emil lafe. doreshkrime me vlere

8/9/2019 Emil Lafe. Doreshkrime Me Vlere

http://slidepdf.com/reader/full/emil-lafe-doreshkrime-me-vlere 1/5



190 Jeta shkencore

në Shqipëri. Bashkë me këto përralla

dhe këngë autori ka m bledhur edhe

besty tn i, gjëe gjëz a, lo jër a fëm ij ësh e pro-

vejba. Përveç këtyre, në dosjen e dytë

e të tretë ndodhen edhe materiale tëtjera: një fletore dhe disa fletë të shkë-

p u tu ra m e shën im e të mdry sh me gram ati -

kore, ilustruar me shembuj të shumtë,

dhe me disa vërejtje të nxjerra nga Mit-

koja, Hani, Jarniku, Pitrëja, Kullurioti,

M ajeri e De Rada. Në do sjen e tretë

gjendet edha një skicë e shkurtër e mor-

fologjisë së shqipes me komentar, mbu-

shur plot e përplot me rubrika lakimi e

zgjedhiml. Po në këtë dosje është edhe

skica e një gramatike të gjuhës shqipe,mbështetur në materialin e çamërishtes

(kumtuar autorit nga Jorgj Stefani) dhe

të labërishtes (kumtuar atij nga Ste-

fan Konomi). Struktura e kësaj skice

është pak a shumë e plotë, përfshin fo-

netikën, m orfologjinë d he de ri diku

fjalëformim in. K ëtu s’k a v ërejtje teo ri-

ke, vetëm grupim shembujsh sipas

çështjeve përkatëse. Rubrika e sintaksës

mungon. Po aty gjendet edhe një arti-

kull i shkruar gjermanisht mbi rendin

e fjalëve në gjuhën shqipe. Në këtë dos-

je ndodhet edhe n jë autobio gra fi e gja-

të (17 f.) danisht e H. Pedersemit, har-

tuar pas vitit 1947, si edhe një shkrim

frëngjisht, gati dyfaqësh, që lexohet me

vështirësi, për Naim Frashërin, që du-

het të jetë kopja e letrës dërguar Insti-

tutit të Shkencave, kur u ftua prej tij

në përvjetorin e lindjes së poe tit më

1946.1 Po aty gjenden edhe separatet eautorit me artikujt e tij recensues për

botim e shqip n g a v it i 1896 deri m ë 1912,

artikujt e tjerë të tij kushtuar gjuhës

shqipe, recensioni për «Ling uistisch-

-kulturhistorische Untersuchungen aus

dem Bereiche des Albanischen» të

N. Jokli t, si edhe tr e arti k u j të ndry shëm

recensues kushtuar veprës së H. Peder-

senit "Albanesische Texte mit Glossar».

Të gjithë artikujt e tij autori i ka mbu-

shur anash me vërejt je e shënime me

dorë. Një gjë të tillë ai e ka bërë edhe

me n jë kopje të «Alfoanesische Texte

mit Glossar», kurse një tjetër kopje të

kësaj vepre e ka pajisur me përkthimin

danisht të çdo përralle, shkruar shumë p astër pre j tij d h e n g jitu r p ërbri te k-

stit shq ip. Në këtë dosje u gje t e

b o tu a r d an ish t në n jë gazetë për

fëmijë përralla shqipe «Do ta gjesh fa-

tim përpara», mbledhur e përkthyer nga

H. Pederseni.

N jë v le rë të posa çm e k a le tërkëm bim i

i H. Pedersenit me dijetarët e shquar të

kohës si G. Majer, V. Tomsen, Mëller e

Verner. Përveç letrave drejtuar G. Ma-

je rit, që is hin g jerm an ish t e u kse ro k-suan, për letrat e tjera, të cilat ishin

danisht, përfitojmë nga rasti të falënde-

rojmë etnomuzikologen daneze, miken e

Shqipërisë Birte Trerop, e cila u tregua

shumë e gatshme dhe ma ndihmoi në

shqipërimin e tyre përmes përkthimit

të saj gjermanisht. Po nëpërmjet Birte

Treropit u bë e mundshme të njiheshim

edhe me të vetmin njeri që jeton ende

ng a farefisi i H. Ped ersen it, Mogens

R. Kro gsgaard, i cili jo vetëm dinte

shumë hollësi interesante nga jeta e al-

banolo gut të shquar, por ruam te m e k uj-

des të mad h edhe m jaft fotografi e

artiku j publicistikë m e vlerë, shkru ar

rreth kësaj figure, të cilët ai pati mi-

rësinë të na i jepte të kseroksuar.

Me vlerë të veçantë ishte edjie njoh-

ja n ga afër m e g ji thë v ep ra t e bo tu ara

të H. Pedersenit (81 vepra e artikuj) ,

disa prej të cilave nuk gjenden ndër ne.I gjithë fondi i dorëshkrim eve të

H. Pedersenit kap rreth 1200 faqe. Ky

material ndodhet tashmë i r iprodhuar

i tëri pranë arkivit të Institutit të Gju-

hësisë dhe të Letërsisë.

II. Fond i i dor ëshkrim eve të arb ëre-

shëve të Italisë, i depozituar në Biblio-

tekën M bretërore të Kopenhagës është

një thesar me vlerë shumë të madhe

për stu dim et to n a alb anolo gjike. N ë atë

fond ka materiale shumë të çmueshme

1) Letra është botuar në "Studime filologjike» nr. 2, 1971, f. 163 v.



Je ta shkencore 191

në radhë të parë për gjuhëtarët e histo-

rianët e letërsisë dhe për folkloristët,

por d is a nga këto ja n ë n jëh erazi m e

vlerë edhe për historianët e etnografët.

Përfundimi i këtyre materialeve në

fondet e asaj biblioteke ka ojë histori

mund të themi të dhimbshme, që lidhet

me vetë fat in e dhimbshëm të arbëre-

shëve. Me vdekjen e figurave të ndri-

tura arbëreshe, veprat e tyre të pabo-

tuara mbeten të shpërndara andej-kë-

tej nëpër sundukët e farefisit të tyre, du-

ke i m bulu ar pluh uri e harresa. Disa

herë kritikë e studjues të ndryshëm ka-

në shprehur keqardhjen e tyre për hu-

mbjen e veprave të ndryshme të pena-

ve arbëreshe.

N dërk aq, m ë 1956, g ju hëtari i m irën jo -

hur danez, themeluesi i shkollës gjuhë-

sore dan eze të glosem antikës, Louis

Hjelmslev, pas vdekjes së H. Pedersenit

(më 1953), u b ë dr ejto r i Ins titutit të Gju-

hësisë të un ive rsite tit të Kop enhagës. Ky

dijetar dinte edhe shqip, e jepte këtë gju-

hë jo vetëm në Universitetin e Kopen-hagës, por edhe në disa universitete të

SHBA dhe kishte hartuar një skicë të

gramatikës së saj. Në rrethanat e kriju-

ara, Louis Hjelmslevit i l indi dëshira për

të kri juar në Kopenhagë një inst i tut al-

ban olo gjie, duke g je tu r p ër bashkëpunë-

tor retoromanistin arbëresh pranë Uni-

versitetit të Kopenhagës Dr. G. T. Gan-

gale. Dhe kështu lindi një bashkëpunim

shumë i frytshëm 4-vjeçar, prej vitit1958 deri më 1962 (vit kur gjuhëtari da-

nez u sëmur rëndë dhe pas tre vjetësh

lëngimi vdiq), në sajë të të cilit Dr. Gan-

galja, duke ditur mirë që më parë vem-

din, ku ndodheshin dorëshkrime të ndry-

shm e e duke pas ur m bështetjen fi-

nanciare dameze përmes L. Hjelmslevit,

grumbulloi pranë Institutit të Gjuhësisë

në Ko penhagë n jë- fond dorëshkrim esh

arbëreshe prej më se 7500 faqesh. Mevdekjen e L. Hjelmslevit planet, siljurse

shprehet Dr. Gangalja, mbeten në mes

të rrugës, ideja për krijimin e një

instituti albanologjik nuk u vu inë

lëvrojë në fushën e dorëshkrimeve të

grumbulluara, është Dr. Gangalja, i cili

deri tani ka publikuar dy numra të për-

mbledhjes «Arberisca>» dhe ka pregatitur

për botim n jë v arg punësh të tj e ra

(Dr. Gangalja udhëheq njëkohësisht

edhe qendrën s tudimore arbëreshe të

Krotonit në Kalabriinë e Mesme — Ita-

li).

Le të kthehemi tani te përmbajta e ko-

leksionit të dorëshkrimeve arbëreshe. Në

këtë fond bëjnë pjesë 195 dorëshkrime

të ndryshme që zënë, siç u tha, një vë-

llim prej më se 7500 faqesh formatesh

të ndryshme (shifra nuk mund të jepet

e saktë, sepse nga 195 zërat ishin për-

p u n u ar inga bib li ote ka vetëm 136, të ci-

lët kapin 6100 faqe). Sa për t ' i dhënë një

ide të përgjithshmë lexuesit, po shënoj-

më këtu se në atë fond gjenden 14 do-

rëshkrime nga J. De Rada, 33 nga Niko-

llë Keta, 13 nga Andrea Dara, 14 nga

Dhimitër Kamarda, 8 nga Zef Kamarda,

6 inga Pal Skiroi, 5 nga Gavril Dara i

Riu, 4 nga Anton Santori, 4 nga Jul Va-riboba, 3 nga Thimi Mitkoja, 2 nga Do-

ra d’Istria, 2 nga Binard Bilota, 2 nga

Zef Serembja, 3 nga Petër Kamodeka,

2 nga Alfons Skura, 5 nga Alfons Kini-

goi, 4 nga Françesk Krispi, 1 nga Viçenc

Dorsa etj. Duhet shënuar se një varg

pre j lcëty re ja n ë n ë v etv ete përm ble dhje

dorëshkrimesh.

Nga n jë v ës h tr im i p a rë del se me

vlerë të veçantë nga fondi i dorëshkri-meve të De Radës janë «Dorëshkrimet

e mëdha», prej 59 faqesh, të cilat he-

dhin dri të mbi hapat e para poetike të

autorit, dhe mbi fillimet e «Milosaos»- e

sidomos të «Skënderbeut të pafan». Kë-

tej del se këto dy vepra nuk janë fryt

i viteve kur janë botuar, por përfundim

i veprimtarisë jetesore të pandërprerc

të arbëreshit të madh, sa kohë që gje-

nden dorëshkrime fragmentesh të «Skë-

nderb eut të pafan» edhe pa ra vi t i t

1845. Me rëndësi të madhe është do-

rëshkrimi «Këngët që Rada shkroi para

Milosaos», pr ej 37 faqesh. Ky dorë-



192 Jeta shkencore

riant i parë, deri tani i panjohur, i kë-

ngëve që më vonë u botuan me titu-

llin "Milosao«-. Po kështu vlerë të ma-

dhe kanë -«Copat pak të dëgjuara nga

•«Topia»», dhe «Tridhjetë copa tëshkrua-ra inë m osh ë të s h ty rë n ga X>e Rada»- si

edhe 140 faqe dorëshkrime, gje tur në

shtëpinë e De Radës.

Koleksioni i Kopenh agës n xj er r në

pah prodhim ta rin ë e m adhe të n jë pene

deri tan i të p an joh urn ë d iapazonin e saj

të vërtetë, atë të Nikollë Ketës (1742-1803).

Prej ti j mund të përmendim k ëtu : «Frag-

mentin e fjalorit arbërisht-italisht»-

(69 f.) që hedh dritë mbi fillimet e punëssë Ketës për veprën e tij madhore të

mëvonshme «Fjalori italisht-shqip>*. Ky i

fumdit përbëhe t pre j 17 fletore sh 21x15 cm.

që arrijn ë të gjitha së bashku rreth

640 faqe. Numri i fjalëve shqipe arrin

rreth 10.000. Autori shënon në faqen e

fun dit se e ka përfundu ar veprën në

dhjetor të vitit 1779. Me vlerë janë gji-

thashtu -«Thesar shënimesh nga histo-

ria e arbëreshëve*-, «Thesar shënimesh

m aqed ono -epiroto-shq iptare-; sone tat e

Ketës, «Pjesa e ndarë nga historia e ar-

bëreshëv e-, «K ata lo gu m bi fam ilj et e

mëdha arbëreshe», ku ka të dhëna të

rëndësishme mbi veprimtarinë kulturore-

-politike të këtyre familjeve. Të dhëna

të çmueshme përmban letra që Këta i

ka dërguar peshkopit arbëresh Buliari më

1794. Me rëndësi është ve pr a «N dilg-

kuarlt e të bënurit e jetës», e cila, sipas

Dr. Gangales, është sprova e parë e për-dorimit të arbërishtes në një traktat fe-

tar mistik.

Nga A ndre a D ara b ie n veça nërisht në

sy: «Rudimentet leksikore* të mbledhu-

ra prej tij; varianti i parë i gramatikës

së tij më 1830; fjalori i parë; rapsoditë,

fjalori italisht-shqip, dhe mbi të gjitha

«Zakonet e Palacit të Adrianit", shkru-

ar më 1859 e që Dr. Gangaleja mendon

se ka një version edhe më të vjetër, icili ndodhet në qendrën studimore të

Krotonit në Itali.

Nga D him it ër K am arda m e v le rë të

veçantë është «Gramatika e vogël e ar-

bërishtes"-, të cilën ai e hartoi si n jë

manual më praktik për lexuesim në kra-

hasim me gramatikën e taj të madhe. Kjo

mbështetet vetëm në dialektin toskë dhe

në të është përdorur alfabeti latin. Tërëndësishm e jan ë edhe: «N jë këngë

kushtuar Dora d’Istrias* më 28.1.1870;

kënga pa titull që fillon me vargun

«Dheu im!»-; recensimi i gjatë e i ash-

për që u bën D him it ër K am arda rapso-

dive të De Radës, të botuara më 1866;

tregimi i mbledhur nga goja e popullit

mbi legjendën e Polifemit të përshkruar

mga Homeri.

Për të mos vazhduar me radhë me çdoautor, po përmendim se zbulime me vle-

irë të posaçme mund të quhen pa dy-

shim, ndër të tjera, edhe gjetja e vep-

rës së Biiiotës «Minos», poemë satirike

prej 150 fa qesh për fra shim eta sit ; V je r-

shat e Serembes; koleksioni i letrave

të Dora d’Istrias dërguar De Radës dhe

Dh. Kamardës; një pjesë dorëshkrimesh

shqip të Thim i Mitkos, të cila t janë

gjetur ca në trashëgiminë e Kamardës

e ca në atë të De Radës (këtu do parë

me hollësi ç’është botuar te «Bleta» e

Mitkos e te «Gramatologia»- e Kamar-

dës e ç’de l në d ritë p ër he rë të parë;

sido që të jetë 12 letrat drejtuar De Ra-

dës në vitet 1880-1887 janë me shumë

vlerë); fjalori i Petër Kamodekës; Fja-

lori i Kozmo Serembes; fjalori i Fran-

çiska Bideri Opingarit; përmbledhja me

p ër ra lla popullore ng a K ristin a G entile

Mandala; rapsoditë e mbledhura mgaViçenc Dorsa, të cilat vdekja e autorit

i bëri të mos e shihnin dritën e botimit,

m egjithëse ai i kishte bërë gati për

shtyp shum ë kohë para botim it të

«Rapsodive»- të De Radës më 1866; ori-

gjinali i poemës së Darës «Bala»-, i cili

ndryshon nga varianti i botuar, por që

këtu është ruajtur fatkeqësisht vetëm në

mënyrë fragmentare; varianti tjetër

«Këngë e prapsëmë e Balësë*-; fillimete një fjalori shqip-italisht e italisht-

-shqip po mga Dara; fotokopja e librit

të Gj. Buzukut që ka përdorur Pal Ski-

roi; fleta e fundit e këtij libri dhe një



193

copë rituali, kopjuar nga Gjon Nikollë

Kozazi më 1740 në kolegjin e Pro pa-

ganda Fides dhe dërguar Petër Gucetës.

themeluesit të Seminarit shqiptar në

Palermo, e ciia bëri të mundshme rigje-tjen e veprës nga P. Skiroi më 1910 etj.

etj.

Siç del edhe nga kjo pasqyrë e shkur-

tër e dorëshkrim eve të «K oleksionit

shqip«- në Kopenhagë, atje kemi të bëj-

më me një arkiv të vërtetë dorëshkri-

mesh, me injë fond që përmban në gji-

rin e vet fjalorë, gramatika, përmble-

dhje e studime folklorike, vepra e kri-

tika letrare, epistularë e shumë të tje-

ra vepra me vlerë të paçmueshme përhistorinë e gjuhës shqipe, për historinë

e ngulim eve arbëreshe të Italisë dhe

p ër stu d im et to na albano -log jik e në për-

gjiithësi.

Në saje të bashkëp u nim it të A kade-

misë së Shkencave të RPSH dhe të

Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisëtë kësaj Akademie me Institutin e Gju-

hësisë të U niv ersite tit të Kop enhag ës

dhe posaçërisht me Bibliotekën Mbre-

tërore të Danimarkës ka filluar dhe po

vazhdon mikrofilmimi dhe kseroksimi i

gjithë këtij materiali, i cili po depozi-

tohe' në arkivin e Institutit të Gjuhësisë

dhe lë Letërsisë dhe ka filluar të stu-

djohet me kujdes nga specialistët.

A. Dhrimo

E Lafe

KONFERENCA III KOMBË TARE

Në kuadri n e 30-vje to rit të Ç li rim it

të Atdheut dhe të fitores së revolucio-

nit tonë popullor, më 1-2 tetor 1974,

zhvilloi punimet në Tiranë Konferenca

III kombëtare e studimeve pedagogjike.

Ajo ishte një përgjithësim i tërë përvo-

jës d h e i re zultate ve të a r ritu ra nga shko_

Ua jonë për eduk im in kom unist të

nxënësve.

Tematika e çështjeve që u trajtuan

më seancën plenare e në 5 seksionet e

konferencës qe e gjerë dhe e larmish-

me.

Në K onfe re ncën II I të stu dim eve pe-

dagogjike u lexuam 100 kumtesa dhe pa-ti mjaft diskutime.

Në se ksionin +<Roli forrmies edukativ

i mësimit», në grupin e shkencave sho-

E STUDIMEVE PEDAGOGJIKE

qërore u lexuan edhe kumtesat «Mbi

formimin letrar të nxënësve të shkollës

së mesme» nga Vedat Islami, «Mësim-

dhënia e letërsisë në funksion të syni- meve edukative» nga Sam i Xhamgo,

"Realiteti i pasqyruar në veprën letrare,

faktor me rëndësi për ëduikimin estetik

të nxënësve» nga Eli Karamitri , «Este-

tikë dhe letërsi në shkollë» nga prof.

Vehbi Bala, «Figuracioni artis tik në

krijimtarinë gojore dhe vlerat edukati-

ve», nga punonjësi shkencor i Institutit

të Folk lorit, Arsen M ustaqi, «Edukata

gjuhësore në hushtet e sotme të zhvilli-

mit të shkollës» nga Pandora Dedja dheMësimi i gjuhës shqirpe dhe aktualite-

ti» nga Jani .Toro.

SIMPOZIUM NDË RKOMBË TAR MBI LETË RSITË KOMBË TARE DHE GJUHË T

KOMBË TARE, NË BRESSANONE (Itali)

Më 28 shtator gjer më 4 tetor 1974,

zhvilloi punimet në Itali të Veriut, në

Bressanone, Simpoziumi ndërkom bëtarme tem atikën «Them elimi i letërsive

kombëtare dhe kodifikimi i gjuhëve ko-

mbëtare» i organizuar nga Universiteti

i Insbrukut (Austri ) , në bashkëpunim meUniversitetin e Padovës (Itali) dhe me

— 'Jhirlim e Filolo gjike IV

emil lafe. doreshkrime me vlere

Documents