ankara: Araştırma

Yayınları, 2015, ss. 275-292.

Okuyan, Mehmet, Necmeddin Ddye ve Tasavvu.fi Tejsiri, İstanbul: Rağbet, 2001.

Öztürk, Mustafa, Osmanlı Tefsir Mirası, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012. "Modern Dönem Tefsir Tarihi Edebiyatma Dair Bir Zihniyet Analizi:

Muhammed Hüseyin ez-Zehebi ve et-Tefsir ve'l-Müfessiriı.n Örneği", Tefsir

Tarihi Yazıını Sempozyumu: Editör: Mustafa Karagöz, Ankara: Araştırma

Yayınları, 2015, ss. ı47-274.

Pattabanoğlu, Fatma Zehra, "Abdülmecid b. Şeyh Nasıih Tosyevi'nin "Fezfulü'l-ilm

ve'l-llim" Adlı Risalesi ve Trans!

ABDÜLMECİD B. NASÜH et-TOSYA vt el-A.MASt (996/1588) ve 147 RlSALE Fl TEFS1Rl'L·AYAT1'L-MOTEALL1KA Bl'T-TEMSlL ADLI ESERİNDEİŞAR! YORUMLAR

Sakar, Ekrem, Abdülmecid b. Nasuh Tosyevi ve Matiab-ı A 'Iii Adlı Esmii-i Hiisnd

Şerhf, Marmara Ü. i. F., 2016.

Sülün, Murat, "Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur'an'a İşari Yaklaşımlar",

Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur'an'a Hizmetleri, İstanbul, 2012.

Taşköprü-zade, eş-Şakaiku 'n-Nu'maniyye fi ulemai'd-devleti'l-Osmiiniyye, Beyrut: · Daru'l-kütübi'I-Arabi, ts.

Uluğ, Harun, Abdülmecid b. eş-Şeyh Nasuh b.· ! srail'in 'el-Hüda ve'l-Felah' İsim li Eserinin Edisyon Kritiği ve Tanıtımı, Dokuz Eylül Ü.İ.F, 2009.

Yasar, Abdizade Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Cilt: 6-12, Yazma, Amasya

Belediyesi Kütüphanesi.