PERLAPERLAPERLAPERLAPERLARevistë shkencore - kulturore tremujore

Viti XX 2015 Nr. 1 (71)

Pasqyra e lëndës

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Emil Lafe

Remzi Nesimi

Xhevat Lloshi

Alfred Frashëri

Përparim Kabo

Ermal H. Baze

Jorgji Gjinari

Akademiku Shaban Demiraj - dijetar i shquar dhe

me ndikim të gjerë për zhvillimin e gjuhësisë

shqiptare ............................................................... 19

Vështrimet e Prof. Shaban Demirajt për leksikun e

shqipes ................................................................. 23

Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe vëllezërit

Frashëri ................................................................ 29

Mbi filozofinë në veprën e poetit Naim Frashëri .. 36

Përmbajtja dhe rëndësia historiko-juridike e

Statuteve të Shkodrës .......................................... 43

Fjala perëndon (dielli) në Atlasin Dialektologjik të

Gjuhës Shqipe (ADGJSH) ................................... 51

IRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJI

Ahmed Tamimdari

M. Xh. Jahaki

Suela Xhyheri

Nima Jushixh

Shkollat intelektuale dhe filozofike ..................... 59

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse . 69

Monumenti i Paikulit dhe rëndësia e tij në njohjen

e zhvillimin e gjuhës perse (pjesa I) ................... 83

Afsaneh.............................................................. 95

Lidhjet kulturoreLidhjet kulturoreLidhjet kulturoreLidhjet kulturoreLidhjet kulturore

Gazmend Shpuza

Emil Lafe

Motive të kryeveprave të letërsisë iraniane në

veprën letrare të Samiut ......................................... 5

Imam Khomeini për rëndësinë e shkencës e të

kulturës: zhvillimi i tyre në Republikën Islamike të

Iranit dhe lidhjet me botën shqiptare .................... 13

Pasqyra e lëndës (persisht) ............................................................ 159

OrientalistikëOrientalistikëOrientalistikëOrientalistikëOrientalistikë

Mehmed Kico Për kontributin e prof. Feti Mehdiut në

orientalistikë dhe në arsimin e lartë .................. 109

PërkujtimePërkujtimePërkujtimePërkujtimePërkujtime

Faik Konica, dy shkrime pak të njohura për gjuhën shqipe

(Fotaq Andrea) .................................................................................. 119

Pasqyra e libravePasqyra e libravePasqyra e libravePasqyra e libravePasqyra e librave

Shaban Demiraj, La lingua albanese. Origine, storia, strutture

(Mario De Matteis) ........................................................................... 129

”Fjalor i Arbëreshëvet t’Italisë” i Emanuele Giordanos dhe roli i tij për

ruajtjen dhe njohjen e arbërishtes (Emil Lafe) .................................. 132

Revista "Studime Gjeografike" dhe roli i saj në zhvillimin e gjeografisë

shqiptare (Skënder Sala) ................................................................... 139

Një botim i ri në Poloni për historinë e Shqipërisë (Michael Schmidt-

Neke) ................................................................................................ 145

Kronika KulturoreKronika KulturoreKronika KulturoreKronika KulturoreKronika Kulturore

Konferencë shkencore në nderim të akademikut Shaban Demiraj

(Kujtim Kapllani) ............................................................................... 149

Dekorohet albanologu Aleksandër Stipçeviq (Mehmed Latifi) ......... 152

Ditët e kulturës iraniane në Fier (Elton Lila) ..................................... 153

Veprimtari artistike-letrare Kultura dhe roli i muzikës tradicionale

(Elton Lila) ........................................................................................ 155

Akademi solemne kushtuar akademikut Mahir Domi

(Anila Kananaj) ................................................................................ 157

lidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturore

shqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iraniane

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Gazmend Shpuza, studiues, osmanolog.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Gazmend SHPUZA

MOTIVE TË KRYEVEPRAVE TË LETËRSISË IRANIANE NË VEPRËN LETRARE TË SAMIUT

1. Dehaku i Firdusiut dhe Gjave i Shemsedin Sami Frashërit

Shahnameja pati një ndikim të madh jo vetëm në letërsinë perse,

por edhe në letërsinë botërore, veçanërisht në atë të Lindjes, duke lënë të

qarta gjurmët e veta në të. Këtë e dëshmojnë përkthimet e saj në shumë

gjuhë të botës, duke filluar nga përkthimi në gjuhën arabe, në fillim të

shekullit 13 (620-626 H.) dhe duke vijuar më pas që nga shekulli 18 me

përkthimet në gjuhët evropiane si anglisht, frëngjisht, gjermanisht,

rusisht, italisht, hungarisht, danisht, turqisht, armenisht, gjeorgjisht etj.

Në përkthimin e saj në gjuhën turke një ndihmesë të veçantë kanë dhënë

autorët shqiptarë. Këtë e dëshmon jo vetëm puna e madhe që ka bërë në

këtë drejtim Sami Frashëri, e cila mjerisht mbeti e pabotuar, rrjedhimisht

e panjohur për masën e lexuesve.

Gjithë kjo tërheqje, mund të themi, magnetike që ushtronte

Firdusiu me veprën e tij madhore nuk ishte e rastit.

Duke u nisur nga vlerat e papërsëritshme të Shahnamesë studiuesi

iranian Abdurahman el Alavij shkruan: “Firdusiu në 60 mijë vargje

përmblodhi historitë më në zë të Iranit të vjetër dhe i paraqiti nëpërmjet

fantazisë së vet krijuese me një stil të mrekullueshëm, me një paraqitje të

habitshme dhe me një rimë e me një tingëllim që të bëjnë për vete, saqë

kjo vepër letrare e madhe u bë burim frymëzimi për një numër të madh

poetësh dhe mendimtarësh gjatë shekujsh”.1

Në të vërtetë, nga Shahnameja u ndikuan e, madje, dhe u

frymëzuan dhe mjaft poetë e shkrimtarë të huaj jo vetëm në Lindje, por

1 A. El-Alavij, Shahnameja e Firdusit, në “Perla”, nr. 4, 1996, f. 94.

6 Shpuza

dhe në Perëndim. Nga autorët evropianë mund të përmenden që nga

Henrik Hajne, Viktor Hygo, Lamartin e të tjerë, pa lënë mënjëanë, në

këtë mes, vlerësimet që i bënë asaj studiues e krijues të mëdhenj. Midis

tyre nuk mund të mos përmendim Gëten.

Mbi bazën e motiveve të Shahnamesë Shemsedin Sami Frashëri

shkroi dhe botoi më 1876 (1293) pjesën teatrore në pesë akte “Gjave”.2

Sipas pohimeve të vetë Samiut të vitit 1896 ai ka shkruar dhe një dramë

tjetër të titulluar “Suhrab”.3 Deri më tani nuk kemi të dhëna në se është

botuar ose jo dhe as në dorëshkrim nuk njihet. Nga titulli del qartë se dhe

kjo dramë është shkruar ashtu sikurse dhe “Gjave”, po mbi bazën e

motiveve të Shahnamesë së famshme të Firdusiut.

Në Shahname flitet për një person të quajtur Xhamshid, i cili i

ftonte njerëzit në rrugën e Zotit. Atë e arrestoi mbreti i Arabisë, i quajtur

Dahak, një mbret i egër e despot, i cili pastaj e vrau. Shejtani puthi supet

e këtij mbreti vrasës dhe në to mbinë dy gjarpërinj, të cilët ushqeheshin

me trutë e njerëzve. Prandaj, sulltani filloi të vriste çdo ditë dy vetë për

të ushqyer gjarpërinjtë me trutë e tyre. Njeri ndër të vrarët ishte dhe një

burrë i quajtur Athbin, me prejardhje mbretërore. Kjo ngjarje e detyroi

gruan dhe djalin e tij të quajtur Feridun të iknin nga frika e pushtetit të

tij, duke kërkuar mbrojtje në malet Elbrus. Atje ata gjetën një kovaç me

emrin Gjave (Kauah), që kishte pasur 18 djem, por 17 prej tyre ia kishte

vrarë Dahaku. Kauahu - Gjave u revoltua kundër Sulltanit dhe u bëri

thirrje njerëzve të ngriheshin në kryengritje kundër tij. Me të u bashkuan

shumë njerëz, që u drejtuan nga malet Elbrus, ku zgjodhën të parë

Feridunin. Si pasojë e kësaj kryengritjeje, Feriduni mundi ta

shpartallonte dhe t’i jepte fund sundimit të mbretit arab Dahakut dhe

kështu mori pushtetin mbretëror në vend të tij.4

Shahnameja vijon më tej.

Me gjithë këtë histori, autori i Shahanamesë, sipas Zyber Bakiut,

ka pasur për qëllim të nxisë urrejtjen e popullit iranian kundër

sundimtarëve të huaj, që i patën pushtuar vendin dhe shkatërruar

qytetërimin e tij të vjetër. Njëkohësisht, Samiu, vijon bibliografi i tij,

synonte t’i nxiste popujt e perandorisë dhe në radhë të parë vetë popullin

turk, në luftë kundër diktaturës kriminale të sulltanëve.5

2 Ş. Sami, Gâve, Beş fasýldan ibaret facia, (Dramë në pesë akte), Istanbul, Tasviri efkâr

Maatbassý, 1293 (1876), 190 s. 3 Serveti Funun, nr. 275, 19.6.1896, s. 227. Shih dhe Z. Bakiu,vep. e cit., f. 129.

4 Firdusiu, Shahname, në përkthimin e Vexhi Buharasë, Tiranë, 2001. Shih dhe A. El-

Alavij, 98-99. 5 Zyber Bakiu, Sami Frashëri - Patriot dhe dijetar i shquar (Bibliografi me përmbajtje të

veprave), Botim i Bibliotekës Kombëtare, Tiranë, 1975, f. 140 - 144.

Motive të kryeveprave të letërsisë iraniane në veprën letrare të Samiut 7

Porse varianti i Samiut ndryshon mjaft nga modeli të cilit ai i është

drejtuar. Kriteret nga është nisur dhe synimet që ka pasur në përpunimin

dramaturgjik të kësaj teme autori na i shpjegon në parathënien e dramës,

të shkruar më 8 janar 1876 (17 zilhixhe 1292) në Stamboll.

Në parathënien e një vepre tjetër të botuar më parë, Shemsedin

Sami Frashëri kishte paralajmëruar se përmbajtja e dramës “Gjave” do të

ishte plot me ngjarje të kohëve, siç shprehet ai, pararendëse, domethënë

të kohëve pagane. Fjala është për një temë shumë të përhapur në historitë

e mëparshme të besimit mexhusi, të adhuruesve të zjarrit, porse, siç

thekson Samiu, edhe në letërsinë islame. Në orvatjet e tij për përligjjen e

kësaj tematike të huaj dhe për turqit dhe për shqiptarët Samiu shpall se

prapëseprapë është e drejtë që trajtimi dramaturgjik që ai i ka bërë asaj të

quhet deri në një farë shkalle kombëtare.

Kjo dramë është një dramë historike. Shkrimtarët perëndimorë, që

janë siç i cilëson Sami Frashëri, mjeshtërit e letërsisë teatrore, dhe

veçanërisht të tillë si Shekspiri dhe Viktor Hygoi, kanë përcaktuar si

rregull, për dramat që mbështeten në histori, nevojën dhe

domosdoshmërinë që t’i mbeteshe besnik ngjarjeve të së kaluarës. Me që

është kështu, atëherë çfarë mund të thuhet, shtron problemin autori i

“Gjavesë” në se kundërshtohet drama ime, e cila nuk përputhet plotësisht

me ngjarjet e njohura dhe të shkruara në Shahname dhe në librat e tjerë

letrarë.

Atëherë ai jep këtë përgjigje:

Është e ditur që: ... Shahnameja e Firdusiut, që është i denjë për t’u

quajtur mjeshtri i letërsisë, me gjithë bukurinë dhe elegancën, ... nuk

është e vërtetuar historikisht. Zaten, shumica e ngjarjeve të vendosura në

Shahname i takojnë gjinisë së mitologjisë, pra të kërkosh të vërtetën në

to nuk del e nevojshme. Ngjarja e Zehakut, e Gjavesë dhe e Feridunit që

i takojnë besimit pagan të mexhusive, adhurues të zjarrit, nuk mund të

shihet me syrin e së vërtetës; sepse nuk është e mundur dhe është kundër

ligjeve të natyrës që në shpatullat e një njeriu të gjenden të ngjitur

gjarpërinj që rriten, dhe që kanë nevojë të ushqehen me trutë e njeriut.

Të gjitha këto thekson Samiu janë gjëra që asnjëherë nuk mund të

besohen. Fakti që Zehaku quhet “Gjarpër” (Mari) tregon që ai vetë ka

një lidhje me gjarpërinjtë; dhe që djemtë e Gjavesë janë marrë për t’i

bërë ushqim për gjarpërinjtë nuk mund të besohet. Atëherë ku qëndron

lidhja e Zehakut me gjarpërinjtë, shtron pyetjen Samiu? Për të kuptuar

këtë, sugjeron ai, del e nevojshme të vlerësohen ndoshta më së shumti

argumentet logjike, se sa vepra të tilla të ngatërruara me mitologji.

Kësisoj, ato nuk janë për t’u besuar.

Vendi i prejardhjes së Zehakut si mund të provohet janë

shkretëtirat e Arabisë ose të Afrikës. Në Afrikë edhe në ditët tona ka

8 Shpuza

njerëz që besojnë te gjarpërinjtë dhe iu falen atyre. Ka mundësi, vijon në

shpjegimet e veta Samiu, që edhe në Arabi në kohët primitive ka pasur

popuj (kavm) që i përmbaheshin një besimi të tillë. Zehaku i mbiquajtur

gjarpri (mari) qoftë arab, qoftë prodhim i shkretëtirave të Afrikës, me që

besonte te gjarpërinjtë nuk mund të ketë dyshim, që të birjë e Gjavesë

dhe të rinjtë e tjerë - i mblidhte për t’i detyruar të nderonin gjarpërinjtë

që ishin zotat e tij.

Me që është kështu, nuk mund të thuhet që kjo dramë është

shpërfaqje, vërtetim i historisë. Si e tillë, nënvizon Samiu, drama e tij

nuk përputhet me rregullat e shkrimtarëve perëndimorë të përmendur më

sipër. Historia nuk përgënjeshtron dramën time; përkundrazi, përfundon

autori i “Gjavesë”, drama ime, - megjithëse është një vepër e trilluar dhe

e përshkruar bukur, - në këtë pikë e përgënjeshtron historinë.

Kështu që qëllimi që shkrojta këto rreshta, ishte, deklaron Samiu,

që të bëja të ditur këtë të vërtetë; përndryshe nuk jam i mendimit që një

vepër ka nevojë për një hyrje ose për një parathënie.

Dahaku, (Zehaku) i cili kishte uzurpuar fronin e Iranit ishte një

mbret mizor. Ai, sipas “Gjavesë” së Samiut, në kundërshtim me besimin

e popullit të Iranit, i cili i falej diellit, u besonte gjarpërinjve dhe u falej

atyre. Ai zbatoi masa të rrepta për t’ia imponuar edhe popullit iranian

këtë besim me dhunë, duke i keqtrajtuar, shpronësuar dhe përndjekur ata

që praktikonin besimin e vjetër. Dahaku kishte shembur faltoret që i

kushtoheshin kultit të Diellit dhe kishte ngritur faltore të reja në emër të

kultit të gjarpërinjve. Dahaku i Samiut nuk kishte gjarpërinj në trupin e

tij, ashtu siç përshkruhet në epopenë e Firdusiut. Pra, autori ynë

shkëputet nga mjegulla e dendur e imagjinatës së tepruar të miteve të

lashta, dhe tregohet më realist. Ai e përshkruan Dahakun si një mizor, që

u besonte gjarpërinjve, i mbante në kafaze të posaçme dhe kërkonte me

të gjitha mjetet të përhapte adhurimin për to.

Kur vendosi t’i ushqejë gjarpërinjtë me trutë e fëmijëve të popullit,

Gjave, një farkëtar, të cilit ushtarët e Dahakut i kishin marrë dy djemtë e

tij, u çua në kryengritje kundër mbretit mizor. Ngriti si flamur

përparësen e tij prej lëkure dhe me çekiç në dorë u vu në ballë të

kryengritjes popullore, në krye të prindërve që kishin pësuar të njëjtën

fatkeqësi si ai nga mbreti tiran. Me këtë luftë të udhëhequr nga Gjave u

zhduk Dahaku dhe njërëzit e tij, pa arritur që të masakronte dy fëmijët e

parë të Gjavesë. Ndërkohë, shpëtuan nga flijimi një djalë dhe një vajzë të

dashuruar.

Gjave edhe pse udhëheqës i luftës fitimtare popullore fton të marrë

pushtetin mbretëror Feridunin. Është mjaft kuptimplote si i drejtohet ai

pasardhësit të Dahakut, pasi vë mbi fron flamurin prej lëkure dhe armën

e tij të luftës dhe të punës; çekanin:

Motive të kryeveprave të letërsisë iraniane në veprën letrare të Samiut 9

“Nuk ulesh ashtu lehtë (në fron)! Kjo lëkurë dhe ky çekan, që e

shpëtuan këtë vend nga mizoritë dhe mizorët, janë flamuri. Më parë

betohu mbi këto se nuk ndahesh nga drejtësia, e vërteta, se do të jesh i

arsyeshëm e i përmbajtur, se nënshtetasit do t’i duash si baba e vëlla i

tyre, se do të përpiqesh për mirëqenien dhe lumturinë e tyre, e pastaj ulu

në fron”.

Pikërisht në vitin kur u botua vepra e Samiut hipi në fronin

sulltanor Abdyl Hamidi i Dytë. Dhe fjalët e Gjavesë në fund të dramës

përfaqësojnë, për mendimin tonë, një thirrje të hapur, drejtuar sulltanit të

ri të sapo fronësuar.

Në qendër të dramës qëndron lufta e popullit të thjeshtë iranian të

udhëhequr nga farkëtari Gjave kundër pushtimit të huaj dhe kundër

sundimit tiranik të mbretit arab Dehaku.

Figura e farkëtarit personifikon luftëtarin popullor për liri dhe

drejtësi. Duke mos mundur t’i drejtohet drejtpërdrejt historisë osmane,

Sami Frashëri, përmes historisë së popujve të tjerë, përmes heronjve të

veprës madhore të Firdusiut, me gojën e personazheve të veprave të tij

teatrale, është shprehur me forcë kundër absolutizmit hamidian të kohës

së vet. Këtë e dëshmon e gjithë përmbajtja e pjesës “Gjave”, si dhe

nëntitulli mjaft shprehës i saj i vënë nga Samiu: “Tirania e tiranit”.

Pjesa mbaronte me thirrjet tepër aktuale, jo vetëm për kohën kur u

shkrua: “Rroftë drejtësia, Rroftë e vërteta! U zhdukshin tirania e

tiranët!”.

Motivi i pjesës, siç del qartë është marrë nga vepra “Shahname”

(Libri i Mbretërve) e Firdusiut (930-1020). Shfrytëzimi i saj nga Samiu

është arritur pas një njohjeje, siç e pamë, me themel të saj. Krijimtaria

artistike e Samiut mbi bazën e këtyre motiveve paraprihet, siç u

parashtrua më sipër, nga përgatitja për botim në persisht të “Ajkës së

Shahnamesë”, përkthimi dhe komentimi i kryeveprës së Firdusiut në

gjuhën turke; nga përpjekjet për ta shfrytëzuar atë për qëllime didaktike.

Porse Samiu në krijimtarinë e tij artistike nuk kopjon mekanikisht

modelin, nuk është imitues qoftë edhe i mirë i atij. Ai deklaronte se nuk

ishte në zakonin e tij imitimi. Varianti që jep Samiu ndryshon shumë nga

modeli, sa ajo mund të quhet me plot të drejtë një vepër origjinale.

Drama e tij, siç shprehet vetë, megjithëse është një vepër e trilluar dhe e

përshkruar bukur, përgënjeshtronte historinë.

Gjavenë e Firdusiut e ndajnë afro dhjetë shekuj nga Gjaveja e

Samiut. Fjala është për epoka dhe hapësira krejt të ndryshme me

karakteristikat e veta dhe me detyra të reja. Samiu e afron shumë motivin

firdusian në kohë dhe ia përshtat luftës për liri dhe përparim shoqëror e

drejtësi në mjedisin ku jeton, jo vetëm në atdheun e tij, por në mbarë

Perandorinë osmane. Prandaj ndryshimi kryesor midis tyre qëndron në

atë që Gjave i Samiut është më i papërkulur, më luftarak dhe më i

10 Shpuza

vendosur. Gjave i eposit persian ngrihet kundër monarkut tiran e

zullumqar, pasi njerëzit e Dehakut kishin flijuar të gjashtëmbëdhjetë

djemtë e tij dhe po flijonin të shtatëmbëdhjetin. Ndërsa farkëtari i pjesës

teatrale të Samiut ngre flamurin e kryengritjes dhe çekiçin e tij kundër

tiranit Dehak sapo njerëzit e tij donin të flijonin dy fëmijët e tij të parë.

Nxjerrja e lejes nga Komisioni perandorak i censurës pranë

Ministrisë së Arsimit të Perandorisë Osmane për botimin e kësaj pjese

nuk ka qenë e lehtë për autorin. Samiu më 20 janar 1876 shkruante nga

Stambolli: “Nuk kam shpresë se do ta japin lejën. Po e dhanë do të jetë

shumë mirë”. Për përmbajtjen e saj kishte pyetur vetë ministri i arsimit i

asaj kohe, Safet Pashai. Ky, siç i shkruante pas dy ditësh Samiu të vëllait

të tij të madh, Abdylit, në Janinë, e kishte pëlqyer pjesën dhe ishte

interesuar personalisht për të. Dhe më në fund leja për botim u dha me

kusht që të mos vihej, pra, të hiqej nëntitulli kuptimplotë i pjesës

“Tirania e tiranit” i vënë nga Samiu, çka mungon në variantin origjinal të

Firdusiut.

Samiu u çudit dhe vetë se si e kishin dhënë lejen për botimin e saj.

Sado që u hoq titulli i dytë i “Gjave”-së, përmbajtja e saj drejtohej në të

vërtetë kundër tiranisë së mbretërve. Këtë e dëshmonte e gjithë

përmbajtja e saj dhe jo vetëm nëntitulli i shtuar nga autori. Që vepra

ishte një apel drejtuar sulltanit të ri, Abdyl Hamidit të Dytë, të

sapofronizuar është plotësisht e qartë.

Sami Frashëri ishte plotësisht i vetëdijshëm se vepra e tij do të

pëlqehej, do të mirëpritej nga lexuesit, në radhë të parë, për idetë që

përçonte tek ata. Ai i shkruante të vëllait, pas miratimit të saj për botim,

se pjesa do të pëlqehej shumë, sepse përmbante, siç shprehej ai,

mendime tejet liridashëse.6

2. Në kërkim të “Sohrabit” të Samiut.

Nuk ka dyshim që dhe pjesa tjetër teatrore e titulluar “Sohrab”, e

njohur deri më tani vetëm nga titulli, motivin e ka marrë nga epopeja

iraniane. Historia e Sokrabit sipas ShahNamesë së Firdusiut, është e

njohur gjerësisht.

Nga pasardhës të Feridunit dhe të Dahakut lindi heroi tjetër i

Shahnamesë, Rustemi.7 Rustemi martohet në krahinën e Samarxhanit me

6 Gazmend Shpuza, Vëllezërit Frashëri në prag të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në

“Nëntori”, nr. 6, 1978, Po ai. Les fréres Frashëri a la veille de la fondation de la Ligue

Albanaise de Prizren, në “Les lettres albanaises”, Ve anée, nr. 2 (15), 1982, f. 165-181. 7 Feriduni, në fund të sundimit të vet, e ndau mbretërinë midis tre djemve të tij. Irani, që

ishte pjesa më e madhe dhe më e preferuar, qe fati i djalit më të vogël - Iraxhit, çka i

zemëroi dy vëllezërit e tjerë: Selamin dhe Turanin, të cilët e vranë atë.

Motive të kryeveprave të letërsisë iraniane në veprën letrare të Samiut 11

një vajzë të quajtur Tahmina që ishte vajzë e perandorit. Porse ky

qëndroi me të vetëm një natë dhe u kthye në Iran. Ndërkohë ajo lindi një

djalë, që e quajti Sohrab, i cili, me kalimin e kohës, u bë një trim i

fuqishëm dhe i madh. Ai u bë komandant i ushtrisë së perandorit të

Turanit - Afrasiab, i cili e dërgoi atë në krye të ushtrisë së vet kundër

Iranit. Përleshet babai Rustem me të birin Sohrabi në një dyluftim të

çuditshëm, pa e njohur njeri-tjetrin, megjithëse Sohrabi e dinte se babanë

e tij e quanin Rustem. Më në fund babai vret të birin, por sa e tmerrshme

qe goditja për babanë, kur mori vesh se kishte vrarë të birin! Ai u

zemërua shumë edhe me perandorin Kikakus, i cili nuk e kishte njoftuar

se kishte një djalë të quajtur Sohrab, për çka Kikakus ishte në dijeni.

Prandaj, Rustemi e lë Iranin dhe braktis pushtetin perandorak dhe shkon

e vendoset në Sistan.8 Dhe tregimi firdusian vijon më tej.

Siç del nga historia e Rustemit dhe e Sohrabit “besën” kanë pikë

të përbashkët me eposin iranian, dhe pse ngjarja te “Besa” vendoset

tërësisht në terrenin shqiptar.

Se sa përputhet origjinali firdusian me veprën e Samiut

“Sohrabi” për të cilën kemi njohuri vetëm për titullin e saj, mbetet për

t’u saktësuar pas njohjes me të, me botimin ose dorëshkrimin e saj.

Mendja ta do të mendosh se ashtu sikurse me motivet e Gjavesë, edhe në

historinë e Sohrabit Samiu ynë duhet të ketë vënë dorë jo pak.

Qëndrimi i tij ndaj motiveve fidusiane mbetet sërishmi në varësi të

mjedisit ku jetoi dhe punoi Samiu; ishte në varësi të detyrave të kohës së

tij, në varësi të objektivave të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare të kohës

dhe të lëvizjes demokratike të popujve të Perandorisë osmane.

Mbështetur në veprat e botuara të Samiut, pak të shfrytëzuara nga

masa e lexuesve dhe e studiuesve, dhe, sidomos, në dorëshkrimet e tij

pak ose aspak të njohura, dhe ca më pak të shfrytëzuar deri më tash,

rezulton që Shemsedin Sami Frashëri, ky njeri shumë i madh i botës

E shoqja e Iraxhit kishte ndodhur me barrë. Ajo lindi një vajzë, që rritet dhe më pas

martohet. Nga martesa lind një djalë me emrin Menuxhahar, të cilin e rrit Friduni, me

qëllim që të hakmerrej për të atin Ihraxh. Dhe kështu ndodhi: Selami dhe Turani vriten

prej tij, si pasojë e kësaj zhvillohen luftime të ashpra midis Iranit dhe Turanit.

Heroit të madh të kohës së Mexhaharit - Garshastit apo “Samit”, siç njihej ndryshe, i

lind një djalë, që e quajti Destan, të mbiquajtur edhe Zala për shkak të flokëve të tij të

bardhë. Destani u martua me një vajzë, që rridhte nga familja e Dahhakut me emrin

Rudaba, e cila lindi Rustemin.

Bashkëkohës i Rustemit ishte në atë kohë një perandor nga familja Kijanija me emrin

Kikaus. Ndodhi që ky perandor të zihej një herë rob në Mazandaran. Rustemi shkoi atje

dhe e shpëtoi atë nga robëria, pas një epopeje luftërash të shkëlqyera. Por perandori u zu

përsëri rob në rrugën për në Berberistan dhe Hamaruan. Përsëri Rustemi shkoi dhe e

shpëtoi. Kikausi martohet me vajzën e sulltanit të Hamaruanit - Sudaban, të cilin e sjell

në Iran. (A. El-Alavij, art. i cit., f. 99). 8 Po aty, f. 99-100.

12 Shpuza

shqiptare, i përmasave jo vetëm kombëtare është përballur me shumë

sukses me Firdusiun, këtë poet shumë të madh të përmasave botërore, jo

vetëm në rrafsh studimor, por dhe në atë letrar, artistik.

Me kulturën e gjerë orientalistike që kishte dhe me njohjen e

gjuhës iraniane Sami Frashëri na paraqitet studiues e vlerësues

kompetent i Firdusiut, përzgjedhës dhe përgatitës për botim i kryeveprës

së poezisë iraniane si dhe ndër përkthyesit më të parë të Shahnamesë në

gjuhën turke.

Si studiues, Shemsedin Sami Frashëri i bën një vlerësim shumë të

lartë, konciz dhe objektiv veprës dhe personalitetit madhor të Firdusiut.

Në këtë pikë ai përputhet plotësisht me vlerësimet që i bëhen atij dhe sot

e kësaj dite nga shkenca letrare iraniane e botërore.

Mbi bazën e motiveve të Shahnamesë edhe Shemsedin Sami

Frashëri, sikurse shumë poetë të botës Lindore por edhe të Evropës

Perëndimore, iu drejtua kësaj gurre të pashterrshme dhe rimori dhe

trajtoi tema që kishin parasysh realitetin në Perandorinë osmane dhe

përputheshin me idealet e tij atdhetare dhe demokratike.

Sami Frashëri, përmes historisë së popujve të tjerë, përmes

heronjve të veprës madhore të Firdusiut, me gojën e personazheve të

veprave të tij teatrore, është shprehur me forcë kundër absolutizmit. Këtë

e dëshmon e gjithë përmbajtja e pjesës “Gjave” me nëntitullin e saj mjaft

shprehës “Tirania e tiranit”.

Përmbajtja e veprës së Samiut dhe idetë që përçonte e bënë atë të

dashur për lexuesin dhe spektatorin turk, osman, përfshirë dhe atë

shqiptar.

Vlen të ritheksohet që trajtimi i motiveve firdusiane nga Sami

Frashëri ishte në varësi të detyrave që ai i kishte vënë vetes, në mënyrë

plotësisht të vetëdijshme. Gjithçka ai e kishte vënë në varësi dhe në

funksion të objektivave të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare të kohës dhe të

Lëvizjes Demokratike të popujve të Perandorisë osmane.

Nga gjithë trajtesa e mësipërme besohet se provohet që angazhimi i

Samiut në studimin dhe popullarizimin e kulturës iraniane është bërë mbi

baza rigorozisht shkencore dhe kritere artistike. Në këtë veprimtari ai ka

punuar tejet i përkushtuar. Nga ana tjetër, ndikimi i letërsisë iraniane në

veprimtarinë letrare të Samiut ka qenë i fuqishëm. Me ndihmën e saj ai

ka mundur, çka ka më tepër rëndësi të theksohet, të shpalosë idetë e tij

atdhetare, liridashëse dhe përparimtare në rrethanat në të cilat ai punoi

dhe jetoi.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Emil Lafe, studiues, kryeredaktor i revistës “Perla”.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Emil LAFE

IMAM KHOMEINI PËR RËNDËSINË E SHKENCËS E TË KULTURËS: ZHVILLIMI I TYRE NË REPUBLIKËN ISLAMIKE TË IRANIT DHE LIDHJET ME BOTËN SHQIPTARE

Imam Khomeini (24 shtator 1902 – 3 qershor 1989), si një

udhëheqës i madh i një populli të stërlashtë me histori e kulturë

mijëravjeçare e ka çmuar lart rolin e shkencës dhe të dijetarëve në jetën e

një populli. Ai nuk e vështron dijetarin si njeri të mbyllur në kabinetin a

laboratorin e punës së vet, por në radhë të parë si qytetar aktiv e me

përgjegjësi historike për fatet e popullit e të vendit. Ai ka shkruar: “Nëse

njerëzit i sundon ndonjë udhëheqës i padrejtë, është detyrë e dijetarëve

dhe e intelektualëve të popullit që ta kundërshtojnë atë dhe të luajnë

rolin e tyre në ndalimin nga e keqja.” Kjo është një porosi e madhe për

të gjithë dijetarët, në të gjitha vendet. Historia ka treguar se kur dijetarët

u nënshtrohen udhëheqësve të padrejtë, bëhen bashkëfajtorë në

fatkeqësitë që i shkaktojnë popullit të vet, por shpesh edhe popujve të

tjerë.

Roli i dijetarit nuk është vetëm të bëjë zbulime e shpikje, të krijojë

mjete që nuk njiheshin më parë, por edhe të edukojë dhe të kulturojë

popullin. “Kultura – thotë Imam Khomeini - është burimi i lumturisë ose

i trishtimit të bashkësisë. Nëse ndreqet kultura, ndreqet edhe vendi.”

Fakti që Irani sot ka një peshë të madhe në rajon dhe luan një rol të

rëndësishëm jo vetëm në Lindjen e Mesme, po edhe në botë në

përgjithësi, nuk ka të bëjë vetëm me madhësinë e sipërfaqes prej

1.648.000 km2 dhe me popullsinë prej afër 80 milionë banorësh, por

edhe me kapacitetet e tij ekonomike e shkencore. Një ekonomi e fortë, e

14 Lafe

qëndrueshme dhe e zhvilluar si ajo e Iranit nuk buron vetëm nga pasuritë

e natyrës dhe nga djersa e punëtorëve dhe e fshatarëve, por është fryt

edhe i mendjeve të shkencëtarëve e të specialistëve, që dinë t’i drejtojnë

burimet materiale e njerëzore në rrugën e duhur për të mirën e popullit e

të vendit.

Irani ka kapacitete të mëdha dhe investon shuma të

konsiderueshme për zhvillimin e shkencës e të teknologjisë. Udhëheqësit

e Republikës Islamike të Iranit që nga Imam Khomeini e të tjerë pas tij i

kanë kushtuar shumë kujdes edukimit dhe kulturimit të rinisë, për ta

pajisur me dije shkencore dhe për ta përgatitur që të marrë në duar fatet e

vendit. “Nëse kultura është në rregull, - ka thënë Imam Khomeini , -

atëherë edhe të rinjtë tanë janë në rregull.”

Kultura nuk duhet kuptuar vetëm si zotërimi i dijeve shkencore,

por edhe si ruajtje e trashëgimisë shpirtërore e mendore të popullit të vet,

si ruajtje dhe zhvillim i identitetit kombëtar. “S’ka dyshim se kultura e

çdo shoqërie përcakton identitetin dhe praninë e saj, - ka thënë Imam

Khomeini. - Nëse kultura e një shoqërie do të jetë e devijuar, ajo shoqëri

do të jetë e zbrazët, sado që mund të jetë e fuqishme në ekonomi,

politikë, teknologji, etj.” Në këto mendime Imam Khomeini ka ditur të

sintetizojë përvojën historike dhe mençurinë e popullit nga i cili doli dhe

për të cilin punoi e u përpoq deri në fund të jetës.

Unë mund të them me këtë rast se edhe mendimtarët tanë të

Rilindjes, që vunë themelet e ideologjisë kombëtare, kanë shprehur në

thelb po këtë pikëpamje. Ashtu si populli i Iranit, edhe populli shqiptar,

kudo që jeton, ka dashuri të veçantë për identitetin e vet kombëtar, për

kulturën e trashëguar brez pas brezi që nga lashtësia, për pasurinë e botës

shpirtërore shqiptare dhe për vetitë e larta morale. Ai i mbron dhe i

zhvillon këto vlera që vlojnë në thellësi të shpirtit, ashtu siç vlon magma

në thellësi të tokës. Festivali i sivjetshëm mbarëkombëtar i Gjirokastrës

dhe pritja e ngrohtë e tij nga publiku janë shprehje e dashurisë së popullit

për kulturën popullore, për gjuhën e traditat, si shprehje e përqendruar e

identitetin e vet kombëtar. Të njëjtën gjë mund të themi për popullin e

Iranit, ku shteti me organizmat e tij bën gjithçka për ruajtjen dhe

zhvillimin e identitetit kulturor kombëtar që vjen nga kohë të stërlashta.

Në Republikën Islamike të Iranit ka një numër të madh

universitetesh dhe institutesh kërkimore-shkencore. Irani kujdeset në

mënyrë të posaçme për studimin e trashëgimisë kulturore e historike,

gjithashtu për mbrojtjen dhe zhvillimin e gjuhës perse, për ruajtjen dhe

mbrojtjen e monumenteve të kulturës. Kam pasur fatin dhe kënaqësinë,

falë mbështetjes së Fondacionit “Saadi Shirazi”, që të marr pjesë para

dhjetë vjetësh në Kongresin Ndërkombëtar të Iranologjisë (persisht: iran

shinasi) në Teheran. Me atë rast vizituam disa universitete në Teheran

dhe qendra kërkimore-shkencore e muze. Jo vetëm mua, që isha nga një

Imam Khomeini për rëndësinë e shkencës e të kulturës: zhvillimi i tyre në R. I. të Iranit... 15

vend i vogël si Shqipëria, por edhe pjesëmarrësve në atë Kongres nga

vende të tjera më të mëdha e më të zhvilluara u bënte përshtypje kujdesi

i veçantë që tregonte shteti për kërkimin shkencor, pajisjet moderne të

mjediseve të punës shkencore e të sallave të konferencave, botimet e

shumta, bibliotekat e pasura.

Lidhjet shkencore të Iranit me botën e jashtme të dendura. Shumë

shkencëtarë iranianë specializohen në qendrat shkencore më prestigjioze

në botën e jashtme dhe shkencëtarë të shquar nga mbarë bota, duke

përfshirë edhe laureatë të çmimit Nobel, vizitojnë universitetet e Iranit,

ku mbajnë leksione dhe lidhin bashkëpunime me kolegët e fushave

përkatëse.

Shkencat e natyrës, shkencat matematike e llogaritëse, shkencat

teknike, që luajnë rol të rëndësishëm në përparimin e ekonomisë janë

mjaft të zhvilluara në Iran. Fizikanët dhe kimistët botojnë rregullisht

punimet e tyre në revista të rëndësishme të vendit e ndërkombëtare.

Shkencëtarët iranianë kanë kryer mjaft eksperimente të rëndësishme në

fusha të tilla si farmakologji, kimi farmaceutike, kimi organike dhe

polimere. Biofizika, e veçanërisht biofizika molekulare, që nga fundi i

shekullit të kaluar radhitet ndër më të përparuarat. Mjekësia në Iran

qëndron në nivel të lartë në të gjitha degët, duke i shërbyer më së miri

mbrojtjes së shëndetit të popullit.

Krahas sektorit shtetëror në shkencë vepron edhe sektori privat.

Për shembull kompania CinnaGen, e themeluar në vitin 1992, është një

nga kompanitë pioniere të bioteknologjisë në vend. Ajo fitoi në vitin

2005 çmimin e Azisë në bioteknologji. Kompani të tjera punojnë me

shumë sukses në sektorin e mikroprocesorëve dhe të programeve

kompjuterike (software).

Në Iran kanë studiuar e po studiojnë me bursa të shtetit iranian një

numër i mirë studentësh shqiptarë. Gjuha perse dhe letërsia e

mrekullueshme e kësaj gjuhe po mësohen përsëri në Shqipëri. Siç dihet,

prej vitit 1995 vepron në Shqipëri Fondacioni kulturor iranian “Saadi

Shirazi”. Hapjen e këtij Fondacioni dhe themelimin e revistës “Perla”, e

cila sivjet ka hyrë vitin e 20-të të botimit, ia detyrojmë politikës

shkencore-kulturore të Republikës Islamike të Iranit, e cila lidhjet

shkencore kulturore i shikon si ura të sigurta bashkëpunimi e

mirëkuptimi veçanërisht me popujt e rajonit. Revista “Perla” ka si

rubrika kryesore “Albanologji”, “Iranologji” dhe “Lidhjet kulturore”.

Një nga këto lidhje ndërmjet dy kulturave shprehet te numri i

konsiderueshëm i fjalëve me burim nga persishtja, që janë bërë edhe

pasuri e gjuhës shqipe. Të tilla janë p.sh. aheng, bakshish, barabar,

bostan, bilbil, çadër, çakall, çardak, çengel, çift, çoban, deng, dervish,

div, divan, gjym, hoxhë, hurmë, jahni, jasemin, kafaz, karvan, legen,

16 Lafe

lejlek, manushaqe, meshin, nam, nevruz, niseshte, nishan, panxhar,

panxhë, papuçe, patëllxhan, pazar, perri, pilaf, qilim, qofte, reçel,

revani, reze, shatërvan, trahana, xham, zerdeli, zymbyl etj. Revista

“Perla” botoi sistematikisht pjesë-pjesë për disa vjet fjalët me burim nga

persishtja (rreth 500) nga dorëshkrimi i “Fjalorit të orientalizmave” të

Tahir Dizdari, studiues dhe njohës i shquar i persishtes, turqishtes,

arabishtes e i një vargu gjuhësh të thjerra. Pas kësaj këto bashkë me disa

studime të tjera rreth tyre, u përmblodhën e u botuan nga fondacioni në

vëllimin “Persizmat në gjuhën shqipe”, i cili me gjithë ribotimet, mbetet

mjaft i kërkuar nga lexuesit.

Fondacioni “Saadi Shirazi” ka luajtur një rol të dorës së parë për

gjallërimin e studimeve orientalistike në Shqipëri, që ishin ardhur duke u

fashitur. Gjatë 20 vjetëve nga themelimi i këtij Fondacioni janë zhvilluar

një varg veprimtarish kulturore-shkencore të përbashkëta. Gjithashtu

janë botuar vepra me vlerë nga studiues të njohur si prof. dr. Shefik

Osmani, prof. dr. Gazmend Shpuza, prof. dr. Shaban Sinani etj., që kanë

hulumtuar me sukses lidhjet kulturore të gjithanshme ndërmjet dy

popujve. Është vlerësuar figura e shquar e studiuesit dhe përkthyesit të

talentuar Vexhi Buharaja dhe janë botuar përkthime të tij, si “Gjylistani e

bostani”, “Shahnameja”; janë botuar vepra të Naim Frashërit

“Ëndërrimet” (persisht dhe në përkthimin shqip), “Qerbelaja”, dhe

shumë botime të tjera. Irani dhe kultura iraniane, veçanërisht letërsia

klasike, po edhe letërsia moderne, janë afruar më shumë me Shqipërinë

falë këtij fondacioni. Dhe sigurisht kjo ndodhi falë orientimeve kulturore

të Iranit pas revolucionit të vitit 1979, që përmbysi regjimin e korruptuar

e antipopullor të shahut dhe i ktheu Iranit dinjitetin, pavarësinë reale,

vendosmërinë për të mbrojtur pasuritë e vendit dhe identitetin kombëtar.

Mësimet dhe idetë e Imam Khomeinit ngritën masat e popullit në këtë

revolucion të gjerë, prandaj vepra e tij do të përkujtohet dhe emri i tij do

të nderohet gjithmonë.

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Emil Lafe, studiues, gjuhëtar – Remzi Nesimi, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Emil LAFE (Tiranë)

Remzi NESIMI (Shkup)

AKADEMIKU SHABAN DEMIRAJ – DIJETAR I SHQUAR DHE ME NDIKIM TË GJERË PËR ZHVILLIMIN E GJUHËSISË SHQIPTARE

Shkenca filologjike shqiptare dhe në mënyrë të veçantë

gjuhësia kanë një traditë të gjatë e pasur dhe i kanë sjellë shërbime

të mëdha ndriçimit e përparimit kulturor të popullit të vet, shkollës

shqipe, formimit dhe zhvillimit të gjuhës letrare kombëtare; ato

kanë sjellë po ashtu ndihmesën tyre të pazëvendësueshme për

ndriçimin e rrënjëve historike dhe të lashtësisë së etnosit shqiptar

në hapësirën që mbulon gjuha shqipe sot në Ballkan. Arritjet

madhore të shënuara në këto fusha studimesh, veçanërisht nga

gjysma e dytë e shek. XX e deri në ditët tona, janë fryt i seriozitetit

shkencor, i ngulmimit në punë dhe i frymëzimit atdhetar të një

vargu figurash të shquara të studimeve filologjike, e ndër ta një

vend të nderuar zë edhe akademiku Shaban Demiraj. Ai mban

titujt e lartë “Mësues i Popullit” dhe “Nderi i Kombit”, të cilët në

rastin e tij tingëllojnë me notat më të plota. Sh. Demiraj i përket

një plejade të lavdishme dijetarësh të fushës së albanologjisë sonë,

si Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipoja, Eqrem Çabej, Mahir

Domi, Selman Riza, Dhimitër Shuteriqi, Androkli Kostallari, Idriz

Ajeti, dhe ka përballuar me ta detyrat e shumta e të ngutshme në

rrafshin e kërkimit shkencor dhe të arsimit të lartë, sidomos në

fillimet e tij.

Veprimtaria mësimore dhe shkencore e prof. Shaban

Demirajt është e pasur dhe e gjatë; ajo shtjellohet në disa fusha, që

lidhen dhe depërtojnë te njëra-tjetra. Si mësues i gjuhës dhe

20 Lafe - Nesimi

letërsisë në shkollën e mesme (Tiranë, Gjirokastër), dhe më pas në

arsimin universitar, ai ka lënë mbresa të pashlyeshme te nxënësit e

studentët e tij jo vetëm me dijet, me qartësinë dhe rrjedhshmërinë

e shpjegimit, por njëkohësisht edhe me shembullin e intelektualit

që e çmon dinjitetin njerëzor si vlerë morale të qenësishme.

Në vitin mësimor 1955-1956 Sh. Demiraj u ngarkua me tri

lëndë kryesore në degën e gjuhës shqipe në Institutin e Lartë

Pedagogjik: leksikologji, fonetikë dhe morfologji e shqipes së

sotme, për të cilat hartoi dhe tekstet përkatëse. U përqendrua më

vonë në lëndën e morfologjisë, duke e ngritur atë shkallë-shkallë

në nivelin e kërkesave teorike universitare dhe duke hapur rrugën

për diskutimin e thelluar të një numri çështjesh problemore. Teksti

i tij i “Morfologjisë” së gjuhës shqipe, që mbeti në përdorim rreth

dy dekada në Shqipëri, në Kosovë e në Maqedoni, solli risi të

rëndësishme teorike në shpjegimin dhe përkufizimin e koncepteve

e të kategorive gramatikore, duke nxjerrë më shumë në pah

karakteristikat e strukturës gramatikore të shqipes e duke

mënjanuar disa vështrime të huazuara nga gjuhë të tjera. Krahas

kësaj në këtë tekst u bënë përpjekje të suksesshme për të

përcaktuar më mirë normën morfologjike të gjuhës letrare, që ishte

në zhvillim e sipër në ato vite kur po ndodhte shtrirja e gjerë e

arsimit të mesëm e të lartë dhe shumëfishimi i botimeve origjinale

e i veprave të përkthyera. Me këtë rast duhet thënë se prof. Shaban

Demiraj nuk ishte një gjuhëtar i mbyllur në një qark të ngushtë

librash gjuhësorë, por një studiues i vërtetë që dinte të lexonte

edhe librin e hapur të jetës së gjuhës shqipe, që dinte të përzgjidhte

në larminë e formave të ligjërimit; tek ai bashkoheshin studiuesi i

rreptë dhe njeriu me shije të hollë e me prirje të spikatur letrare.

Teksti i tij universitar i morfologjisë pati një rëndësi teorike

e praktike për kodifikimin dhe përhapjen e normës letrare

gramatikore, pasi tek ai u mbështetën edhe tekstet e gjuhës të

arsimit parauniversitar. Me shumë dobi është përdorur ky tekst

vite me radhë edhe në shkollat e larta në Kosovë e në Maqedoni,

ku prof. Shaban Demiraj është pritur gjithnjë me nderim të veçantë

gjatë ligjëratave që ka mbajtur sipas marrëveshjeve ndërmjet

Universitetit të Tiranës dhe Universiteteve përkatëse. Ribotimet e

këtij teksti në Prishtinë kanë ndihmuar për njohjen dhe nxënien më

të mirë të shqipes letrare në Kosovë e në Maqedoni nga studentët,

arsimtarët, punonjësit e kulturës, të shtypit e të botimeve. Ky tekst

shërbeu si mbështetje e parë edhe për veprën kolektive që njihet si

gramatika e Akademisë; vëllimi i parë i saj, “Morfologjia” u punua

në drejtimin e prof. Sh. Demirajt, që hartoi edhe hyrjen teorike dhe

kreun e rëndësishëm e të vëllimshëm për foljen; ndërkohë ai kishte

Akademiku Shaban Demiraj - dijetar i shquar dhe me ndikim të gjerë... 21

hartuar edhe dy studime monografike gramatikore: “Çështje të

sistemit emëror të gjuhës shqipe” (1972) dhe “Sistemi i lakimit në

gjuhën shqipe” (1975), përveç një vargu artikujsh për tema të

veçanta. Mund të përmend se ai është autori me më shumë artikuj

gjuhësorë (rreth 50) në 50 vjetët e jetës së revistës “Studime

filologjike”.

Gramatika historike përbën fushën e dytë studimore të prof.

Sh. Demirajt. Ai ka hartuar një vepër madhore e shembullore për

nga gjerësia, metoda, lënda dhe arritjet vetjake. Kjo është

“Gramatikë historike e shqipes” (Tiranë, 1986, 1166 f.), e cila ka

pasur vlerësime të larta në një varg recensionesh nga studiuesit

tanë dhe albanologë në botën e jashtme. Në këtë vepër ndiqet dhe

shpjegohet ecuria e zhdrivillimit të strukturës gramatikore të

gjuhës shqipe që nga koha e formimit të saj deri në ditët tona,

hulumtohen shkaqet e gjuhësore e jashtëgjuhësore të humbjes së

disa tipareve gramatikore të trashëguara dhe të shfaqjes së tipareve

të reja, hetohen prirjet e zhvillimit të strukturës gramatikore të

shqipes si gjuhë indoeuropiane e njëkohësisht ballkanike. Në këtë

vepër, nga analiza e imët e tezave dhe pohimeve të shprehura deri

atëherë, kalohet në sinteza e përgjithësime me ndihmesa vetjake.

Në 28 krerët e saj, shpaloset njëkohësisht edhe laboratori krijues i

autorit, çka e bën atë vepër një shkollë të vërtetë për gjuhësinë

historike. Prof. Sh. Demiraj ka zbatuar këtu, ashtu si dhe në

studime të tjera, një metodë të rreptë shkencore. Ai i ndërton

arsyetimet e tij duke u mbështetur në lëndën që jep vetë gjuha

shqipe, autorët e vjetër, ligjërimet e diasporës, dialektet, duke

shqyrtuar, përqasur e shoshitur një sasi të madhe të dhënash të

mbledhura me kujdes. Ai nuk rreket të vërtetojë teza të formuluara

a priori, nuk bën rindërtime e hamendësime të pambështetura, por

gjithnjë kërkon truall të sigurt për të hedhur një hap përpara.

Prandaj studimet e tij në tërësinë e tyre ruajnë vlera të

qëndrueshme.

Gramatika historike e prof. Shaban Demirajt në formën e

parë të saj lindi si tekst universitar (“Morfologjia historike e

gjuhës shqipe” I, 1973; II, 1976), por u bë fusha kryesore e punës

në periudhën e pjekurisë së tij shkencore. Ai përgatiti një variant të

përmbledhur e vende-vende të rishikuar të kësaj vepre, që u botua

gjermanisht nga Akademia e Shkencave e Austrisë (1993) dhe që

shërben si vepër konsultimi e pazëvendësueshme jo vetëm për

albanologët, por edhe për indoeuropianistët. Para disa ditësh u vu

në qarkullim edhe botimi i dytë i variantit të përmbledhur të

gramatikës historike (botimi i parë 2002), i përgatitur nën kujdesin

e B. Demirajt.

22 Lafe - Nesimi

Gramatika historike e shqipes si fushë studimi ka lidhje të

ngushtë, në radhë të parë, me fonetikën historike e me historinë e

gjuhës; nga ana tjetër, një varg dukurish të saj nuk mund të shihen

të shkëputura nga krahasimi me strukturat gramatikore të gjuhëve

fqinje, me të cilat shqipja ka pasur marrëdhënie të lashta.

Vëzhgimet e shumta dhe materialet e pasura që mblodhi në vite

prof. Sh. Demiraj nga këto fusha, e çuan drejt hartimit të veprave

të tjera të rëndësishme, siç janë “Gjuha shqipe dhe historia e saj”

(1988; botimi i dytë 2013; një variant italisht i saj u botua nga

Universiteti i Kalabrisë më 1997), “Fonologjia historike e gjuhës

shqipe” (1996), “Gjuhësi ballkanike” (Shkup, 1994; botuar edhe

maqedonisht po atë vit), të cilat janë sinteza origjinale të arritjeve

të gjuhëtarëve shqiptarë e të huaj në këto fusha. Ato përbëjnë një

ndihmesë me vlerë të madhe në ballkanistikë dhe janë pritur me

recensione vlerësuese nga studiuesit vendës e të huaj të kësaj

fushe. Vepra “Gjuhësi ballkanike”, ndër vepra të tjera të ngjashme,

ka meritën se pasqyron në mënyrë të plotë të dhënat e shqipes dhe

rolin e saj në këtë lidhje gjuhësore të formuar historikisht nga

kontaktet e dendura të gjuhëve të gadishullit që në lashtësi.

Ndriçimi i problemit të formimit të gjuhës shqipe e ka çuar

në mënyrë të natyrshme prof. Sh. Demirajn te problemi i djepit të

kryehershëm të shqiptarëve në Ballkan dhe i autoktonisë së tyre.

Në mungesë të dokumenteve historike dhe të vlerës relative të

kulturave arkeologjike për këto probleme, dijetarët u janë drejtuar

fakteve të gjuhës e sidomos analizës së toponimeve të trashëguara

nga lashtësia. Në hullinë e çelur nga paraardhësit e tij, prof. Sh.

Demiraj ka sjellë mbështetje të reja për lashtësinë dhe vijimësinë e

etnosit ilir-arbër-shqiptar jo vetëm në hapësirën e sotme

gjeografike të tij, por edhe më gjerë. Veprat “Prejardhja e

Shqiptarëve nën dritën e dëshmive të gjuhës shqipe” (1999, botim

anglisht 2006) dhe “Epiri, Pellazgët, Etruskët dhe Shqiptarët”

(2008) përmbajnë jo vetëm sintezën e arsyetuar të trajtimeve të

derisotme, por edhe ndihmesa e vështrime të reja të autorit.

Veprimtaria e gjerë studimore e botuese e prof. Shaban

Demirajt e ka bërë atë të mirënjohur e të vlerësuar në mbarë botën

shqiptare dhe në botën shkencore të jashtme. Ai është ndër ata

personalitete me të cilët krenohet populli që i nxjerr. Ata jetojnë

ndër breza me veprën e tyre dhe me shembullin e jetës së tyre.

Konferenca jonë është një peng nderimi për mësuesin, mjeshtrin e

kolegun dhe një shprehje mirënjohjeje për veprën e tij shkencore

të pashembullt dhe për shembullin e jetës së tij.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Xhevat Lloshi, studiues, gjuhëtar.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Xhevat LLOSHI

VËSHTRIMET E PROF. SHABAN DEMIRAJT PËR LEKSIKUN E SHQIPES

Në lëmin e gjuhësisë shqiptare prof. Sh. Demiraj ka dalë që më

1953 si autor në fillim me trajtesa për gjuhën e disa shkrimtarëve të së

kaluarës dhe për shqipen e shkruar deri në fund të shek. XIX. Prej tyre ai

përgatiti më 1962 dispensën Historia e gjuhës së shkruar shqipe prej dy

pjesësh.1

Te J. Variboba2 janë vënë në dukje 54 fjalë me veçoritë e tyre

kuptimore dhe 16 shprehje, duke i krahasuar edhe me autorë të tjerë për

të dëshmuar natyrën arkaike të gjuhës së Varibobës. Te S. Frashëri3

nxirren në dukje përpjekjet e tij për pasurimin e zhvillimin e shqipes si

gjuhë kulture, sidomos nëpërmjet neologjizmave dhe me shfrytëzimin e

ndajshtesave të larme. Edhe në përpjekjen e parë4 për një vështrim

përgjithësues mbi veprat e autorëve të shek. XIX, para së gjithash është

hulumtuar puna për mënjanimin e huazimeve dhe pasurimin me

neologjizma e me rikuptimësime të fjalëve nga gjuha e folur, po edhe me

rastet e përfshirjes së fjalëve prej njërit dialekt të shkruar në tjetrin. Te

veprat e autorëve arbëreshë të Italisë5 leksiku është parë si pasqyrë e të

folmeve të katundeve arbëreshe, po edhe si përpjekje për ta pasuruar

ligjërimin amtar. Ndërkaq, këtu vërehet që ata kanë marrë fjalë prej

shkrimtarëve bashkëkohorë shqiptarë dhe ndonjë prej të folmesh së

Shqipërisë, porse neologjizmat nuk i kanë pranuar prej njëri-tjetrit. Ishte

e natyrshme që do të binte në sy një mori huazimesh nga italishtja dhe

greqishtja.

Në vitet 1960 prof. Sh. Demiraj, pa u shkëputur përfundimisht nga

shkrimtarët e së kaluarës,6 kaloi gjerësisht në fushën e morfologjisë së

shqipes jo vetëm me punime studimore, por edhe me tekste për shkollën

24 Lloshi

e mesme dhe të lartë. Është e kuptueshme që vështrimet leksikore

atëherë do të ishin të rastësishme. Ndërsa në dhjetëvjeçarin pasues

vëmendja kryesore do të ndalej te gramatika historike e shqipes.

Përfundimisht, ai e rroku në horizontin më të hapët e më të thelluar

historinë e gjuhës shqipe, duke ardhur më 1988 te libri Gjuha shqipe dhe

historia e saj, më 1994 te Gjuhësi ballkanike dhe te Fonologjia historike

e gjuhës shqipe më 1996. Ky shqyrtim i gjerë historik i gjuhës nga ana e

prof. Sh. Demirajt në mënyrë të natyrshme do të përfshinte edhe

leksikun e saj.

Duke e parë shqipen si gjuhë indo-europiane,7 e ka nisur pikërisht

me fjalorin, për të vënë në pah se gjuha jonë ka ruajtur një pjesë jo të

vogël të fjalëve të trashëguara, deri te një shifër rreth 2000, pa numëruar

fjalët e prejardhura prej tyre. Ndryshimet fonetike kanë ecur sipas

ligjësive të sistemit fonetik të saj.

Në rrethin më të ngushtë ballkanik, shqipja pranohet se është një

ndër gjuhët ballkanike më tipike.8 Nga ana leksikore bien në sy sidomos

60-70 fjalë të vjetra, të përbashkëta për shqipen e rumanishten; ndërkaq,

ato janë të trashëguara dhe jo të veçuara në shqipen. Të ngjashme jo

vetëm nga domethënia, por edhe nga tipi i ndërtimit, janë një numër jo i

vogël frazeologjish ndërballkanike, të cilat me përhapjen e tyre

dëshmojnë se janë relativisht të vjetra.

Pamja tërësore e historisë së shqipes në këtë punim sintetizues do

të përmbante tashmë një kapitull të veçantë (kap. VI) për shtresimin

kohësor të fjalorit të kësaj gjuhe. Para së gjithash dëshiroj të nxjerr në

pah se prof. Sh. Demiraj ka marrë qëndrim të shprehur lidhur me

trashëgiminë indo-europiane të leksikut të shqipes. Me të drejtë ai fjalët

e burimit të hershëm i.e. i quan se janë trashëguar nëpërmjet “nënës” së

saj. Shumica e studiuesve të mëparshëm kanë folur për etimologjitë i.e.

të fjalëve të shqipes, duke e kapërcyer një periudhë mjaft të gjatë kohore.

Për ta konkretizuar këtë paqartësi, do të sillja shembullin e italishtes.

Nuk mund të flitet për etimologjitë i.e. të leksikut të italishtes, duke

kaluar drejtpërdrejt te indo-europianishtja. Etimologjitë italiane shkojnë

pas te latinishtja dhe nga latinishtja mund të kalohet më prapa te

prejardhja i.e. Demiraj ka përdorur shpesh në thonjëza fjalën “nëna” e

saj, duke nënkuptuar ilirishten. Po edhe sikur një studiues të mos e

pranojë prejardhjen nga ilirishtja, sepse dihet që ka teza të ndryshme për

këtë pikë, përsëri vlen koncepti i “nënës” së shqipes dhe vetëm prej asaj

mund të shkohet pas te burimi i.e.

Rrjedhimisht, së pari vijnë fjalët që kanë pësuar dukuri të lashta

fonetike, pastaj vijnë fjalët që nuk u janë nënshtruar këtyre ndryshimeve.

Këto të dytat ose janë krijuar brenda ilirishtes, ose janë huazime nga

gjuhë të tjera. Në këtë rastin e fundit, krahasimi do të bëhet me

greqishten e vjetër dhe latinishten (duke lënë mënjanë çështjen e

Vështrimet e Prof. Shaban Demirajt për leksikun e shqipes 25

substratit). E quaj të rëndësishme ta vë në dukje këtë qëndrim të

Demirajt, sepse edhe sot shpesh lexojmë, për shembull, për huazimet nga

greqishtja e vjetër në shqipen, ndërkohë që Sh. Demiraj e ka formuluar

qartë: “Huazimet nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja që kanë

depërtuar në ilirishte dhe që nëpërmjet kësaj kanë kaluar edhe në shqipe,

kanë pësuar më shumë ndryshime të karakterit fonetik, sesa huazimet që

vetë shqipja i ka marrë drejtpërdrejt nga gjuhët e tjera”.9

Për mendimin tim, është koha të ndërmerret një rishikim tërësor i

gjithçkaje që është hulumtuar për shqipen si gjuhë i.e. dhe, mbi bazën e

përfundimeve të qëndrueshme të arritura, të ndërtohet një tablo e

ilirishtes, apo qoftë edhe gjuhës ‘nënë’. Po sjell vetëm një shembull.

Sipas N. Joklit, fjala ‘natë’ është një temë me -i- prej një baze *nakti.

Atëhere kjo është pikënisja i.e. për ilirishten, e cila mund të krahasohet

me lat. nox, gr. νυξ, got. nahts, lit. naktis. Kurse nga ilirishtja, nëpërmjet

asimilimit të grupit -kt- është kaluar te shqipja natë. Kjo do të thotë se

natë do të krahasohet me burimin e vet ilir dhe jo me latinishten etj. Për

fonetikën kjo do të thotë se ka pasur një grup -kt- në ilirishten, i cili ka

pësuar asimilimin, duke kaluar në shqipen.

Vëmendjen e Demirajt këtë radhë e kanë tërhequr si fjalët e

trashëguara, që kanë dalë jashtë përdorimit para formimit të shqipes,

ashtu edhe fjalët e prejardhura në ilirishten, që janë përcjellë si të tilla.

Është e vërtetë, që këto janë çështje tejet të vështira për t’i zgjidhur, por

është meritë e autorit se i ka cekur dhe kështu ka hapur rrugë të reja

hulumtimi. Ndërkaq, jepet e zgjeruar lista e fondit të fjalorit i.e. të

shqipes. Duke e çuar më tej idenë e pranisë konkrete të ilirishtes,

studiuesi edhe për huazimet ngulmon që të dallohen huazimet në

ilirishten prej huazimeve, që ka bërë shqipja drejtpërdrejt nga gjuhët, me

të cilat ka qenë në kontakt. Pranimi se elementë nga greqishtja e vjetër

ishin të pranishëm në ilirishten, domethënë si periudhë jo më vonë sesa

shek. V i erës së re, shërben si një argument, që paraardhësit tanë kanë

pasur kontakte më të hershme me grekët e vjetër, ndonëse ndikimi i

kësaj greqishteje mbi ilirishten do të ketë qenë i kufizuar. Shembulli më i

njohur është fjala mokën/mokër, e cila vërteton se evolucioni -ā-> -o- ka

ndodhur në ilirishten dhe ka prekur edhe shtresën më të vjetër të

huazimeve greke, ndërsa rotacizmi dëshmon se ka ndodhur përpara

dyndjeve sllave.

Pa u zgjatur më hollësisht për këtë çështje, e cila na del tashti në

një dritë të re dhe interesante, po përmend se nocioni i ‘romanizimit të

shqipes’ duhet ndryshuar në ‘romanizimi i ilirishtes’ dhe, për pasojë, do

të riformulohej thënia e mëparshme, duke u bërë kështu: “ilirishtja i

shpëtoi romanizimit të plotë” dhe jo shqipja, e cila iu nënshtrua

ndikimeve të mëtejshme sidomos nga sllavishtja e turqishtja, si dhe besoj

që duhet ta mendojmë që me kohë ka humbur huazime latine të

26 Lloshi

latinishtes, ndërsa ka shtuar huazime prej italishtes e venetishtes. Kështu,

në rast se nuk do të ishte ndërprerë ndikimi i turqishtes, nuk do të ishte e

papritur që një huazim latin si fytyrë do të ishte zëvendësuar me surrat,

qytet me shehër, kasaba, i varfër me fukara etj.

Po këtu bën pjesë tema e huazimeve kishtare. Krishterimi erdhi në

trevat shqiptare nga Perëndimi, domethënë latinisht, pas shek. III të erës

së re. Atëherë fjalë si benedicere, maledicere nuk janë kuptuar nga ata

folës si të përbëra, madje janë dëgjuar kryesisht në vetën e parë

benedico. Për pasojë, bekoj nuk vjen nga benedicere, siç e japin gjithë

autorët e etimologjive, por nga benedico. Me sa duket, për shkak të një

theksimi më të fortë në rrokjen nistore, së pari janë rrëgjuar dy rrokjet e

para dhe më pas i janë përshtatur zgjedhimit pas tingullit -k-. Dhe nëpër

këtë proces kanë ardhur te shqipja bekoj, mallkoj. Për pasojë, brenda

ilirishtes duhet ndërtuar një trajtë ilire e ndërmjetme: lat. benedico – ilir.

*… - shq. bekoj. Përfundimisht, mendoj se pohime të tilla, si: “në gjuhën

shqipe ndeshen disa fjalë prej burimi latin, që i përkasin një faze

relativisht të vjetër të latinishtes”, do të ishte historikisht më e drejtë të

riformuloheshin kështu: “në gjuhën shqipe ndeshen disa fjalë të

trashëguara prej ilirishtes me burim latin, që i përkasin një faze

relativisht të vjetër të latinishtes”.

Me një metodë sistematike më tej Demiraj ka vështruar me radhë

huazimet greke, romane, sllave, turke, si edhe ndërkombëtarizmat.

Natyrisht, për pika të veçanta këtu mund të bëhen vërejtje. Për shembull,

janicar nuk është huazuar prej turqishtes, por nëpërmjet greqishtes dhe

prandaj del në atë trajtë fonetike edhe te arbëreshët, ashtu si edhe fjala

cohë. Gjithashtu nuk qëndron mendimi se autorët e letërsisë orientaliste,

të quajtur bejtexhinj, kanë shumë fjalë turke, arabe e persiane, që ishin

fare të panjohura për masat e gjera popullore. Historikisht, letërsia

orientaliste te ne në fillim nuk ka qenë aspak shqip, madje edhe emrat e

letrarëve që përmend E. Çelebiu në shek. XVII nuk u përkasin aspak

poetëve shqiptarë. Më pas, me rënien hap pas hapi të Perandorisë

Osmane, orientalistët e huaj u larguan nga trevat tona dhe në letërsinë

orientaliste shqiptare nisin të depërtojnë fjalë të shqipes. Shkurt, te

bejtexhinjtë nuk ndeshen shumë fjalë të huaja orientale, por përkundrazi,

në krijimet e tyre sipas estetikës orientale nisin të depërtojnë fjalë shqipe

dhe prandaj ato vargëzime nuk shërbejnë si dëshmi për gjendjen e

leksikut të shqipes përgjithësisht.

Pavarësisht prej këtyre vërejtjeve, në punimet e Sh. Demirajt kemi

një pasqyrë më të përditësuar të përbërjes historike të leksikut të shqipes,

ku jo vetëm janë përthithur arritjet më të qëndrueshme të autorëve të

mëparshëm, por ato janë edhe më të sistemuara dhe në një varg pikash

janë çuar më tej. Për më tepër, këto tashti e bëjnë edhe më të

argumentuar trajtimin e çështjes madhore të prejardhjes së shqipes dhe,

Vështrimet e Prof. Shaban Demirajt për leksikun e shqipes 27

si rrjedhojë e saj, çështjen e vendit dhe të kohës së formimit të gjuhës

sonë.

Librin Gjuhësi ballkanike të vitit 1994 Demiraj e ribotoi të

plotësuar dhe të përditësuar më 2000. Kreu i fundit u kushtohet

bashkëpërkimeve në fushën e fjalorit. Tashmë kërkimet zgjerohen në

disa anë, domethënë huazimet romane e greke shqyrtohen kundrejt disa

gjuhëve ballkanike njëherësh, por edhe fjalët sllave që kanë depërtuar në

shqipen, në rumanishten dhe në greqishten. Do të shtoja me këtë rast, se

ndryshe, për shembull, nga greqishtja, jo vetëm kontaktet u përkasin

periudhave të ndryshme, por bashkë me këtë janë të ndryshme edhe

gjuhët sllave jugore gjatë këtyre periudhave. Prandaj ka dallime të

ndjeshme ndërmjet tri gjuhëve të mësipërme, që kanë ndier ndikimin, i

cili me epitetin “sllav” mbulon shtresa jo të njëjta fjalësh si gjuhë dhe si

kronologji.

Vështrimet e prof. Sh. Demiraj për leksikun e shqipes i japin atij

një vend në leksikologjinë historike të shqipes, në të cilën jo vetëm ka

bërë risistemimin e dijes së mëparshme, por edhe ka dhënë ndihmesa të

veçanta, duke hapur shtigje të reja hulumtimi në këtë fushë.

28 Lloshi

Shënime dhe referime

1. Në “Bibliografinë” e përgatitur nga E. Lafe dhe botuar në “Gjuha jonë”,

1996, nr. 1-4, f. 15-26, kjo dispensë vendoset në vitin 1968 dhe e

ribotuar në Prishtinë më 1970, por botimi i parë i shaptilografuar është i

vitit 1962; botimi i këtij viti mungon edhe te “Bibliografi e studimeve

dhe artikujve për gjuhën shqipe (1945-1974)” e Palok Dakës (Tiranë,

1075) dhe në bibliografinë e autorit të botuar te libri Sh. Demiraj, Gjuha

shqipe. Probleme dhe disa figura të saj. Globus R, Tiranë, 2003.

2. Demiraj, SH. (1953): Disa shënime të krahasuara mbi gjuhën e Jul

Varibobës. BSHSH, nr. 1, f. 66-75; nr. 2, f. 16-31; nr. 3, f. 39-50.

3. Demiraj, Sh. (1955): Gjuha e Sami Frashërit. BSHSH, nr. 3, f. 191-

234.

4. Demiraj, Sh. (1956): Historia e gjuhës së shkruar shqipe. Shekujt

XVIII-XIX.

5. Demiraj, Sh. (1956): Historia e gjuhës së shkruar të arbëreshëve të

Italisë (shekujt XVI-XIX).

6. Te Fan Noli dhe gjuha e tij (“Studime filologjike”, 1982, nr. 1, f. 87-

91) do të vinte në dukje se Noli ndërton mjaft fjalë të reja, në pjesën më

të madhe kalke gjuhësore, ndërsa ishte treguar shumë dorëmbarë me

fjalët e përbëra. Ndërkaq, qëndron vërejtja që i ishte bërë, për

përdorimin e tepruar të fjalëve të huaja.

7. Demiraj, Sh. (1988): Gjuha shqipe dhe historia e saj. SHBLU, f. 35.

8. Demiraj, Sh. (1983): Shqipja gjuhë ballkanike, në “Gjuha jonë”, nr. 1,

f. 38-45.

9. Demiraj, Sh. (1988): Gjuha shqipe dhe historia e saj. SHBLU, f. 93.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Alfred Frashëri, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Alfred FRASHËRI

RILINDJA KOMBËTARE SHQIPTARE DHE VËLLEZËRIT FRASHËRI

“Ti Shqipëri, më ep nderë, më ep emrin shqipëtar

Zemrën ti ma gatove plot me dëshirë dhe me zjarr”

Naim Frashëri

Shoqata Atdhetare Kulturore Mbarëkombëtare “Vëllezërit

Frashëri” është organizatorja e Ditës Naimjane këtë vit në Frashër.

Tashmë është bërë traditë duke filluar nga viti 2004, që më 25 maj, në

ditëlindjen e Naimit, të kremtojmë Ditën e Naimit dhe të vëllezërve

Frashëri në tërësi, në bashkëpunim me Komunën Frashër, me Qendrën

Kulturore “Naim Frashëri” (Përmet), me Shoqatën Atdhetare Kulturore

Mbarëkombëtare Përmeti, me institucione shkencore, si edhe me shoqata

atdhetare-kulturore të tjera të krahinës së Përmetit. Veprimtaritë e këtyre

ditëve u mbështetën nga një rreth i gjerë studiuesish, artistësh,

arsimtarësh edhe nga Kosova, si edhe nga atdhetarë shqiptarë nga treva

të ndryshme.

Kujtimit të rilindësve, luftëtarëve të pushkës dhe të penës, që

sollën pavarësinë, që shkrinë jetën e tyre dhe pasurinë për të bërë

Shqipërinë ne i përulemi me respekt të madh. Ne nderojmë dhe përulemi

ndaj atyre që me luftën dhe punën e tyre u rrënjosën shqiptarëve

ndjenjën e shqiptarisë, u treguan atyre se sa i bukur është atdheu i tyre

dhe se si duhet të luftonin për Shqipërinë, për liri e pavarësi; u mësuan

gjuhën shqipe sa të ëmbël e sa të dëlirë, gjuhën e Naimit të Madh që

flasim ne sot, përgatitën dhe sollën Pavarësinë e Shqipërisë. Dhe, midis

atyre, që ishin në ballë të luftës, ishin edhe vëllezërit Frashëri, Abdyli,

Naimi dhe Samiu. Ata e ngritën Frashërin në piedestal dhe e bënë Mekën

e Shqipërisë, siç e quajti luftëtari Mihal Grameno, i cili i këndoi

Frashërit më 1907:“Si ty o Vithlehem e Mek’ e Arabisë/ Ku janë lindur

30 Frashëri

Muhamet e Krishti i Krishterisë/ Për mua është Frashëri vënd i

Perëndisë/ Tek është lindur Naim Beu zemr’ e Shqipërisë”.

Abdyl Frashëri (1839–1892) ishte atdhetari, politikani, diplomati,

organizatori më i shquar i Rilindjes Kombëtare Shqiptare në shekullin

XIX. Qëndroi në ballë dhe i priu luftës për mëvetësi dhe tërësinë e

trojeve shqiptare. Abdyli na mësoi ne shqiptarëve dhe u tregoi të huajve

se “Shqipëria meriton pavarësinë më tepër se asnjë kombësi tjetër e

Ballkanit dhe ne shpresojmë se ajo do ta tregojë veten më të denjë për të

gëzuar respektin e Evropës dhe më të aftë për të qeverisur vetveten”.

Ai dallua si personalitet politik atdhetar që iu kundërvu rrezikut të

copëtimit të trojeve shqiptare dhe synimeve e veprimtarisë armiqësore të

fqinjëve të Shqipërisë. Si kryetar i Komitetit Shqiptar të Janinës dhe i

Komitetit Qendror të Stambollit për Mbrojtjen e të Drejtave të

Kombësisë Shqiptare, Abdyl Frashëri përpiloi projektdeklaratën për

mëvetësinë e Shqipërisë dhe ishte njëri ndër autorët kryesorë të

platformës politike, të cilën e publikoi gjatë pranverës së vitit 1878

nëpërmjet organeve të ndryshme të shtypit europian.

Si atdhetar i aksionit, në periudhën 1878–1881, veprimtaria

kryesore e Abdyl Frashërit ishte drejtuar në organizimin dhe aktivitetin e

Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Lidhja, pas formimit më 10 qershor të vitit

1878 në Prizren, adoptoi platformën e përgatitur nga Abdyli, i cili me

këtë prezantoi veten si drejtues i Lidhjes, së toku me Ymer Prizrenin,

Sulejman Vokshin, Pashko Vasën etj. Asambleja e Lidhjes e zgjodhi

Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe vëllezërit Frashëri 31

kryetar të Komitetit të Punëve të Jashtme. Abdyl Frashëri kryesoi

delegacionin shqiptar të Lidhjes së Prizrenit për t’i parashtruar Kongresit

të Berlinit, më 13 qershor 1878, kërkesën për të drejtat e Shqipërisë.

Meqenëse atje çështja shqiptare atje nuk gjeti përkrahje, ai më 1879

udhëtoi në kryeqytetet kryesore të fuqive të mëdha për të mbrojtur

integritetin e tokave të Shqipërisë dhe të drejtat e shqiptarëve.

Abdyl Frashëri drejtoi ose mori pjesë në disa kuvende, si në

Kuvendin e Janinës (24 korrik 1878), në Asamblenë e parë të Dibrës (1

nëntor 1878), në Kuvendin e dytë të Frashërit (qershor 1880), në

Asamblenë Kombëtare të Gjirokastrës (23 korrik 1880) etj., ku foli për

vendimin lidhur me krijimin e shtetit shqiptar autonom, duke përkrahur

luftën e armatosur të shqiptarëve dhe punoi për projektin e krijimit të një

qeverie të përkohshme shqiptare. Ai ishte anëtar i qeverisë ad interim që

u formua në Prizren në fillimin e vitit 1881, duke dhënë një kontribut të

madh për përgatitjet politike dhe ushtarake për të mbrojtur autonominë

kundër ekspeditave ushtarake osmane.

Pas shtypjes së Lidhjes, u dënua me vdekje nga gjykata osmane,

dënim i kthyer në burgim të përjetshëm. Bëri 3 vjet burg (1882–1885)

dhe u lirua për arsye shëndetësore, me kusht që të mos merrej me

veprimtari politike. Por Abdyl Frashëri vijoi rrugën e vet të luftës dhe

përpjekjeve për bërjen e Shqipërisë. Më 25 shtator 1888 i drejtoi një

memorandum kryeministrit të Italisë Françesko Krispit, ku midis të

tjerave i shkroi “….Populli shqiptar është i vetmi komb që ka zhvilluar

prej kohësh një rezistencë energjike kundër pushtuesve turq. Kjo

rezistencë heroike ka vazhduar deri në ditët tona. Nëse shqiptarët, për

hir të karakterit të tyre krenar e luftarak, nuk e kanë lënë veten të

nënshtrohen aq ultësisht ...., janë ata që e kanë ndier më tepër peshën e

zgjedhës së huaj dhe janë ata që kanë vuajtur më shumë si pasojë e

kryengritjeve të pandërprera që kanë qenë të detyruar të zhvillonin për

të fituar pavarësinë e tyre…Si rrjedhim, Shqipëria meriton pavarësinë

më tepër se asnjë kombësi tjetër e Ballkanit ....”.

Abdyl Frashëri vdiq 23 tetor1892. Eshtrat e tij u sollën në Tiranë

në vitin 1978, në 100 vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Heroit

populli i thuri këngën:

“Të lutem moj baltë e varrit/ mos i rëndo mëmëdhetarit/ po bëji ndere

shqiptarit./ Abdyl beu ngreu nga varri,/shtiri sytë nga perëndimi/ të

shohësh Adriatiknë/ që u bë i Shqipërisë./ Se ti luftove dhe punove deri

sa vdiqe!”

ndërsa populli i Himarës i këndoi:

“Abdyl prishe pasurinë,/ një barrë flori./ Hipe vaporit e shkove,/ Vajte në

Berlin ,/ Vajte te Bismarku brenda,/ ndenje në skamni./ Dhe Bismarku të

pëjeti:/ “Djalë, nga je ti?”/ “Unë jam nga Shqipëria,/ Abdyl Frashëri,/ i

rritur në ato male/ Me libra në gji./ Mos e bëni pjesë-pjesë,/ sikur s’ka

32 Frashëri

njeri./ S’jemi grek’ as bullgarë/ as nga Mali Zi,/ Jemi vetëm shqiptarë/

dhe duam liri./ Do luftojmë që të gjithë/ sa të vritemi”.

Në këto përpjekje dhe luftë të shqiptarëve, përkrah vëllai të tij të madh u

rreshtua edhe Naimi. Në vjershën e tij “Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve”

ai u drejtua shqiptarëve:

“O djemt’ e Mëmëdheut, o trima atdhetarë,/ të ditur, të dëgjuar u burra

luftëtarë,/ sikundër të bashkuar, që ndodheshim të tërë,/ të besësë për

kombin e miq për jetë bërë/ lispet dhe sot të jemi, si kemi qen’ një herë/

të lidhur, të bashkuar, vëllezër kurdoherë”.

dhe hodhi kushtrimin: Liria duhet fituar me çdo kusht dhe me çdo

sakrificë.

Dashurinë për atdheun e këndoi shqip në poemën e tij “Bagëti e

Bujqësi”:

“Ti, Shqipëri, më ep nderë, më ep emrin Shqipëtar

Zemrënë ti ma gatove plot dëshirë dhe me zjarr”

dhe u mësoi shqiptarëve në “Historia e Skënderbeut”: “hapni sytë dhe

punoni,/ të gjithë për Shqipërinë,/ tjetërë gjë mos kërkoni/ ajo sjell

mirësinë”, si dhe në “Fjalët’ e të Urtet” :

“Njeriu po s’deshi kombin e tija/ E mëmëdhënë,/ Nuk ka pjesë nga

njerëzia/ S’do as vethenë”/

Naim Frasheri na mësoi edhe se pjesë e cilës botë jemi ne shqiptarët, kur

shkruan:

Nga gjithë ç'kemi kënduar/ Për të njohur vetëhenë/ Kaqë gjë kemi

mësuarë/ Të nderojmë mëmëdhenë/…./ Jak' o ditë e bekuar/ Që lind nga

perëndon!/ At'an' e ke ndriçuar / E ne pse na harron?

Ne sot flasim në gjuhën shqip të bukur të Naimit.

Prandaj, i pikëlluar kur vdiq Naimi, shkroi poeti i madh i Zagorisë,

Andon Zako Çajupi:

“Vdiq Naimi! Vdiq Naimi!/ Moj e mjera Shqipëri/ Mëndeje-larti, zemër-

trimi/ Vjershëtori si ai!”

Naimi ishte flamurtar i rilindjes shqiptare, është për ne ç’ka është

Gëteja për gjermanët, Shekspiri për anglezët dhe Viktor Hygoi për

francezët. Ai u futi shqiptarëve shpirtin e zgjimit, u frymëzoi atyre

idealin kombëtar dhe dashurinë për atdheun, ka shkruar Syrja bej Vlora

(AQSh, Fondi 56, dosja 8, 1909).

Kurse Atë Gjergj Fishta, me aq dashuri do të shkruante më pas në

vjershën “Gjuha shqype”: “Porsi kanga e zogut t’verës,/ qi vallzon

n’blerim të prillit;/ porsi i ambli fllad i erës,/ qi lmon gjijt e drandofillit;/

porsi vala e bregut t’detit,/ porsi gjama e rrfés zhgjetare,/ porsi ushtima

e nji tërmetit,/ ngjashtu a gjuha e jonë shqyptare”.

Në një radhë më ta, në ballë të luftës për çështjen shqiptare dhe

pavarësinë e Shqipërisë, qëndronte edhe vëllai më i vogël i tyre Samiu

Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe vëllezërit Frashëri 33

(1850–1904). Ai botoi më 1899 manifestin politik e ideologjik të

Rilindjes “Shqipëria, ç'ka qenë, ç'është e çdo të bëhet”, i cili përgjithësoi

rezultatet e luftës dhe të synimeve të shqiptarëve në fund të atij shekulli

dhe ndriçoi rrugën nëpër të cilën duhej ecur. Me këtë libër Sami Frashëri

synon që të ndërgjegjësojë shqiptarët, por edhe të huajt se “Ne jemi m’i

vjetri komp i Evropësë. Kemi të drejtë në dhet’ t’ Evropësë më tepër se

çdo komp. Këtë të drejtë të shënjtëruarë shqiptarët janë të zottë të ruajnë

e ta kërkojnë edhe me armë në dorë”. Ai u tregoi se “Shqiptarët flasin

një nga më të vjetrat’ e më të bukura gjuhë të dheut”...dhe “Shënjë e

kombësisë është gjuha; çdo komp mbahetë me gjuhët”. Ai u tregon

shqiptarëve gjendjen e mjerueshme në të cilën ndodheshin si pasojë e

pushtimit osman, kur shkruan: “Shqiptarët janë robër të poshtuar e

t'unjurë, të shkelur të çpërnderë”. Prandaj ai u tregoi shqiptarëve rrugën

e shpëtimit: “... duhet të jenë të zottë të ruajnë vetë më vetëhe vendin e

tyre e të mos varenë më Tyrqinë, e cia s’është e zonja për vetëhe të saj”,

të cilën ai e quante “të vdekur” që duhet varrosur sa më parë. Shqiptarët

nuk duhet të qëndronin më të lidhur me Perandorinë Osmane, se “është

vdekje e Shqipërisë” dhe se Shqipëria do të groposej nën gërmadhat e

asaj perandorie. Krahas kësaj ai u tregoi shqiptarëve edhe rrezikun nga

fqinjët lakmimtarë, “Kombetë që kanë rrethuar Shqipërinë duan ta

copëtojnë e ta ndajnë në mes tyre”. Samiu i vlerëson si rrezik të madh

edhe përçarjet dhe grindjet midis vetë shqiptarëve, si rrjedhojë e

përçarjes fetare dhe padijes. Samiu thekson me të madhe se “Shpëtimi a

humbja e Shqipërisë është ndë dorë të shqiptarëve”. Ai u tregon se

“Shqiptarët duhet ti marrin ato që duan me pahir, t’i kërkojnë me fjalë,

por të kenë edhe pushkën plot...”(faqe 69).

Pasi analizon gjendjen e Shqipërisë dhe të shqiptarëve, në këtë

manifest Sami Frashëri parashtron e argumenton platformën që duhej

venë në jetë nga shqiptarët për ndërtimin e një shteti të pavarur e të

përparuar, pas çlirimit nga zgjedha osmane dhe mbrojtjes së tërësisë së

vendit. Ai tregoi se Shqipërisë i duhej një shtet modern dhe jo një

sulltanat: “Po ç’i duhetë Shqipërisë një njeri në krye të qeverisë? Një

mbret a princ do të prishë më shumë se s’ia ka fuqinë vëndi ynë, do të na

prishë edhe vetiatë tona duke marrë ca nga ne nënë sqetullë e duke

ftohur të tjerët” (faqe 70). Ai shkroi “Në ka gjë, për të cilët shqiptarët

duhet të kujdesen me të teprë, ajo pa dyshim është diturija” dhe

përcaktoi rrugët për këtë, nga shkollat fillore deri në universitetet dhe

akadminë. Po me kaq përkushtim përcaktoi edhe organizimin e shtetit,

institucionet e tij, ushtrinë, kufijtë e vendit, si edhe “punërat e

përgjithëshme” qe duhen bërë: rrugët, hekurudhat, portet, sistemimi i

lumenjve dhe tharja e kënetave, nxjerrjen e mineraleve, pyjet dhe

bujqësinë. Dhe pas tyre bën thirrjen: “O burra-ni, o shqiptarë! Zihuni me

të dy duart në besët, në lidhje e në bashkimt, se kjo do t’ju shpëtonjë. Jo

34 Frashëri

po në mos ini të humburë. Mos vështroni bes’ e fe: myslimanë, katolikë,

orthodhoksë, gjithë shqiptarëtë, sa janë e tek janë, janë vëllezër. Gjithë

duhet të bashkohenë nënë flamurin e shënjtëruar të Shqipërisë”.

Është lapidar thënia e tij: “Bashkimi bën të mundëshme gjërat e

pamundëshme, përçarja bën të pamundëshme edhe gjërat e

mundëshme”.

Dhe, që nga shekulli i robërisë së rëndë, na la amanet dhe na porositi

Samiu i Madh:

- Jemi shqiptarë dhe jo turq e kaurë,

- Fetë i përçajnë kombet,

- Shqiptarët të gjithë duhet të duan njëri-tjetrin, të kenë vëllazërinë

në mest,

- Shqipëria është një dhe e pandarë,

- Duhet të jemi të bashkuar. Bashkimi duhet të futet në gjakun e

secilit,

- S’ka në jetë më i lik njeri se tradhtari i kombit dhe i mëmëdheut,

- M’i dashur se kombi, m’i dhëmshur se mëmëdheu, m’i ëmbël se

gjuha e tij s’ka gjë tjetër për njeriun,

- Një njeri, sa do të mira të ketë për veten e tij, s’mund të jetë

faqebardhë, po të ketë kombin dhe mëmëdheun e vet fatzi,

- Të hiqet Turqia dhe të vijë një sundues tjetër, është sikur një

shtazë të ndërrojë samarin dhe jo lirinë.

Mbrojtja e tërësisë së trojeve shqiptare ishte në qendër të

vëmendjes të gjithë rilindësve. Atë Gjergj Fishta shkroi: “Gjall Lirin’ na

nuk e lshojmë/ S’njohim mbret as krajl të huej./ Zoti n’qiell e na mbi

tokë:/ Me gjithkënd vllazen e shokë,/ Por se i cili m’cak të vet./” dhe në

poemën “Lahuta e Malësisë”: bëri thirrjen “Për Shqipni t’mos u dhimet

jeta./ Ma mirë dekë nën dhe me u kja/ Se me marre gjallë mbi dhe/ Për

dhe t’vet kush dekë ka ra/ Ai s’ka vdekun, por ka le./”. Ai ka luftuar edhe

për një shtet të së drejtës, kur në vitin 1902, në vjershën “Momi” tregoi

se: “M’ kambe kryekungujt prej si u vune,/ Duel padija n’ krye te

vendit;/ Njerzt e kenun u poshtnuene,/ Mbeten t’urtit jashte kuvendit.”

Dhe në vjershën “Korrupsioni”: “Qi të mjerës moj Shqypni/ Kthellë hi i

keni në mushkni,/Pa dhimbë gjakun tuj ia pi,/”.

Mësimet e rilindësve nuk i përmendim vetëm për t’i kujtuar e

nderuar ata. Ato mësime dhe sot kanë vlerë të madhe e na hapin sytë për

të parë më mirë gjendjen e detyrat tona; secili nga ne, po sidomos partitë

politike, institucionet shtetërore të analizojnë e të realizojnë se ç’po bën

sot shqiptari dhe ku na shpie rruga e nisur. Me 25 maj 2015, në

përkujtim të 169 vjetorit të ditëlindjes së Naimit, bëjmë homazh në

Frashër për të nderuar veprën atdhetare të Abdylit, Naimit e Sami

Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe vëllezërit Frashëri 35

Frashërit dhe të rlindësve të tjerë. Ne vemi në Frashër dhe nderojmë

veten! E kemi për nder dhe jo vetëm detyrë të nderojmë rilindësit e

mëdhenj Abdylin, Naimin dhe Samiun!

Për fat të keq, sot ka edhe mendime se për Naimin dhe rilindësit e

tjerë “kemi folur shumë, kemi botuar veprat e tyre, nuk do të flasim e të

shkruajmë gjithmonë për ta”. Harrohet, se njerëzit e mëdhenj, nuk

kujtohen në shekuj për pamjen e tyre fizike. Kush nuk e di që Homeri ka

jetuar nëntë shekuj para Krishtit, Dante Aligieri ka jetuar në shekullin e

13-14-të, Shekspiri në shekullin e 16-të, Volteri 300 vjet përpara, Tolstoi

mbi 100 vjet më parë dhe kujtohen e vlerësohen me shumë respekt, jo

vetëm në atdheun e tyre. Ata kujtohen për veprën që kanë lënë pas, më të

cilën njerëzimi ka mësuar, është edukuar dhe ka përparuar. Rilindësit

Shqiptarë bënë Shqipërinë dhe na mësojnë se si duhet ta lulëzojmë dhe ta

shpiem përpara. Prandaj nuk duhet t’i harrojmë, mësimet e tyre duhet t’i

kemi parasysh dhe ti zbatojmë gjithmonë.

Pavarësia dhe liria e Shqipërisë u realizua nga lufta dhe përpjekjet

e popullit shqiptar, me Rilindasit e mëdhenj në krye, dhe gjaku i

dëshmorëve në shekullin e shkuar, nga të gjithë trevat e Shqipërisë.

Shqipëria e vitit 2015 nuk është ajo e vitit 1912 as edhe e vitit 1944.

Është ndryshuar e ka përparuar me gjakun, punën, vullnetin, sakrificat e

popullit shqiptar. Është detyra e jonë sot ta përparojmë më tej Shqipërinë

dhe për këtë duhet të vëmë në jetë mësimet e Rilindësve dhe jo të

mbajmë vetëm fjalime për ta!

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Përparim Kabo, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Përparim KABO

MBI FILOZOFINË NË VEPRËN E POETIT NAIM FRASHËRI

Eh Poet, ikën 110 vite nga dita që mbylle sytë dhe "qiriri" e fiku

flakzën e shpirtit, u tret dhe lëshoi aromën duke u përhapur kohërave! Të

zgjova or "Profet", kështu u shpreh vite më pas një tjetër zë i poetikës

shqiptare, Lasgush Poradeci për ty Naimi ynë i Frashërllinjëve! E le

mëmëdheun në kohë të vështirë, por ai u bë i pavarur më 1912, me shtet

dhe institucione në 1920, njohu republikën dhe mbretërinë, komunizmin

dhe tash ka 20 vite që përpiqet të mësojë demokracinë si në Europë!

Rrugë e gjatë, pa dyshim, por ja ëndërrimet dhe mundi juaj nuk vajtën

dëm! Ç'ka ndodhur gjithë këta vite me shpirtin tënd poetik që na le, do

dëshiroja t'ua tregoja shkoqur dhe më zemër në dorë! Vepra juaj nuk ka

humbur, tashmë e kemi të mbledhur të plotë në 6 vëllime të përgatitur

nga dy akademikë, Jorgo Bulo në Akademinë e shkencave të Tiranës dhe

Rexhep Qosja në Akademinë e Shkencave të Prishtinës e quajnë! Mos u

habit "Poeti" ynë, kemi prej kohësh "Akademi të Shkencave" dhe

akademikë, sepse kombi bëri përpara me mund dhe vështirësi në rrugën

e mendimit, të zgjimit dhe të punës, si edhe e dëshiroje aso kohe kur

ligjërove me shqipen tonë të vjetër dhe të re! Është e natyrshme të dish

se si je vlerësuar në kohëra, ç'kanë thënë dhe shkruar për ty dhe

universin tënd poetik, për mendimin tënd në prozë, për kontributet në

ruajtjen dhe lëvrimin e shqipes, në sjelljen dhe qëndrimin ndaj kulturës

botërore!

Po të rrëfej Naim ynë i shtrenjtë! Bazuar në studimet letrare, filologjike,

filozofike, albanologjike dhe estetike, është shkoqur përfundimi se te

mendimi i Naim Frashërit (më ndje që po ju drejtohem në këtë mënyrë)

gjejmë orientimin e pakufizuar global. Kjo ndodh me ata krijues që

Mbi filozofinë në veprën e poetit Naim Frashëri 37

ndjekin ecurinë e dijes duke e vlerësuar këtë materie si universale në

kohë dhe globale në shtrirje. Ja përse Perëndimi dhe Lindja ngjizen në

veprën e Naimit si një njohje e thellë e një bote të hapur, e një shoqërie

globale që nuk mund të përjashtonte pluralitetin kulturor dhe dialogimin

mes tyre, aq më tepër që kombi yt naiv për shkaqe të thella historike i

kishte njohur dhe strehuar të dyja! Është e plotë dhe edukuese vepra e

Naim Fashërit, është një univers kulturor frymëzues dhe udhërrëfyes,

sepse ajo ngrihet mbi njohjen dhe zotërim e letërsisë së vjetër greko-

romake, letërsisë europiane prej Rilindjes Europiane dhe deri në kohën

kur ai jetoi, por edhe se Naimi ynë njihte dhe letërsinë mesjetare

persiane dhe arabe duke zotëruar shterueshëm filozofinë e lindjes, e mbi

të gjitha prurjet e atij qytetërimi në kohën kur perëndimi ishte zhytur në

radikalizmin papal të "mesjetës"! Nëse fati i Shqipërisë ishte mes

Perëndimit dhe Lindjes, nuk mundë të ndodhte që mendimtarët e kombit

të pozicionoheshin radikalisht ose në njërin krah ose në krahun tjetër. Më

keq akoma, në vend të dialogut, ata të ushqenin konfliktin dhe

përjashtimin! Aq më tepër që mendjet e ndritura të zgjimit rilindës

europian, e kryen këtë vepër duke e njohur lindjen, prurjet e saja humane

dhe progresite, sepse kuptuan si nënvizonte njëri syresh Goethe, se dija

është globale në çdo moment të universalitetit të saj. Se arti vërtetë bën

një shërbim kombëtar, por se nuk mund të ngurtësohet provincialisht si

një bejte lokale që glorifikon izolimin dhe mbylljen në vetvete! Vetëm

në sistemet diktatoriale ideologjike, siç edhe ishte komunizmi, art quhej

ajo "materie" artistike që kishte karakter klasor dhe kombëtar! Pasojat e

këtij deformimi ndihen edhe sot, kur jo rrallë ndodh që shkruhet brenda

rretheve të mbyllura për shkak të mosnjohjes së kulturave të tjera dhe si

rrjedhim të paaftësisë për të gjetur kanalet komunikuese dhe

pikërëndesat sinergjike!

Naim Frashëri vështrohet, bazuar në argumente shkencore

filologjike e gjuhësore, si një kontribuues i përkorë në lëvrimi dhe

shkrimin e gjuhës shqipe, me një begati të tillë të fjalës dhe një ndërtim

të tillë të mendimit, dhe përdorim të gramatikës si të tillë, saqë jo thjesht

të duket, por se ashtu është, të dy dialektet e shqipes të vijnë shumë

pranë në një paqtim harmonioz. Poetika Naimjane e shprehu dhe

arkitektoi shqipen si një gjuhë të pasur dhe krijuese me një gjallim të

brendshëm të mendimit. Megjithëse prej shekujsh, ajo nuk ishte shkruar

por qe lëvruar gojarisht, vjershërimi naimjan tregoi se shqipja ishte edhe

një gjuhë e artit të fjalës si një gjuhë letrare. Begatia e leksikut dhe

muzikaliteti i saj zanor flisnin për një botë të pasur shpirtërore dhe një

gnoseologji ideore që aq bukur harmonizohej me poetikën tingëlluese.

Mendimi i disiplinuar gramatikisht përmes gjuhës letrare ofronte

informimin komunikues dhe arsyetues, sepse Naimi me veprën e tij

letrare krijoi në mënyrë të kompletuar, një aksiologji poetike ku,

38 Kabo

bashkëjetojnë logjika e arsyetimit me përjetimin shpirtëror vlerësues. E

gjitha kjo materie e filozofimit poetik rrëfenjës dhe përfundimsjellës,

frymëzues dhe zgjues përmes dijes dhe historisë së vërtetë, janë

përmbajtja e stilistikës së tij që lidhet me kulturën e tij, me "magjinë

krijuese"!

Stili tij ka brenda një plazmim të përkorë të muzës me gjuhën e

kultivuar që përdorte ai! Naimi provoi se shqipja edhe në këtë aspekt ka

atribute të thella dhe pjellore, ajo ndërton stilistikë moderne kur vjen si

fryt i mendjes moderne! Akti krijues në vetvete ndikon në konsolidimin

gramatikor të gjuhës dhe pasurimin dinamik të saj pasi çdo shprehje e re,

duke mos dashur të pengojë mendimin në furinë dhe shkulmin e tij,

domosdo që e gjen të arsyeshme të rishikojë dhe ribëjë rregullat

disiplinuese në shërbim të pasurimit të stilistikës shprehëse dhe

komunikimit të pacensuruar apo ngushtimit që vjen prej arkaikes

mbytëse! Vepra e Naim Frashërit, po ta lexosh të plotë dhe integralisht,

pa më dyshje është "autobiografi në vargje" e çdo gjëje shqiptare. Atje

është etnogjeneza, kontributet, historia, marrëdhëniet me imperilaitetet,

dialogjet mes qytetërimeve, raportet me providencën dhe rrëfimin

liturgjik; janë të "qëndisura" natyra, njeriu dhe zakonet, është atdheu në

të gjitha trevat, etj etj. Në këtë kuptim poemat naimjane kanë si tipar të

tyre një "homerizëm shqiptar", ku në qendër dhe gjithçka është

kombëtarja dhe universalja, përtej provincializmave dhe krahinizmave.

Me një frymë optimizmi dhe përgjegjësie, Naimi i këndon bashkimit,

kohezionit; larg dasive e përjashtimeve, qofshin ato fetare, kulturore, apo

si pengje të zakoneve të mbyllura dhe dialektalizmit përjashtues! Ja

përse e tërë vepra e Naimi Frashërit e merr valencën e vlerave njerëzore

universale duke e parë atdheun, fatin dhe njeriun shqiptar si pjesë e një

universi të tillë, ku ka vend dhe detyrim kontribuues për të gjithë, në

emër të "urdhrit historik"; të njohim kontributet dhe të mos ua mohojmë

lirinë askujt, edhe popujve të vegjël e të varfër!

* * *

Mendimi filozofik naimjan apostrofon për njeriun si një univers

civil i përgjegjshëm dhe në këtë këndvështrim ai nuk mbetet peng thjesht

dhe vetëm i njeriut shqiptar. Kjo metodologji arsyetimi është në shërbim

të nxjerrjes së shqiptarit nga guaska dhe vënies para përgjegjësisë!

Kështu, në aspektin kohor segmenti është i mbyllur vetëm formalisht në

datën e botimit, por se lënda poetike e gjen kohën të pamatshme prej

gjeneze nistore deri në pafundësi, gjithë kjo falë vlerave të sjella si

mendim! Hapësira dhe koha trajtohen filozofikisht, sepse kategoritë e

përdorura janë po të tilla, madje godina e tyre sjell forma të kompletuara

të ndërgjegjes teorike, si kozmogonia, etika njerëzore, gnoseologjia

udhërrëfyese, ontologjia antropomorale dhe ontohistoria dimensionuese,

Mbi filozofinë në veprën e poetit Naim Frashëri 39

aksilogjia vlerësuese dhe normat e përgjegjësisë. Të gjitha sa më lart i

shërbejnë ushqimit të civilizimit prej kulturës në shumës.

Mosparagjykimi i orientit dhe qëmtimi i aspektit human të tij si

kontribut, është përballja me realitetin dhe guxim për ta kuruar. Ajo që

ndriçon, është orientim europianist për shtetin shqiptar që mungonte aso

kohe. Kjo tregon se Naimi nuk ishte i penguar, megjithëse ai punonte

dhe jetonte së fundi në Stamboll dhe në administratën e Shtetit Osman.

(Drejtori i Drejtorisë së Censurës në ministrinë e Arsimit).

Multikulturalizmi naimjan në baraspeshë dhe dialogim bazuar në vlerat

civilizuese të gjithëpranuara, e bëjnë Naim Frashërin jo thjesht një poet

të kombit, por edhe një vizionar edhe në ato raste kur poetika si musht

estetik mund të mos jetë e përkryer, sepse thelbi i poetizmit tek ai është

te kënga e mendimit të tij. Vepra si vetëdije e njeriut të thjeshtë, e të

kënduarit për historinë, vjen si një "libër i shenjtë" i ekskursionizmit

gjithëkohor shqiptar që nga gjeneza, por vjen gjithë po aq, edhe si

qëmtimi i vlerave të ritualit antropologjik shqiptar ndaj dhe e sjellin

poezinë e Naim Frashërit edhe si visar të albanologjisë! Vepra e tij

ndërton ndërgjegje, ushqen vetëdije, mëkon përgjegjësinë e individit

ndaj vetes, familjes, atdheut dhe historisë! Krijohet mrekullisht prej saj

trinomi: njeriu real me të mirat dhe mangësitë – njeriu i civilizuar me

vlerat qytetare universale të gjithëpranuara dhe ushqimi me të bukurën

që udhëton mendueshëm dhe me përshpirtje nga ajo gjendje reale

njerëzore e natyrore (binomi njeriu – natyra) tek ai realitet

antropoqytetar që ndërtohet përmes një zhvillimi qytetar të epërm.

Filozofikisht, kjo do të thotë të bëhet njeriu përmes civilizimit, të

zhvillohet civilizimi kur mëkohet njeriu me përgjegjësinë për lirinë dhe

domosdoshmërinë e sovraniteteve! Ja përse te poetika e Naimit

romantizmi ndihet si frymëzim, realizmi vjen si përgjegjësi, kriticizmi

ngre krye si zgjim i vetëdijes, ndërsa futurizmi flladit si vijimësi e të

qenit në çapitjen e progresit të pashmangshëm! "Vepra letrare e Naim

Frashërit, shkruan akademiku Rexhep Qosja është vepra e mendimtarit

që di të të shqetësojë me bukurinë e fjalës dhe e vjershëtorit që di të të

qetësojë me mençurinë e mendimit"!

Si një erudit me mendim të kompletuar nga studimi, Naim Frashëri

vjershëroi në shqip, në persisht dhe në greqisht. Poemat në shqip

"Bagëti’ e bujqësia" dhe "Lulet e verës", janë dy kolona himnizuese për

atdheun dhe fatin e tij! Naimi e sheh Shqipërinë në trungun e saj natyror,

por se do të preferoja të ndalesha tek një thelb filozofik, raporti me fenë!

Është një gjetje artistike jo e paramenduar, por që nënshtresëzohet nga

burimet e prurjes, paganizmi i antikitetit me panteizmin modern si një

determinizëm natyror, që vijnë në një dialogim mes tyre dhe së bashku

me njeriun. Kjo ndodh jo rastësisht! Qytetërimi perëndimor në themelet

e tij ka antikitetin greko-romak, kulturën e Rilindjes si qytetërim të

40 Kabo

krishterë jo thjesht fetar, Protestantizmin liberal dhe liritë e njeriut.

Naimi i respekton këto themele ndaj paganizmi antropologjik në brendi

të objekteve natyrore, si fenomene, dukuri, planete dhe marrëdhënie të

materies, ai i gjen te parahelenizmi pellazg të cilit i këndon hera herës

ndër vepra, por edhe drejtpërsëdrejti te vjersha; "Pellazgët-shiqpëtarët"

(botuar së pari në revistën, "Albania", Bruksel, 1897, nr 4, f. 50).

Thot' Herodhoti, Është më e vjetër,

Ngaha çdo tjetër, Në Tomor Zoti

Shumë më tepër Shtëpi qëmoti

Kjo gjuha jonë. Kishte Dhodhonë;

Panteizmi është filozofia e kohës kur ai jetoi, por dhe shtegu

shpëtimtar për të larguar autoritetin religjioz nga funksionet shtetërore

dhe për të shndërruar atë thjesht në një sjellje krejt private siç edhe

mëtonte John Lock. Kjo skemë e çliron njeriun nga vargonjtë dhe i jep të

drejtën të ndryshojë. Naimi falë këtij dimensioni e kapërcen fatin

njerëzor si vullnet të perëndisë dhe e sjell si fat njerëzor qytetar, civil dhe

ligjor, si një dialogim dhe marrëveshje me ligjësinë e natyrës! Bërja dhe

ribërja e njeriut si ripërtëritje morale duke ushqyer vlerat e duke i

ndërtuar ato, këtë Naim Frashëri e sheh si një "porosi" të fuqisë së

krijuesit të cilin ai e konsideron "hegelianisht" si arsye universale.

Fillesën e sheh nga materialja dhe kjo të kujton filozofinë teologjike

orientale. Është jashtë botëkuptimit të tij "rilindja e shpirtit" pas vdekjes.

Gjykimi i tij në raportin jetë – vdekje janë një "transplantim" poetik i

optimizmit pellazgjik për njeriun e vdekshëm! Tek vjersha "Perëndia",

Naimi me një drejtpeshim filozofik shpjegonte se Zoti dhe gjithë

arkitektura liturgjike nuk kanë ekzistencë jashtënjerëzore. Perëndia është

arsyetimi i njeriut për të. Një arsyetim i tillë çliron shpirtin dhe

frymëzimin optimist me energji ndryshimi.

Është në shesht Perëndija,

Sicilido mund ta njohë

Po se mbuloi e padija

Njeriu tekdo mund ta shohë.

Ajo që të lë mbresë, është fakti logjiko-poetik se Naim Frashëri

bisedon hapur si me Jezu Krishtin edhe me Abas Aliun, kjo për shkak të

një argumenti bindës se pavarësisht nga besimi fetar, për Naimin feja

duhet të jetë në shërbim të njeriut dhe njerëzores, duhet të ushqejë jetën

dhe dashurinë njerëzore. Tek Naimi gurgullon humanizmi fetar dhe jo

autoritarizmi dhe obskurantizmi liturgjik antinjeri! Kështu, Naimi na

parathotë se shoqëria shqiptare mund të ketë një peizazh fetar mozaik ku

çdo fe zgjidhet lirisht dhe respektohet nga besimtari, por se njëherësh

Mbi filozofinë në veprën e poetit Naim Frashëri 41

shoqëria do të ketë në qendër njeriun civil në raportet me shtetin, ligjin

dhe zhvillimin shkencor për t'i shkuar më thellë sekreteve të natyrës!

Tek poezia "Filozofi", Naimi qartazi shprehet se objekti i njohjes

është natyra dhe njohja është e pafundme. "Thelbin tënd s'e di njeriu moj

natyrë dhe pse thellë kësaj fushe i ka hyrë.” Po kështu tek poezia

"Dielli" marrëdhëniet e njeriut me Tokën shtjellohen në trajta

kozmogonike dhe jepen shpjegime jashtëfetare. Teza vjen si një arsyetim

shkencor naiv dhe rikëndohet "kënga e vjetër pellazgjike" se fillimisht

ishte gjithësia, natyra e njeriu dhe mandej ai krijoi nga mendja

perëndinë"! Kjo tregon se Naimi është më shumë laik sesa fetar, më

shumë për shkencën sesa për fenë, më i bindur për vetëqenien e

universit, sesa për krijuesin e parë. Brenda këtij dimensionimi gjithnjë e

më tepër ai e fokuson perëndinë si një energji morale që e ndihmon

njeriun dhe që e pastron nga veset dhe shtrembërimet egoiste! Edhe vetë

njeriun ashtu si filozofët e antikitetit, Naimi e karakterizon në

dikotominë subjekt – objekt dhe ysht këdo me fjalët; "Njeri njih vetveten

aty është edhe Zoti"!

Kush do ta shohë të tërë

Të shohë mirë njerinë

Vethen e ti re të vërë,

Atje e gjen Perëndinë.

Naimi krijon trinomin shpirtëror moral – liturgji – filozofi, kur shkruan:

Bes' e fe ki urtësinë. Lihet të kuptohet se dija është autoriteti udhëheqës,

e drejta është ndërtimi i shoqërisë prej njerëzve qytetarë të barabartë

përballë së drejtës ligjore dhe mirësia është harmonia në marrëdhëniet

gjithëplanësore. Njeriu bëhet moralisht duke hequr dorë "nga dhelpëria

dhe makutëria"! Naimi u këndoi vlerave të begata të filozofisë dhe

moralit që solli revolucioni borgjez me shembjen e sistemit feudal. Kjo

është madhështia e poetit dhe e Rilindjes sonë Kombëtare. Jo në fillim

pavarësia e vendit e mandej të shohim se çfarë shoqërie do të ndërtojmë.

Zgjimi kombëtar përmes emancipimit shoqëror për të përqafuar me

mendje dhe shpirt vlerat e qytetërimit borgjez dhe paralel me atë proces,

edhe realizmi i qëllimit për një shtet të pavarur shqiptar. Europianizimi

për të qenë të pavarur, dhe jo thjesht jashtë Perandorisë Turke, por sërish

pre e prapambetjes dhe injorancës! Të ngrihemi nga dituria dhe jo vetëm

nga kordha ky është mesazhi që përcjell poetika iluministe naimjane!

Poeti i mëshon alfabetizmit të shqiptarëve, përparimit të gjuhës dhe

shkollës shqipe. Vjershat "Gjuha jonë" dhe "Korça" janë epitafe

filozofiko–poetike që gëlojnë nga idetë e iluminizmit europian! Tek

poema "Lulet e Verës" tek vjersha "Përse", hapur Naim Frashëri e

shpreh orientimin nga perëndimi.

42 Kabo

O dit' e bardhë, Jak'o dit' e uruar!

Dhe jakë, jakë Që lind nga perëndon,

Se të pres, At anë e ke ndritur

Nuk vdes, E ne pse na harron.

Kur një krijues vë në qendër të veprës njeriun, stili i tij është njeriu

dhe jo sistemi politik. Kur himnizon fatin e atdheut dhe progresin e tij,

frymëzimi është i sinqertë dhe i tillë që nuk vjetrohet! Ky është Naim

Frashëri! Hyjnizimi i atdheut vjen nga kujtimi i të vdekurve që me

veprën dhe jetën e tyre bëjnë që mëmëdheu të mos vdesë! Poema

"Dëshira e vërtetë e shqiptarëve" botuar më 1886, ku Naim Frashëri

shkruan se ia dedikon: "Nënës sime të ëmbël SHQIPËRISË. Asaj që më

dha gjithë forcën që kam. Ai e shkroi atë në greqisht, që ta lexonin edhe

grekët! Naimi ua freskon kujtesën me historinë e vjetër dhe të re, si dhe

ua sqaron se feja dhe kombësia nuk janë të ngjashme, ndryshe, sqaron ai

gjithë europianët që janë të krishterë, do të ishin grekë, por ja që nuk

janë si dhe; "As Krishti as apostujt s'kanë qenë kurrë grekë". Shqipëria. –

porosiste Naimi, – që do të bëhej kur fqinjët të mos e shohin si pre dhe të

yshten ta copëtojnë. Fqinjësia e mirë është klima më e dobishme për

cilindo komb të madh apo të vogël!

"Ne me sllavët edhe grekët, me të gjithë fqinjët tanë,

Duam të rrojmë ngaherë në harmoni, si vëllezër,

Veç e drejta e secilit gjithnjë të respektohet

…………………………

Rroftë kombi yn'në shekuj! Rroftë vllazërimi ynë!

Poshtë armiqt' e tiranët! Poshtë grindja, errësira!

Rroftë Besa dhe liria! Rroftë drita, dituria!

* * *

Ja Naimi ynë i shtrenjtë, kështu të kemi velerësuar e të vlerësojmë

edhe sot kur kanë kaluar 115 vite që ti nuk jeton më! Nuk mund të

harrojmë, sepse edhe një varg i yti do të na mbante zgjuar dhe në këmbë

të gjithë ne shqiptarëve:

Ti Shqipëri më ep nderrë më ep emrin shqipëtar!

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Ermal H. Baze, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ermal H. BAZE

PËRMBAJTJA DHE RËNDËSIA HISTORIKO-JURIDIKE E STATUTEVE TË SHKODRËS

Hulumtimi historik jo rrallë herë i vendos studiuesit e disiplinave

shoqërore përballë situatave interesante. Mund të duket e çuditshme që

një tekst i përmendur afërsisht para një shekulli dhe që nuk përmbante

më shumë se dhjetë fjalë, të bëhej më vonë shkak për impenjimin e një

grupi të tërë studiuesish, e të kthehej në një vëllim të konsiderueshëm

studimor. Pikërisht në vitin 1907, “Bibliografia statutore” e hartuar nga

Leone Fontana, na bën me dije për qenien e një statuti juridik të qytetit të

Shkodrës. 1 Citimi lidhur me këtë statut ishte fare i shkurtër. Duke

përmendur me radhë emrat e lokaliteteve të ndryshme sipas rendit

alfabetik, Fontana shkruante edhe këtë: “Scutari (Albania). Statuto di

Scutari (Statuti i Shkodrës). Ms. Museo Civico Correr Venezia (Muzeu

qytetës Correr i Venecias”. 2 Ky shënim që nuk zinte as një gjysëm

rreshti, ishte gjithçka e shkruar për herë të parë deri atëherë, rreth tekstit

të këtij statuti.

Në Bibliotekën e muzeut Correr të Venecias, midis kodeve juridike

të përmbledhjes Cicogna (lejleku) me numër 295, gjendej dorëshkrimi

origjinal i Statuteve të Shkodrës, që datonte qysh në fillim të viteve

1500;3 ndërsa vetë nenet e statuteve zënë fill qysh në dhjetëvjetëshat e

parë të shekullit XIV.4 Sikurse ndodh shpesh, kur rastësia dhe pasioni i

1 G.Ortalli,“Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, tek sfondi i artikujve hyrës në: Statuti di

Scutari della prima metà del secolo XIV con le addizione fino al 1469, (a cura di Lucia

Nadin, traduzione in albanese a cura di Pëllumb Xhufi, con saggi introduttivi di Giovan

Batista Pellegrini, Oliver Jens Schmitt e Gherardo Ortalli), Roma: Viella, 2002, f. 9.

(Më tej, Statuti di Scutari). 2Po aty.

3Po aty.

4Po aty.

44 Baze

njerëzve të veçantë luajnë rol më të madh sesa logjika e përparimit

studimor, pas afro pesë shekujsh dy studiues të ndryshëm, me qëllime

studimi krejtësisht të ndryshme, pa u njohur fare mes tyre, janë gjendur

pothuajse në të njëjtën kohë duke studiuar këtë kod të shkurtër juridik,

që deri atëherë nuk e kishte tërhequr kurrë vëmendjen e ndonjë kërkuesi

shkencor. Gjuhëtarja italiane Luçia Nadin, nisur nga interesa gjuhësore

dhe albanologu zviceran Oliver Jens Schmitt për kërkime historike, ishin

të parët që zbuluan dhe shfletuan në vitin 1997 këtë dorëshkrim mesjetar,

i cili për meritë të tyre filloi të tërhiqte vëmendjen si një material

dokumentar tepër interesant 5 për rindërtimin e aspekteve historike të

periudhës paraosmane në kryeqendrën e Arbërisë së Veriut.6

Dokumenti origjinal është shkruar në pergamenë dhe përmban

dyzet faqe. Në krye ai paraqet stemën e qytetit, e cila është e riprodhuar

në këtë mënyrë: përmbi shqiponjën dykrerëshe, majtas, shihet një shkabë

krenare, që duket sikur simbolizon të shkuarën e lavdishme të qytetit,

ndërsa në të djathtë i gëzohet një kocke një qen lypsar, që, sikurse

mendojnë edhe studiuesit, metaforizon gjendjen e nënshtruar të Shkodrës

pas pushtimit osman.7

Gjuha me të cilën janë shkruar Statutet e Shkodrës është

venecianishtja e shekullit XV.8 Teksti është kopjuar me dorë nga njëfarë

Marino Dulcich, sikurse thamë, në fillim të shekullit XVI. 9 Rreth

personalitetit të kopjuesit të tekstit sot nuk dihet asgjë e saktë, madje as

edhe përkatësia e vërtetë etnike e tij. Nuk mund të thuhet prerazi as, nëse

Dulcich kishte vendosur vetë të merrej me kopjimin e dorëshkrimit apo

do të kenë vendosur të tjerët për të. “Ka të ngjarë që Dulcich të jetë

bazuar mbi një raport të çfarëdoshëm pune në kancelarinë e Republikës

së Shën Markut dhe, për çdo rast i lejohej të merrte si model tekstin

statutor “nga origjinali i vjetër”, i cili ruhej në arkivin e Këshillit të të

Dhjetëve”.10 Ishte më se e logjikshme që një kopje e statutit shkodran të

ruhej midis shkresave zyrtare me interes publik, edhe pse për fat të keq

deri tani nuk është evidentuar asnjë gjurmë prej tij.

Nga ana tjetër, ky tekst e kishte humbur ndjeshëm rëndësinë e tij

pas pushtimit osman të Shkodrës (1479), dhe ky fakt mund ta ketë bërë

5 L. Nadin, L. Za, “Sugli antichi Statuti della citta di Scutari”, në: Studiuesit italianë për

gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Universiteti i Shkodrës, Shkodër: Volaj, 1997,

41 – 45. 6 E. Baze, Një Qytet me Statute: Shkodra në gjysmën e parë të shekullit XIV, Tiranë:

Muzgu, 2013, f. 52. 7 G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 22.

8 Sipas shqipëruesit të Statuteve të Shkodrës, medievistit Pëllumb Xhufi, në:Historia e

Popullit Shqiptar, vëllim I, Tiranë: 2002, f. 266. 9G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 21.

10Po aty, f. 22.

Përmbajtja dhe rëndësia historiko-juridike e Statuteve të Shkodrës 45

edhe më të lehtë humbjen apo zhdukjen e dokumentit në fjalë. I

rëndësishëm është fakti se, kopja e bërë me një kujdes të tillë deri në

“afeksion”, paraqet karakteristika mjaft interesante rreth kodit juridik të

qytetit të Shkodrës në fillim të Mesjetës së vonë.11I jashtëzakonshëm për

të mbajtur gjallë një kujtim historik, statuti na paraqitet si një libërth

shumë i mirëmbajtur nga forma, por aspak luksoz në krahasim me librat

e bukur prej pergamene që prodhoheshin ende në atë periudhë. Mbi të

gjitha, ai nuk përmbante asnjë udhëzim të veçantë përdorimi. “I shkruar

dhe i ruajtur me një kujdes gati prekës, i rregullt dhe i saktë, por në të

njëjtën kohë jashtëzakonisht i ngatërruar në përmbajtje, shpeshherë ai

do të cilësohej si “i gabuar” dhe i “paplotë”.12 Në fakt, dëshmia e vetme

që ka mbërritur deri tek ne, ndoshta kopja e fillimit të viteve 1500, nuk

përmban asnjë përgjigje konkrete dhe të drejtpërdrejtë.

Rrallë ndodh që të gjesh faqe ku të përputhet rregullsia e jashtme

me vazhdimësinë logjike të kontekstit, pasi në pjesën më të madhe hasen

shprehje ta paqarta me dy kuptime, dhe një larmi grafike e fonetike,

luhatje të formave foljore dhe barbarizma gjuhësore krejt jashtë

përdorimit. 13 Kështu krijoheshin probleme dhe moskuptime, për

shembull përdorimi në pesë variante të ndryshme i fjalës “i plagosur”,

katër variante për fjalën “dem”, po kaq variante edhe për fjalën “lopçar”,

ndërsa për përcaktimin e vartësit të gjykatësit përdoreshin pesë mënyra

të ndryshme etj.14 Probleme krijonin edhe divergjencat grafike e fonetike

midis titujve dhe teksteve të dispozitave apo mbaresat e gabuara me “i”

për numrin shumës të gjinisë femërore, si dhe zëvendësimi me “u” i

zanores “o” etj.15

Megjithatë, të gjitha këto pasaktësi të mbledhura së bashku, nuk

ishin asgjë përballë mungesës së pjesshme ose të plotë të përmbajtjes së

neneve të veçanta të statuteve. Rindërtimi i tyre nga ana e studiuesve,

është bërë vetëm në sajë të leximit dhe krahasimit të statuteve të

komunave qytetare fqinje me Shkodrën.

Përveç përdorimeve specifike për kërkime të veçanta shkencore, u

ndie nevoja e një botimi serioz, i cili do ta bënte këtë dorëshkrim të

disponueshëm një herë e mirë, në mënyrën më të saktë të mundshme,

duke e shoqëruar edhe me ndreqjet e nevojshme. Në vitin 2002, nën

kujdesin L. Nadin, shoqëruar me studime të saj, të historianëve O. J.

Schmitt e Gherardo Ortalli, gjuhëtarit Giovan Battista Pellegrini dhe me

11

G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 22. 12

Po aty, f. 22. 13

G. B. Pellegrini,“Osservazioni sulla lingua degli statuti”, tek artikujt hyrës studimorë

në vëllimin: Statuti di Scutari della prima metà del secolo XIV con le addizione fino al

1469, Roma: Viella, 2002, f. 64. 14

Po aty, f. 66. 15

Po aty, 64.

46 Baze

një përkthim shqip nga P. Xhufi u botuan në Romë Statutet e Shkodrës,

të cilat janë hedhur tashmë në qarkullim të gjerë shkencor. Pasi i studion

Statutet e Shkodrës në të gjitha aspektet, fuqia e tyre rezulton sot më e

madhe nga sa mendohej. Sipas përcaktimit të O. J. Schmitt, Statutet e

Shkodrës janë një “monument i vërtetë i Shqipërisë mesjetare” e pse jo

dhe më shumë se kaq, përderisa përmbajtja e tyre i tejkalon kufijtë e

realitetit shqiptar dhe përbën rëndësi të veçantë për historinë e të gjithë

bregut lindor të Adriatikut dhe marrëdhënieve të tij me Venedikun ashtu

edhe me superfuqitë e zonës, në kuadrin e ekuilibrave të mëdhenj

ndërkombëtarë.16

Ky dokument gëzon privilegjin e të qenit teksti legjislativ më i

vjetër i hartuar në territorin shqiptar, që ka mbërritur deri në ditët e

sotme.17 Statuti juridik i Shkodrës është një dëshmi e qartë organike e

asaj Arbërie bregdetare me qendra urbane, kaq e ndryshme nga modelet

dhe stereotipat që ende edhe sot vë në dukje L. Nadin “rrezikojnë të

ndrydhin gjithë realitetin shqiptar brenda logjikës së “vendit të

shqiponjave” dhe “kulturave të malit”.18 Gjithashtu, ky dokument na

përcjell kujtimin e një ndërthurjeje të jashtëzakonshme të kulturave dhe

popujve, të marrëdhënieve dhe konflikteve, si dhe është dëshmia e një

shtresëzimi zhvillimesh dhe qytetërimesh nëpërmjet një përvoje

shumëshekullore.19

Analizat e hollësishme të O. Schmitt na japin drejtime të qarta për

kohën dhe klimën historike, në të cilën u hartuan Statutet e Shkodrës. Për

datimin dhe klasifikimin e tyre përcaktuese është vendndodhja e tyre në

mjedisin kulturor të qytetit të Shkodrës, Dalmacisë dhe Perandorisë

Serbe.20 Nga mënyra se si janë përmbledhur ligjet dhe normat, të cilat

kanë mbërritur në atë formë deri në ditët e sotme, rezulton se Statutet e

Shkodrës janë hartuar në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XIV.21 Një

moment historik tepër i rëndësishëm që duhet përmendur për këtë datim,

është periudha kur Stefan Dushani, mbreti i shtetit serb të Rashës, kishte

vendosur nën kontrollin e tij pjesën më të madhe të Shqipërisë mesjetare

me përjashtim të qytetit të Durrësit.22 Në këtë periudhë hyri në përdorim

titulli perandorak i “carit”, përpara se vetë Stefan Dushani të

16

O. J. Schmitt, “Un monumento dell` Albania medievale: Gli Statuti di Scutari”, tek

sfondi i artikujve hyrës në: Statuti di Scutari della prima metà del secolo XIV con le

addizione fino al 1469, Roma: Viella, 2002, f. 26. 17

G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 10. 18

L. Nadin “Il testo statutario”, vepër e përmendur, f. 47. 19

G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 12. 20

O. J. Schmitt, “Un monumento dell` Albania medievale: Gli Statuti di Scutari”, vepër

e përmendur, f. 29. 21

Po aty. 22

G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 11.

Përmbajtja dhe rëndësia historiko-juridike e Statuteve të Shkodrës 47

kurorëzohej solemnisht me këtë titull ditën e Pashkëve në vitin 1346,

duke braktisur titullin e mbretit, i cili vazhdonte të përmendej i

pandryshuar në tekstin e Statuteve të Shkodrës.23 “Deri në momentin që

flasim, është e sigurt se jemi përpara vitit 1346 dhe, si rrjedhim përpara

majit të vitit 1349, kur gjatë një kuvendi të mbajtur në Shkup, Dushani

paraqiti Zakoniku-n, kodin e tij të ligjeve me anë të së cilit synonte t`i

jepte një bazë juridike më solide Perandorisë Serbe”.24 Zakoniku ishte

një sistem normash juridike që duheshin zbatuar jo vetëm në hapësirën

serbe, por edhe në territoret e pushtuara në Maqedoni, Thesali, Epir dhe

në Arbëri.25

O. J. Schmitt këmbëngul se Statutet e Shkodrës kanë qenë hartuar

më përpara se Zakoniku i Dushanit, duke u mbështetur në dy argumente

të rëndësishme dhe të pakundërshtueshme. Së pari, tek “Statutet e

Shkodrës sundimtari serb përmendet gjithmonë me titullin “mbret”

(Miser lo Re; lo Re) dhe asnjëherë me titullin perandor. Prej kësaj mund

të vijmë në përfundimin se ky statut ekzistonte qysh përpara kurorëzimit

të Stefanit si car (perandor) dhe para botimit të Zakonikut. Si terminus

ante quem do të vlejë viti 1346. Kështu Statuti i Shkodrës është një

monument i përcaktimeve ligjore dhe i gjuhës në Arbërinë e Veriut në

dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XIV”.26 Një argument i dytë për datimin

do të ishte prania e normave të së drejtës penale tek Statutet e Shkodrës,

të cilat nuk kishin arsye që të “shfaqeshin në një hapësirë të kufizuar të

përdorimit të tyre, në rast se në të njëjtën kohë kishte hyrë në fuqi dhe

vepronte Zakoniku”.27

Statutet e Shkodrës përbëhen nga 279 kapituj, të cilët janë të

renditur në bazë të përmbajtjes sipas blloqesh tematike.28 268 kapitujt e

parë u përkasin dhjetëvjeçarëve të parë të shekullit XIV, 6 shtojca viteve

1391–1393 29 si dhe pesë dispozitaperiudhës veneciane 1457–1469. 30

Rëndom një statut përbëhet nga dispozita ligjore të renditura pak a

shumë pas orientimesh përmbajtjesore, të cilat plotësohen me shtojca në

radhë sipas rendit kronologjik, më së shumti vendime këshilli ose

dëshmi privilegjesh të zotit të vendit.

23

O. J. Schmitt, “Un monumento dell` Albania medievale: Gli Statuti di Scutari”, vepër

e përmendur, f. 30. 24

G. Ortalli, “Gli statuti, tra Scutari e Venezia”, vepër e përmendur, f. 11. 25

Po aty. 26

O. J. Schmitt, Arbëria Venedike 1392 – 1479, Tiranë: K& B,2007, f. 113. 27

O. J. Schmitt, “Un monumento dell` Albania medievale: Gli Statuti di Scutari”, vepër

e përmendur, f. 31. 28

Në fakt vetëm 278 kapituj janë me tekste të plota, pasi kreut 66 që titullohet “Mbi

shitjen e mishit me peshë” i mungon krejtësisht përmbajtja. (E. Baze). 29

Statuti di Scutari, kreu 269, 270, 271, 272, 273, 274. 30

Po aty, kreu 275, 276, 277, 278, 279.

48 Baze

Megjithatë një vijë e qartë organizuese mund të vihet re vetëm në

tërësi, pasi në mënyrë të përsëritur futen midis ndarjeve kryesore

tematike edhe dispozita nga fusha të tjera. Pas disa kapitujsh hyrës që

kanë të bëjnë me të drejtën shtetërore, duke qenë se rregullojnë

marrëdhënien me mbretin serb si zot të vendit,31 vijon një radhë e gjatë

dispozitash për ndërtimin e shtëpisë, pronësinë dhe qiranë e shtëpive si

dhe mbajtjen e mullinjve, furrave dhe tavernave.32

Një pjesë e dytë përmban përcaktime lidhur me punën në ara, në

vreshta dhe në pemëtari.33 Kushtet e punës dhe rrogat janë objekt i një

vargu kapitujsh të tjerë.34 Kushtetuta e mirëfilltë e qytetit së bashku me

asamblenë popullore, këshillin, gjykatësit, zyrat e ndryshme publike,

detyrimin e shërbimit ushtarak dhe çështjet komunale, si njësitë e matjes

e peshat bëjnë pjesë në një grup të posaçëm kapitujsh. 35 Pas këtyre

vijojnë nenet për gjykatësit dhe procedurat gjyqësore, për shembull

lidhur me dëshmitarët dhe dëshmitë e ndryshme me shkrim,36 pozitën

juridike të klerikëve dhe të peshkopit,37 si dhe kapituj të veçantë që bëjnë

fjalë “mbi dokumentin e borxhit”, 38 “mbi të drejtën e pronës mbi

shtëpinë, shkallaren, hajatin, vreshtin bahçen, ullishtën, lajthishtën e

toka të tjera”, 39 “mbi kontestimin e vendimit”, 40 “mbi dhënien e

vendimit”,41 “mbi mandatin e funksionarëve”,42 dhe “mbi borxhet e të

huajve”.43

Mjaft të hollësishëm janë paragrafët mbi të drejtën civile44 dhe për

të drejtën penale, 45 e cila ndahet në norma penale të pjesës së

përgjithshme dhe norma penale të pjesës së posaçme. Në statut normat

me karakter penal të pjesës së përgjithshme nuk janë të vendosura në një

sistem më vete, por ato mund të konstatohen nëpërmjet analizës së

normave penale të pjesës së posaçme.46 Sistemi i normave të pjesës së

posaçme është i ndërtuar sipas llojeve të veprave penale, por ky rregull

31

Po aty, kreu 1 – 7. 32

Po aty, kreu 8 – 30. 33

Po aty, kreu 31 – 48. 34

Po aty, kreu 49 – 84. 35

Po aty, kreu 88 – 109. 36

Po aty, kreu 110 – 143 me plotësime 277 – 278. 37

Po aty, kreu 144 – 145; 148; 154 – 155. 38

Po aty, kreu 146. 39

Po aty, kreu 149. 40

Po aty, kreu 150. 41

Po aty, kreu 151. 42

Po aty, kreu 152. 43

Po aty, kreu 153. 44

Statuti di Scutari, kreu 156 – 159. 45

Po aty, kreu 200 – 276. 46

Statutet e Shkodrës, Komiteti i pajtimit mbarëkonbëtar, (përgatitur nga prof. Ismet

Elezi), Tiranë: Ilar, 2003, f. 61.

Përmbajtja dhe rëndësia historiko-juridike e Statuteve të Shkodrës 49

nuk respektohet gjithmonë, sepse ka mjaft norma penale të shpërndara

nëpër krerë të ndryshëm. 47 Për çdo kundërvajtje ndaj dispozitave të

statutit janë përcaktuar gjoba kryesisht në vlerë monetare, që ndahen

përgjysmë midis kontit (mëkëmbësit të mbretit serb. - E. Baze) dhe

komunës qytetare, ose kontit dhe të dëmtuarit ose paditësit. Në Statutet e Shkodrës mungojnë dispozitat ligjore që do të flisnin

për organizimin dhe zhvillimin e tregtisë. Kjo ndoshta për faktin, se tregtia ishte një degë tepër e rëndësishme dhe delikate e ekonomisë mesjetare, që kërkonte një vëmendje më të madhe dhe një mbrojtje e siguri publike më të fortë, të cilën mund ta garantonte vetëm pushteti qendror që në rastin konkret ishte mbretëria serbe. Mungesa e neneve në lidhje me veprimtarinë tregtare në Statutet e Shkodrës mund të jetë “kompensuar” me ekzistencën e dispozitave tregtare në Zakonikun e Stefan Dushanit, i cili përmbante edhe ligjet dhe urdhëresat e mëparshme mbretërore.48

Baza e Statuteve të Shkodrës ka qenë “E drejta romake”, e cila u trashëgua si një model në të gjitha komunat qytetare të zhvilluara përgjatë Adriatikut Lindor. Qysh prej krijimit të Perandorisë Romake të Lindjes në vitin 395 me kryeqytet Kostandinopojën, në viset perëndimore të Ballkanit vijonin të ekzistonin zona që me doket e tyre, dhe sidomos me organizimin e tyre administrativ, u kundërviheshin praktikave dhe ligjeve lindore.49 Këto ishin zona ku vazhdoi të ruhej tradita romake në viset perëndimore ballkanike. Një trevë të tillë e pati përfaqësuar Shkodra, si një territor që, nga njëra anë, nuk ishte vendosur plotësisht nën pushtetin qendror bizantin dhe, nga ana tjetër, nuk ishte pushtuar në mënyrë të përhershme prej dyndjeve barbare dhe sllave.

Përkundër një stereotipi të historiografisë perëndimore mbi Mesjetën ballkanike, do të kujtoj që në kësi rajonesh periferike të Bizantit50 kishte jo dy forma politike organizimi, sikurse është menduar, por tri modele qeverisjeje: forma e parë ishte ajo e mirëfillta e Perandorisë Bizantine, e cila vijonte të qeveriste qoftë edhe duke bashkëpunuar me prijës barbarë; forma e dytë ishte ajo e vetë barbarëve, që shtinin në dorë territore të caktuara të Ballkanit duke u bërë në mënyrë graduale “vendës”;51 forma e tretë ishte ajo e “viseve romane”,

47

Po aty, f. 62. 48

S. Novakoviq, Kodeksi i Stefan Dushanit carit serb 1349 dhe 1354, Beograd, 1898,

(dorëshkrim në Arkivin e Institutit të Historisë, Tiranë, përkthyer nga D. Jojiç), f. 37 –

38: “Është e lehtë të kuptohet një gjë e tillë kur shikohet se mjaft nene të Kodeksit

fillojnë me fjalët “urdhër mbretëror”. (Më tej, Kodeksi i Stefan Dushanit). 49

A. Cameron, Bizantinët, Tiranë: Dituria, 2008. Tek ky libër, kapitulli 2: “Bizanti që

ndryshon formë: prej Antikitetit të vonë deri më 1025”, f. 49 – 75. Kapitulli 3: “Bizanti

që ndryshon formë: prej vitit 1025 deri më 1453”, f. 77 – 105. 50

Historia e Popullit Shqiptar, vëllim I, f. 174. 51

M. R. Venittelli, Storia del diritto Medievale e Moderno, Napoli: Edizioni Giuridiche

Simone, 2001, f. 31.

50 Baze

sikurse paraqitet Shkodra, e cila organizohej sipas modelit të ri të komunës qytetare dhe qeverisej në bazë të statuteve juridike.

Ky model i ri i organizimit të qeverisjes së qyteteve kishte të bënte me dobësimin e autoritetit bizantin në periferinë e tij europiane, një dobësim që kishte filluar që prej shekullit VIII për të mbërritur kulmin me fundin e shekullit XII dhe fillimin e shekullit XIII, kur pas pushtimit të Kostandinopojës nga kryqtarët e Kryqëzatës IV më 13 prill 120452 provincat periferike u shkëputën nga Bizanti dhe thuajse u shkërmoqën. Ishte brenda logjikës së procesit historik, që dobësimi i pushtetit qendror perandorak të shoqërohej me zhvillimin e komunave qytetare, ku popullsia e qyteteve si Shkodra, filluan të vetorganizoheshin dhe të vetëmbroheshin.

Këtë model e përfaqësonin, në veri të Adriatikut Lindor, qytetet e tipit dalmatin të qeverisura në bazë të statuteve ligjore si, Kotorri, Budva, Tivari, Ulqini dhe Drishti. Në këto kushte të reja të realitetit historik, nën trysninë gjithnjë e më të theksuar të ndikimit perëndimor, këto komuna qytetare filluan të konsolidonin institucionet dhe mënyrën e administrimit të tyre. Në kapërcyell të shekujve XIII–XIV, kur Bizanti po përjetonte një krizë të pashmangshme politiko-sociale, ndjesia e autonomisë qytetare në rajonet e Adriatikut Lindor mbetej e paprekur, pavarësisht nëse ndërroheshin mbretërit apo perandorët ose autoriteti epror në përgjithësi. Një gjë e tillëdëshmohet në Statutet e Shkodrës, duke iu referuar herë “mbretit Stefan”,53 herë “perandorit”54 e më vonë “kontit kapiten” 55 ose “proveditorit”, 56 që përfaqësonin Republikën e Shën Markut.

E përvijuar në një territor të caktuar dhe e organizuar me ligje kushtetuese, komuna qytetare e Shkodrës paraqitet si një dukuri relativisht e re e Mesjetës së vonë në hapësirën e Arbërisë Veriore. Statutet e saj nuk ishin ndonjë krijim origjinal i qytetarisë shkodrane të gjuhës romane, por shumë më tepër i botës dalmate të ndikuar prej Italisë.57 “Shkodra përfaqësonte një nga hallkat jugore të zinxhirit të komunave dalmate me parime të ngjashme ligjore dhe me orientimin kryesor për nga deti”.58

52

O. Baji, Perandoria Bizantine, Tiranë: Arbri, 1995, f. 230. K. Grimberg, Historia

Botërore dhe Qytetërimi, vëllim 4, Tiranë: Uegen, 2004, f. 230. 53

Statuti di Scutari, kreu 1, 2, 3, 31, 55, 85, 92, 99, 224, 225. 54

Po aty, kreu 274. 55

Po aty, kreu 277, 278, 279. 56

Po aty, kreu 275. 57

O. J. Schmitt, Arbëria Venedike 1392–1479, f. 114. 58

Po aty.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Jorgji Gjinari, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Jorgji GJINARI

FJALA PERËNDON (DIELLI) NË ATLASIN DIALEKTOLOGJIK TË GJUHËS SHQIPE (ADGJSH)

Objekti i këtij shkrimi do të jetë fjala perëndon në hartën 362 të

Atlasit dialektologjik të gjuhës shqipe (ADGJSH)1. Kjo fjalë është parë

vetëm në kuptimin e thënies "dielli perëndon", lëvizja e diellit drejt vijës

së horizontit derisa zhduket plotësisht nga pamja.

Emrat prejfoljorë lindje dhe perëndim janë relativisht të rinj si

terma gjeografikë dhe nuk kanë qenë të zakonshëm në ligjërimin e

përditshëm popullor. Për këto dy pika të horizontit në popull zakonisht

dëgjohen shprehjet "ku del dielli" dhe "ku hyn dielli". Duke qenë se emri

perëndim nuk është i vjetër, siç janë emrat lëvdatë, urdhëratë etj.,

mendoj se ai nuk jep ndonjë gjë për historinë e thënies "perëndon dielli".

Në ADGJSH ka disa variante leksikore që shprehin kuptimin e

kësaj fraze, por ne do të ndalemi kryesisht te varianti perëndon, si

varianti kryesor i përhapur në mbarë gjuhën shqipe. Kjo fjalë është

trajtuar në mënyrë të shtjelluar nga E. Çabej në veprën "Studime

etimologjike në fushë të shqipes", Bleu VI, f. 169-171. Aty, për

etimo1ogjinë e fjalës perëndon sillen dhe analizohen mendime të dhëna

nga shumë gjuhëtarë të huaj, jepen dhe zgjidhje me rëndësi nga vetë E.

Çabej dhe merret si e pranueshme etimo1ogjia e N. Jok1it *për-anë-ton

e kuptimit "priret nga një anë," formë paralele me pranoj = përanoj.

Për ta mbështetur këtë etimologji, për të cilën N. Jokli si kuptim të

parë të fjalës perëndon merr "prirem, anoj", E. Çabej sjell si argument

disa përdorime të fjalës perëndoj në gjuhën shqipe: perëndon sytë "i

1 “Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe”. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i

Gjuhësisë dhe i Letërsisë. - Università degli Studi di Napoli L’Orientale. Vëllimi I.

Napoli, 2007, 464 f. + harta me ngjyra. Vëllimi II. Napoli, 2008, 601 f.

52 Gjinari

priren nga njëra anë", që në shqipen e Greqisë ka kuptimin "jep shpirt,

mbyll sytë"; prenonte kriet "po e zinte gjumi" në Poroçan të Vërçës, në

Dibër perëndoj "pështet" (një send në një anë), në Seman të Fierit m'u

prenditën sytë "mu mbyllën sytë nga lodhja" (J. Thomaj, Buletin i

USHT, Ser. shk. shq., 4, 1961, f. 150).

Për barazimin e thënies shqip perëndon dielli me shprehjen e

greqishtes ο ηλιος βασιλευει "dielli perëndon", në the1b "dielli

mbretëron", pasi jep argumentet e N. Joklit e të H. Pedersenit se shprehja

greke është formuar pas gjedhes së shqipes, E. Çabej shton edhe këtë

argument: dëshmimi i vonë i asaj në greqishten (shek. XIV) flet më fort

për një ndikim nga ana e shqipes, sepse kronologjikisht pajton me

përpjekjet historike të dy popujve e me dyndjen e elementit shqiptar në

Greqi. Për argumentimin e kësaj shton edhe arsyetimin se ndjenja

gjuhësore e lidhi fjalën perëndon me perëndi dhe dha në greqishten

mbretëron. Interpretime të këtilla për shkak të ndjenjës gjuhësore

popullore nuk mungojnë në gjuhën shqipe, të kujtojmë fjalën ylber, që

në hartën 365 të ADGJSH-së ka edhe variante si lylyver etj., deri edhe

dylber, që s'ka lidhje semantike me ylberin.

Shprehja dielli mbretëron nuk do të gjente dot shpjegim për

shqipfolësin, sepse dielli që perëndon është në momentin kur ai "ulet",

"bie", "fiket", "falet", "merr rrugën poshtë" etj. e jo "mbretëron" a

"zotëron" sikur të ishte në zenit, në kulmin e rrugës që bën gjatë ditës.

Në shtjellimin për etimologjinë e fjalës perëndon E. Çabej

shkruan: "Fjalë e mbarë shqipes, te autorët e Veriut (Buzuku, Budi)

paraqitet e zëvendësuar me rri, ndejti dielli"; kuptimi metaforik

"zhdukem" (njera çë perëndoj "finché spariva" Dara 34); "dielli zotëron,

zotëron dielli" në Qeparo të Himarës dhe në Bënçe të Tepe1enës;

përmendet edhe ndonjë variant leksikor, si falem "u fal dielli", pa thënë

se ku ndodhet.

Në ADGJSH, veç fjalës perëndon, variante të tjera leksikore janë:

hyn, falet, rri, bie, humb, merr, ulet, kalon, ikën, ruan "fshihet", pandor

(?), tramundon (it), punirën (it), kalarën (it).

Për shumicën e varianteve leksikore do të flitet më tej, kurse ne po

ndalemi së pari te fjala kryesore perëndon me variantet e veta fonetike.

Nuk është se ndonjë nga këto variante sjell fazën fillestare *për-anë-ton

të ruajtur, por, duke e ndjekur shkallë-shkallë evoluimin fonetik të fjalës

në dialekte, mendoj se mund të ndriçohet rruga e zhvillimit të saj deri në

variantet e sotme dialektore.

Së pari po japim tri variantet e tri arealeve më të mëdha: perëndon

(dielli), prenon (dielli) dhe preron (dielli). Varianti perëndon zë

hapsirën e gjithë dialektit jugor të gjuhës, del edhe në dy-tri pika në anët

lindore të gegërishtes, varianti prenon del në gegërishten

veriperëndimore (Malësia e Madhe, Pukë, Shkodër, Lezhë) dhe, pasi

Fjala perëndon (dielli) në Atlasin Dialektologjik të Gjuhës Shqipe (ADGJSH) 53

ndahet prej këtej, vazhdon në anët e Kosovës Lindore (Podujevë,

Prishtinë, Preshevë, Kaçanik), në anët e Shkupit, Prilepit, pastaj më në

jug në Shpat, Elbasan, Peqin, Malësia e Tiranës, kurse varianti preron

del në Verilindje (Tropojë, Kukës, Kosovë).

Në arealin e formës prenon, në veriperëndim, dhe në arealin

preron, në verilindje, ka edhe variante fonetike që mund të vlerësohen si

hallka ndërlidhëse në rrugën e evoluimit nga fillimet e deri në variantet e

sotme (shih hartën e varianteve fonetike).

Së pari, mendoj se është për t'u vlerësuar shumë varianti peraton,

që gjendet në Domën afër Tuzit në Mal të Zi. Duket e afërt me përbërësit

e fazës fillestare *për-anë-ton, por ka më shumë të ngjarë që paraforma

e saj të jetë një perandon. Rëndësi aty ka a-ja që çon te e njëjta zanore a

e elementit përbërës anë, kurse t-ja nuk mund të jetë e fazës fillestare,

sepse ajo me bashkëtingëlloren paraprirëse n do të kishte dhënë së pari

nd e pastaj n, si kudo në gegërishte. Elementi t të peraton është i

shpjegueshëm me kalimin e grupit nd në t, që është karakteristik i të

folmeve të kësaj ane, si ndiej > tiej, ashtu si edhe mb > p në dhamb >

llamb > llap (Gj. Shkurtaj, "E folmja e Kastratit", Studime filologjike, 2,

1970; B. Beci "E folmja e Shkrelit", Dialektologjia shqiptare I, 1974).

Edhe në hartën 362 të ADGJSH-së, në Pikal të Hotit del tẽ:j (dielli) nga

ndei "rri" dielli.

Prej peraton, kemi variantin pranon (˂perandon) në Gurëz të

Bregut të Matit me malësorë të zbritur nga Malësia e Madhe (e ëma dhe

gruaja e informatorit janë nga Kelmendi). Fonetikisht e afërt me pranon

ështe edhe prænon (Vrith në Malësi të Madhe), ashtu si edhe në fjalë të

tjera në këto anë, ku a pranë r-së dhe l-së ka dhënë æ: prapë > præp,

nalt > nælt.

Që n-ja e prenon ka dalë nga nd, e tregon edhe varianti më n (si n

dyfishe prej nd): prenoi (Domën, në Shllak të Shkodrës), preñon (Dajç,

Bregu i Bunës), më i qartë për këtë është varianti prendoi në Sohodoll të

Peshkopisë dhe perëndoj (Tanushaj dhe Dibër në anët e gegërishtes

lindore). Një hallkë ndërmjetëse në vargun e zhvillimeve të fjalës

perëndon del edhe te shprehja m'u prenditën syt e Semanit të Fierit

(cituar më sipër).

Në arealin e formës prenon janë të shpeshta variantet prenon (e

hundore e hapur, afërsisht me një ë hundore), këto sidomos më tepër në

gegërishten jugore e lindore.

Në gegërishten verilindore, ku mbizotëron varianti preron, nuk del

ndonjë paraformë pranon, siç ka zona veriperëndimore, por aty në

shumë pika del praron, që mund të merret edhe si paraformë e variantit

preron (dielli). Varianti preron s'ka si të mos ketë dalë nga një

paraformë prenon, ndoshta edhe pranon, sepse e (e e hapur hundore)

medoemos ka qenë e ndjekur nga një n (bashkëtingëllore hundore). Veç

54 Gjinari

kësaj, në arealin verilindore nuk është se mungon fare varianti prenon :

prenoi (Podujevë, Preshevë, Kaçanik), prenon (Junik, Gjakovë), prenon

(Petkaj, Kukës) etj.

Bashkëtingëllorja r e dytë e formës preron ka shumë të ngjarë që

të ketë ardhur nga asimilimi r-n > r-r (prenon > preron). Një dukuri

rotacizmi nuk mund të mendohet, sepse një n, refleks i grupit nd, nuk

është rotacizuar as në toskërishte e jo të ndodhte në këto anë të dialektit

gegë. Shembulli prernon në Cërnivor (në anët e Shkupit) është një rast

kontaminimi i preron me prenon, sepse gjendet në kufi të arealeve të

këtyre dy varianteve.

Pernon e Fterrës në Kurvelesh është një zhvillim që nuk ka lidhje

me variantet e gegërishtes. Në këto anë të Labërisë grupet mb e nd kanë

kaluar përkatësisht në m, n. (M. Totoni, "Vëzhgime rreth të folmeve të

Kurveleshit", Dialektologjia shqiptare, I, 1971). Ajo që Buzuku

(shekulli XVI), nga skaji veriperëndimor i hapësirës së gegërishtes, dhe

Budi (shekulli XVII), nga anët e Shqipërisë së Mesme, kanë rri, ndejti

djelli për perëndon (Çabej, vep. e cit. 19), si edhe fakti që perëndon nuk

del te arbëreshët (ADGJSH, harta 362), nuk mund të çojnë te mendimi se

kjo fjalë e përbashkët është e vonët, pas këtyre dy autorëve të Veriut dhe

pas shpërnguljes së arbëreshëve në Itali.

Së pari, vetë fazat e zhvillimit fonetik nga për-anë-ton në

perëndon tregojnë se për rrugën e zhvillimit të këtyre duhet të jetë

dashur një kohë e gjatë. Edhe kalimi nga dielli perëndon në ό ήλιος

βασιλεύει tregon se ndjenja gjuhësore e gabuar kishte vepruar shumë

kohë përpara datës 1365 (shih më sipër). Dy rastet: zotëron dielli, dielli

zotëron, në Qeparo të Himarës dhe Bënçë të Tepelenës, janë fare të

izoluara dhe pranë hapësirës së greqishtes veriore, ku më e mundur është

të mendohet se kemi të bëjmë me përkthimin nga shprehja e greqishtes

në shqipen se sa e kundërta.

Edhe ajo që Buzuku e Budi kanë rri, ndejti (dielli) dhe arbëreshët e

Italisë kaloqi (kaloi), uiet "ulet" (dielli), hump (dielli) nuk është e

pamundur të kenë qenë raste të veçuara edhe në atë kohë, ashtu si sot që

ka shumë variante leksikore në areale të caktuara dhe në pika të veçuara:

hyn (hin, yn, ryn) në zonën e toskërishtes, deri edhe në Vuçitërn, në

Kosovë; bie "ra" në zonën Durrës-Tiranë-Kavajë dhe në Macukull të

Matit në Veri; falet (dielli) në trevën Ishëm-Krujë-Prezë-Malësi e

Tiranës, në Macukull të Matit, në Pukë, në Ulqin deri edhe në Jug, në

Shushicë të Vlorës; rri (ndejti, nej, tẽ:j) në Hot, në Vrith (Malësia e

Madhe) dhe në Zajas (Kërçovë, Maqedoni); merr (dielli) në Mirditë, në

Mat, në Lurë dhe humb (dielli) në Ravenë të Gostivarit dhe Piana degli

Albanezi në Sicili (shih hartën e varianteve leksikore).

Fjala perëndon (dielli) në Atlasin Dialektologjik të Gjuhës Shqipe (ADGJSH) 55

Këto të dhëna të ADGJSH-së mendoj se mbështesin etimologjinë e

fjalës perëndon të N. Joklit, H. Pedersenit e E. Çabejt, një fjalë kjo e

burimit vendas, e hershme, në sferën e natyrës dhe të fenomeneve të saj.

56 Gjinari

IranologjiIranologjiIranologjiIranologjiIranologji

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Ahmed Tamimdari, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ahmed TAMIMDARI

SHKOLLAT INTELEKTUALE DHE FILOZOFIKE

Përshkrimi dhe shpjegimi universal dhe i plotë i historisë së artit,

veçanërisht i letërsisë, nuk do të ishte i pëlqyeshëm pa shqyrtuar

shkollat filozofike dhe teologjike. Në këtë pjesë do të mundohem që

shkurtimisht të shpjegoj rrymat intelektuale dhe filozofike dhe më pas

t’u qasem stileve letrare të lindura nga këto shkolla. Nga njëra anë do të

flas edhe për llojet letrare të çdo stili, me qëllim që të arrijmë të

kuptojmë llojet letrare të letërsisë persiane në Iran dhe jashtë tij dhe po

ashtu ndryshimet e zhvillimet e tyre gjatë historisë.

Në rrjedhat intelektuale, filozofike dhe teologjike hasim në pesë rryma:

1. Shkolla filozofike peripatetike,

2. Shkolla e iluminizmit dhe e misticizmit,

3. Shkolla e Kelamit (teologjisë),

4. Shkolla transcendentale Sadraite, dhe

5. Shkollat e reja filozofike – të periudhës moderne.

Shkollat e lartpërmendura kanë pasur ndikim në stilet letrare dhe

artistike, madje në disa raste janë manifestuar në mënyrë jo të njëjtë në

veprat dhe llojet letrare dhe artistike.

1. Shkolla peripatetike1

Pas fillimit të ‘lëvizjes së përkthimit’ në periudhën e sundimit të

dinastisë Abasite dhe në fillimet e shekullit të dytë hixhri, nga gjuha

greke, sirianite, pahlavite, sanskrite dhe gjuhë tjera, u përkthyen vepra

1 Saliba, Farhangi Felsefi, fq. 590.

60 Tamimdari

tepër të rëndësishme në gjuhën arabe dhe më pas në gjuhën persiane. Kjo

shkaktoi në mesin e myslimanëve, themelimin e lëvizjes intelektuale dhe

filozofike, si rrjedhojë librat greke të filozofisë u mirëpritën me një

interesim të veçantë prej. Përkthimi i këtyre veprave në botën islame u

bë për qëllime të ndryshme, njëri nga këto qëllime ishte që dijet dhe

njohuritë e islamit të krahasoheshin me veprat që u përkthyen nga gjuhët

tjera2. Me përkthimin e veprave të Aristotelit, filozofit të madh grek, në

sistemin e mendimit dhe filozofisë islame dhe iraniane u hap një

dimension i ri, i cili më pastaj u njohë si shkolla filozofike peripatetike

(Mesh’a ose Meshai). Natyrisht që nuk duhet menduar se dijetarët dhe

filozofët myslimanë dhe iranianë imituan dhe ndoqën çdo gjë që solli

përkthimi nga Aristoteli. Filozofia e Aristotelit në vete përmbante vetëm

diskutime racionale dhe intelektuale. El Kindi (v. 252/866) ishte filozofi

i parë në botën islame që themeloi këtë metodë të filozofisë. Shkolla e tij

filozofike, filozofinë e Aristotelit e ka vështruar nga aspekti i

komentuesve të Aleksandrisë, e cila ishte e përzier me shkollën

Neoplatonike. Në këtë shkollë, shkenca dhe filozofia zinin një vend tepër

të veçantë. Në mesin e ithtarëve të kësaj shkolle, veprat e Ebu Sulejman

Sexhestanit (v. 391/1000) dhe Ebu Rejhan Birunit (v. 440/1047) ndoqën

metodën e sipërpërmendur. Në veprat e Ebu Sulejmanit ngadhënjen

filozofia, kurse në veprat e Ebu Rjehanit, shkenca. Sipas autorit të librit

“El Fihrist”, El Kindi ka shkruar 240 vepra dhe ka pasur një ndikim të

madh te filozofët e mëvonshëm, e në veçanti tek Ibni Sina. El Kindi ishte

përkrahës i mendimeve dhe i besimit të mu’tezilitëve (secesionistëve)

dhe përpiqej t’i paraqiste qëndrimet e tyre në një sistem filozofik. Por, në

mesin e intelektit, të besimit, të filozofisë dhe të fesë, ai krijonte një

ndërlidhje, çka nuk mund të vërehet në veprat e Farabit dhe Ibni Sinasë3.

Pas El Kindiut erdhën shumë figura të tjera të filozofisë, të cilët

ishin nxënësit e tij, si p.sh.: Ahmed Bin Tabib Sarahsi (jetoi mes viteve

218/833 0 286/899), që ishte shi’it dhe mësuesi i halifit abbasit

Mu’tezidit, Ebu Ma’shar Belhi ( v. 272/885), i cili në Perëndim njihet si

Albumasar, dhe Ebu Zejd Belhi (v. 322/933) dhe të tjerë. Duhet theksuar

se këta ishin personalitete që në civilizimin islam përhapën koncepte

shkencore të shkollës së El Kindiut. Por si zëvendësin e vërtetë të El

Kindiut në filozofi duhet të përmendim Ebu Nasr Farabiun (259/872-

339/940), të cilin perëndimorët e njohin me emrin Alpharabius

(Alfarabius). Emri i vërtetë i tij është Ebu Nasr Muhammed Bin Tarhan

Bin Uzalag Farabi. Ka lindur në vitin 259/872 në Vesiç të afërsi të

Farabit të Mesopotamisë. Rreth jetës së tij nuk ekzistojnë shumë

informacione dhe për këtë arsye shkencëtarët si M. Steinschneider,

2 Nasr, Sejjid Husejn, Se hakim-i moselman, fq. 13.

3 Ibid, fq. 13.

Shkollat intelektuale dhe filozofike 61

Ibrahim Madkur, F. Dieterici, F. Rosenthal dhe R. Walzer, që u morën

me studimin e jetës dhe të veprës së Farabiut, nuk arritën t’i tejkalojnë

dyshimet dhe mosmarrëveshjet në lidhje me jetën e tij4. Farabiu në

moshën rinore shkoi në Bagdad dhe në fillim mësoi te Johana Ibni Jalan.

Ai u dallua në shkencat si logjikë, filozofi, sintaksë arabe, muzikë dhe në

matematikë, kështu që, më pas në shkencë arriti në një shkallë tepër të

lartë sa që iu dha titulli “Mjeshtri i dytë”, pas Aristotelit.

Për arsye se pushteti shi’it i Hamedanitëve përkrahu Farabiun,

bëhet e qartë se ai mund të ketë qenë pjesëtar i kësaj rryme fetare islame.

Në anën tjetër, ai në teozofinë e profecisë ka mendime të njëjta me

mendimtarët e shkollës shi’ite 5 . Farabiu jetoi 80 vjet dhe vdiq në

Damask të Sirisë në vitin 339/940. Përveç veprave filozofike ai shkroi

edhe librin me titull El Musiki El Kebir (Muzika e madhe)6. Studimet e

tij më tepër bazoheshin në teoritë pitagoriane. Qëndrimet e tij filozofike

në përgjithësi kanë tri karakteristika:

a. Dallimi filozofik dhe logjik mes esencës dhe ekzistencës, e që

më vonë këtë çështje më gjerësisht e shqyrtuan filozofët si Ibni

Sina, Suhrevardi, dhe Sadruddin Shirazi. Farabi është

përkrahës i idesë së Vërtetësisë së ekzistencës dhe në veprat e

tij vërehet qartë dallimi mes të Domosdoshmes/

pashmangshmes dhe të Mundshmes; gjithashtu ai trajton

domosdoshmërinë e ekzistencës.

b. Teoria e krijimit të intelektit nga intelekti i Parë, të cilën Farabiu

e përmbledh në “Nga Njëshi nuk krijohet tjetër pos Njëshit”.

Më pastaj, Ibni Sina, thellohet dhe zgjeron më tepër teorinë e

krijimit të intelektit, por plani i intelektit aktiv dhe i intelektit

të imët (vogël) dhe ndarja e intelektit njerëzor në atë teorik dhe

praktik ishte ide e re në epistemologjinë e Farabiut.

c. Teoria e profecisë, e cila është edhe studimi më i rëndësishëm në

veprat e Farabiut. Ai në këtë teori ka qenë i ndikuar nga vepra

“Qyteti utopik” e Platonit. Politika e Farabiut është e bazuar në

përmbledhjen e psikologjisë dhe të kozmologjisë së tij, që nuk

mund të analizohet. Ashtu edhe siç u theksua më lart, ideja e tij

për profecinë është e ngjashme me mësimet e mez’hebit shi’it.

4 Ibid, fq. 154.

5 Corben, Henry, Tarih-i Felsefeyi islami, fq. 225.

6 Ibid, fq. 17.

62 Tamimdari

Veprat e Farabiut

Disa nga veprat e Farabiut janë këto: El Xham’ Bejne Raja El

Hikmejn, Fi Egradi Arastatalis, përmbledhja e disa dialogëve të Platonit,

Fi ma jenbegi en jekaddem kable at ta’lim El Felsefe, Hyrje në filozofinë

e Aristotelit, Ihsau El Ulum, Fi akl ve el ma’kul, Fususul Hikem, Ar’a

Ehli Medineti Fadile, Es Sijaset El Medine, Tahsil Es Seade dhe

Nevamis Eflatun. Në realitet, katër veprat e fundit pasqyrojnë filozofinë

politike të Farabiut. Përveç këtyre, kanë ekzistuar edhe shumë vepra në

disiplina të tjera trajtuar prej Farabiut, por që me kalimin e kohës janë

zhdukur, dhe disa prej tyre mund t’i përmendim si: Ahlaki Nikomahisi

(Etika Nikomahiste) dhe Komentimi i veprave të Aristotelit mbi

Meteorologjinë dhe Metafizikën.

Megjithëse Farabiu ishte tepër besnik ndaj Aristotelit dhe mënyrës

së argumentimit të tij, gjithashtu kishte arritur t’i mbledhë dhe t’i

bashkojë idetë e Aristotelit me të Platonit. Andaj dhe në veprën El

Xham’ Bejne Raja El Hikmejn, duke sintetizuar idetë filozofike të këtyre

dy filozofëve grekë, ka arritur të shpjegojë qëndrimet e tyre rreth

çështjeve të ndryshme filozofike7. Farabiu ka pasur teori të veten për

politikën dhe misticizmin. Për të kanë thënë se ka jetuar një jetë tepër

modeste dhe kjo mund të tregojë faktin se ai kishte interesim për

sufizimin dhe misticizmin. Në librin e tij Fususul Hikem flitet për

misticizmin teorik, i cili është trajtuar në bazë të parimeve të filozofisë

peripatetike. Ky libër mësohet edhe gjatë ditëve tona8. Farabiu shkencat

si filozofi, muzikë, matematikë dhe politikë i zotëronte në mënyrë

profesionale dhe gjithashtu kishte njohuri për të gjitha shkencat e tjera të

kohës. Kështu që pa asnjë mëdyshje atë mund ta quajmë filozof – erudit.

Para se të flasim për Ibni Sinan, i cili njihet edhe si përfaqësuesi

më i madh i filozofisë peripatetike, shkurtimisht do t’i qasemi filozofit

dhe mjekut të madh nga Reji, Muhammed Ibn Zekerija Razi.

Muhammed Ibn Zekerija Razi

Raziu ka lindur rreth vitit 250/864 në qytetin Rej të Iranit dhe ka

vdekur në vitin 311/923 ose 320/932. Ky filozof dhe mjek njihet në tërë

botën, kurse në perëndim atë e quajnë Rhazes. Vepra e tij kolosale në

fushën e mjekësisë El Havi është studiuar në çdo anë të botës, kurse

vepra tjetër e njohur është Sir El Esrar në lëminë e Kimisë. Libri Sir El

Esrar ka pasur një ndikim të jashtëzakonshëm në shkencat natyrore të

kohës së tij9.

7 Nasr, Sejjid Husejn, vepër e cituar, fq. 16.

8 Ibid, fq.18.

9 Ibid, fq. 19.

Shkollat intelektuale dhe filozofike 63

Rëndësia e filozofisë së Raziut njihet gjatë polemikave të tij me

rrymat intelektuale dhe filozofike të ismailitëve.

Zekerija Raziu ka pasur polemika të ashpra filozofike me

personalitete të sektit ismailit, si Muhammed Sarh Nishaburi dhe Hamid

Kermani. Disa nga mosmarëveshjet dhe polemikat e tyre ishin rreth

shkencës së kimisë. Ismailitët në këto diskutime bazoheshin në

hermeneutikë, kurse Raziu ishte kundër hermeneutikës dhe argumentimit

me anë të sekreteve dhe ezoterizmit në lidhje me njohjen e fenomeneve

natyrore10.

Muhammed Ibn Zekerija Razi

Përveç kësaj, dijetarët ismailitë me Razuin nuk u pajtuan edhe në

çështjet si koha, natyra, epshi dhe profecia. Qëndrimi i Raziut rreth

kohës, të kujton kosmologjinë zarvanite të Iranit klasik, kurse gjatë

polemikave për profecinë merrte ndihmë nga filozofët. Por ismailitët

këtë temë e konsideronin jashtë mundësive të filozofëve. Megjithatë,

qëndrimet e tij fetare dhe mistike buronin nga filozofia e Platonit dhe

besimet e fesë Manu11.

10

Corbin, vep. e cit. fq. 195. 11

Nasr, Sejjid Husejn, vep. e cit. fq. 20.

64 Tamimdari

Ibni Sina (370/980 – 427/1037)

Filozofia peripatetike në Iran, kulmin e saj e arriti me filozofin

erudit iranian, Ibni Sina (Avicenna). Ebu Ali Husejn Ibn Abdullah Ibn

Sina ka lindur në muajin Sefer/shkurt në Afshine të Buharasë. Babai i tij

ishte guvernator i pushtetit Samanit. Pas vdekjes së babait, Ibn Sina bëri

disa udhëtime në Gorgan, Kazvin, Hamedan dhe Isfehan. Në lidhje me

inteligjencën e tij kanë thënë se në moshën 18 vjeçare e kuroi Imir Nuh

Samaniun, dhe po ashtu në këtë moshë arriti t’i zotërojë të gjitha dijet e

asaj kohe12. Ibni Sina vdiq në afërsi të qytetit Hamedan në Iran dhe varri

i tij ndodhet në këtë qytet. Pozita e tij e lartë shkencore atij i dhuroi disa

pseudonime, si “Shejhul Reis”, “Hoxhxhetul Hak”, “Shereful Mul”’ dhe

“Imamul Hukema”. Myslimanët atë e njohin me emrin Ibn Sina ndërsa të

tjerët me emrin Avicenna.

Veprat e Ibni Sinas ndahen në tri lloje:

a. Veprat filozofike:

1. Nexhat, përmbledhje e veprës Shifa

2. Ujunul Hikme,

3. Daneshname-ji Alai, e cila është edhe vepra e parë filozofike në

gjuhën persiane,

4. Libri Shifa (Sufficientia)

5. El Isharat vet Tenbihat.

Përpos këtyre Bini Sina gjithashtu ka shkruar edhe shumë vepra për

logjikën, psikologjinë, kosmologjinë dhe metafizikën.

b. Në llojin e dytë të veprave bëjnë pjesë librat e shkruara për

natyrën:

1. Çështjet në lidhje me fizikën dhe metereologjinë, të cilat

shqyrtohen në Shefa

2. Kanun, libër kolosal në lëmin e mjekësisë

3. Traktati për mjekësin ElUrxhuze fi Et Tib.

c. Veprat sekrete, simbolike dhe ezoterike që i shkroi në vitet e

fundit të jetës së tij:

1. Traktati Haj Bin Jakzan

2. Resaletu Et Tajr

3. Selaman ve Ebsal

4. Tre krerët e veprës Isharat, me titull Mantik el Mashrikijjin,

5. Poema El kasidetul Ajnijje rreth pasionit, dhe

12

Corbin, vep. e cit. fq. 237-241.

Shkollat intelektuale dhe filozofike 65

6. Komentimet e shkurtra për kaptinat e Kur’anit të

Madhërishëm13.

Sistemi filozofik i Ibni Sinas përbëhet nga elemente themelore

si filozofia peripatetike e Aristotelit dhe nga disa elemente të

caktuara të kosmologjisë neoplatonike të përziera me

botëkuptimet e fesë islame. Mbi të gjitha, ai ndjek rrugën e

Aristotelit, por kjo nuk është një ndjekje dhe imitim i verbër.

Ibni Sina, duke dhënë shpjegime për disa çështje të

pakuptueshme të Aristotelit dhe duke marrë ndihmë nga idetë

filozofike të Platonit dhe të filozofëve neoplatonikë, ka arritur të

themelojë një sistem të ri filozofik. Ai filozofinë e tij e quan

“Teozofia Lindore” (Hikmeti Mashriki) dhe në hyrje të librit

“Shifa” flet për logjikën dhe një pjesë ia kushton kësaj lloj

teozofie. Duhet theksuar se kjo lloj teozofie dallon nga teozofia

iluministe (hikmeti ishraki), e shekujve të mëvonshëm.

Megjithatë ai i mbeti besnik traditës peripatetike, por në disa

vepra si El Isharat vet Tenbihat, e sidomos në veprat mistike ka

një qëndrim tjetër për filozofinë14.

Ibni Sina

13

Nasr, vep. e cit. fq. 28. 14

Da’erat El Mearif-i Bozorg-i islami (Enciklopedia e madhe islame), ???/Ibni Sina.

66 Tamimdari

Krijimet më të rëndësishme filozofike të Ibni Sinas, janë:

1. Ontologjia dhe Teologjia (njohja e Zotit),

2. Dallimi mes esencës dhe ekzistencës,

3. Hierarkia e krijesave dhe diskutimi për substancën e

rastësinë (aksidentin),

4. Ekzistenca e domosdoshme dhe e mundshme,

5. Dija për domosdoshmërinë e Ekzistencës,

6. Teoria mbi zanafillën dhe procesionin,

7. Teoria e njohjes,

8. Teoria e ringjalljes (eshatologjia), dhe

9. Teoria e intelektit.

Këto teori janë të marra nga filozofët grekë dhe janë shqyrtuar

brenda kornizës së mesmeve islame. Për shembull kjo teori e Ibni Sinas

bëhet më e qartë, kur thotë: “Realiteti i çdo gjëje është i varur nga

ekzistenca e vet dhe njohja e një sendi më në fund është po ajo njohje e

asaj ekzistence, kurse pozita e saj është në hierarkinë universale të

ekzistencës dhe po kjo pozitë është përcaktuese e cilësisë dhe e epitetit të

saj. Çdo gjë në këtë botë ekziston ashtu siç është...kështu që, vakuumi

(zbrazëtia) ose ekzistenca e pastër, është filluese dhe krijuese e të gjitha

sendeve por nuk është hallka e parë në një zinxhir (varg), për atë dhe

substanca dhe forma nuk janë të lidhura me krijesat e universit, por Zoti

është Ai që i Pari ka vërë në lëvizje gjithçka dhe në këtë univers çdo gjë

ka lidhje transcendentale me Të”.

Diskutimi i Ibni Sinas rreth ekzistencës mbështetet në dy

dallueshmëri, dallueshmëria në mes esencës së çdo gjëje dhe ekzistencës

së saj, dhe dallueshmëria e dytë në mes domosdoshmërisë, mundësisë

dhe pamundësisë. Prandaj dhe bota dhe çdo gjë që ndodhet në të mund të

ekzistojë dhe ka nevojë për ekzistencën e domosdoshme. Në bazë të

kësaj, krijesat kontingjente janë dy lloje:

1. Ato që janë vetëm krijesa kontingjente, të cilat nuk janë të

detyruara dhe nuk kanë nevojë për asnjë domosdoshmëri, në

mesin e të cilave bëjnë pjesë: substancat abstrakte, thjeshtësia e

intelektit ose engjëjt të cilat janë krijesa të përhershme të Zotit.

2. Krijesat e botës së gjeneratës dhe të korrupsionit.

Ai përpos që krijesat kontingjente i ndan në të përhershme

(Kadim) dhe të krijuara (hadithë) gjithashtu esencën dhe ekzistencën i

ndan në substanciale dhe aksidentale15. Në anën tjetër Ibni Sina jetoi në

kohën kur propagandohej shkolla teologjike e ismailitëve dhe kanë thënë

se i ati dhe vëllai i tij kanë qenë pjesëtarë të kësaj shkolle teologjike.

15

Nasr, vep. e cit., fq. 28-32.

Shkollat intelektuale dhe filozofike 67

Ashtu si Farabiu edhe mendimet e Ibni Sinas kishin ngjashmëri

strukturore me kosmologjinë ismailite, por ai nuk kishte pranuar t’i

bashkëngjitet kësaj shkolle, dhe për këtë sundimtarët shi’itë të

Hamedanit dhe Isfehanit e mirëpritën. Ai deri në fund mbeti ithtar i

shkollës shi’ite imamite16. Ibni Sina, antropologjinë e shqyrtonte duke u

bazuar në evangjelistikë ose në dijen mbi engjëjt, në të cilën kosmologjia

dhe shkalla e antropologjisë zinin një vend të posaçëm. Kështu që,

veprat simbolike të tij manifestojnë përjetimet e tij personale dhe në këtë

mënyrë Ibni Sina është një shembull i rrallë i filozofëve që kishin arritur

të realizojnë njohjen e shpirtit të tyre. Si shembull mund të përmendim

veprën Haj Ibni Jakdhan, e cila komenton thirrjen për udhëtimin që do

kryhet në shoqërim me engjëllin; dhe Risaletu Tajr, vepra tjetër e tij

mistike, që më pas pati ndikim të madh te poeti Feriduddin Attari (shek.

6/7 - 12/13) në poemën e tij Mantikut Tajr. Në përgjithësi këto vepra të

Ibni Sinas janë alegorike dhe të përbëra nga figura të cilat jetën ose

përjetimet e tyre ezoterike i shprehin nëpërmjet simboleve.

Vepra më e vjetër që flet për jetën e Ibni Sinasë është Tetemme

Safanuk Hikmah e autorit Zahireddin Ebul Hasan Ali Bin Zejdi Bejhaki.

Përveç këtij libri, gjithashtu ekzistojnë edhe dy raporte në lidhje me jetën

e tij, njëri në Ujunel Enba’ e autorit Ibni Ebi Usejbea dhe tjetri në librin

Tarihul Hukema e Ibni Kuftas17.

Në mesin e personaliteteve që u edukuan në shkollën e Ibni Sinas

bëjnë pjesë: Omer Hajam Nishaburi, poeti i njohur iranian, Naser Hosro,

poet iranian, Ibni Hejthem Belhi, matematicien dhe Haxhe Nasiruddin

Tusi; të gjithë këta krijuan nën ndikimin e Ibni Sinas dhe mbrojtën

mendimet e tij. Është thënë se idetë dhe mendimet e këtij filozofi të

madh iranian patën ndikim edhe tek Afdaluddin Kashani (Baba Afdal),

Kutbuddin Shirazi, Debiran Katibi Kazvini, Kutbuddin Razi, Sadruddin

Dashtaki, Gejathuddin Mensur Shirazi, Xhelaleddin Devani dhe

Ethiruddin Ebheri18.

Disa nga nxënësit e tij gjithashtu shkruan dhe shpërndanë librat e

mësuesit të tyre, e disa prej tyre janë: Ebu Abid Xhuzxhani, i cili gjatë

tërë jetës së tij u mor me dorëshkrimet e Ibni Sinas dhe përfundoi disa

nga veprat e mbetura përgjysmë të tij, Ebul Hasan Behmenjar, autor i

librit filozofik Et Tahsil ve Kitabul Hoxhxhe, Ibni Zile, autor i

komentimit të librit Haj Ibni Jakdhan, përmblodhi dhe librin Shifa, Ebul

Abdullah Ma’sumi, autor i librit Fi Isbatil Mefarikat, për të cilin thuhet

16

Corbin, Hanry, Tarikhi Felsefeyi islami, fq. 214. 17

Dajiretul Mearifi bozorg Islami, kreu per Ibni Sinan. 18

Nasr, vep. e cit. fq. 53-55.

68 Tamimdari

se ka qenë edhe nxënësi më i ditur i Ibni Sinas dhe u ka përgjigjur

pyetjeve që Biruni, filozofi mysliman, i ka shtruar Ibni Sinas19.

Varrit i Ibni Sina – Hamedan

19

Ibid, fq. 53.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Muhammad Xhafer Jahaki, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Muhammad Xhafer JAHAKI

PERIUDHA E PËRKRYERJES TEKNIKE TË PROZËS PERSE

Koha dhe vendi

Tokat e gjera persishtfolëse përpara periudhës se Bejhakiut dhe

Abu Almaolit shtriheshin ndërmjet Xhejhunit dhe kufirit perëndimor të

Irakut joarab duke përfshirë këtu krahinat e Xhabalit, Dilmanit, Aranit

dhe Armenistanit. Këto krahina kishin kultura, tradita dhe dialekte të

ndryshme nga njëra-tjetra dhe ndryshueshmëria ishte aq e

shumëllojshme dhe e shumëngjyrshme sa në shekullin e gjashtë hixhri

kamari (shekulli XII) gjuha zyrtare pëson një evolucion rrënjësor mbi

bazën e këtyre ndryshimeve dhe në po këtë kontekst edhe librat e

shkruara në këtë periudhë e vërtetojnë këtë fakt nga pikëpamja e stilit

dhe e mënyrës së tyre të shkrimit.

Afërsia e gjuhëve dhe e kulturave krahinore, nga njëra anë,

dominimi i gjuhës arabe në periudhat e mëparshme në këto krahina nga

ana tjetër u bënë shkak që gjuha perse ta humbasë influencën dhe forcën

e saj të mëparshme në më të shumtën e rasteve. Po ashtu edhe kërkesat e

kohës, si për shembull, panarabizmi, imitimi i gjithçkaje arabe, orientimi

drejt dijeve që kishin hyrë gjatë shekujve të kaluar nëpërmjet gjuhës

arabe në petkun islam dhe që tashmë ishin në kulmin e tyre patën një

ndikim të drejtpërdrejtë në zbehjen e përdorimit të gjuhës perse. Në

periudhën që ne e kemi quajtur periudha e Abu Almaolit dhe që zgjati

nga dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të gjashtë hixhri kamari deri në

mesin e shekullit të tetë të po këtij kalendari të prozës perse me disa

përjashtime si për shembull “Kalile dhe Demne” dhe “Golestani” i

kushtuan më tepër vëmendje ndërtimit sintaksor dhe morfologjik sesa

kuptimit. Në këtë periudhë përveç pjekjes teknike të prozës kemi të

bëjmë edhe me një shumëllojshmëri dhe larmi tematikash të librave dhe

70 Jahaki

pamfleteve. Pothuajse në të gjitha degët e dijes në atë periudhë duke

filluar kështu që nga historia, gjeografia, mjekësia, filozofia, oratoria,

misticizmi dhe deri te dijet menaxhuese, letrare dhe fetare etj. u shfaqën

punime dhe libra të shumtë në gjuhën perse duke pasur parasysh këtu që

edhe teksti i tyre në prozë ishte më i pjekur nga pikëpamja letraro-

artistike dhe teknike. Sigurisht nuk duhet imagjinuar se në këtë periudhë

stili i shkrimit mbi bazën e thjeshtësisë dhe qartësisë që po zëvendësohej

nga nënkuptimi dhe imagjinata ku në atë kohë kjo gjë ishte edhe aspirata

e shkrimtarëve, ishte zhdukur plotësisht. Në faqet vijuese kur të

prezantojmë veç e veç fushat e prozës perse do të vëmë re se të tilla

vepra në periudhën në fjalë nuk janë të pakta. Sidomos të “Kalile dhe

Demne” dhe “Golestani” siç do ta shikojmë edhe më qartë në faqet

vijuese kemi të bëjmë me një mjeshtëri të shkallës sipërore si nga

pikëpamja ndërtimore e prozës, por po ashtu edhe nga pikëpamja

artistiko-letrare dhe kuptimore madje, edhe nga pikëpamja e lidhjes së

prozës në mënyrë artistike me fushat e tjera. Ky fakt duket qartë edhe më

vonë kur shkrimtarë të tjerë të talentuar janë munduar ta kopjojnë këtë

lloj proze dhe asnjëherë nuk kanë arritur ndonjë sukses në veprat e tyre.

1) Prozat mistike

Tashmë proza mistike (sufizmi) e kishte gjetur rrugën brenda

letërsisë perse me shkrimet e Kalabadit, Hoxhvirit, Koshirit dhe Hoxha

Abdullah Unsurit dhe në shekullin e gjashtë dhe të shtatë hixhri kamari

(shekulli XII dhe XIII) erdhi duke u zgjeruar. Në këtë periudhë kemi një

numër të madh shkrimesh dhe veprash të punuara mjeshtërisht nga

sufistët e mëdhenj, si për shembull, Ahmad Gazaliu, Ein Alkozat

Hamedani, Muhammad Ben Manuri, Suhrevardi, Naxhom Aladin

Kabari, Maxhed Aladin Bagdadi, Naxhom Aladin Raziu, Bahovaledi,

Atari, Shamsi Tabrizi dhe Mevlana. Më poshtë do të prezantojmë disa

prej tyre.

a- Letrat e Ein Alkozatit

Në vitet e fundit të shekullit të pestë hixhri kamari (fundi i

shekullit XI) lindi në qytetin e Hamedanit Abdullahu. Paraardhësit e tij

me sa duket ishin nga Miane dhe për këtë arsye më vonë në rininë e

Abdullahut, pasi ai kishte përvetësuar njohuritë dhe dijet e kohës mori

pseudonimin “Ein Alkozat”, ose “Mianxhi” domethënë nga Mianeja ose

“Hamedani”. Ky i ri plot vullnet, që më pas do të shndërrohej në një nga

gjenitë e kohës së vet, nën prezencën e udhëheqësit Omar Khajam dhe

teologut Ahmad Gazali (vëllai i Muhammad Gazalit) përfitoi shumë, dhe

gjithçka të trishtueshme që ekzistonte ai me trimërinë dhe guximin që

kishte mësuar nga mendimet dhe jeta e Hysein Ben Mansur Ben

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse 71

Haloxhit e transformonte mjeshtërisht në shpresë dhe gëzim. Kështu

Abdullahu në një kohë fare të shkurtër arriti të bëjë emër duke formuar

një personalitet të denjë që për të gjithë dijetarët gëzonte një respekt dhe

nderim të plotë. Ai i befasonte me fjalimet dhe teoritë e tij mistike të

gjithë kundërshtarët dhe armiqtë e vet.

Nuk dihet se çfarë mendime ka pasur në kokë Ein Alkozati që të

mund të shpjegojmë sesi disa të vetëquajtur mysliman vetëm në dukje, iu

kundërvunë këtij poeti duke bërë për vete edhe Abul Kasemin nga

Gazni, ministër i Sanxharit në atë kohë, dhe që ekzekutonte cilindo që e

kundërshtonte. Ky ministër hileqar dhe i pashpirt, pa humbur kohë,

mblodhi disa njerëz të klikës që e rrethonte dhe që ishin bashkëpunëtorët

e tij në mënyrë që edhe nga pikëpamja islame të merrte aprovimin e tyre

se vrasja e Ein Alkozatit nuk përbënte ndonjë mëkat fetar. Pasi e mori

këtë aprovim në mënyrë zyrtare nga njerëz të paguar që punonin për të

njëjtin qëllim me të ai menjëherë e burgosi poetin në Bagdad për disa

kohë dhe më vonë e transferoi në burgjet e Hamedanit ku më në fund

natën e shtatë të muajit xhamad alokhar të vitit 525 (6 Maj 1131), në

kulmin e rinisë dhe të produktivitetit letrar, në moshën 33-vjeçare Ein

Alkozatin e varën në litar.

Nga Ein Alkozati na kanë arritur vepra të shumta shkruar me një

persishte elokuente dhe të pasur. Në disa vepra trajtohen tema të vështira

për hapësirën qiellore të cilat janë mendimet dhe idetë me thelbësore të

misticizmit.

Por punimi më i mirë dhe më i bukur i Ein Alkozatit mbetet

gjithmonë bashkësia e letrave të tij që përfaqëson edhe veprën me

elokuente dhe më kuptimplote të misticizmit në shekullin e gjashtë

hixhri kamari (shekulli XII). Stili i shkrimtarit në të gjitha letrat, pa

përjashtim, është i rrjedhshëm. Ai ka përdorur në mënyrë të dukshme

ajete Kur’anore dhe poezi perse dhe arabe, ndërsa ndërtimi i

përgjithshëm është i thjeshtë dhe i pëlqyeshëm për të gjithë.

b- Veprat perse të Suhrevardit

Në qoftë se në shekullin e gjashtë hixhri kamari (shekulli XII) nuk

do të shfaqej asnjë shkrimtar dhe mendimtar përveç se Shahab Aladin

Jahja Suhrevardit, i njohur me pseudonimin “Sheikh Ashrak” do të ishte

e mjaftueshme që këtë periudhë ta konsideronin si një nga periudhat më

të begata të historisë, kulturës dhe letërsisë perse.

Shahab Aladini lindi në vitin 549 hixhri kamari (1154) në

Suhrevard në afërsi të Zanxhanit. Ai me mendjemprehtësi,

shpirtmadhësi, intuitë dhe largpamësi ia doli mbanë që të përvetësojë një

serë dijesh dhe sekretesh të kohës duke zhvilluar kështu në mënyrë

individuale një filozofi të re që i përshtatej karakterit dhe mendimeve të

72 Jahaki

iranianëve dhe që ishte, gjithashtu, në përputhje edhe me filozofinë

“Khosraviane” (Filozofia “Khosraviane” quhej bashkësia e mendimeve

dhe ideve filozofike që i përkasin periudhës së vjetër perse, e përdorur

veçanërisht gjatë dinastisë Sasanide) e cila u njoh si “Filozofia Ashrak”.

Shahab Aladini ishte pikërisht në rrugën midis filozofisë dhe misticizmit

që në atë kohë ishin rrugë mjaft larg njera-tjetrës, duke krijuar kështu një

nyje lidhëse të qëndrueshme midis tyre kur u vendos në shënjestrën e

fanatikëve xhelozë për arsye gjoja të mosrespektimit të traditave iraniane

dhe të përdorimit të doktrinës Zarathustriane në formimin e filozofisë së

vet. Më vonë këta mendjeshkurtër e akuzuan atë si të pa fe dhe ndikuan

më pas që edhe një pjesë e dijetarëve të kohës ta quajnë Shahab Aladinin

si një heretik indiferent. Së fundi edhe Salahudin Ajubi, kryekomandanti

i trupave Egjiptiane dhe Shamase ( Sham quhej Siria, Libani dhe

Jordania së bashku), urdhëroi ekzekutimin e tij. Kështu që Shahab

Aladini ditën e pestë të muajit raxhab në vitin 587 hixhri kamari (29

Korrik 1191) u vra në burg në kulmin e karrierës dhe të prodhimtarisë së

tij letrare, në moshën 38-vjeçare.

Dekori në veprat e ndryshme të Sheikh Ashrakiut, të cilin ai e ka

lënë në gjuhën arabe dhe perse dhe sidomos libri Hekmat Al –Ashrak, i

cili fatmirësisht është përkthyer kohët e fundit në persisht, është i

detajuar dhe i mirorganizuar. Librat dhe pamfletet në persisht të këtij

autori, të cilat janë shpërndarë nën një divan të emërtuar Veprat perse të

sheikh Ashrakut janë më tepër pamflete që përmbajnë proverba dhe fjalë

të urta, të shoqëruara me thënie popullore dhe shprehje të përdorura nga

vetë autori duke përmendur këtu Vërshëllima e Simorgut, Një ditë mes

mistikeve, Kënga e plotë e Xhebrailit Letrat e zogjve dhe Në gjendjen

fëminore të cilat në vetvete përfaqësojnë mendimet mistike, alegorinë

dhe sekretet e gjuhës së tij.

c- Sekretet unike

Kishte kaluar diçka më pak se 130 vjet pas vdekjes së Abu Said

Abi Alkhirit, teologut të shquar nga Khorasani, kur një nipi i tij me

emrin Muhammad Ben Munavar për arsye të lidhjeve të ngushta dhe

dashurisë së madhe që kishte për gjyshërit e vet iu vu punës për

grumbullimin e materialeve nga vetë familjarët, miq të familjes dhe

admirues të Abu Said it që jetonin ende në atë kohë. Këto të dhëna ai i

përmblodhi në një libër të bukur dhe tërheqës të titulluar Sekretet unike

në veprimtarinë e teologut Abu Said Abi Alkhirit. Autori i librit pas

sulmit dhe shkatërrimeve të Gazoneve mbi Khorasanin dhe sidomos në

pjesën e vendlindjes së sheikhut Abu Said u ligështua tepër dhe mesa

duket aty rreth vitit 570 hixhri kamari (1175) duhet të këtë vdekur.

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse 73

Muhammad Ben Munavari e ka ndarë librin e tij në tri pjesë. Në

pjesën e dytë aty ku bëhet fjalë për jetën dhe veprimtarin e sheikhut Abu

Said autori ka vendosur në tekst poezi dhe pjesë të ndryshme letrare që

pothuajse ishin zhdukur në atë kohë.

Sekretet unike është një nga kryeveprat në prozë të letërsisë perse

në përgjithësi dhe të sufizmit në veçanti.

2) Proza me tregime

Megjithëse tregimet e shprehura në vargje qysh herët përbënin një

grupim letrar të pavarur nga poezia, ndërsa në prozën perse ato i hapën

vend vetes me pak vonesë dhe me punime të rralla fillimisht që erdhën

duke u shtuar vazhdimisht. Duke pasur parasysh se të tilla tregime e

kanë zanafillën qysh në periudhën paraardhëse duke marrë si shembull

këtu tekstin e Eskendernamesë në prozë i cili është një tregim me autor

të panjohur dhe duhet konsideruar si prozë të mbetur nga shekulli i pestë

hixhri kamari (shekulli XI) mirëpo në të vërtetë proza me tregime arriti

kulmin e vet në shekullin e gjashtë dhe të shtatë hixhri kamari (shekulli

XII dhe XIII). Më poshtë do të prezantojmë shkurtimisht disa nga këto

vepra.

a- Samak ajor

Gjeneroziteti dhe shpirtmadhësia janë nga karakteristikat e kulturës

perse dhe pa dyshim që i kanë rrënjët në Iranin e lashtë. Njerëz të tillë

gjenerozë kishte shumë në Sistan dhe në Khorasan, që adhuronin

trimërinë, bujarinë dhe drejtësinë. Theksojmë se Jakub Leis Safari, që në

shekullin e tretë hixhri kamari (shekulli IX) mori pushtetin në Sistan,

ishte një nga këta njerëz.

Për këta njerëz ka tregime të shumta që qarkullonin në këto gjuhë

duke u trashëguar nga brezi në brez. Në shekullin e gjashtë hixhri kamari

(shekulli XII) një shkrimtar pers i talentuar, me emrin Faromarz Ben

Khodadadi dhe me origjinë nga Arxhani i krahinës Farse, shkroi një

tregim në lidhje me një nga heronjtë më në zë të asaj kohë të cilin ai e

dëgjoi nga një historian banues i Shirazit me emrin Sadak Ben

Abulkasem. Proza është mjaft elokuente dhe në të njëjtën kohë shumë

tërheqëse për lexuesin. Ajo nuk është shumë larg nga gjuha popullore

dhe titullohet Samak ajor.

Kompozimi i librit, që në të vërtetë, është modeli më i mirë i

tregimit në prozën perse, filloi aty rreth vitit 585 hixhri kamari (1189).

Skenat dhe ndodhitë e tregimit janë marrë nga jeta e heronjve të Samakut

duke përdorur këtu emra të bukur persë. Gjithashtu në këtë libër janë

prezantuar në mënyrë të shkëlqyer traditat, zakonet dhe gjendja

74 Jahaki

shoqërore iraniane duke e bërë atë të vyer nga pikëpamja shoqërore dhe

historike.

b- Sanbadname

Një nga libra e tjerë të ngjashëm me Kalile dhe Demne që në

kohët e largëta u transmetua nga India për në Iran duke u përkthyer në

gjuhën Pahlavi është edhe libri Sanbadname, që është shumë i njohur në

letërsinë paraislamike. Autori origjinal i librit është Sanbad, udhëheqësi

indian. Në periudhën islame nuk vonoi shumë dhe ky libër u përkthye

edhe në arabisht. Po ashtu në gjysmën e parë të shekullit të katërt hixhri

kamari (fillimi i shekullit X) ky libër u përkthye për së dyti në persishten

Dari që më saktë i përket periudhës Samanide. Fatkeqësisht përkthimi në

fjalë ka humbur dhe nuk ekziston në ditët tona po ashtu me sa duket do

të ketë qenë poeti i famshëm i shekullit të gjashtë hixhri kamari

(shekullit XII), Azraki Haraviu që e ripërpunoi në mënyrë letrare këtë

libër, por për fatin e keq edhe kjo kopje e dytë mungon dhe nuk ka

arritur dot deri në ditët tona.

Thuhet se përkthimi në prozë i Sanbadnamesë ka ekzistuar deri në

shekullin e gjashtë hixhri kamari (shekulli XII) ku në këtë kohë Zahir

Samarkandi për arsye se proza ishte përkthyer në mënyrë të thjeshtë dhe

pa zbukurime letrare i futet punës për ripërpunimin artistik të saj në

persisht dhe arabisht dhe ia doli mbanë. Ripërpunimi i tij është i një

niveli aq të lartë saqë konsiderohet si një nga kryeveprat më të bukura të

punuara në prozë vitet e fundit të shekullit të gjashtë hixhri kamari

(shekulli XII).

3) Prozat fetare

Nga karakteristikat e prozës fetare ashtu si edhe proza mistike

mund të përmendim thjeshtësinë dhe afërsinë me gjuhën e popullit. Pjesa

më e madhe e këtyre teksteve janë komente fetare. Nga komentet e

shumta fetare në gjuhën perse, që i përkasin shekullit të gjashtë dhe të

shtatë hixhri kamari, do të trajtojmë shkurtimisht dy librat e mëposhtëm.

a- Zbulimi i sekreteve

Hoxhe Abdullah Ansari kishte shkruar një libër në lidhje me

komente Kur’anore në stilin sofist, me një gjuhë të ëmbël dhe tërheqëse.

Në vitin 520 hixhri kamari (1126) shkrimtari dijetar dhe komentues i

talentuar me emrin Abulfazl Rashid Aladin Mibadi iu fut punës rresht

për rresht për plotësimin dhe ripërpunimin e librit të Hoxhë Abdullah

Ansarit duke shtuar kështu komente me vlerë në lidhje me ajetet

Kur’anor dhe hadithet profetike. Si përfundim libri u shndërrua në një

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse 75

kopje voluminoze dhe reference për të gjithë dijetarët pasardhës duke e

titulluar Zbulimi i sekreteve.

Libri i Mibadisë ashtu si dhe origjinali është shkruar me një gjuhë

të sheshtë, të ëmbël që e bën lexuesin për vete dhe po ashtu ka të gjitha

karakteristikat e prozës mistike. Në libër (sidomos në kapitullin e tretë)

mund të gjenden pjesë tepër të bukura të punuara mjeshtërisht nga autori.

Vite më parë doktor Muhammad Mehdi Rukani ka zgjedhur pjesë

të veçanta të këtij libri të shoqëruar me shpjegimet dhe plotësimet e

nevojshme dhe e ka botuar në Mashhad.

b- Kopshtet e parajsave

Gjysma e parë e shekullit të gjashtë hixhri kamari (fillimi i

shekullit XII) duhet emërtuar si periudha e komentimeve islamike. Këtu

kanë dhënë kontribut të rëndësishëm edhe komentatorët shiit sepse

përveç librit Kopshtet e parajsave në po këto vite është shkruar në

gjuhën arabe edhe libri tjetër shiit me fame Maxhmu al -bayon Tabaresi

(Bashkësia e Gjuhëve Tabaresi).

Pikërisht në ato vite që Mibadiu ishte duke punuar në lidhje me

librin “Zbulimi i sekreteve” një dijetar shiit dhe persishtfolës me emrin

Hysein Ben Ali Ben Muhamad Ben Ahmad Khoza Nejshaburi i njohur

me pseudonimin “Sheikh Abu Alfatuh Razi” nga qyteti besnik shiit i

Reit ishte duke shkruar komentin pers me titull Kopshtet e parajsave. Me

sa jemi në dijeni ky është libri më i vjetër dhe nga më të rëndësishmit të

llojit të vet për sa i përket komenteve shiite në gjuhën perse.

Proza e këtij librit është e thjeshtë dhe e ngjeshur dhe përmban

vlera të mëdha letrare dhe sintaksore. Veçanërisht dallohet për fjalë të

rralla dhe disa pika në rregulloren e gjuhës perse që mendohet se duhet

të jenë nga fjalori dialektik i autorit në shekullin e gjashtë hixhri kamari

(shekulli XII). Në këtë kontekst ky libër përveçse është një nga komentet

me të rëndësishme në gjuhën perse dhe përmban vlera të shumta morale

dhe fetare, ka një rëndësi të veçantë edhe nga pikëpamja e letërsisë dhe

sintaksës së gjuhës perse.

4) Librat shkencorë

Në mesin e librave me të rëndësishëm në këtë fushë, që kanë

mbetur nga kohët e vjetra dhe kanë pasur një përdorim dhe vlerë të

madhe për librat e mëvonshëm deri në ditët tona, kemi zgjedhur për të

prezantuar librat e mëposhtëm:

76 Jahaki

a- Oratoria

Ky është një nga librat më të vjetër dhe më elokuent në fushën e

bukurisë së fjalës që fatmirësisht i ka rezistuar kohës dhe ekziston në

ditët tona. Autori i saj është një dijetar dhe njohës i mirë i letrave me

emrin Muhammad Ben Omar Rodujoni, për të cilin nuk kemi shumë

njohuri në lidhje me jetën dhe veprimtarinë e tij. Ai me sa duket duhet të

ketë jetuar në gjysmën e dytë të shekullit të pestë hixhri kamari (fundi i

shekullit XI) po ashtu edhe libri i tij në po këtë kohë daton.

b- Kopshtet magjike

Titulli i plotë i këtij libri është Hadaek sahar fi dakojek al -shar

(Kopshtet magjike gjatë minutave poetike) dhe autori i tij është poeti i

njohur i shekullit të gjashtë hixhri kamari (shekulli XII) Rashid Vatavoti.

Tematika e librit i referohet bukurisë së fjalës, mënyrës së të folurit dhe

efektit të saj shpirtëror.

c- Fjalori

Libri me i rëndësishëm dhe më i lexuari në të gjithë historinë e

letërsisë perse në fushën e letrave, që është shkruar ndonjëherë dhe që

fatmirësisht ekziston në ditët tona duke mos e humbur ndikimin e tij

është Al-muaxham fi maojer ashor al-axham (Fjalori i poezisë joarabe)

Autori i librit është Shams Keis Raziu që jetoi në periudhën me më

shumë ngjarje të historisë së Iranit. Bëhet fjalë për pushtimin Mongol ku

autori ishte i pranishëm në të gjitha ngjarjet dhe skenat. Ai në

dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të shtatë hixhri kamari (fillimi i

shekullit XIII) jetoi në Bahoro dhe në Movar Al Nahar dhe në vitin 614

po të këtij shekulli (1217) gjendet në qytetin Marv. Libri është i ndërtuar

në dy pjesë kryesore: pjesa e parë e librit është përqendruar dhe i

referohet teknikave të të shprehurit, ndërsa pjesa e dyte i drejtohet

ndërtimit të ritmit dhe strofës në poezi. Proza e librit dhe në veçanti hyrja

e tij është e mbushur me shembuj, shprehje dhe fjalë në gjuhën arabe.

5) Prozat me karakter historik

Prozat historike që kishin startuar qysh në periudhat e hershme me

Shahnamenë e Abu Mansurit arritën kulmin e tyre në shekullin e pestë

hixhri kamari (shekulli XI) me librin e historisë së Bejhakiut, që është

një libër i rëndësisë së veçantë, duke u zhvilluar me pas në shekullin e

gjashtë (shekulli XII) me libra historie botërore, qytetesh dhe periudhash

të ndryshme. Duhet theksuar së disa nga këta libra kanë vlera të larta

letrare dhe ngjyra të shumta artistike, krahas qëllimit të tyre kryesor,

historisë.

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse 77

Më poshtë do të prezantojmë shkurtimisht më kryesorët prej tyre.

a- Përmbledhje historike

Emri i këtij autori patriot dhe atdhetar që ka shkruar këtë

përmbledhje nuk njihet. Nga të dhënat e vetë librit kuptohet së autori

duhet të jetë nga Hamedani, ose Asadabadi dhe libri është shkruar në

vitin 520 hixhri kamari (1126) në kujdesin e Sanxharit, sulltanit të

Selxhukëve. Vlerat letrare të këtij libri nuk janë më të pakta së vlerat

historike të tij. Megjithëse libri është shkruar në shekullin e gjashtë

hixhri kamari teksti i tij është shkruar në mënyrë të tillë që fjalët e

përdorura janë aq të pastra dhe të papërziera me fjalë të huaja sa edhe

librat e shekullit të katërt hixhri kamari (shekulli X), po ashtu edhe teksti

si rezultat i fjalëve në përdorim është i thjeshtë dhe popullor. Duhet

theksuar së fjalët arabe të përdorura në tekst me përjashtim të hyrjes së

tij janë shumë të rralla dhe si duket autori ka imituar mënyrën dhe stilin e

shkrimit të shekullit të katërt hixhri kamari (shekulli X).

b- Historia e Bejhakut

Njëra nga pjesët e historisë, që pasqyron jetën e qyteteve,

krahinave gjeografike dhe njerëzve të shquar në fushat e shkencës,

letërsisë dhe politikes në rrjedhën e historisë dhe që quhet ndryshe me

emrin Gjeografia historike është libri me titull Historia e Bejhakut e

shkruar nga Abul Hasan Ali Ben Jazd Bejhakiu i njohur me pseudonimin

“Ibn Fanduk”.

Bejhakiu është një nga dijetarët e palodhur Khorasanas i cili lindi

nga vitet e fundit të shekullit të pestë hixhri kamari (fillimi i shekullit

XII) në një fshat të gjelbër të krahinës Bejhak.

Nga ky autor kanë mbetur vepra të shumta, të shkruara në gjuhën

arabe. Libri më i rëndësishëm i shkruar në gjuhën perse i këtij autori

është pa dyshim Historia e Bejhakut, i cili përshkruan qartë historinë dhe

gjeografinë e krahinës së Bejhakut si dhe jetën dhe veprat e

personaliteteve të shumta në fusha të ndryshme të jetës në atë periudhë.

Në këtë libër mund të gjenden informacione të rralla dhe me vlerë në

fushën e historisë dhe gjeografisë.

c- Qetësimi i zemrave

Naxham Aladin Ravandi është autori i librit Qetësimi i zemrave

që me sa duket është nga Ravandi i Kashanit. Ky autor është një nga

dijetarët më të shquar të fundit të shekullit të gjashtë dhe fillimit të

shekullit të shtatë hixhri kamari (fillimi i shekullit XIII), ku përveç

78 Jahaki

njohurive në fushën e letërsisë dhe historisë ai ishte një mjeshtër i vërtetë

edhe në bukurshkrim dhe ilustrim. Libri Qetësimi i zemrave duhet

konsideruar si një prozë perse që i përket fundit të shekullit të gjashtë

dhe fillimit të shekullit të shtatë hixhri kamari (fillimi i shekullit XIII).

Ky libër që është i mbushur plot me vlera historike dhe letrare, në

të vërtetë, përshkruan me imtësi dinastinë Selxhuke që nga fillimi i saj

dhe deri në kohën e vetë autorit. Në libër është kushtuar më tepër

vëmendje pjesës irakiane dhe azerbajxhanase të dinastisë në fjalë. Nga

fundi i librit janë vendosur disa kapituj ku bëhet fjalë për traditën e lojës

së shahut dhe kampionatet që zhvilloheshin në atë kohë, por në libër

trajtohen edhe sporti i gjuajtjes me hark, gjahu si dhe arti i

bukurshkrimit, gjë që ia shton edhe me tepër vlerat këtij libri të rrallë.

Nga pikëpamja letrare Qetësimi i zemrave është një nga prozat

perse më të bukura ku disa pjesë të librit janë shkruar me një prozë të

thjeshtë dhe të ngjeshur dhe në disa të tjera është përdorur proza artistike

e pajisur me teknika të shumta zbukurimi. Në pjesën artistike të librit

janë paraqitur edhe evidenca të dokumentuara me shembuj si dhe poezi

të shumta ku të bien më tepër në sy poezi nga Shahnameja. Gjithashtu

libri herë-herë përmban edhe kasidetë të plota të poetëve të ndryshëm,

bashkëkohës të autorit.

6) Prozat letrare

Në periudhën në fjalë ka raste që ndeshemi me libra të tillë ku

vlerat artistike dhe bukuria letrare me sa duket kanë qenë më me rëndësi

për autorin dhe për letrarët që kanë ardhur pas tij sesa kuptimi, tematika

dhe përmbajtja e librit. Në këtë kontekst kemi të bëjmë me fillimin e një

periudhe ku në përfundimin e saj forca e fjalës, oratoria dhe loja me fjalë

duke e anashkaluar kuptimin, përmbajtjen dhe tematikën u njohën si një

degë e veçantë e prozës teknike perse. Më poshtë do të trajtojmë

shkurtimisht librat më me rëndësi.

a- Kalile dhe Demne

Disa pjesë përbërëse dhe kapituj të librit Kalile dhe Demne me

urdhër të Anushirvanit indian u përkthyen në gjuhën pahlevi me

plotësime të pjesshme. Në shekullin e dytë hixhri kamari (shekulli VIII)

Ebn Mukafa këtë libër e përkthen në arabisht dhe më pas Rudakiu në

periudhën Samanide e rikthen librin në persisht në trajtën e poezive.

Mjerisht ky libër humbi dhe siç e kemi thënë edhe në kapitullin përkatës

në lidhje me jetën e Rudakiut nga ky libër kanë mbetur vetëm pak vargje

të shpërndara nga vëllimi i parë. Në vitin 536 hixhri kamari (1142) Abu

Almaoli Nasrullah Monshi, sekretari i Bahramshahut Gaznavi ia del

mbanë ta rikthejë edhe njëherë Kalile dhe Demne në persisht, por këtë

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse 79

herë në një prozë shumë të bukur dhe tërheqëse dhe me një stil të lirë

dhe të qëndrueshëm për lexuesin, duke e plotësuar me shtesa të

nevojshme dhe duke e titulluar Kalile dhe Demne-ja e Bahramshahut.

Abu Almaoli ishte me origjinë nga Gaznini dhe si i tillë e

shkruante me mjeshtri prozën perse. Shumë shpejt ai ra në sy të

Bahramshahut dhe u bë një nga pjesëtarët e divanit të tij. Në periudhën e

Khosroshahut që zëvendësoi Bahramshahun ai arriti deri në rangun e

ministrit (vezirit) mirëpo ra në sy për keq prej disa njerëzve xhelozë të

oborrit mbretëror të cilët ndikuan te mbreti dhe ndërruan opinionin e

mbretit për këtë shkrimtar. Si pasojë ai burgoset për një kohë të gjatë.

Nuk kaloi shumë kohë dhe me urdhër të Khosros, shahut ai vritet në vitin

555 hixhri kamari (1160). Me kaq mbaron edhe jeta e tij mirëpo libri

Kalile dhe Demne e bëri të pavdekshëm emrin e tij sepse që në atë kohë

ky libër arriti majat e suksesit dhe i la të habitur të gjithë persishtfolësit

dhe sidomos mësuesit dhe shkrimtarët që e vendosën këtë libër edhe në

qendrat dhe shkollat mësimore si një njësi mësimore unike dhe të

pazëvendësueshme.

Tematikat e këtij libri janë një serë proverbash dhe tregimesh me

nëntema të ndryshme shoqërore, të thëna nga goja e kafshëve dhe

sidomos nga dy çakej të quajtur njëri Kalile dhe tjetri Demne.

Proza e librit nga pikëpamja e hartimit të tekstit i përmbahet një

metode të menduar mirë. Në të janë përdorur elemente të thjeshta dhe të

pandërlikuar duke e bërë tekstin e këtij libri që të arrijë majat e letërsisë

perse. Autori në libër ka përdorur me vend rimën dhe ritmin për t’i dhënë

vende-vende muzikalitet, gjithashtu në libër janë vendosur mjeshtërisht

vjersha dhe pjesë të ndryshme nga persishtja dhe arabishtja si dhe ajete

Kur’anore dhe hadithe profetike. Shumë specialistë të gjuhës perse këtë

vepër të Abu Almaolit e cilësojnë si fillimin e prozës perse dhe një

shembull të përkryer të këtij lloji. Duhet theksuar se edhe Sheikh Axhal

Saadi Shirazi në krijimin e veprës së tij të njohur, Golestani ka përdorur

po këtë teknikë, që Nasrullah Monshiu e kishte shpikur një shekull më

përpara. Jo vetëm Saadiu, por edhe shumë shkrimtarë të më vonshëm u

munduan ta kopjonin teknikën e Abu Almaolit, por përveçse Sheikhut

nga Shirazi askush tjetër nuk shkëlqeu në këtë rrugë.

b- Katër artikujt

Pikërisht në mesin e shekullit të gjashtë hixhri kamari (mesi i

shekullit XII) domethënë në vitin 551 të këtij kalendari (1156) njëri nga

poetët dhe shkrimtarët e këtij shekulli, me emrin Nezami Aruzi

Samarkandi, nxjerr në dritë një libër me titull Maxhma al-navader

(Bashkësia e gjërave të rralla) ku krahason kushtet e katër shtresave

shoqërore që rrethonin mbretin. Duke qenë se në këtë libër përfshihen

80 Jahaki

katër pjesë, secila ka lidhje me mësuesit, poetët, astrologët dhe mjekët

libri u bë i njohur si Katër artikujt.

Nezami Aruziu shpesh thurte edhe vargje, por asnjëherë poezia e

tij nuk e arrinte nga pikëpamja e nivelit artistik prozën e tij. Ky autor

secilën nga katër pjesët e librit të tij e ka filluar me një kapitull ku bën

fjalë për rëndësinë e secilit profesion dhe në kapituj pasardhës vijon me

veprat dhe historikun e secilit profesion.

Libri Katër artikujt megjithëse përmban pasaktësi të shumta nga

pikëpamja historike sepse me sa duket edhe vetë autori nuk kishte

ndonjë qëllim në hulumtimin e historisë, përmban vlera të mëdha letrare

dhe ka një rëndësi të madhe në historinë e letërsisë perse.

c- Marzbon name

Në vitet e fundit të shekullit të katërt hixhri kamari (fillimi i

shekullit XI) njeri nga udhëheqësit ushtarak të Mazanderanit me emrin

Marzbon Ben Rustami botoi një libër të ngjashëm për sa i përket formës

me Kalile dhe Demne në të cilin trajtonte tregime, proverba dhe alegori

mësimdhënëse me gjuhën e kafshëve, por dhe të njerëzve duke e titulluar

Marzbon name. Libri origjinal është shkruar në dialektin Tabari (një

dialekt i vjetër i Mazanderanit) ku më pas një dijetar nga Iraku joarab me

emrin Sadaladin Varavini (nga Varavini në afërsi të Ahr-it) e përktheu

dhe e ripërpunoi në persisht. Marzbon name përmban nëntë kapituj si

dhe një hyrje dhe një shtojcë në fund. Sadaladini në ripërpunimin që i

bëri një pjese të tregimeve dhe të anekdotave nuk i përcjell lexuesit asgjë

nga vetja pra me një fjalë libri i tij në persisht është vetëm një

përmbledhje e origjinalit. Ky libër mund të konsiderohet si një proze

tipike perse.

d- Golestani

Krijimtaria dhe imagjinata e shkëlqyer e Masole Aladin Saadi,

sheikhu dijetar nga Shirazi, në fushën e poezisë perse nuk është e

pashoqe në zhanrin e vet, por duke qenë se ai ka shkruar për realitetin

dhe për të vërtetën në mënyrë të përsosur e bën atë dominuesin kryesor

të letrave perse si për sa i përket poezi ashtu edhe prozës. Krijimtaria e

tij e përkryer, mënyra e pakrahasueshme dhe stili i lehtë që janë

kombinuar në ndërtimin e Golestanit nuk janë aspak më poshtë se te

Bostani dhe gazalet e tij.

Në qoftë se do të kujtojmë novacionin në poezi, pas Ferdusit,

Nezamiut dhe Atarit dhe në prozë pas Bejhakiut dhe Abu Almaolit se sa

i vështire dhe afër të pamundurës ishte atëherë do ta kuptojmë më mirë

rëndësinë e revolucionit që solli Saadiu në poezinë dhe prozën perse. Ai

ia doli mbanë duke përdorur të gjitha mënyrat dhe stilet e shkrimit pers,

Periudha e përkryerjes teknike të prozës perse 81

domethënë përdorimin e së bukurës, shkrimin e ngjeshur, përfitimin nga

poezia dhe nga operatori poetik, pikat kyçe, proverbat dhe alegorinë,

shumëllojshmërinë e kuptimeve shumëngjyrëshe, thithjen dhe

perceptimin me symprehtësi të problemeve me të rëndësishme shoqërore

dhe edukative si dhe më së fundi përzierja e të gjitha këtyre së bashku në

një enë të përbashkët dhe nxjerrja e një përbërje prej saj krejt të re për

letërsinë perse. Së pari kjo rrymë e re e kënaq dhe e mbush natyrën e

popullatës në të gjitha periudhat dhe së dyti muzikaliteti dhe ritmi i saj

tingëllon në mënyrë të veçantë dhe të dashur në veshin dhe shpirtin e

lexuesit duke e bërë atë që të dorëzohet përpara madhështisë dhe

mjeshtërisë pa ditur pse-në dhe sepse-në duke kuptuar kështu

thjeshtësinë dhe modestinë në vetveten e tij. Nga Golestani mund të

shijohet edhe aroma e prozës së rimëzuar të Hoxhë Abdullahut si dhe

gjithashtu mund të dallohet fare qartë edhe proza dekorative dhe e

qëndrueshme e Abu Almaolit. Sidoqoftë kozmosi i Golestanit është krejt

i pavarur ku vetëm Saadi Shirazi ka mundur t’i masë dhe t’i pushtojë të

gjitha këndet e kësaj hapësire me penën e tij dijeshkruese.

Golestani është i përberë nga një hyrje dhe tetë kapituj. Renditja

është si më poshtë: karakteri i mbretërve, edukata e dervishëve,

superioriteti i përputhjes, avantazhet e rënies, dashuria e rinisë dhe

dobësia e pleqërisë, influenca e edukatës dhe tradita e të folurit. Teksti i

parathënies është me tepër teknik dhe i ngjeshur me figura letrare duke e

bërë të qëndrueshëm dhe tërheqës për lexuesin, ndërsa disa kapituj

relativisht janë me një tekst me të thjeshtë dhe natyral. Shtatë kapitujt e

parë të librit janë të mbushur me proverba dhe udhëzime të shkurtra dhe

mësimdhënëse të cilat autori i ka grumbulluar nga përvoja e tij personale

gjatë udhëtimit 35-vjeçar. Pra ashtu siç e dimë Golestani është shkruar

në vitin 656 hixhri kamari (1258) pra pikërisht një vit pas përfundimit të

udhëtimit të gjatë që autori kishte ndërmarrë. Kapitulli i tetë i librit

përmban më tepër fjalë dhe fjali të shkurtra dhe të ngjeshura ku shumica

e tyre karakterizohen nga ekstremi i bukurisë dhe i qëndrueshmërisë. Në

ditët tona ato janë kthyer tashmë në fjalë të urta për popullin. Duke u

transformuar kështu vetvetiu në fjalorin e përditshëm të popullit dhe

sidomos te letrarët persë kudo qofshin. Në këtë kontekst Saadiu duhet

konsideruar si shkrimtari më i talentuar dhe më i shquar në raport me të

gjithë letrarët persë.

Ndërsa nga pikëpamja cilësore Golestani duhet konsideruar si një

vepër e ngjeshur dhe e bazuar mbi përvojën e larmishme dhe frytdhënëse

të Saadiut. Këto përvoja i janë lënë në dorë lexuesit pa opsione dhe

pazgjidhje në asnjë lloj drejtimi nga ana e autorit në mënyrë që vetë

lexuesi në kthjelltësi të plotë të kuptojë qëllimin dhe bukurinë

mjeshtërore të tyre. Golestani në kundërshtim me Bostanin, i cili nga ana

e vet është një botë e tërë më vete për të eksploruar, na jep të paktën një

82 Jahaki

pamje të drejtë dhe të gjallë nga jeta reale në periudhën e Saadiut ku

natyrisht të gjitha figurat dhe drejtimet nuk janë ashtu siç dëshirojmë ne.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Suela Xhyheri, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Suela XHYHERI

MONUMENTI I PAIKULIT DHE RËNDËSIA E TIJ NË NJOHJEN E ZHVILLIMIN E GJUHËS PERSE

Pas botimit, në numrin e kaluar të kësaj reviste, të studimit të V.

G. Lukonin për Monedhat e dinastisë sasanide: Bahrami dhe Narsehu, u

mendua që historia dhe ngjarjet të cilat lidhen me mbretin Narseh, të

bëhen të njohura për lexuesin edhe nëpërmes një artikulli të veçantë

kushtuar njërit nga monumentet që e ndërtoi ai vetë. Dhe ky monument,

që sot mban emrin “Kulla e Paikulit”, nëpërmjet mbishkrimeve dhe

portreteve të gdhendura në gurë dhe të vendosura në faqet e kullës, është

një burim i dorës së parë jo vetëm për të njohur historinë e mbretit, por

dhe të gjuhës perse.

Figura nr. 1. Rrënojat e kullës të fotografuara nga muri perëndimor, faqe

në të cilën ndodhej dhe varianti i mbishkrimit në gjuhën persiane të mesme

(foto nga O. S. M. AMIN 2015).

84 Xhyheri

“Kulla e Paikulit”, një monument i rëndësishëm i periudhës së

sasanidëve, tani veçse rrënojë, gjendet në Qafën e Paikulit. Vetë forma e

monumentit dhe emri i vendit ku gjenden rrënojat i kanë dhenë emrin që

ai sot mban në literaturën arkeologjike, kurse nga banorët e zonës njihet

si bot-ḵāna “shtëpia e idhullit” 1. Monumenti në Paikuli (Pāikūlī) është

ndërtuar nga mbreti sasanid, Narseh (293-302 pas Krishtit). Kulla e

Paikulit, me mbishkrimet e saj. është një dokument historik, i cila ka

bërë të mundur përparimin e studimit të zhvillimit të gjuhës iraniane.

Monumenti gjendet në një vendndodhje të vështirë së pari, për

shkak të izolimit gjeografik dhe së dyti, për shkak të ngjarjeve tragjike

që kanë përfshirë rajonin e Kurdistanit të Irakut në fund të shekullit të

kaluar.

Në vendin ku ndodhet kjo kullë fisnikët sasanidë kanë pritur

ardhjen e mbretit, Narseh, pas fitores së tij mbi Wahrām-in III, për t’u

betuar për besnikërinë e tyre. Në kujtim të kësaj ngjarje dhe për të

përkujtuar historinë e ngjarjeve tragjike të familjes mbretërore, në muret

e saj u gdhend një mbishkrim i gjatë në të dyja gjuhët kryesore të

mbretërisë, parthe dhe në atë persiane të mesme. Për këtë arsye,

monumenti sasanid i Paikulit është shumë i rëndësishëm për këtë fushë

të kërkimit në historinë e Iranit në vitet 240-302 si dhe për marrëdhëniet

e tij edhe me Perandorinë Romake.

Studimet e bëra në rrënojat e këtij monumenti deri tani kanë qenë

të kufizuara dhe lidhen pazgjidhshmërisht pothuajse vetëm me ekspeditat

e kryera nga arkeologu gjerman, E. Herzfeld, 2 në dekadat e para të

shekullit të njëzet. Me kalimin e kohës monumenti ka pësuar shumë

dëme për shkak të motit dhe të aktiviteteve të njeriut dhe në ditët tona

nga ky monument kanë mbetur vetëm pak rrënoja.

1 THOMAS 1868, f. 241-358.

2 HERZFELD 1914; HERZFELD 1924; HERZFELD 1934, HERZFELD 1938.

Monumenti i Paikulit dhe rëndësia e tij në njohjen e zhvillimin e gjuhës perse 85

Figura nr. 2. Në faqen lindore. Versioni në gjuhën parthe ndodhej në

faqen lindore (foto nga O. S. M. AMIN 2015).

Pozita gjeografike dhe vendndodhja e Kullës së Paikulit

Për të vizituar Kullën e Paikulit (arabisht: بيكولي; në gjuhën kurde:

:ndiqet rruga automobilistike përmes Beni Khellan-it (arabisht (يكولي په

pas së cilës kthehesh në perëndim ,(خي�ن باني :në gjuhën kurde ;خي�ن باني

për në Qafën e Paikulit, derisa arrihet për në fshatin Barkal (gjerësi 35°

5'53.91"V; gjatësi 45° 35'25.95" L). Ky i fundit ndodhet shumë pranë

rrënojave të kullës, të cilat mund të shihen mbi një kodër në anën e

djathtë të rrugës, ku ngjitesh përmes një shtegu të ngushtë.

Figura nr. 3. Fshati Barkal. Rrënojat e kullës së Paikulit në majën e

kodrës sipër fshatit (foto nga O. S. M. AMIN 2015).

86 Xhyheri

Sot, monumenti i Paikulit, ndodhet në territorin e Irakut, në një

pozitë të izoluar, në mesin e rrugës midis kryeqytetit të provincës të

Sulejmanies dhe qendrave të rëndësishme arkeologjike të Qasr-Shirin, të

cilat ndodhen në territorin e Iranit. Ajo qëndron në faqen jugore të malit

Zarda Kiaw, në fillim të shtegut që të çon në vargmalet e Khoratan-it.

Figura nr. 4. Vendndodhja e përafërt e Kullës së

Paikulit (sipas Google maps).

Në antikitet vendi ku është ndërtuar ky monument, ishte pjesë e një

rrugë shumë të rëndësishme, e cila lidhte fushën e Mesopotamisë, ku

ndodhej qendra e madhe tregtare dhe kryeqyteti Ctesifonte, me rajonet e

rrafshnaltës iraniane dhe në veçanti me Atropatene antike (ose

Azerbajxhanin e sotëm). Në periudhat moderne, Qafa e Paikulit ishte

rruga më e shkurtër, e cila lidhte rajonin e Sulejmanies me Bagdadin,

kurse sot, kjo rrugë e shkurtër, për shkak të luftërave, është ndërprerë

prej disa dekadash.

Figura nr. 5. Në sfond duket Qafa e Paikulit, e cila shihet qartë nga maja e

rrënojave të kullës. Blloqet që janë në vend, të shpërndara përreth rrënojave janë

lënë në vend pasi nuk kanë mbishkrim (foto nga O. S. M. AMIN 2015).

Monumenti i Paikulit dhe rëndësia e tij në njohjen e zhvillimin e gjuhës perse 87

Historiku i zbulimit dhe i studimit epigrafik të sitit të Paikulit

Historia e zbulimit dhe e studimit të blloqeve të ndryshme me

mbishkrim është shumë komplekse. I pari që ka vizituar monumentin në

vitin 1844 ishte Henry Rawlinson, konsulli britanik i asaj kohe në

Bagdad. Gjatë kësaj ekspedite, ai kishte bërë vizatimet e 32 blloqeve me

mbishkrime3 (22 në gjuhën parthe dhe 10 në gjuhën perse të mesme), të

cilat ai ia kishte dhënë studiuesit E. Thomas4, i cili i botoi ato me një

përshkrim të gjerë. Në përfundim të studimit ai thekson se mbishkrimi në

gjuhën persiane të mesme (të cilën ai e quajti “Pehlvi”) ishte i shkruar

me karaktere persiane të periudhës së mesme, kurse pjesa tjetër në

gjuhën parthe (të cilën ai e quajti “Chaldæo-Pehlvi”) ishte shkruar në

stilin hebraik. Më pas me studimin e tyre u morën dhe studiues të tjerë,

por vetëm me arkeologun gjerman, Ernst Herzfeld, i cili ndërmori

fushata të vërteta arkeologjike filloi studimi i plotë i sitit të Paikulit.

Figura nr. 6. Ernst Herzfeld (1879–1948),

arkeolog gjerman dhe iranolog. (Freer Gallery

of Art dhe Arthur M. Sackler Gallery

Archives).

3 Tani këto vizatime ndodhen në Shoqërinë Gjeografike Mbretërore të Londrës (Royal

Geographical Society, London). 4 THOMAS 1868, f. 241-358.

88 Xhyheri

Gjatë dy ekspeditave të para, të zhvilluara në vitin 1911 dhe 1913,

Herzfeld zbuloi 97 blloqe me mbishkrime (55 në gjuhën parthe dhe 45

në gjuhën perse të mesme). Me këtë koleksion prej 100 blloqesh,

Herzfeld botoi në vitin 1924 pjesën e parë të studimit filologjik, në të

cilin përfshihej dhe mbishkrimi i mbretit Narseh, në dy vëllime me titull:

Paikuli Monument and Inscription of the Early History of the Sasanian

Empire, (Monumenti i Paikulit dhe një mbishkrim i periudhës së

hershme historike të Perandorisë Sasanide).

Me studimin e tyre më pas janë marrë dhe Humbach e Skjaervø

dhe sipas tyre numri i përgjithshëm i blloqeve është rreth 230-240 dhe

gjatësia e përgjithshme e tekstit është 940 cm. Këto përmasa e bëjnë atë

mbishkrimin më të gjatë të periudhës sasanide, i cili ka mbijetuar deri në

ditët tona.

Figura nr. 7. Muri jugor është rrëzuar tërësisht dhe gurët dhe themelet e tij

janë shpërndarë në sipërfaqen e kodrës.

Të dhënat e dala nga monumenti i Paikulit i ka marrë në shqyrtim

edhe studiuesi rus Vladimir G. Lukonin5, i cili në vitin 1973 botoi një

vëllim me titull: Drevne kulture, Iran II, (Otokar Keršovani). Në këtë

vepër ai i kushton një vëmendje të veçantë, monedhave të gjetura dhe

identifikimit të atyre, të cilat i përkisnin mbretit Narseh.

Që prej vitit 2006 mbi këto rrënoja ka punuar një ekip arkeologësh

italianë në bashkëpunim me Muzeun e Sulejmanies dhe Drejtorinë e

Antikave të Sulejmanies si pjesë e projektit “Projekti i Paikulit në

5 Një përkthim i punës së tij është bërë edhe në gjuhën persiane nga E. Reza: V. G.

LUKONIN, Persian civilisation under the sasanian, Elmi va Fahrangi publication,

Teheran 1992.

Monumenti i Paikulit dhe rëndësia e tij në njohjen e zhvillimin e gjuhës perse 89

rajonin kurd të Irakut”, që është financuar nga “Task Forca e Irakut” në

varësi të Ministrisë Italiane të Punëve të Jashtme.

Çuditërisht, këto rrënoja gjatë shekujve të fundit nuk kanë pësuar

ndonjë grabitje të organizuar. Gjatë kohës së luftës midis Irakut dhe

Iranit (1980-1988), me gjithë operacionet e gjera ushtarake të kryera aty,

rrënojat ishin ende relativisht të paprekura. Në fund të viteve 1990,

Muzeu i Sulejmanies, për t’i mbrojtur, i transferoi të gjitha blloqet e

gdhendura, përfshirë këtu edhe katër bustet e mbretit Narseh, nga vendi i

tyre në sit për në muze.

Figura nr. 8. Dy blloqet me mbishkrim të ekspozuara në hollin kryesor të

Muzeut të Sulejmanies (foto nga O. S. M. AMIN 2015).

Disa nga blloqet e gdhendura ende nuk janë gjendur dhe sot i

gjithë teksti është ende i paplotë. Disa nga blloqet mund të jenë përdorur

nga fshatarët vendas për përdorim personal në fermat e tyre, ndërsa

bloqet e tjera mund të jenë dëmtuar plotësisht ose mund të jenë gërryer.

Kohët e fundit, në vitin 2014, Carlo Cereti dhe Gianfilippo

Terribili të Universitetit Sapienza në Romë6 botuan një artikull në lidhje

me zbulimin e një blloku të ri të gdhendur. Përveç blloku të gjetur në

rrënoja, ata kanë identifikuar në fondet e grumbulluara nga Muzeu i

Sulejmanies edhe 19 blloqe të reja të pabotuara (njëmbëdhjetë në gjuhën

perse të mesme dhe tetë në atë parthe).

6 CERETI, COLLIVA, FONTANA, TERRIBILI, BOGDANI, BIZZARRO, TILIA, TILIA 2012, f.

181-200; CERETI, TERRIBILI, TILIA 2011; COLLIVA, BOGDANI, TILIA 2011; CERETI,

TERRIBILI 2014, f. 347 – 412.

90 Xhyheri

Figura nr. 9. Baza e kullës është e rrethuar nga blloqe guri, kulla nuk kishte

themele – këto janë përfundimet e arritura nga ekipi italian.

Figura nr. 10. Skica rikonstruksionesh të bëra nga E. Herzfeld. Djathtas, duket qartë

forma e kullës dhe vendi ku ishte vendosur mbishkrimi dhe busti i mbretit Nasreh:

FSA A.6 05.0780; majtas njëra nga fasadat e kullës me vendndodhjen e bustit dhe

me blloqet e gjetura nga Herzfeld për këtë faqe: FSA A.6 05.0747.

Monumenti i Paikulit dhe rëndësia e tij në njohjen e zhvillimin e gjuhës perse 91

Figura nr. 11. Një nga blloqet e gurit që zbukuronte pjesën e sipërme të

sipërfaqes së kullës. Muzeu Sulejmania (foto nga O. S. M. AMIN 2015).

Figura nr. 12. Figura në të majtë paraqet dy nga pesë bustet e mbretit Nasreh, të

cilat zbukuronin Kullën e Paikulit. Sot gjenden në oborrin e Muzeut Sulejmanie

(foto nga O. S. M. AMIN 2015). Figura në të djathtë është marrë nga relievi në

Naqsh-i Rustam, në të cilin paraqitet mbreti Narseh duke u kurorëzuar nga

perëndesha e ujit Anahita (sipas HAJI, MEHAFARIN 2009, f. 77, fig. 1).

92 Xhyheri

Kulla dhe mbishkrimi i saj

Në fillim të shek. XIX, kur është vizituar nga disa udhëtarë,

monumenti përbëhej nga rrënojat e një kulle të madhe me bazë katrore, e

ndërtuar me tulla dhe e veshur me gurë të gdhendur, disa prej të cilave

përmbanin mbishkrime, por, që në atë kohë ndodheshin të gjitha të

shpërndara përreth monumentit.

Kulla, në formën e një kubi, ishte nëntë metra e lartë dhe struktura

ndërtimore ishte tërësisht e bërë me tulla. Në faqet e jashtme muri prej

tulle ishte i veshur me pllaka të mëdha guri me formë katrore, të

gdhendura me kujdes. Në të katër qoshet, ishin gdhendur gjysmë-kolona

me bazë me prejardhje helenistike dhe me kapitele në formë kambane. E

gjithë ndërtesa kurorëzohej nga një seri bedenash dhe shkallësh, të prerë

me kënde të drejtë, të ngjashëm me ato të zbuluara në pallatet e

sasanidëve në Firūzābād dhe Sarvistan.

Nuk dihet ende nëse kulla ishte e mbushur apo nëse brenda saj

zhvillohej një shkallë, e cila shërbente për të arritur në tarracën e

sipërme, siç ndodhte në monumentet e njëkohshme funerale të Palmirës.

Por është e sigurt, se ky monument nuk ka shërbyer as si një tempull

zjarri dhe as si një monument varrimi. Kulla duket se përfaqësonte një

monument përkujtimor, shumë të zakonshëm në historinë e qytetërimit

iranian. Përkatësia e tij si një monument përkujtimor është vërtetuar në

mënyrë të qartë nga katër bustet me reliev të lartë, të cilat paraqesin

mbretin Narseh dhe që fillimisht ishin të vendosura në çdo anë të

ndërtesës.

Të dyja versionet e mbishkrimit ishin pothuajse identikë.

Mbishkrimi, i ndarë në dy pjesë, rrëfen në përgjithësi se çfarë kishte

ndodhur. Në pjesën e parë ishin përshkruar rrethanat e luftës dhe hipja në

pushtet e mbretit Narseh, ndërsa në të dytën përmenden emrat e

fisnikëve dhe të nëpunësve që e mbështetën atë.

Mbishkrimi në murin perëndimor është shkruar në gjuhën perse të

mesme dhe përbëhej nga 46 rreshta të vendosur në tetë blloqe guri

horizontalë. Mbishkrimi në anën lindore ishte shkruar në gjuhën parthe

dhe përbëhet nga shtatë blloqe guri horizontale, të cilat formojnë 42

rreshtat e mbishkrimit. Këto blloqe guri të gdhendura ndodhen tani në

Muzeun e Sulejmanies (ang. Sulaymaniyah Museum); në vend ndodhen

vetëm gurët, të cilët janë përdorur për ndërtimin e kullës.

Monumenti i Paikulit dhe rëndësia e tij në njohjen e zhvillimin e gjuhës perse 93

Figura nr. 13. Të gjitha blloqet e kullës, që ishin me mbishkrim, u morën

nga monumenti dhe u vendosën në mjedis të hapur në oborrin e Muzeut të

Sulejmanies (foto nga O. S. M. AMIN 2015).

Bustet e zbuluara në rrënoja u gjetën paksa të fragmentuara, por

kjo nuk ka penguar për të parë veçoritë e tyre të veçanta stilistike. Bustet

janë paraqitur në pamje ballore, me një pamje të ngurtë e të ashpër dhe

larg gdhendjes së detajeve. Artisti, i cili i ka ekzekutuar këto vepra i ka

mbetur besnik traditës së vjetër lindore dhe nuk i ka interesuar të bëjë një

riprodhim realist të tipareve të sovranit, siç ngjet në artin romak të kohës.

Ai e ka kufizuar punën vetëm duke shtuar në mënyrë konvencionale një

numër simbolesh të jashtme, me anë të të cilave shikuesi lehtësisht

mund të “lexonte” identitetin e personazhit të përfaqësuar në të7.

Zakoni i aplikimit të fytyrave ose busteve ballore, drejtpërdrejt mbi

sipërfaqen e lëmuar të një fasade, vjen nga një stil zbukurimi, i cili shkon

në periudhën kur parthët ishin ende gjysmë nomadë. Të ngjashme me to

janë maska e iwān në jug të Hatra, maskat në sarkofagët parthe të

Babilonide, kokat në Quman dhe të një periudhe më të vonë sarkofagët

transoxianë.

7 HARPER 1966, f. 142; HAJI, MEHAFARIN 2009, f. 76. Ky model paraqitjeje ka bërë që

studiues të ndryshëm të kenë mendime të ndryshme për mbretërit e paraqitur në relievet

në gur. Në rastin e monumentit të sipërpërmendur kjo përjashtohet sepse ai shoqërohet

edhe me mbishkrim.

94 Xhyheri

Figura nr. 14. Djathtas një nga dy bustet e mbretit sasanid Narseh. Busti nuk është

i ekspozuar (foto nga O. S. M. AMIN 2015); majtas skicë e bërë nga E. Herzfeld,

Freer Gallery of Art dhe Arthur M. Sackler Gallery Archives (FSA A.6 05.0987).

Zgjedhja e formës së kullës për të ndërtuar këtë tip memoriali

është ndikuar nga monumentet e varrimit, të përmendura më sipër.

Prototipa të veçantë dhe për detaje helenistike, ishin monumentet e

varrimit parthe të Hātra-s, në formë pak a shumë kubike, me

gjysmëkolona në kënde.

Vijon në numrin tjetër

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Nima Jushixh, (1897-1959), poet bashkëkohor.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Nîma JUSHIXH

AFSÂNÈH / AFSANEJA

Nîma Yushidj (Nima Jushixhi, 1897-1959) vështrohet në Iran

si “babai” i poezisë bashkëkohore (she'r è-now). Duke thyer imazhet

e metrikës tradicionale, ai i hapi udhën shprehjes së një lirizmi të

pastër vetjak, i frymëzuar nga romantikët europianë.

Vëllimet e tij kryesore (shumë prej tyre të botuara pas vdekjes)

janë :

Afsane (1921)

Maneli (1958)

Makhula (1966)

Poezia ime (1967)

Kambana (1968)

Qyteti i natës, qyteti i mëngjesit (1968)

Lapsus calami (1971)

Britma të tjera (1972)

Ngjyra e merimangës (1972)

Uji në folenë e milingonave (1973)

***

Shënim hyrës:

“Afsanè” do të thotë “legjendë”. Rrënja e kësaj fjale është

“afsoun” dhe do të thotë “magji”. Edhe sot e kësaj dite, në Iran,

emri “Afsane” përdoret dendur si emër femre.

Kjo poemë, e cila është një dialog i gjatë midis “Të

Përgjëruarit” dhe “Afsanesë”, pati në letërsinë bashkëkohore të

96 Jushixh

Iranit një rol të ngjashëm me “Anijen e dehur” të frëngut Artur

Rëmbo (Arthour Rimbaud).

Nisur nga këndvështrimi i poezisë perse klasike, njëra nga

risitë më befasuese dhe të çuditshme të saj është përdorimi i

ritmit të kalkuar të Avestës.

Poema është përkthyer nga origjinali persisht në gjuhën

frënge nga zotërinjtë Mohammad Torabi dhe Yves Ros. Kjo

poemë, në origjinal, ka mbi 127 strofa. Pjesën e mëposhtme, ne e

kemi shqipëruar nga frëngjishtja. Megjithëse jemi përpjekur për

të kryer një punë serioze, jemi të bindur se në tekst ka bjerrje për

nga bukuria e origjinalit, aq më tepër që edhe përkthyesit e

mësipërm të gjuhës frënge pohojnë diku se, fatkeqësisht, nuk

kanë arritur dot që të përcjellin gjithë bukurinë dhe hijeshinë e

origjinalit te publiku i tyre sqimatar e shijehollë frëng.

AFSÂNÈH / AFSANE

“Ia kushtoj këtë poemë

Mjeshtrit Nezam Vafa,

megjithëse e di

që kjo është një dhuratë e vogël,

por ai do t’i falë malësorët

sepse ata janë të thjeshtë e të sinqertë.”

Nima Yushixhi (Janar - Shkurt 1921)

***

Një natë pus, një i marrë,

Që ia kishte besuar zemrën një ngjyre të shpëlarë,

Në lëndinën e ftohtë, të veçuar, ishte ulur

E rrinte si kërcelli i një bime të shkulur,

Tregoi një histori të trishtuar.

Në atë mjedis, qëndroi krejt i hutuar,

Nga ai tregim i rrallë që e pati kapluar,

Nga gjithë ç’pati për të treguar, gojëkyçur qëndroi

Afsânèh / Afsaneja 97

E, me zemrën që sa s’i fluturonte, mesazhin

E një imagjinate shqetësuese, tregoi:

Ah, zemër, moj zemër!

Zemër e bërë copë e çikë!

Me gjithë atë mirësi, trimëri dhe luftë,

A s’më thua vallë: në fund, ç’fitova unë,

Përveç lotëve në fytyrën time të përvujtë?

Tek e fundit – moj zemra ime! – më thuaj, çfarë pe?

Lirisë sate ia zure, përse ia preve udhën në mes, përse?

Ti, zog endacak, që degë

Mbi degë, hidhesh e kërcen,

A s’t’u shteruan fuqitë, ty, mor i mjerë?

Ti mund të ishe çliruar, moj zemër,

Nëse nuk do të ishe viktimë e kohës,

Atë që ke parë, vetes ia ke bërë, ja kështu,

Në çdo çast një udhë dhe një vjegë,

Deri sa edhe me mua – o e dehur – ti zihesh, turfullon e zien.

Deri sa në dehje dhe në dhembshuri

Me Afsanenë ti lidh miqësi.

Bota prej saj largohet pa pushim

Dhe me të ti merresh vesh bukur e mirë,

Aq të prekur sa ti, ajo nuk gjen më njeri.

AFSANEJA:

Ndonjë të prekur si unë

Asnjë në udhën rrëshqitëse s’ka parë.

Ah! S’mbahet mend se që kur tregohet kjo përrallë:

Nga dega një zog fluturoi,

Dhe në vend të tij një çerdhe bosh qëndroi.

Por këto çerdhe kudo që janë

Shpulla e erës i godet me rropamë.

98 Jushixh

Njerëz të ndryshëm në këtë rrugë udhëtojnë

Të mbytur në trishtim dhe me trishtim, këndojnë...

Edhe ai qe gjithashtu një udhëtar.

Pranë kësaj foleje të rrënuar,

Të këtij qielli të lartë dhe këtij yll zjarr.

Për vite e vite, bashkë ju kishit vuajtur shumë

Nga ngjarje të pakëndshme, me zemra dërrmuar,

Ai të jepte puthje dhe, ti po ashtu atij pa pushuar...”

I PËRGJËRUARI:

“Për vite e vite, ju vuajtët shumë bashkë,

Për vite e vite, u sfilitët, u dërrmuat,

Por një dallgë e turbullt që u ngrit përpjetë,

Mbante në buzët e saj një histori të fshehtë.

Dhe këto buzë lëshuan për ty në këtë dallgë një buzëqeshje të lehtë.”

AFSANEJA:

“Pashë në këtë dallgë të turbulluar

Një kampion që vraponte si i harbuar.”

I PËRGJËRUARI:

“Por,

Unë vrapoja drejt një të bukure perri

Si një enigmë, me leshra ngatërruar,

Si vorbull e turbulluar.”

AFSANEJA:

“Në një cep të udhës fshehur unë,

Përvijoja për të një vizatim mbi ujë.”

I PËRGJËRUARI:

Ah! Unë i dërgoja puthje nga larg

Fytyrës së saj, në ëndërr – oh, ç’ëndërr e paparë –

Afsânèh / Afsaneja 99

Dhe çfarë imazhesh të magjishme, zjarr.

O Afsane, Afsane, moj!

O, shigjeta jote, tejpërtej më shpoftë!

O bar zemre, o balsam kundër dhimbjes së thellë!

Kundër të qarave me ngashëri gjatë natës së zezë sterrë!

Me mua, të drobiturin, ç’të ka gjetur, vallë?

Ç’je, moj, kështu? Moj, që u fshihesh syve zjarr!

O ti, e ulur ndanë udhës,

Ku kalojnë djem, të gjithë me nga një rënkim të thellë!

Rënkimi yt, për shkak të baballarëve!

Cila je ti? Cila është jot’ëmë? Cili është yt’atë?

Kur nëna nga djepi më nxori,

Këtë rrëfim për ty më tregoi,

Tek unë ngjyrën dhe tiparet e tua nguliste,

Syrin, nuri yt krejt e fashiste,

Unë magjepsesha, zverdhesha e të fikët më binte.

E dalëngadalë teksa hidhja hapat e parë

E pas lojërave të fëmijërisë humbisja krejt

Sa herë që binte mbrëmja e qetë

Buzë kroit dhe lumit,

Së përbrendshmi dëgjoja zëthin tënd si qengj...

O Afsane! A nuk ishe ti,

Kur unë në të shkretën shkretëtirë

Vrapoja vetëm si i marrë,

Duke derdhur lot, me ngashërim duke qarë,

Ajo që m’i fshihje çurgjet e lotëve zjarr?

Kur i dehur isha,

Balluket në ajër shpupurisja,

A nuk ishe ti që, me mua, bashkë

Qaje me ngashërim, mërziteshe pa masë,

100 Jushixh

Dhe qiellin e rrëzoje përdhe si të ishte pjatë?

Pranë kopesë, një natë të zezë sterrë

U gjenda sëmurë me çehre dyllë të verdhë;

A nuk ishe ti, ajo fantazmë,

Ajo hije e zezë e llahtarshme me ato xixa në sy –

Që më bënte të bërtisja, nga frika për ty?

Kur erdhën buzëqeshjet pranverore

Me gjelbërimin përreth rrëkeve, krojeve

Rreze hëne vezulluese kudo

Në rrëzë të shkëmbinjve të malit aty,

Kudo festë dhe luftë për ty.

Bilbili i shkretë qahej e ankohej.

Në fytyrën e gjelbërimit, nata hidhte vesën,

Në faqen e asaj hëne, afshi i dashurisë

Ashtu si lulezjarri, çelte burbuqe etheje përditë,

Ti shkruaje gjithashtu një tregim...

Për mua, një tregim, o Afsane!

Të jesh vallë shqetësimi im e dhembshuri?

O zemra ime me ankth e lidhur pisk!

Apo sytë e mi derdhin lot pambarim?

Apo Djalli më shtyn gjithandej me tërbim?

Mos vallë, moj zemër, je në kulm të betejës

E panjohur, e paemër, që s’ta dinë vlerën?

Apo je loçka ime e zemrës që nuk kërkon

As famë, as emër as begati?

Apo je fati që më largohesh me furi?

Secili nga këta të shtyn,

Pa ditur që ti je e përjetshme.

Kush je ti, moj, ti e shtyrë nga çdo anë?

Mos vallë me mua udha s’qe e mbarë?

Mos vallë je pikë loti a trishtimi?

Afsânèh / Afsaneja 101

AFSANEJA:

Më kujtohet që një natë me hënë,

Rrëzë malit të Novbonit kisha zënë vend,

Nga shtrëngimi i zemrës syri ra në gjumë

Dhe zemra nga zhurma e syve kish shpëtuar.

Një erë e ftohtë fryu në mal me zhurmë.

Dhe më tha: “O fëmijë i trishtuar!

Përse nga shtëpia je larguar?

Ç’të ka humbur këtu?

Ti ke çelur si burbuqe dhe je i gëzuar,

Ti je Korgevixhi në këtë luginë të ngushtë.”

Dorën në balluket e mia kaloi si krehër,

Butë-butë, ëmbëlsisht e miqësisht.

Me mua të lodhurin e të mjerin, ajo

Luante dhe bënte shaka si fëmijë.

I PËRGJËRUARI:

O Afsane! Mos vallë je ti kjo erë e ftohtë?

Sa e sa herë ti qesh me lot,

Me gëzimin dhe trishtimin e lules sime të rrallë?

Sa e sa herë vjen duke qarë

Pranë meje, pranë zemrës dhe pranë frytit tim të larë?!

Të jesh kafshë e egër me fytyrë si zanë?

O ti, që vlerën s’ta dinë! Cila je ti, moj xhan,

Që kudo me mua, të varfrin, s’ke lënë vend pa shkuar?

Që në çdo çast më ke tërhequr me krahë,

E unë nga të fikët, në kllapi kaloja orë e çast?

O Afsane! Ma thuaj, m’u përgjigj se po plas!

AFSANEJA:

“Mjaft me këto pyetje – o zemërzhuritur –

Ke thënë aq shumë sa zemra s’po m’i duron dot

102 Jushixh

Më duket se nga vuajtjet je dehur, je bërë sarhosh.

Për atë që është trishtuar, trishtimi veç rritet kohë pa kohë!

O i përgjëruar! Ti më njeh mirë shumë:

E strukur në zemër pa zhurmë e pa bujë,

Unë endem nëpër qiellin pa anë e pa fund,

E lodhur, e mbetur prapa kohës dhe tokës së butë,

E tillë jam, pranë të dashuruarve të shumtë,

Ajo çka thua, jam unë, dhe ajo çka do, po ashtu.

Unë jam një qenie me shumë përvojë,

Që robërit e vetmuar në botë më kërkojnë.

Falë meje nëna plakë frikën fëmijëve u kall

Sapo nata bie në fushë e në mal.

Pa fund, pa fillim, unë jam një përrallë!”

I PËRGJËRUARI:

“Ti je një përrallë?”

AFSANEJA:

“Po, po,

Përralla e një të dashuruari të torturuar,

E një të pashpresi të sfilitur, të dërrmuar,

Që midis melankolisë dhe netëve pa gjumë,

Vite në trishtim e vetmi kaloi si murg.

Si përralla e një të dashuruari të frikësuar,

Aq e llahtarshme dukesha, si të isha dreqi në shkretëtirë,

Megjithatë fshatarja plakë mua më quante

“Gjigante – që – i ikën – Njeriut – pa – u – ndier ”,

Mua që linda nga ankthi i botës së lirë.

Njëherë e një kohë isha një vajzë,

E dashuruar, e hirshme, pa fjalë,

Me sytë andaj nga lufta drejtuar,

Afsânèh / Afsaneja 103

Isha magjistarja e vetme, si në përrallë,

E erdha u ula ngadalë në një varr.

Në njërën dorë kisha harpën që kompozoja muzikë,

Në tjetrën mbaja fort një kupë verë të mirë.

Një notë – tek isha dehur – muzikën pat’ ndaluar,

Natën prej syve të mi të zinj të zgurdulluar,

Pikë-pikë lot gjaku poshtë më kulluan.

Po atë çast në horizontin flakë

Nisi të errësohej një re ngjyrëgjak,

Midis tokës dhe kupës qiellore

Tingujt e rëndë u shkrinë bashkë.

Tymi i asaj tende po ngrihej lart.

Gjumi më erdhi e sytë m’i mbylli fort,

Kupa e harpa nga duart më ranë përtokë.

Harpa u thye e kupa copë-copë pas saj

Zemra, shpëtoi prej meje e unë prej asaj,

Unë shkova e ti nuk më pe më pastaj.

Oh! Sa net të tmerrshme!

Prapa reve papritur u shfaq

Një siluetë – e cila s’të linte ta dëgjoje qartë –

Me zërin e trishtë dhe të përvajshëm,

Emrin tim, në zgavrën e veshit tënd, tha...

O i Përgjëruar! Unë jam ajo që ti nuk më njeh,

Ai zë që nga thellësia e zemrës ia beh.

Fytyra emblematike e të vdekurve të kësaj bote.

Unë jam vetëm një çast që si rrufeja kalon,

Jam pikë e nxehtë e një syri të lagur, që veç kullon.

Kush ia mori kohën

Dorës së lyer me baltë të njeriut në ato male?

Në ato kohë, oh, sa keq!

Banorët nuk nxorën asnjë fitim vërtet.

104 Jushixh

E vitet rrodhën njëri pas tjetrit si lumë i qetë.

Një dre iku me kërcime atje tej

Një degë e zhveshi, s’i la asnjë gjeth...

Tinguj të tjerë u dëgjuan përreth...

Forma konike e një shtëpie të vetme e të qetë...

Kokat e shumë dhive në kullotë dukeshin lehtë...

Pas kësaj, një bari plak,

Ngriti një shtëpi në atë lirishtë gjithë bar,

Një natë, sakaq në ëndërr pa diçka,

Ku kishin humbur gjurmë e shenja.

Në këtë udhë, e më pyeti për kuptimin e saktë...

Një zemër, të ketë vallë lajme të tjera nga ky mister

Përveç kukuvajkës që këndon me aq trishtim?

Kjo shtëpi e gëzuar u shkretua, u bë shkrumb e hi.

Kur s’i mbeti gjë mbi tokë veç planit,

Gjithçka qau, përveç syrit të Shejtanit!”

I PËRGJËRUARI:

“O Afsane! Janë vetëm ferrat e drizat ato

Që pengojnë udhën për te kopshti me lule lloj-lloj.

Driza edhe njëqind vjet të rrihet nga stuhitë, nuk lëviz,

Ndërsa lulja e brishtë sëmuret edhe nga një puhizë.

Ti, mos i fshih fjalët që mban thellë në shpirt...

Ti, fol lirshëm me atë gjuhën e zemrës që ke

– Edhe pse kjo askujt nuk mund t’i pëlqejë –

Në këtë punë mund të bëhen edhe dredhi,

Por, për një të mësuar do të ishte shumë gabim,

Që të heshtte për shkak të fjalës së njerëzve të lirë.

Është gjuha e zemrave të ndrydhura, gjithë drithërim,

Dhe jo ajo gjuhë që i jep emrit shkëlqim,

Thuaj që asnjë nuk do ta mbajë këtë gjuhë në zemër.

Afsânèh / Afsaneja 105

Ne që në këtë botë, po digjemi të gjallë,

Le ta marrim fjalën e le t’ia nisim me radhë:

Kush qe në kolibet e tjera, ma thuaj!?”

AFSANEJA:

“Asnjë, përveç meje, o i Përgjëruari im i dehur!

Ti ndjeve emocione e dëgjove atë thirrje të mekur

Nga kulmi i çative që u rrëzuan poshtë, në tokë,

Dhe nga muret që qëndruan në këmbë, të fortë.

Në një kolibe të vogël, në pyll,

Pranë një gërmadhe, a të kujtohet ty?

Një fshatare e thyer në moshë

Tirrte pambuk, qante me ngashërim e me bot,

Qetësia ra dhe bashkë me të errësira e plotë...

Suferina nga jashtë fort ulërinte,

Zjarri në zemër të kolibes brambullinte.

Papritur një vajzë te porta u shfaq

Duke goditur kokën dhe duke thënë gjithë afsh:

O zemra ime e shtrenjtë, o zemra ime e zjarrtë!”

Një psherëtimë nga zemra e saj regëtiu,

Buzë detit ra e u bë e akullt, ngriu.

E dashuruar në kulm, një vajzë si ajo,

E di ti, të qara me dënesë e dobësi, kush i shkaktoi?

Dashuria që asgjëson, jam unë, dashuria!

Fryti i jetës, jam unë. Unë!

Qartësia e gjithësisë, jam unë. Unë!

Zemra e të dashuruarve, jam unë. Unë!

Trupi, shpirti, nëse ka, jam unë. Unë!

Unë jam lulja e dashurisë dhe e lindur prej lotësh!

A të kujtohet ajo rrënojë,

106 Jushixh

Ajo natë dhe pylli i Aliusë,

Ku ti numëroje të parët e tu

Dhe përpije lajmet e bukura?

Qysh atëherë ti u bëre miku im!”

...

Shqipëroi: Viktor BAKILLARI

ORIENTORIENTORIENTORIENTORIENTALISTIKËALISTIKËALISTIKËALISTIKËALISTIKË

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Mehmed Kico, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Mehmed KICO

PËR KONTRIBUTET E PROF. FETI MEHDIUT NË ORIENTALISTIKË DHE NË ARSIMIN E LARTË

(Në 70-vjetorin e lindjes dhe 40-vjetorin e orientalistikës në Prishtinë)

Akademiku shqiptar i Kosovës Feti Mehdiu mbushi shtatëdhjetë

vjet të jetës dhe dyzet vjet të punës së frytshme akademike në lëmin e

orientalistikës e posaçërisht të arabistikës. Kjo më shërbeu si shkas që të

them disa fjalë për të si profesor i merituar dhe përkthyes i botimit të

parë të Kur`anit në gjuhën shqipe .

Krahas dymbëdhjetë veprave autoriale, Feti Mehdiu është autor i

një shumë punimeve të botuara në periodikun shkencor; ka marrë pjesë

gjithashtu në shumë tubime shkencore të rëndësishme ndërkombëtare, që

i kushtohen komentimit dhe përkthimit të Kur`anit. Është njëri ndër

themeluesit e poetikës së përkthimit të Kur`anit dhe padyshim autori më

frytdhënës në hapësirën e ish Jugosllavisë për çështjet që kanë të bëjnë

me përkthimin e Kur`anit.

Me punimet për përkthimin e Kur`anit dhe rolin e Kur`anit në

bashkëpunimin e komuniteteve, që i ka botuar në periodikun në gjuhën

b/k/s1, Feti Mehdiu shfaqet si një nga njohësit më të mirë të arabistikës

në bashkëpunimin me revistat e arealit gjuhësor b/k/s/.

Gjatë dyzet vjetëve të veprimtarisë së tij në katedrën e

orientalistikës në Prishtinë, F. Mehdiu ka dhënë një kontribut të shquar

që ajo katedër të jetë në nivelin e qendrave më të njohura të njëjtit lloj në

rajon. Autorin e këtij shkrimi e lidh me F. Mehdiun një njohje e

hershme, që gjatë studimeve universitare e pasuniversitare. Në vitet

1 Emërtimi zyrtar për gjuhën boshnjake-kroate-serbe; në vijim vetëm shkurtesa: b-k-s.

110 Kico

1980–1982 të dy kemi bashkëpunuar për drejtimin të Katedrës së

orientalistikës në Prishtinë, ai si përgjegjës i katedrës e unë në detyrën e

sekretarit. Ai ka qenë edhe recensent i disa librave të mi nga gjuhësia

arabe. Të dhënat e përmendura shpresoj se mund të shërbejnë si arsyetim

që, me rastin e jubileut të tij, të shfaq vlerësimet e mia për të si

bashkëpunëtori më i frytshëm i periodikut në gjuhën b/k/s nga radhët e

arabistëve shqiptarë, e njëkohësisht dhe njëri nga më të dalluarit

themelues të poetikës së përkthimit të Kur`anit në gjithë hapësirën e ish

Jugosllavisë.

Feti Mehdiu ka lindur më 1944 në Zajaz të rrethit të Kërçovës

(Maqedoni). Shkollën fillore e kreu në vendlindje. Shkollimin e vijoi në

medresenë e ulët dhe të mesme Alaudin në Prishtinë. Në vitin 1967 kreu

medresenë dhe vitin e ardhshëm shkollor vijoi studimet në Katedrën e

filologjisë orientale të Fakultetit Filologjik në Universitetin e Beogradit,

ku studioi gjuhën arabe dhe gjuhën turke, me letërsitë e tyre. Këtu u

diplomua në shtator të vitit 1971. Në vitin shkollor 1975/76 në

Universitetin e Kajros ndoqi studimet e specializuara për gjuhë arabe.

Studimet pasuniversitare i kreu në Fakultetin Filologjik të Universitetit

të Beogradit më 1977, duke mbrojtur tezën e magjistraturës me titullin

Përkthimet serbo-kroate të Kur’anit. Disertacionin e doktoratës me

titullin Përkthimet e letërsisë arabe në gjuhën shqipe, 1922–1982 , e

mbrojti në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Kosovës në Prishtinë

në vitin 1990.

Feti Mehdiu punën e filloi në Institutin e Historisë së Kosovës në

Prishtinë në vitin 1973. Në vitin 1974 vazhdoi të punojë në Fakultetin

Filozofik të Universitetit të Prishtinës si asistent i orientalistit me famë

botërore, akademikut dr. Hasan Kaleshi, për lëndën gjuhë arabe. Duke

punuar vijimisht në atë katedër mori me radhë titujt ligjërues, docent,

profesor inordinar dhe profesor ordinar. Ka qenë disa herë sekretar dhe

shef i Katedrës së Orientalistikës. Në vitin 1994 Ka mbajtur ligjërata për

gjuhën arabe dhe filologjinë orientale në Universitetin e Tetovës (1994,

– duke qenë edhe një nga themeluesit e tij) dhe në Fakultetin e

Shkencave Islame në Shkup (2002–2004). Nga viti 2002 është anëtar i

Akademisë Arabe të Shkencave në Damask. Në vitin 2004 bëhet anëtar

nderi i Shoqatës së të burgosurve Politikë të Kosovës.

Veprimtarinë kërkimore-shkencore Feti Mehdiu e thellon me rastin

e hartimit të tezës së magjistraturës (1977), për të cilën studioi një

numër të konsiderueshëm artikujsh të botuar në revista autoritative. Me

që kemi të bëjmë me punimet e botuara para paraqitjes të Kur`anit në

përkthimin e Besim Korkutit, i cili, sipas vlerësimeve unike,

konsiderohet përkthimi më i mirë në gjuhën b/k/s, është e drejtë të thuhet

se ato punime mund të vlerësohen si të patejkalueshme dhe nismëtare në

hulumtimin e poetikës të përkthimit të Kur`anit te ne.

Për kontributin e prof. Feti Mehdiut në orientalistikë dhe në arsimin e lartë 111

Puna e mëvonshme e pandërprerë hulumtuese e Feti Mehdiut jep

fryte me një varg veprash autoriale, numri i të cilave arrin në

trembëdhjetë: 1. Flasim arabisht. Prishtinë, 1987; 2. Gjuhë arabe, I-II,

fonetikë-morfologji. Prishtinë, 1991; 3. Nga Kërçova për Kërçovën.

1995; 4. Përkthimet e Kur`anit në gjuhën shqipe. Shkup, 1996; 5. Hyrje

në filologji orientale. Prishtinë, 2004; 6. Për letërsinë arabe. Prishtinë,

2005; 7. Maturantët e parë të Medresës Alauddin. Prishtinë, 2007; 8.

Përkthimet e letërsisë arabe në gjuhën shqipe. Prishtinë, 2008; 9.

Kërçovarët për Kërçovën. Shkup, 2009; 10. Hafizët tanë gjatë historisë.

Prishtinë, 2010; 11. Të burgosurit politikë shqiptarë të Kërçovës.

Prishtinë, 2011; 12. Reflektime të luftës së shqiptarëve për pavarësi

1389–1999 në burime orientale. Prishtinë, 2012; 13. Kërçova në histori.

Prishtinë, 2013.

Feti Mehdiu ka marrë pjesë me sukses në shumë tubime shkencore,

ku ka përfaqësuar me dinjitet arabistikën shqiptare. Këtë e konfirmojnë

referatet e paraqitura në tubime me rëndësi ndërkombëtare, si: Lidhja

Shqiptare e Prizrenit në “Terxhuman-i-shark (Konferenca me rastin e

100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit); Përdorimi i disa fjalëve

turke në gjuhën shqipe (Simpoziumi i tretë ndërkombëtar i studimeve

Osmane, Sarajevë, 1978); Shemsudin Sami Frashëri në gjuhën

serbokroate (Kongresi i Tretë i Turkologjisë, Stamboll, 1979); Përkthimi

i Kur`ani kerimit në gjuhën shqipe (Kongresi i Parë i përkthimeve të

Kur`anit në gjuhët e botës, Stamboll, 1986); Disa dorëshkrime arabe me

prejardhje boshnjake të ruajtura në Prishtinë (Konferenca “Shkencat

islame dhe ulemaja në Bosnjë dhe Hercegovinë”, Sarajevë, 1990); Etika

islame dhe fjalët e urta shqipe (Simpoziumi “Etika në Islam”, Zagreb,

1990); Xhamitë dhe teqetë në Jugosllavi deri në fund të shekullit XIX

sipas burimeve turke; Përhapja e Islamit dhe kultura islame në ejaletin e

Bosnjës (Sarajevë, 1991); Islami te shqiptarët në dritën e veprave

dorëshkrime (Simpoziumi “Islami në Botën perëndimore”, Zagreb,

1997); Vështrim përkthimit të parë të Kurani kerimit në gjuhën shqipe

(Simpoziumi “Përkthimet e Kurani kerimit në gjuhet e kombësive”,

Aman, 1998; Evolucioni semantik i disa fjalëve persiane në gjuhën

shqipe (Simpoziumi “Marrëdhëniet gjuhësore shqiptaro-iraniane”,

Tiranë, 1999); Dualizmi kulturor-civilizues e ardhmja e popullit shqiptar

(Simpoziumi “Dialogu intercivilizues”, Tiranë, 2000); Kur`ani kerimi te

shqiptarët gjatë historisë (“Ekspozita XI ndërkombëtare e Kur`ani

kerimit” Teheran, 2003); Religiolinguistika islame në këngët popullore

shqiptare (Simpoziumi “Civilizimi islam në Ballkan”, Tiranë, 2003;

Koekzistenca e tre librave të shpallur dhe e ardhmja e tyre në Ballkan

(Kongresi i Nëntë i studimeve Europës Juglindore, Tiranë, 2004);

Kaligrafia Kur`anore te shqiptarët (“Festivali IV Ndërkombëtar i

Kur`ani kerimit, Lahore, 2004).

112 Kico

Feti Mehdiu ka botuar në shumë revista profesionale në vendin e

vet e në rajon si dhe në disa revista arabe*2. Është me rëndësi të vihen

në dukje revistat në të cilat ka botuar punimet në gjuhën b/k/s: Prilozi za

orientalnu filologiju e Institutit Oriental, Sarajevë; Glasnik Verhovnog

Islamskog Stareshinstva, Sarajevë; Anali Gazi Husrev-begove Biblioteke,

Sarajevë; Islamska misao, Sarajevë; Preporod, Sarajevë; Muslimanki

glas, Sarajevë dhe në Kulture istoka, Beograd. Feti Mehdiu shkruan në

gjuhën shqipe, b/k/s dhe arabe.

Punimet e botuara në periodikunshkencor në gjuhën b/k/s/

Titujt e punimeve me të dhënat përcjellëse bibliografike janë këto:

1.”Bibliografia e përkthimeve të Kuranit”. Glasniku i Kryesisë Supreme

Islame, nr 3, 1986, f.320-323; 2. “Dr Mahmud Fahmi Higazi, ilm al-

luga al-arabiyya madhal tarihiyy muqarin fi dav, al-turat ve lugat

assamiyya (Kuvajt, 1973), “Prilozi za orientalnu filologiju, XXXI,

Sarajevo, 1981, f. 231-233; 3.”Hercegovina në fund të shek. XIX sipas të

dhënave të Kamus al-alam”, Islamska misaoi nr. 133, Sarajevë, 1990, f.

36-37; “Islami te shqiptarët në dritën e veprave dorëshkrime”, Islami në

Botën perëndimore-Përmbledhje e punimeve të simpoziumit të shtatë

islam ndërkombëtar 1997/1417; Xhamia e Zagrebit, Zagreb, 1997, f.73-

86; 4.”Etika islame dhe fjalët e urta shqipe”, Etika në islam-

Përmbledhje e punimeve e simpoziumit të tretë 1990/1410; Xhamia e

Zagrebit, Zagreb 1991, f. 181-188; 5. “Si do të shkojnë shqiptarët në

Europë”.Muslimanski glas nr.43, Sarajevë, 1992, f. 9; 6. “Kurani te

shqiptarët”, Glasniku i Kryesisë Supreme Islame”, nr.1, Sarajevë, 1984,

f.29-35; 7.”Tubimi shkencor ndërkombëtar kushtuar përkthimit të

Kuranit”, Preporod, nr.8, 15, 04, 1986, Sarajevë, f.11; “Disa

dorëshkrime arabe me prejardhje boshnjake të ruajtura në Prishtinë”,

Anali i bibliotekës Gazi Husrev beg, nr.XVII-XVIII, Sarajevë, f.163-167;

9. “Për përkthimet shqip të Kuranit”, Anali i Bibliotekës Gazi Husrev

beg, nr.V-VI, Sarajevë, 1978, f.237-244; 10. “Për përkthimet e Kuranit

në gjuhën serbokroate në raport me tekstin arab”, Zborniku i Fakultetit

Filozofik, nr. XIV, Prishtinë, 1980, f.439-456; 11.”Kontribut

bibliografisë orientalistike jugosllave 1966-1990”, Prilozi për filologjinë

orientale, nr. 25, Sarajevë, 1975, f.8-9; 13. “Përkthimet serbokroatisht

të Kuranit”, Studio Humanista, nr. III, Fakulteti filozofik, Prishtinë,

1980, f. 149-163. shtesë bibliografike.

Në punimin ”Për përkthimet shqip të Kur`anit” autori tregon se

opinioni thuaj se nuk di asgjë për këtë çështje. Të parët që kanë folur për

2 Si p.sh.: Al-Ma‛rifa (Damask), Al-Bayān (Kuvajt), At-Turāṯu l-‛arabiyyu (Aman) etj.

Për kontributin e prof. Feti Mehdiut në orientalistikë dhe në arsimin e lartë 113

këto përkthime, ishin Filip de Tirazi*3 dhe Muhammad Hamidullahu *4.

Pothuaj se me të dhëna të njëjta operon edhe Abu Taha al- Vali5* Tek ne

për këtë ka shkruar Husein Xhozo. 6 * Sipas Hamidullahut dhe Valit

“Kur`ani është përkthyer me shkrimin boshnjako-arab”7*, çka flet se

gjuha boshnjake ka qenë e pranuar që moti para se të flitej për gjuhën

serbe apo kroate, e lëre më për gjuhën serbo-kroate.

Fati i përkthimit të parë shqip “sipas shumë gjasave është i njëjtë

me përkthimin serbokroatisht të Kur`anit…” dhe përkthimi i parë është

bërë nga ana e jomyslimanëve. Ngjashmëria vërehet edhe nga shkaku me

të cilin përkthyesit i janë qasur përkthimit. Miqo Lubipatriqi ka pohuar

se “pajtimi me muhamedanët” ka qenë ideja që e ka shtyrë, kurse Ilo

Mitko Qafëzezi me përkthimin e vet ka dashur të tregojë “kush është ajo

cipë misterioze që ndan…shqiptarët muhamedanë nga vëllezërit e tyre të

krishterë”. E përbashkëta e përkthyesve është edhe ajo se nuk kanë

përkthyer nga origjinali, por në mbështetje të përkthimeve në gjuhët

europiane. Feti Mehdiu thekson se përkthimet më të hershme ishin të

paplota. Ilo Mitkë Qafëzezi kishte përkthyer 8 xhyze;8* Përkthimi në

edicionin e Këshillit suprem të sheriatit në Shkodër përfshin 5 xhyze,9 e

për përkthimin e Ali Korçës dihet me siguri se nuk është i plotë. Nuk

është vërtetuar as sasia e përkthimit të Kur`anit.10*

Shkrimi “Kurani te shqiptarët”* fletë për Kur`anin si burim

themelor “të mësimit” të fesë monoteiste dhe bartësit kryesor të kulturës

specifike shpirtërore”. Lidhur me përkthimet e Kur`anit në shqip, F.

Mehdiu tregon për mangësinë e të dhënave që kanë të bëjnë me to. Në

kuadër të këtij punimi bibliografik autori i thekson të gjithë titujt, së pari,

të botimeve të veçanta, e pastaj edhe përkthimet dhe studimet e botuara

në revistat Zani i Naltë11, Kultura Islame12, Jeta Muslimane Shqiptare13

3 Filip de Tirazi, Hazā'inu l-kutubi, Bejrut, s.a.

4 Muḥammad Ḥamidu l-Lāh, „Al-Almānu fī ḫidmati l-Qur'āni“, Mağallatu l-afkāri wa l-

funūni, 1965. 5 Abū Ṭāha al-Wālī, „Tarğamatu ma‛ānī l-Qur'āni l-karīmi ilā l-lugāti l-ūrubbiyyati wa

š-šarqiyyati“, Manāru l-islāmi, No. 22., Ebu Dabi, 1976. 6

Husein Đozo, „Kur'an na stranim jezicima“, Glasnik Vrhovnog islamskog

starješinstva, br. 4-6, 1962. 7 Feti Mehdiu, „O albanskim prevodima Kur'ana“, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke,

br. V-VI, Sarajevo, 1978., str. 237. 8 Kur'ani (Kendimi) perkthyer shqip, prej I.M.Q. shtypur nde Rumani, 1921.

9 Ajka e kuptimeve te Kur'anit qerinit, Shkoder, 1929-30.

10 U vezi s ovim prijevodom Feti Mehdiu ističe da „na albanskom postoji još jedan,

također nekompletan prevod koga je dao hafiz Ali Korca“ (op. cit., str. 242). 11

Izlazi jednom mjesečno, u Tirani, a bavi se filozofijom, etikom, nacionalnom

književnošću i sociologijom. 12

Izlazi također jednom mjesečno, u Tirani, a bavi se pitanjima vjere, književnosti,

nauke i umjetnosti. 13

Izlazi kvartalno, u Detroitu (SAD), a bavi se pitanjima vjere i kulture.

114 Kico

dhe Edukata Islame14, duke filluar nga mbarimi i Luftës së Parë Botërore

e këndej.

Lidhur me shkrimin “Përkthimet serbokroate të Kur`anit”, duhet

theksuar se në përvojën e përkthimit të Kur`anit në gjuhën b/k/s

interesimi i politikës ekziston para atij fetar. Autori i përkthimit të parë,

me titullin Koran (Biograd, 1895), Miqo Lubibratiq, lider i kryengritjes

hercegovinase dhe klerik, thekson se qëllimi i tij është “pajtimi me

muhamedanët e kombit serb…ide në të cilën po punon… që nga ardhja

në Beograd”.15 *

Përkthimi i Kur`anit i nxitur nga motive fetare është vonuar më

shumë se dyzet vjet. Ky është Kur`ani fisnik, përkthim dhe komentim i

Muhamed Panxhës dhe Xhemaludin Çausheviqit (Sarajevë, 1937).

Shkaku i vonesës është te qasja konservative e ulemave se Kur`ani nuk

lejohet të përkthehet, sepse me “përkthim jo të saktë mund të bëhet

gjynah i madh”. Tematikisht është i ngjashëm përshkrimi “Për

përkthimet e Kur`anit në gjuhën serbokroate në raport me tekstin arab” .

Aty autori tërheq vërejtjen se përkthimi “nuk është ndërrimi i fjalëve të

një gjuhe me fjalë të gjuhës tjetër” por është ndërmarrje shumë

komplekse, aq më shumë nëse ka të bëjë me veprat të cilat bartin në vete

simbole të rëndësishme të një kulture dhe qytetërimi. “Kjo punë është

edhe më komplekse, kur është fjala për Kur`anin, i cili sipas përmbajtjes,

stilit, gjuhës dhe formës, dallon shumë nga të gjitha shkrimet letrare-

artistike në gjuhën arabe”.16* Në vijim autori me të drejtë vëren se

përkthimi i Kur`anit kërkon përgatitje themelore dhe përvojë të pasur që

të shprehet kuptimi thelbësor i fjalës. Përkthimi i Kur`anit paraqet

ngjarje të madhe kulturore në çdo gjuhë, pavarësisht nga numri i

njerëzve që e flasin atë. Kur`ani në të gjitha gjuhet e rëndësishme të

botës është përkthyer, madje nga disa herë.

Në punimin “Bibliografia e përkthimit të Kur`anit” F. Mehdiu si

objekt vështrimi ka pasur veprën e njohur bibliografike “Bibliografia

botërore e përkthimeve të Kuranit fisnik të botuara nga viti 1515–

1980”17*. Përkthimi i Kur’anit kishte filluar që gjatë jetës së Muhamedit

a.s., kur as-habi Selman al-Farisi, e kishte përkthyer suren Al-Fatiha në

gjuhën perse. Duke nisur nga përkthimi i parë latinisht, Kur`ani pa

ndërprerë përkthehet dhe botohet në gjuhët e myslimanëve dhe

jomyslimanëve, duke u vlerësuar si burim me interes për individë dhe

14

Izlazi također kvartalno, u Prištini, a bavi se pitanjima vjere i kulture. 15

Ibid., str. 149.-150. 16

Feti Mehdiu, „O prevodima Kur'ana na srpskohrvatski jezik u odnosu na arapski

tekst“, Zbornik Filozofskog falulteta, br. XIV, Priština, 1980., str. 439. 17

World Bibliograpfy of Transkations of the Meaninges of the Holy Qur'an, printed

Translations 1515-1980, prepared by: Ismet Binark - Halit Eren, Edited with

Introduction by Ekmeleddin Ihsanoglu, Istanbul, 1986./1406.

Për kontributin e prof. Feti Mehdiut në orientalistikë dhe në arsimin e lartë 115

institucione të orientimeve të ndryshme. Interes të veçant autori i

shkrimeve i kushton trajtimit të përkthimeve të Kur`anit në gjuhet

serbokroate dhe shqipe në kuadër të kësaj bibliografie brilante.

Në shkrimin “Tubimi ndërkombëtar shkencor kushtuar

përkthimeve të Kur`anit” (21-23, mars 1986 në Stamboll), në të cilin

kishte marrë pjesë aktivisht, Feti Mehdiu njofton me entuziazëm të

përfituar nga shoqërimi me 50 shkencëtarë të dalluar, nga gjithë bota, të

cilët në atë kohë, kujdeseshin për përkthim të drejtë të Kur`anit në gjuhë

të ndryshme të botës. Përkrah çështjes së përkthimit të Kur`anit shkon

edhe shkrimi “Kontribut bibliografisë orientale jugosllave 1966–1990

(Arabistika në gjuhën shqipe)”. Autori shpreh qëndrimin se arabistika

shqiptare bën hapa të rëndësishëm në shek. XIX, e si fillim të arabistikës

shkencore ai ka theksuar vitin 1922, kur u paraqitën përkthimet e para

shqipe të pjesëve të Kur`anit dhe fragmenteve nga “Një mijë e një net”.

Autori është përqendruar në regjistrimin e punimeve të rëndësishme të

hartuara në ish Jugosllavi, duke i renditur sipas autorit në rend alfabetik,

kurse në fjalën hyrëse janë theksuar revistat në të cilat janë botuar

artikujt studimor dhe të përkthyer. Ndër kontribuuesit më frytdhënës

dallohen arabistët e Katedrës së orientalistikës në Prishtinë: Feti Mehdiu,

Ismail Ahmeti dhe Muhamed Mufaku, por mund të ndeshen edhe emra

të hulumtuesve dhe hartuesve të fushave të përgjithshme shoqërore.

Për Kur`anin si interes kulmor i punimeve të Feti Mehdiut flet

edhe shkrimi “Etika Islame dhe fjalët e urta shqipe”. Edhe pse etika si

shkencë merret me parimet e moralit, duke ofruar masa vlerësuese të

sjelljeve dhe veprave njerëzore, në komunitetet e veçanta, ato simbole

specifike janë fituese në përputhshmëri me sistemin e vlerave

konvencionale të pranuara. Vështruar në këtë dritë, etika islame bazohet

në burimet parësore të mësimeve islame që më së shumti porositen

përmes mesazheve të Kur`anit, në mesin e të cilave me e veçanta është

durimi.18

Fjalët e urta kanë tipare të veçanta të etikës specifike në

komunitete, tipare që shprehen me finesa të veçanta të urtisë dhe

shprehjes. Në rastin e popullit shqiptar, i cili ka jetuar gjatë nën sundime

të huaja, kjo pozita sigurisht ka prodhuar fjalën e urtë “Duaje babnë dhe

nënën, por më shumë duaje atdheun”. 19 Semantika e fjalëve të urta

shqipe konfirmon se etika islame ka ndikim të fortë në kulturën e jetesës

së popullit shqiptar dhe në raportet me komunitetet tjera në fqinjësi.

Duke ndriçuar të dhënat për Bosnjën dhe Hercegovinën nga

dorëshkrimet orientale të ruajtura në Kosovë, Feti Mehdiu në artikujt

18

Feti Mehdiu, „Islamska etika i albanske poslovice“, Etika u islamu – Zbornik radova

Trećeg simpozija 1990/1410., Zagrebačka džamija, Zagreb, 1991., str. 182. 19

Ibid., str. 187.

116 Kico

“Disa dorëshkrime arabe me prejardhje nga Bosnja të ruajtura në

Prishtinë” dhe “Hercegovina në fund të shek. XIX sipas të dhënave në

Kamus ul-alam të Sami Frashërit”, forcon lidhjet e bashkëpunimit me

revistat boshnjake. Në artikullin e parë flet për dorëshkrimet orientale në

Kosovë, të cilat ruhen si pronë private tek personat, por edhe në

Bibliotekën Universitare, në Arkivin e Kosovës, në Bibliotekën e vakfit

në Prizren, në Bibliotekat e teqeve në Gjakovë, në Bibliotekën e

Bashkësisë Islame në Prishtinë dhe në Bibliotekën e medresesë

Alauddin. Autori ndalet veçanërisht në katër dorëshkrime arabe, në të

cilat vërehet se autorët janë nga Bosnja. Sami Frashëri në Kamus-in e tij

i ka kushtuar mjaft vend edhe Hercegovinës, si sanxhak në kuadër të

vilajetit të Bosnjës. Feti Mehdiu shfrytëzon të dhëna interesante që kanë

të bëjnë me disa toponime nga Hercegovina: Mostar, Trebinje, Stolac,

Gacko, Lubinje, Foça, Ramu, Neretva, Bregava etj.

Dorëshkrimeve orientale të ruajtura në Kosovë dhe Shqipëri u

kushtohet edhe shkrimi “Islami te shqiptarët në dritën e veprave në

dorëshkrim”. Autori përshkruan fondet dhe koleksioneve që gjenden në

Prizren, Shkup, Ohër, Gjakovë, Manastir, Shkodër etj., dhe ofron

regjistrin e dorëshkrimeve në koleksionet e Bibliotekës Kombëtare në

Tiranë dhe Bibliotekës së vakfit në Prishtinë.20*

Në nekrologjinë “Prof. Dr. Hasan Kaleshi (7.III.1922–

19.VII.1976)”, Feti Mehdiu e ndriçon personalitetin e Hasan Kaleshit, i

cili konsiderohet si një bartësit më të dalluar të zhvillimit të

orientalistikës në hapësirat ballkanike, autor i shumë veprave, punimeve

dhe përkthimeve, themelues i Katedrës së orientalistikës në Fakultetin

Filozofik të Universitetit të Prishtinës dhe njëri nga bashkëpunëtorët më

të vlefshëm të revistës shkencore “Prilozi za orientalnu filologiju”

(POF), që e boton Instituti Oriental në Sarajevë. –

Marrë nga vepra “Islamska književnost između arabizma i arabistike",

Përktheu dhe përgatitit: Ismajl REXHEPI

20

Vidjeti: Feti Mehdiu, „Islam kod Albanaca u svjetlu rukopisnih djela“, Islam u

zapadnom svijetu – Zbornik radova Sedmog međunarodnog islamskog simpozija

1997./1417., Zagrebačka džamija, Zagreb, 1997., str. 74.

PërkujtimePërkujtimePërkujtimePërkujtimePërkujtime

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

Faik Konica, (1875 – 1942); eseist, stilist, themelues teorik dhe praktik i kritikës letrare

shqiptare, veprimtar politik me orientim perëndimor, poliglot.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Faik KONICA

DY SHKRIME PAK TË NJOHURA PËR GJUHËN SHQIPE

Me rastin e 140-vjetorit të lindjes së Faik Konicës

Është e njohur përpjekja e Faik Konicës, botuesit të revistës

“Albania” (1897-1909), për themelimin e gjuhës letrare shqipe dhe

standardizimin e saj, puna e madhe që ka bërë ai drejtpërdrejt me

shkrime të shumta teorike-gjuhësore, me vepra letrare dhe përkthime

nga proza e huaj, krahas përpjekjes së tij të suksesshme për një

stilistikë të veçantë, me figuracion të pasur dhe neologjizma të

guximshëm në gjuhën shqipe.

Për të shënuar 140-vjetorin e lindjes së tij dhe për të nderuar

përpjekjen e madhe për lëvrimin dhe pasurimin e gjuhës shqipe, po

ribotojmë dy shkrime pak të njohura nga revista “Albania”, që kanë

një temë e një shqetësim të përbashkët: Ç’duhet të bëjmë për ta

ngritur gjuhën shqipe në shkallën e gjuhëve të kulturave të mëdha, për

të pasuruar fjalorin e saj, që të shprehë po ato hollësi mendimi e

përjetimi shpirtëror.

Te shkrimi i parë “Vobësi e gjuhës shqip”(1898) autori vëren me

besim se që me daljen e revistës “Albania” “gjuha shqip mori një

hov, një forcë, një jetë, që nuk i kishte më parë” dhe u bën thirrje

shqiptarëve të bashkëpunojnë e të ndihmojnë revistën me artikuj e

mjete finaciare.

Shkrimi i dytë “Mangu i fjalëve në gjuhën tonë” merr shkas nga

dëshira e F. Konicë për të përkthyer shqip një kryevepër të poezisë

franceze titulluar “Briri”, të poetit të shquar Alfred de Vigny (1797-

1863. Konica djaloshar i vitit 1900 sheh të përballet konkretisht me

kufizime të mëdha të fjalorit të gjuhës shqipe në shkallën e atëhershëm

120 Konica

të zhvillimit të saj, dhe nuk mungon me këtë rast të lëshojë për

lëvruesit e gjuhës shqipe të kohës edhe një thirrje të hapur për

ndihmë.

Sot, kur shqipja letrare dhe standarde lulëzon, e lëvruar nga pena të

ndritura, por që në themel kanë domosdo edhe shkrimet e hershme

gjuhësore e letrare të Faik Konicës, nuk shfaqen më në përkthime ato

vështirësi të dikurshme që haste themeluesi i “Albania”-s. Për të

nderuar madhështinë e Mjeshtrit të gjuhës shqipe, si dhe për t’iu

“përgjigjur” thirrjes së tij, sidomos për të shmangur me çdo kusht

barbarizmat në gjuhën shqipe të shkruar e të folur, një kërkesë kjo e

përhershme e Rilindjes Kombëtare dhe e Konicës dhe një dukuri

negative që vazhdon, për fat të keq, edhe sot e kësaj dite, guxojmë, pas

115 vjetësh, t’i hyjmë përkthimit të poemës “Briri” që po e japim të

plotë, në vijim të përpjekjes së hershme të Konicës. (Fotaq Andrea).

1. VOBËSI1 E GJUHËS SHQIP

[…] Le të vëmë re tani vobësin'e gjuhës shqip, pa fjalë të shuma dhe të

miafta për të çfaqur mirëfillit mendimet. Në ç'do artikëll, në ç'do vijë2 në

ç'do tok fjalësh, shkronjëtori ësht i penguar, se do të thotë, dhe s'thotë dot,

ka mendime për të cilët nuk gjen fjalë; shkurt, midis shkronjëtorit dhe

gjuhës shqip është si një luftë, në të cilën shkronjëtori s'del udob mundëtor3.

Gjuha shqip ka qënë dhe qe gjuhë për prralla bukuroshe dhe të lehta, për

këngë dasmore dhe të popullit, po nuk ish gjuhë me të cilën të muntte njeriu,

në një të përkohëshme letrërishte, të shkruante mendime të holla dhe të

rrihte punëra të ngatruara dhe të koklavitura.

"Albania" lëftoj mëmëdhetarisht kundrë këtyre ndalimeve4. Shqipëtarët e

pasur mësuan ca më shumë se në kohën e shkuar të ndihin për punërat

kombiare. Shqipëtarët e Shqipërisë po venë duke marë shijen e këndimit

rrjeshtmë5 të gjuhës. Gjuha shqip mori një hov, një forcë, një jetë, që nuk i

kishte më parë. Këndoni përsëri prrallën6 Lulia e Malevet, më tepër te fundi

i saj (faqe 107), këndoni artikllin Martesa në Shqipëri (faqe 164), dhe

shumë të tjera, dhe në dini mirë ç'është shkrimi, kini për të kuptuar sa të

math çap bëri gjuha shqip me hirën e së Përkohëshmes. "Albania" hapi

udhën për lërimin e gjuhës; i dha shqipes një sulmë, i cili s'ka për të

qëndruar7; dhe, vaftë mbarë a nuk

8 "Albania", një gjë ka për të mbetur dhe

është për të vënë re prej të gjith atyreve qi janë të zotërit të gjukojnë: para

1 vobësi: “vobegtësi, varfëri 2 rresht, radhë (në një fletë të shkruar). 3 nuk del lehtë fitimtar. 4 pengesave. 5 rrjedhshëm. 6 këtu: tregimin. 7 nuk do të ndalet. 8 vete mbarë ose jo (revista “Albania)…

Dy shkrime pak të njohura për gjuhën shqipe 121

dalies së Përkohëshmes "Albania" gjuha shqip ish e ngordhur, - tani po mer

shpirt.

Dhe të gjitha këto nuk i thomi për lëvdim të vetes; se e vërteta është që

në bëri aq punë "Albania", shkaku është se dolli në një kohë të lumtur ku

Shqipëtarët zunë të ndjejnë që ndodhen në rezik dhe që erdhi radha të dalin

nga padia e turpëshme e cila nga aqë shekuj na ka ndryshkur trutë. Për

mbarë vajtjen e këtij qëllimi aqë të shentëruar për kombin shqipëtar,

"Albania" do të pasonjë9 duke u përpjekur nat e ditë; edhe për vitin qi

mbarohet, edhe për vitin qi nis, i ngjatjetojmë me gjithë zembërë

mëmëdhetarët e vërtetë qi na ndihnë me rupat10

e tyre, dhe bashkëpunëtorët

e shtrenjtë qi na nderuan me dërgimet e artikllave.

2. MANGU I FJALËVE NË GJUHËN TONË1

Gjëra të papërkthyeshma shqip

Kur përpiqemi ta flasim shqipen e kulluar, pa një fjalë turqishte a

greqishte, vëmë re se nuk është pun’e lehtë; mangu – a mosdija – fjalësh

shqip, na shtrëngon shumë herë të përdorim fjalë të huaja.

Vobësia e gjuhës sonë duket edhe shumë më sheshit kur mundohemi të

shkruajmë, e më tepër të përkthejmë. Mer një vjershë të huaj, të shkruar

sa do mos me hollësi, e përpiqu ta përkthesh shqip: në ç’do radhë, ke për

të gjetur fjalë qi do t’pengojnë - e lum ti në mos nukë të pengoftë më

tepër se një fjalë për vijë!

Po citim këtu një vjershë të vjershëtarit frëng Alfred de Vigny. Kjo

vjershë, një ndër më të bukurat të gjuhës frënge, nukë kthehet dot shqip,

edhe nga mangu i fjalëve, edhe nga ngushtica e gjuhës sonë. U lutemi

ligjiruesve të na ndihin ta përkthejmë, duke më çuar rrëfimin shqip të këtyre

fjalëve:

I. Cor: Kjo fjalë është një mënyrë borie e e përdorin gjahtorët. Sot bëhet

prej bakëri a teneqeje, po qëmoti e bëjin me bri kau a bualli. Më duket se

Turqët i thonë nefir.1

II. Son: Zëri, po zëri i gjërave, si i muzikës, i këmborës, e të tjera.2

9 do të vijojë. 10 të hollat

Pjesë e shkëputur nga kryeartikulli Ç'bëjtim,

botuar te nr. 12 (30 prill 1898) i revistës “Albania”

Shënime të përgatitësit për botim (F.A.) 1 Është pikërisht fjala briri, që vetë Konica e jep në shpjegimin e tij. 2 Është fjala tingulli apo tingëllima.

122 Konica

III. Aux abois: Ora e funtme e zarkadheve.3

IV. Echo: Kthejtja e zërit, qi në ca vise përsëritet dy a tri herë kur thëret

njeriu.4

V. Sourire: Të qeshur nën buzë.5

VI. Bruit: Krisje e vogël.6

VII. Précéder: Të ardhur më parë.7

VIII. Cascade: Uji qi bie nga një shkëmp a nga një vent të lartë.8

IX. Ruisseau: Lum i vogël.9

X. Saisons: Të katër kohët e vitit.10

XI. Cadense: Të maturit e zërit (It. cadenza) 11

XII. Harmonie: Bashkim i bukur i zërave.12

XIII. Romance: Këngë e shkurtë, e miturishme, e e ëmblë.13

XIV. Pair: Më një shkallë. “Kapidanët janë pairs në mes të tyre”.14

XV. Abime: Gropë e thellë tepër.15

XVI. Géant: I qenë tepër i gjatë.16

XVII. Accorder: Të ndrequrit [të rënët] e tamburasë, violirit e të tjera,

para se t’u bijen.17

XVIII. Nonchalemment: Rahat-rahat.18

XIX. Amulettes: Gjërat si hajmali, si “copë rrufeje”, si dru kryqit, si

kockë shenjtësh, q’i mbajnë me vete për të larguar reziqet.19

XX. Tenter: “Il ne faut tenter Dieu”. – mos e bë Perëndinë të

zemërohet.20

XXI. Aventurier: ci vete tej e këtej pa shkak e pa shtrëngicë.21

XXII. Soucis: Halle.22

XXIII: Orage: Kur bie shi shumë e fryn erë e fortë.23

3 Mes cafullimës, apo mes lehjeve; sorkadhe që është e rrethuar nga qentë e gjahut; aux

abois: shprehje franceze që do të thotë ta kesh pisk, të jesh i zënë ngushtë, në dëshpërim të

plotë. 4 Jehona. 5 Buzëqeshje. 6 Zhurmë. 7 Paraprij. 8 Ujëvarë. 9 Rrëke. 10 Stinë. 11 Ritëm. 12 Harmoni, përputhje. 13 Romancë. 14 Të barabartë, per. 15 Humnerë, hon 16 Gjigant. 17 Akordoj. 18 Me plogështi, shkujdesshëm; këtu: qetë-qetë, ryeshëm 19 Hajmali, nuskë. 20 Tundoj, ngas. 21 Bredharak, i shpenguar. 22 Derte, andralla.. 23 Stuhi, furtunë.

Dy shkrime pak të njohura për gjuhën shqipe 123

Albania, Viti IV, 31 dhjetor 1900, nr. 12.

BRIRI*

Poemë nga Alfred de Vigny

I

E dua tingullin e Bririt, në mbrëmje, pyjeve thellë,

Qoftë kur këndon lotët e sorkadhes në grackë e dëshpërim,

Qoftë kur shoqëron lamtumirën e gjahtarit me jehonë të venitur,

Që erë e Veriut përcjell gjeth më gjeth.

Sa herë fillikat në errësirë të mesnatës mbetur,

Kam buzëqeshë tek e ndiej, po edhe lot ama kam derdhë!

Më bëhej sikur ndjeja asi zhurmash profetike,

Që vdekjes së kalorësve të lashtë i paraprijnë.

O male të kaltërreme, o vise të adhuruara!

Shkëmbishtë e Frizonës, masiv i Marboresë,

Ujëvara që bini nga bora zvarrë tërhequr,

Kroje, rrëke, përrenj, përroska të Pirenejve;

Male të ngrirë e të lulëzuar, me dy stinët fron,

Me ballin acar e këmbën lëndinë!

Atje lum kush ulet, atje lum kush ndijon,

Melodi të të largëtit Bri, plot melankoli e dashuri.

Shpesh një udhëtar, kur asgjë s’pipëtin n’ajri,

Me atë zë të bakërtë natën plot përmbush;

Dhe kënga ritmike veç kur plekset rreth tij,

Me zilkën harmonike të qengjit që blegërin.

* Është një nga poemat më në zë të letërsisë klasike franceze, që shtjellon episodin më të

njohur të Eposit kreshnik francez, Kënga e Rolanit, kur ky hero legjendar gjatë luftërave të

Perandorit Karli i Madh, rrethohet tradhtisht në malet Pirenej nga Mauret e Afrikës dhe kur

krejt prapavija e ushtrisë franceze asgjësohet gjatë një beteje të pabarabartë në numër, e cila

ka mbetur e lavdishme në histori. Përmes epopesë së Rolanit të Ronsëvosë, Alfred de Vigny

trajton këtu tema të mëdha romantike të shekullit XIX, zhgënjimin, vetminë, guximin dhe

ndershmërinë e Rolanit, figurë sa emblematike e heroit të tradhtuar, aq edhe enigmatike. Kjo

poemë ka frymëzuar pena të fuqishme të letërsisë dhe arteve franceze, dhe çdo vit mësohet

përmendesh nga nxënësit e shkollave; jepet rregullisht si temë hartimi për vetë frymën

patriotike dhe kombëtare që bart.

124 Konica

Sorkadhe gjithë sy e veshë, nuk di të fshihet,

Pezull qëndron, e ngrirë majë një kreshte,

Dhe ujëvara me rënie plot potere, pleks e hutuar,

Të përjetshmen ankesë me romancën kënduar.

Shpirtra Kalorësish, a do vini sërish?

Të jeni vallë ju që flisni me zërin Bri?

Ronsëvo, Ronsëvo, në lugajën tënde errësimë,

Hije e Rolanit të madh ende s’ka gjetë ngushëllim!

II

Kreshnikët të gjithë u vranë, s’ia mbathi kurrkush,

Pranë tij Olivieri qëndron i vetëm burrë,

Afrika mbi male e rrethon dhe gjëmon,

“Rolan, dorëzohu, thërret Mauri, ja fundi yt;

“Gjithë kapedanët, buzë përrenjve vdekur i ke”.

Por ai, si tigër vrumbullin, tek thotë: “Afrikan,

Dorëzohem, veç po qe se shemben krejt Pirenejtë

Dhe ujërat, trupin e tyre me vete të kenë marrë”.

“Dorëzohu a vdis, ia kthen ai, ja të tjerët, ku i ke.”

Dhe nga majë e më të lartit mal, një shkëmb shkëput,

Që me rrokullimë e rrapëllimë kërcen gjer tutje në hon,

Pishat me vete, në thellësi të valëve tek merr.

“Të qofsha falë, vikat Rolani, që më çele kët’ udhë”.

Dhe me një dorë e vërvit tej e në greminë,

Hovet si gjigant mbi shkëmbishtën rrëpirë,

Ushtria tek e sheh, merr krahë e guxim.

III

Sakaq, qetë-qetë, me trimat e vet,

Karli i Madh kuvendon e malin zbret,

Tej në horizont ujërat vetëtijnë,

Luadhet e Dë Luzit e D’Argelesit ndrijnë.

Ushtria po kthehej fitimtare. Dhe ut' e trubadurit

Plot harmoni i këndonte shelgjishtës së Adurit,

Vera franceze varda derdhej në kupa barbari;

Bareshës në vesh i çuçurin gjithë gaz ushtari.

Dy shkrime pak të njohura për gjuhën shqipe 125

Në male, roje rrinte Rolani; frikë më s’kish.

Shkujdesur shaluar, mbi një vraç pis të zi,

Që çapej, vithet mbuluar me mantel mavi,

Turpini* veç kur tha, tek mbante të shenjtat hajmali:

“Imzot, në qiell po shoh retë përflakur:

Ndale marshimin; s’ka pse tundojmë Perëndinë.

Shën Denisi* po më thotë se janë shpirtra që po vijnë,

Me vete tek i mbartin ata avuj plot flakërimë.

Ja ku shkrepën dy vetëtima, e dy të tjera prapë”.

Dhe atëherë, veç kur u ndje i largëti zë nga Briri.

I çmeritur, kurrizit pas i dha Perandori,

Kalit të shpenguar hovin shpejt t’ia ndalë.

“E dëgjuat! – thirri. – Po, por barinjtë janë,

Kopeve shpërndarë lartësive tek po u thërrasin,

Gjegji peshkopi, ose pastaj zë i mbytur

I xhuxhit të blertë Oberon**

tek po flet me zanën e vet”.

Dhe Perandori vijon të kalërojë, po ball' i rrudhosur,

Krejt i erret, më i zi nga vetë stuhi e qiejve,

Tradhtisë i trembet, dhe mendjen rri e vret,

Teksa Briri buçet, shuhet, thërret e gërthet.

“Gjëmë, o ç’gjëmë! Ky është nipçja im!

Rolani më kërkon ndihmë, me siguri po vdes.

Prapa, kalorësit e mi, drejt malit nga erdhëm!

“Le të dridhet sërish tokë e Spanjës mashtruese!”

IV

Në majën më të lartë kuajt revan shkuan,

E shkumëzojnë. Nën këmbë të tyre ja dhe Ronsëvo

Ngjyrosur me zjarre të ditës gati në të shuar.

Në horizont të largët bajrak i Maurit me vrik po ik.

“Turpin, ç’sheh vallë aty poshtë në të thellën përroskë?

Dy kalorës shquaj: një vrarë, e tjetri në heqë,

Të dy rrëzë shkëmbishtës keqas dërrmuar,

* Prift kreshnik i eposit Kënga e Rolanit, që përfaqëson fenë e krishterë. * Peshkopi i parë i Parisit, të cilit iu pre koka nga romakët. ** Mbreti i shtojzovalleve në legjendat e Mesjetës.

126 Konica

Më i forti në dorë tek ngre të fildishtin Bri,

Shpirti duke i dalë dy herë na thirri për tek ai.”

O Zot, sa i trishtë, tingull i atij Briri, pyjeve thellë!

Përgatiti për botim dhe përktheu: Fotaq ANDREA.

Pasqyra e LibravePasqyra e LibravePasqyra e LibravePasqyra e LibravePasqyra e Librave

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

SHABAN DEMIRAJ, LA LINGUA ALBANESE.

ORIGINE, STORIA, STRUTTURE

Centro Editoriale e Libraio, Università della Calabria, Rende, Italia, 1997,

302 f.

Ndihmesat e disa brezave studiuesish, shumica e të cilëve të huaj, kanë bërë

të mundur njohjen gjithnjë e më të saktë si të strukturës, ashtu edhe të historisë

së gjuhës shqipe dhe, duke zënë fill me studiuesin austriak gjerman Johann

Georg von Hahn (1811-1869), mund të flitet për studime albanologjike [1].

Në 150 vitet e fundit janë bërë hapa gjigante në kërkimet mbi prejardhjen

dhe zhvillimin e kësaj gjuhe të lashtë indeuropiane nga një “gjuhë mëmë” e

hamendësuar, përmes një gjuhe “parashqipe” me strukturë thuajse sigurisht ilire

[2], për të mbërritur tek gjuha shqipe, fillimisht e folur e më pas e shkruar që

nga shekulli i 16-të (Buzuku, Matrënga).

Duke përdorur “me një saktësi të mbështetur në një metodë rreptësisht

shkencore” (f. 5) të gjitha përfundimet e arritura nga studiuesit në 150 vitet e

fundit, në këtë vëllim të këndshëm Demiraj na jep një vepër mjeshtërore

sintetizuese jo vetëm për historinë, por edhe – në kuptimin diakronik të kërkimit

shkencor – për parahistorinë e shqipes.

Siç pohon vetë në parathënie, në pamundësi “për të trajtuar gjerësisht të

gjitha çështjet që lidhen me sistemin e gjuhës shqipe dhe zhvillimin e saj” (f. 5),

Demiraj ndalet, në këtë vëllim me karakter qartësisht didaktik, mbi disa

probleme themelore, duke e drejtuar lexuesin në mënyrë të përpiktë për çdo lloj

thellimi tek bibliografia shteruese e specializuar në fund të vëllimit (f. 249-269)

dhe të cituar me imtësi në kapitujt përkatës [3]. Glosari (f. 281-296) na lejon

nga ana e tij të kemi në dorë një material shterues leksikor, të renditur

alfabetikisht, për shqyrtime të mëtejshme ose dhe për të kuptuar plotësisht

kompleksitetin e aspektit etimologjik, gramatikor dhe/ose leksikor të shqipes.

Në Hyrjen e shkurtër theksohet nevoja e një shqyrtimi ndërdisiplinor të

historisë së gjuhës shqipe, duke e integruar filologjinë me historinë dhe

arkeologjinë dhe duke arsyetuar periudhën historike nën vëzhgim, e cila, për sa

u përket burimeve, shtrihet në një hark që shkon përafërsisht nga viti 700 p.e.r.

deri në vitet ’90 të shekullit XX. Demiraj ndalet, me parapëlqim filologjik sipas

nesh, tek fazat që shkojnë nga periudha parahistorike (indeuropiane) dhe

protohistorike (“gjuha mëmë”, shek. IV-VI e.r.) deri tek faza e shqipes së folur

(Mesjeta) dhe të dokumentuar (që nga shekulli XV).

130 Pasqyra e librave

Me botimin e këtij vëllimi Demiraj nuk synon të zgjerojë kufijtë e

mundshëm të dijes, por t’u vijë në ndihmë kryesisht docentëve dhe studentëve,

t’i pajisë me një panoramë të gjerë, duke qenë se autori i drejtohet kryesisht

këtij publiku, për më tepër italishtfolës, duke vlerësuar në maksimum një varg

leksionesh që ai vetë kishte “testuar” gjatë disa viteve të mësimdhënies në

Universitetin e Tiranës.

Mjeshtri parapëlqen ta drejtojë vëmendjen ndaj së veçantës, sidomos në

situata delikate, si atëherë kur argumentimet e tij me karakter fonetik-

fonologjik, strukturor dhe/ose leksikor shpjegohen në kontekstin e vet historik-

kulturor, arsye për të cilën nuk mbetet asgjë për t’i shtuar thelbësores.

Natyrisht metodat formale kanë dobinë e tyre për etimologjinë dhe Demiraj

e shfaq këtë kompetencë mbresëlënëse të vetën kur rindërton ose shpjegon, për

shembull, shtresimin e leksikut të shqipes (Kreu VI: 85-120), zhvillimin e

toponimeve të lashta të Shqipërisë (përfshirë edhe ato me prejardhje latine

(VIII, 25: 148), argumentet në mbështetje të prejardhjes së shqipes nga ilirishtja

(VIII, 51: 166), shqyrtimet e përgjithshme mbi disa toponime të lashta të

shqipes, p.sh. Shkodër, Vlorë (IX, 3-6: 169-172) ose mbi emërtimet Shqip (XI,

196-197) dhe Arbënë/Arbërë (XI, 198-204).

Metodat formale kanë megjithatë edhe dobinë e tyre dhe Demiraj e vërteton

këtë në mënyrë të paqortueshme:

1) në rindërtimin fonetik të shqipes së lashtë, e cila shtrihet nga formimi i

shqipes deri tek mbarimi i veprimit të rotacizmit, ose deri në shek. VII-

VIII e.r. (X, 8: 191). Krahas proceseve të tjera gjuhësore trajtohen pra

edhe proceset divergjente të mëposhtme:

a) rotacizmi –n->-r-;

b) shndërrimi a->ë- përpara bashkëtingëlloreve hundore në të folmet

jugore;

c) hundorëzimi a > â përpara bashkëtingëlloreve hundore në të

folmet veriore.

2) në konsolidimin e strukturës gramatikore të shqipes së mesme, e cila

shtrihet deri në shek. XIV-XV (X, 8: 191) që pasurohet më tej me

forma të së kryerës analitike, të së ardhmes, të habitores dhe të formave

foljore të llojit tue/tuke punuar, pa punuar si edhe nëpërmjet zhvillimit

uo > ua në të folmet jugore të shqipes.

3) në një konsolidim të mëtejshëm të strukturës gramatikore të shqipes

moderne, e cila shtrihet deri në fillimet e Rilindjes Kombëtare, pra deri

në gjysmën e dytë të shekullit XIX.

Për dokumentimin Shaban Demiraj ka mbledhur, paraqitur dhe studiuar një

material të hollësishëm e të plotë, me synimin nga njëra anë, për të

dokumentuar e, nga ana tjetër, për të analizuar të dhënat gjuhësore të shqipes në

kontekstin e tyre historik-kulturor, të pasuruar me diskutime plot interes dhe me

të gjitha informacionet bazë që kanë të bëjnë me to. Të gjithë shembujt e sjellë

nga autori janë të kontrolluar shkencërisht, të vlefshëm dhe tejet të këndshëm

për t’u lexuar: faktet gjuhësore të sjella këtu duken thuajse përherë shumë të

gjalla e pranë realitetit. Këtë mund ta vërtetojnë jo vetëm studentët, të cilëve

Demiraj u drejtohet drejtpërdrejt, por edhe studiuesit që kanë pasur kënaqësinë

të marrin në dorë këtë vëllim. Gjithsesi ky pohim duhet interpretuar si

Shaban Demiraj, La lingua albanese. Origine, storia, strutture 131

eufemizëm, duke qenë se pa njohur më parë diakroninë përshkruese të

tematikave të cilave u referohet autori, nuk është shumë e lehtë të lexosh

vëllimin e tij. Ndoshta vetëm për të kënaqur kureshtjen e këtyre lexuesve të

veçantë Demiraj i shmanget dhënies së një modeli teorik të mëtejshëm, kur i

referohet për shembull kolegut të tij Eqrem Çabej, gjë që, në disa raste, do të

kishte qenë natyrisht e dobishme për të pasur një përfitim më të madh.

Ndryshe nga sa ka vepruar Demiraj në vëllimin e tij, shumë studiues të tjerë

ndoshta do t’i kishin paraqitur të dhënat në kapituj dhe shembujt do të ishin

grupuar sipas elementeve të veçanta të fonologjisë dhe morfologjisë.

Përshkrimi i sistemit gjuhësor të shqipes dhe mënyrat e paraqitjes së materialit

shpërfaqin jo vetëm një njohje të thellë të botës së gjuhëve indeuropiane, por

edhe njohjen në veçanti të veprave themelore, të cilat i kanë mundësuar Shaban

Demirajt që në këtë vëllim t’i bartë me sukses të gjitha aspektet qenësore të

përsiatjeve të tij në trembëdhjetë kapituj themelorë që kanë të bëjnë me

prejardhjen, historinë dhe strukturat e shqipes së sotme.

[1] Kadzadej, Brikena/Lafe, Emil/de Matteis, Mario (Hgg.): Johann Georg von Hahn.

Akten der Internationalen Konferenz Nga Gjermanistika në Albanologji: Johann Georg

von Hahn, themeluesi i albanologjisë me rastin e 200-vjetorit të lindjes. Oberhausen,

Athena Verlag.

[2] Hipoteza e prejardhjes nga ilirishtja dhe përkrahësit e saj: Leake, Xylander, Hahn,

Miklosich, Meyer, Kretschmer, Pedersen, Çabej, Cimochowski, Desnickaja, Mihăescu,

Hunschmid, Ölberg etj. Shih: Demiraj 1997, Kap. VIII, §§ 4-9: 135-137.

[3] Tregues alfabetik i autorëve: f. 279 e vijim.

Mario DE MATTEIS Autori është profesor në pension i Universitetit të Bohumit (Gjermani); prej

disa vjetësh jep mësim në Universitetin e Elbasanit, të Tiranës e të Tetovës.

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

“FJALOR I ARBËRESHËVET T’ITALISË” I EMANUELE GIORDANOS DHE ROLI I TIJ PËR RUAJTJEN DHE NJOHJEN E ARBËRISHTES

(Me rastin e ndarjes nga jeta të autorit në shkurt 2015) Autori dhe veprimtaria e tij.

Papas Emanuele Giordano lindi më 27 qershor 1920 në Frasnitë, një nga

qendrat e rëndësishme të lëvrimit të gjuhës e të letërsisë arbëreshe (krahina e

Kozencës). Si stërnip i Binard Bilotës (Bernardo Bilotta, 1843–1918) gjeti në

rrethin familjar një shembull të madh për të ndjekur. Pasi kreu shkollën fillore

në vendlindje, më 1933 hyri në Seminarin Benedetto XV të Grotaferratës

(Grottaferrata), ku kreu shkollën e mesme dhe gjimnazin; më 1938 u regjistrua

në Pontificio Collegio Greco të Romës, ku plotësoi mësimet liceale dhe në

vijim ndoqi me studimet në filozofi e teologji pranë Universitetit Papnor

Angelicum, ku edhe mori Licencën për Teologji. Më 1945 u shugurua prift

bizantin i Eparkisë së Ungrës (Lungro, krahina e Kozencës) dhe më 1946 u

emërua famullitar i Ejaninës (katund pranë Frasnitës), ku shërbeu deri më 2009,

kur dha dorëheqjen, duke qenë edhe dekan i Eparkisë dhe protopapas. U nda

nga jeta më 17 shkurt 2015.

E. Giordano ka dhënë ndihmesë të madhe e të veçantë për ruajtjen e traditës

së ritit bizantin dhe për futjen e gjuhës arbëreshe në veprimtaritë fetare të

famullisë, së pari në Liturgjinë Hyjnore. Mori pjesë në Komisionin Liturgjik të

Eparkisë, që merrej me përkthimet e teksteve liturgjike nga greqishtja në

arbërishte. Në Institutin e Shkencave Religjioze G. Stamati mbante lëndët:

Liturgji, Kristologji, Eklesiologji, Gjuhë greke, Gjuhë arbëreshe dhe Muzikë

bizantine. Në vitet 1972–1982 drejtoi revistën “Zëri i Arbëreshvet“ (Ejaninë).

Në tetor 1966 vizitoi për herë të parë Shqipërinë i ftuar nga Universiteti i

Tiranës. Me këtë rast mbajti dy ligjërata për poetin, atdhetarin dhe dijetarin

arbëresh Binard Bilota dhe veprat e tij, sidomos për ato të mbetura dorëshkrim.1

Më 1976 mori pjesë për herë të parë në Seminarin Ndërkombëtar të Prishtinës

dhe për herë të dytë më 2004, kur u nderua me një Mirënjohje të veçantë për

kontributin e dhënë në fushën e albanologjisë. Erdhi dy herë të tjera në Shqipëri

1 Shih: “Studime filologjike” 1966, 4, f. 250–251. Të dhënat e tjera biobibliografike për E.

Giordanon ia detyroj nipit të tij, z. Agostino Giordano.

"Fjalor i Arbëreshëvet t'Italisë" i Emanuele Giordanos... 133

në vitet ‘90. Më 1997 u dekorua me Urdhrin "Naim Frashëri (i artë)” për

meritat e tij në albanologji nga Presidenti i Republikës S. Berisha. Më 2012

Këshilli i Qarkut të Elbasanit i dha titullin “Qytetar nderi” me motivacion “Për

dhënien e kontributit fort të madh në ruajtjen dhe zhvillimin e kulturës dhe

gjuhës arbëreshe”. Presidenti i Republikës Italiane C. A. Ciampi e ka dekoruar

me titullin “Commendatore”.

E. Giordano ka botuar veprat filologjike “Folklore albanese in Italia”

(1957), “Fjalor i Arbëreshvet t’Italisë (1963, 2000)2

, “Alfabetizzazione

Arbëreshe” (2000), “Gramatikë Arbëreshe” (2005) si dhe një varg veprash

kishtare. Përgatiti për botim veprën e Binard Bilotës “Shpata Skanderbekut ndë

Dibrët Poshtë” që u botua në Tiranë më 1967 në prag të 500-vjetorit të vdekjes

së Skënderbeut. Ka bashkëpunuar me artikuj të ndryshëm në disa revista

filologjike e kulturore.

Vepra kryesore filologjike e tij, “Fjalori i Arbëreshve të Italisë” ishte një risi

e papritur dhe e mirëseardhur për leksikografinë shqiptare. Mbaj mend se lajmi

ngjalli interesim të veçantë në Institutin e Gjuhësisë. Kam dëgjuar atëherë në

Institut se papas Emanuili u ishte drejtuar autoriteteve shtetërore të Shqipërisë që

të blinin një sasi kopjesh të fjalorit edhe për të lehtësuar detyrimin e tij ndaj

shtypshkronjës. Në përmbushje të kësaj kërkese u blenë 500 kopje të fjalorit për

bibliotekat dhe për shitje në librarinë ndërkombëtare të Tiranës. Dua të përmend

me këtë rast se shteti shqiptar ka qenë gjithnjë i ndjeshëm ndaj Arbëreshëve

matanë detit dhe ka mbajtur hapur rrugë komunikimi e bashkëpunimi me

“Gjakun tonë të Shprishur”. Arbëreshët janë vështruar si bij të “Motit të Madh”

të Skënderbeut dhe dashuria e nderimi për ta e për burrat e shquar që kanë

nxjerrë, është rrënjosur si një edukatë kombëtare në atdheun e tyre të hershëm.

Të gjithë shqiptarët janë të vetëdijshëm për rolin e madh të Arbëreshëve në

Rilindjen Kombëtare dhe në ndërtimin e kulturës moderne shqiptare.

Burimet e fjalorit dhe fjalori si i tillë.

“Fjalori i Arbëreshëve të Italisë” i E. Giordanos është një vepër

leksikografike e shestuar mirë dhe e hartuar mbi kritere shkencore. Duket se

autori e ka bluar në mendje mjaft herët mendimin për këtë fjalor dhe ka punuar

gjatë për të. Këtë e dëshmojnë burimet e shumta që ka vjelë dhe që i ka cituar në

fjalor, duke dokumentuar fjalën dhe kuptimet e saj. Pra nuk kemi të bëjmë me

një vepër të nxjerrë thjesht nga shënime të rastit, nga kujtesa e nga njohja

vetjake e të folmeve arbëreshe, por me një vepër të mbështetur në dokumente të

shkruara, thuajse në gjithë veprat e botuara deri atëherë të letërsisë dhe të

publicistikës arbëreshe, si dhe në materiale të lëna në dorëshkrim. Ky fjalor ku

fjalët e shprehjet arbërisht/shqip shpjegohen me fjalët e shprehjet përkatëse të

italishtes, të kujton kështu fjalorin e K. Kristoforidhit (1904) me shpjegime

kryesisht në gjuhën greke dhe fjalorin e “Bashkimit” (1908) me shpjegime

italisht. Meqenëse fjalori i drejtohet kryesisht një bashkësie etnike dygjuhëshe,

2 Emanuele Giordano,” Fjalor i Arbëreshvet t’Italisë - Dizionario degli albanesi d’Italia”.

Edizioni Paoline. Bari, 1963, 592 f.; Fjalor – Dizionario arbëresh – italiano / Vocabolario

italiano – arbëresh. Edizioni Il Coscile, Castrovillari, 2000, 750 f.

134 Pasqyra e librave

ku arbërishtja është gjuha e vatrës dhe e zemrës, kurse italishtja gjuha e shkollës,

e kulturës dhe e punëve për të fituar jetesën, autori ka vepruar drejt me këtë

zgjedhje. Fjalori pasqyron realitetin gjuhësor të ngulimeve arbëreshe në Itali, ku

që nga gjysma e dytë e shek. XX që të gjithë janë praktikisht dygjuhësh.

Burimet e fjalorit janë gjuha e shkruar dhe gjuha e folur e përditshme. Si

burime nga gjuha e shkruar autori shënon: a) vepra të botuara e dorëshkrime të

autorëve arbëreshë (35 autorë duke filluar me L. Matrangën), b) revista e

përmbledhje shkrimesh arbëreshe (duke përfshirë edhe botime të Shqipërisë në

vitet 1954–1961); c) fjalorë dhe gramatika të gjuhës shqipe, ndër to edhe

“Fjalori i gjuhës shqipe” i Institutit të Shkencave (1954) dhe “Gramatika shqipe”

e Kostaq Cipos (1949). Krahas këtyre burimeve të shkruara fjalori pasqyron

edhe përvojën e pasur jetësore të autorit si njohës i gjithanshëm dhe studiues i

vëmendshëm i ligjërimeve arbëreshe dhe si lëvrues i arbërishtes sidomos në

fushën e liturgjisë.

Pra është e qartë se ky fjalor, megjithëse në titull përcaktohet si i

Arbëreshëvet të Italisë, nuk përfaqëson vetëm leksikun dialektor të ruajtur në

ngulimet e tyre ose të krijuar atje qoftë në mënyrë anonime nga gjindja e

thjeshtë, qoftë nga burrat e shquar të penës, që kanë dalë nga gjiri i saj. Autori i

ka dhënë fjalorit një frymëmarrje më të gjerë në pajtim dhe me idenë e tij për

shërbimin e kësaj vepre. Është e njohur se bota intelektuale arbëreshe i ka pasur

gjithnjë sytë nga Arbëria matanë detit (Arbëria matanë detit na kujton...

Serembe) dhe ndërmjet dy brigjeve ka vepruar një osmozë kulturore e

shëndetshme, veçanërisht që me fillimin e shek. XX. Në këtë mënyrë fjalët e

përdorura në shtypin dhe botimet e shqiptarëve të këtejshëm u bënë të njohura

dhe nisën të përdoren edhe andej.

Nëpërmjet këtij fjalori mund të hetohen edhe lidhjet e shkrimtarëve e të

publicistëve arbëreshë, veçanërisht që nga shek. XIX, si J. De Rada, D.

Camarda, V. Dorsa, B. Bilotta, A. Lorechio, A. Santori, G. Schirò (i Riu), G.

Serembe e të tjerë me letërsinë dhe publicistikën e autorëve shqiptarë si dhe

pasurimi i gjuhës së autorëve arbëreshë me fjalë të trojeve shqiptare e të

autorëve shqiptarë. Kështu në këtë fjalor gjejmë fjalë të tilla, si: atdhe, atdhetar,

coftë (i), dashuri, frikacak, gjerësi, hjekës, krenar, kreni, krishtlindje, malësi,

mashkullor-e, mbinatyrshëm (i), mbishkrim, mohoj, nënqeshje, nënshkruanj,

pazakonshëm (i), përparonj, përparshëm (i), përqafonj, rrjedhim, shpërblim,

shpërblimtar, shpërfytyronj, shpërthenj, trimni, trimnisht etj.etj., të përdorura në

vepra të autorëve të sipërpërmendur ose në botime të ndryshme arbëreshe.

Krahas tyre autori e ka quajtur të arsyeshme të përfshijë në fjalor edhe mjaft

fjalë të tjera të shqipes letrare, të cilat mund të ndeshen në botime të ndryshme

shqip, si atdhetari, gjatësi, nëndheshëm (i), nënshkrim, i nënshkruar, nënkryetar,

nënshtrim, nënshtronj, ribashkim, ribashkonj, shpërndarës, shpërndarje,

shpirtmadhësi, shpirtmirësi, ujitje, yndyrë etj. Dhe kështu ky fjalor i

Arbëreshëve të Italisë (i pari, e deri tani i vetmi i këtij lloji), nuk është

konceptuar thjesht si një fjalor dialektor i arbërishtes së Italisë, por si një fjalor

për Arbëreshët e Italisë, për t’i ndihmuar ata të kuptojnë letërsinë e krijuar nga

bashkëvendësit e tyre, shtypin arbëresh, liturgjinë arbëreshe, si dhe gjuhën

shqipe ashtu siç përdoret në atdheun e lashtë.

"Fjalor i Arbëreshëvet t'Italisë" i Emanuele Giordanos... 135

Roli i fjalorit për ruajtjen dhe njohjen e arbërishtes.

Ky fjalor është hartuar si kërkesë e kohës dhe me synime të caktuara. Pas

Luftës, në Republikën Italiane me institucione demokratike, po hapeshin pak nga

pak perspektiva për një gjallërim të mëtejshëm të jetës kulturore dhe të mësimit

të gjuhës amtare në fshatrat arbëreshe. Një brez i ri po rritej me shpejtësi dhe

dëshira për të ruajtur rrënjët e vjetra kulturore e sidomos gjuhën, ishte mjaft e

shprehur. Një rol të veçantë ka luajtur edhe kisha arbëreshe në fshatrat që kishin

ruajtur ritin bizantin, ku krahas italishtes e greqishtes, përdorej edhe gjuha

vendëse në liturgjitë e në ceremonitë e ndryshme fetare. Ndërkaq, nga ana tjetër

e detit, në Shqipëri dhe në Kosovë, në shkollat e mesme e të larta mësoheshin

shkrimtarët arbëreshë dhe veç antologjive shkollore, po botoheshin edhe vepra të

veçanta të tyre, gjithashtu filluan të hartoheshin studime gjuhësore e letrare për

to. Letërsia arbëreshe gjithnjë është vështruar dhe trajtuar si pjesë përbërëse e

pandashme e letërsisë shqipe a shqiptare dhe me këtë ajo është bërë një element i

qenësishëm në formimin kulturor të inteligjencies shqiptare. Të gjitha këto

shpjegojnë pse fjalori i Emanuele Giordanos qe i mirëpritur dhe 500 kopjet që

erdhën në Shqipëri, u shpërndanë e u shitën në pak kohë. Fjalori u bë i njohur

shpejt edhe në Kosovë me recensionet e botuara nga prof. Idriz Ajeti e më vonë

edhe Mahmut Hysa, ndërsa në Shqipëri nga studiuesi i njohur letërsisë arbëreshe

Jup Kastrati3. Pa dyshim papas Emanuili kishte hartuar një vepër të dobishme e

të nevojshme, që mori shumë vlerësime. Për Arbëreshët ky fjalor qe vepra më

përfaqësuese e pasurisë leksikore e frazeologjike të ligjërimeve të tyre, të cilën

ata e njihnin vetëm pjesërisht, secili sipas fshatit a krahinës së vendlindjes.

Fjalori i E. Giordanos ka qenë i njohur e i përdorur në Botën Arbëreshe, siç

kam pasur rastin ta vërej vetë, në gusht–shator 1980, kur së bashku me kolegun

Veli Bici dhe Franko Altimarin, zhvilluam për pesë javë një kurs të gjuhës së

sotme shqipe me mësues dhe banorë të tjerë të fshatrave në Bashkësinë Malore

të anës së djathtë të lumit Krati (Comunità Montana Destra Crati). Shumë nga

pjesëmarrësit e kursit vinin me fjalorin e E. Giordanos me vete dhe nëpërmjet tij

saktësonin më mirë kuptimet e fjalëve që njihnin e njëkohësisht mësonin e dhe

mjaft fjalë të reja, sidomos fjalë të shqipes së sotme letrare. Pikërisht duke u

nisur nga shërbimi i këtij fjalori si mjet për të fituar një kompetencë më të lartë

në zotërimin e shqipes dhe nga rrethana se prej vitit 2000 në shkollat e fshatrave

arbëreshe mësohet edhe gjuha shqipe4, E. Giordano e ribotoi po atë vit fjalorin,

duke shtuar si pjesë të dytë një fjalor italisht – arbërisht me rreth 11.000 fjalë.

Me këtë formë të plotësuar kjo vepër ndihmon më mirë nxënësit dhe të tjerët,

për të gjetur fjalët arbërishte (shqipe), që nuk i dinë.

Te ne ky fjalor ashtu siç e kishte parashikuar vetë autori, ka ndihmuar dhe

ndihmon për të lexuar autorët arbëreshë, për të pajisur me shënime filologjike

botimet e veprave të tyre, që “studiohen sot më shumë se kurrë më parë”

(Parathënia, f. IX). Fjalori është njëkohësisht edhe një mbështetje e sigurt për

3 Për këtë fjalor kanë botuar recensione: Karl Gurakuqi, “Shêjzat” 7/1963, nr. 11–12, f. 421–424.;

Idriz Ajeti, “Gjurmime albanologjike” 1966, nr. 3, f. 247–249; Jup Kastrati, “Buletin i Institutit

Pedagogjik Dyvjeçar të Shkodrës”, 1967, nr. 6, f. 497–501; Mahmut Hysa, “Fjala” 1969, nr. 4, f.

10–11. 4 Pas miratimit te ligjit 482 mbi Pakicat Gjuhësore Historike te Italisë në vitin 1999.

136 Pasqyra e librave

dokumentimin e fjalës e të kuptimeve të saj në ligjërimet e në letërsinë

arbëreshe. Në “Studimet etimologjike” të E. Çabejt ai citohet me dhjetëra herë,

po ashtu në studime të tjera.

Leksiku i arbërishtes dhe shqipja e sotme.

Fjalori përmban rreth 19.000 fjalë dhe një pasuri të madhe shprehjesh e

fjalësh të urta, që karakterizojnë jetën dhe zakonet e Arbëreshëve të Italisë. Vetë

autori është edhe studiuesi i parë i fjalorit të tij. Çështja që tërheq më së shumti

vëmendjen është ballafaqimi i fjalorit të Arbëreshëve me shqipen e sotme. Sipas

ballafaqimit që ka kryer ai vetë të lëndës leksikore arbëreshe me fjalorët e

shqipes, del se rreth 45% të leksikut popullor arbëresh janë të përbashkëta me

shqipen. Kësaj i duhet shtuar edhe ajo sasi jo e vogël fjalësh që shkrimtarët

arbëreshë kanë huazuar nga shkrimtarët shqiptarë, siç u përmend më lart, e që

përbëjnë rreth 5%. Më tej autori shënon se rreth 5% e përbëjnë fjalët e rralla të

përdorura nga shkrimtarët arbëreshë, 5% të tjera janë neologjizmat e

shkrimtarëve arbëreshë; rreth 25% e përbëjnë fjalët arbëreshe të katundeve të

ndryshme, që nuk janë të përbashkëta me shqipen, po nuk duken të jenë as me

burim të huaj. Më tej rreth 5% duket se janë fjalë me burim nga greqishtja,

kryesisht të fushës së liturgjisë (një pjesë të sjella e një pjesë të marra në Kalabri

e në Sicili nga rrethimi gjuhësor vendës); rreth 10% janë huazime nga dialektet e

Italisë së Jugut ose nga italishtja e përbashkët.5 Nga kjo pasqyrë e mësipërme del

se pjesa prej rreth 35% e leksikut arbëresh, që nuk është e përbashkët me

shqipen e sotme, por as me prejardhje të qartë të huaj, duhet t’i nënshtrohet një

vlerësimi kritik të kujdesshëm nga ana e filologëve dhe leksikologëve

kompetentë. Ato fjalë që do të kalojnë nga shosha e këtij shqyrtimi (dhe nuk do

të jenë pak) do të fitojnë të drejtën e qytetarisë në gjuhën kombëtare shqipe dhe

do të shërbejnë për pasurimin e saj.

Thirrja e E. Giordanos për t’i hyrë shqyrtimit të imët të leksikut arbëresh,

me qëllim që shqipja letrare kombëtare të pasurohet me fjalë e shprehje të reja,

ende nuk është dëgjuar siç duhet. Në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980)

janë shënuar me shkurtimin arb. (= fjalë e ligjërimeve arbëreshe) këto më

poshtë: e Bukura e Jetës, buzësumbull, -a; droqe, -t; fushamir/ë, ~i; grep, -i;

grykëkalbët; guf/ër, -ra; hor/ë, -a; kangjel/e, ~ja; kez/ë, ~a; lumbardh/ë, ~a;

mbar/ë, ~a (e); mosnjeri; mosnjëherë; qafëz, ~a; shqitëz, ~a; zgjumth, ~i; në

“Fjalorin e gjuhës shqipe” (2006) është shtuar edhe shpargar, ~i. Kësaj liste të

varfër prej 18 fjalësh (te tri fjalët grep, e mbara, qafëz, vetëm nga një kuptim

sipas arbërishtes) mund t’i shtohet edhe folja buthtoj, e regjistruar që në

“Fjalorin e gjuhës shqipe” (1954)6.

5 Dihet se mungesa e turqizmave në të folmet arbëreshe përbën një ngas dallimet që bien më

shumë në sy me leksikun e shqipes së sotme. Megjithatë E. Giordano ka përfshirë në fjalorin e

tij një varg turqizmash që kanë depërtuar te autorët arbëreshë, si: dushmën (dushman), çorapë,

dufek, halldup, nishan, raki, tel, topë (top) etj. 6 Me gjithë dëshminë e A. Xhuvanit për përdorimin e kësaj fjale në Myzeqe, ajo njihet më fort

si fjalë arbëreshe (shih. Eqrem Çabej, “Studime etimologjike në fushë të shqipes”, Bleu II,

Tiranë, 1976, f. 399); emri buthtim është përfshirë në terminologjinë e gjeologjisë me

kuptimin “dalje e një shtrese në sipërfaqe” frëngj. affleurement.

"Fjalor i Arbëreshëvet t'Italisë" i Emanuele Giordanos... 137

Ndërkaq botimi kohët e fundit i dorëshkrimit të fjalorit të arbërishtes të

hartuar nga Kolë Kamsi (1886–1960)7 dhe i një vargu materialesh të tjera

leksikore në kuadrin e Arkivit Leksikor Arbëresh të ndërmarrë nga Seksioni i

albanologjisë në Universitetin e Kalabrisë nën drejtimin e prof. F. Altimarit, e

bën e dhe më të mprehtë thirrjen e E. Giordanos për vlerësimin e leksikut

arbëresh dhe këtu nuk do të kemi parasysh kryesisht “ekzotizmat” arbëreshë (siç

janë fjalët e sipërshënuara), por edhe fjalë që mund të dukeshin pa ngjyrim

arbëresh, si dashurisht, duhje (diçka që na duhet, që kemi nevojë për të: “duhjet

tona”), lulësi, lulëzor, pandjenjësi “apati”, përndreq “restauroj, riparoj” etj.

“Fjalori i Arbëreshëve të Italisë” i Emanuele Giordanos, ka mbetur pak i

përmendur e i vlerësuar në studimet tona gjuhësore, megjithëse ka shërbyer e

shërben si një vepër konsultimi e pazëvendësueshme për leximin e teksteve

letrare e të tjera të shkruara nga Arbëreshët në të kaluarën, po edhe në ditët tona.

Ky fjalor nuk është studiuar ende si një vepër shkencore përfaqësuese e leksikut

arbëresh dhe e ecurisë së zhvillimit të tij. Lënda e pasur dhe e dokumentuar që

përmban fjalori, ofron një varg temash studimi të niveleve të ndryshme deri në

një disertacion doktorate. Një studim përqasës me fjalorin e Kolë Kamsit do të

ishte shumë i dobishëm: nga njëra anë, do të zbulonte veçoritë e secilit fjalor,

nga ana tjetër, duke i parë të dy si plotësues të njëri-tjetrit, do të merrnim një

pamje më të plotë të leksikut arbëresh dhe të vlerave të tij për gjuhën e sotme.

Ky shkrim në kujtim të punëtorit të palodhur e të përkushtuar të gjuhës e të

letërsisë shqipe, Mjeshtrit të Madh papas Emanuele Giordano, le të jetë një

nxitje për të përmbushur një detyrë shkencore dhe për të nderuar emrin e tij.

7 Kolë Kamsi, “Fjalor arbërisht - shqip. Rreth 8600 fjalë e shënime gramatikore”. Redaktor

Ferdinand Leka. Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”. Sektori shkencor i albanologjisë.

Shkodër 2000, 377 f.

138 Pasqyra e librave

Shtojcë

FJALË ARBËRESHE NË FGJSSH (1980) DHE NË FGJSH (2006)

E BUKURA E JETËS arb. E bukura e Dheut.

BUZËSUMBULL, ~A f. sh. ~A(T) arb. Shishe e rrumbullakët e me grykë të

ngushtë, që përdoret për të mbajtur pije të ndryshme.

DROQE, ~T f. sh. arb. Makarona shtëpie të prera në copa të shkurta e të trasha.

FUSHAMIR/Ë, ~I m. sh. ~Ë(T) arb. Bari dhensh.

GREP, ~I m. sh. ~A(T) kuptimi 6. arb. Pirun.

GRYKËKALBËT mb. arb. Që flet fjalë të këqija për dikë; gojëndyrë.

GUFËR, ~RA f. sh. ~RA(T) arb. Grykë vullkani; krater.

HOR/Ë, ~A f. sh. ~A(T) arb. Vend i banuar, qendër banimi, qytet a fshat.

KANGJEL/E, ~JA f. sh. ~E(T) arb., lart. Secila nga pjesët e një poeme të

madhe; këngë. Kangjelet e “Milosaos”.

KEZ/Ë, ~A f. sh. ~A(T) arb. Kësulë e kuqe a e gjelbër vogël prej mëndafshi ose

prej kadifeje, e qëndisur me fije ari, e qëndisur me fije ari, që e vënë nuset

arbëreshe ditën e dasmës dhe në raste festash.

LUMBARDH/Ë, ~A f. sh. ~a(t) zool. arb. Femra e pëllumbit, pëllumbeshë.

MBAR/Ë, ~A (E) f. kuptimi 3. arb. Gjithë prodhimi që japin të mbjellat në një

vit, zakonisht të mbarë; të korrat.

MOSNJERI pacak. arb. Asnjeri, askush.

MOSNJËHERË ndajf. arb. Asnjëherë.

QAFËZ, ~A f. sh. ~A(T) kuptimi 7. arb. Sqetulla.

SHPARGAR, ~I m. sh. ~Ë(T) arb. Mantel grash prej mëndafshi dhe me

zbukurime. (Fjalë e shtuar në në FGjSh 2006)

SHQITËZ, ~A f. sh. ~A(T) zool. arb. Mjellmë.

ZGJUMTH, ~I m. sh. ~(IT) arb. Gjumës: i dha zgjumthin e fjeti.

Emil LAFE

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

REVISTA “STUDIME GJEOGRAFIKE” DHE ROLI I SAJ NË ZHVILLIMIN E GJEOGRAFISË SHQIPTARE

(me rastin e 30-vjetorit të numrit të parë)

Në formimin dhe në kulturën e një kombi gjeografia dhe shkenca që e

studion atë kanë rol shumë të dukshëm. Gjeografia mundëson njohjen e

trashëgimisë dhe të pasurive natyrore, tregon rolin e tyre në zhvillimin

ekonomik dhe shoqëror. Për fatin tonë, natyra është treguar shumë bujare në

këtë drejtim në trojet shqiptare. Shkenca e Gjeografisë ka rëndësi të madhe edhe

për edukimin patriotik të popullsisë, krijimin e forcimin e dashurisë për

atdheun. Rilindasit tanë të mëdhenj punuan, shkruan dhe botuan shumë për

gjeografinë e Shqipërisë, ndikuan shumë në rritjen e dashurisë për atdheun dhe

në frymën e lartë patriotike, për një Shqipëri të mosvarur dhe të zhvilluar.

Për shumë arsye, shkenca e Gjeografisë, mbeti mbrapa, krahasuar me

shkencat e tjera që identifikojnë kombin. Me themelimin e Universitetit të

Tiranës (1957), u krijua Departamenti i histori-gjeografisë në Fakultetin e

Historisë dhe të Filologjisë. Kështu ndodhi më pas dhe me krijimin e instituteve

të larta, që u shndërruan në universitete, në Shkodër dhe Gjirokastër. Në 1978 u

krijua Sektori i Studimeve Gjeografike pranë Akademisë së Shkencave të

Shqipërisë, duke shënuar një hap të madh për këtë shkencë, ndonëse shumë i

vonuar. Studiuesit e parë të sektorit ishin Mevan Kabo (përgjegjës), Farudin

Krutaj, Nasip Meçaj, Gjovalin Gruda dhe më 1981 u shtua Skënder Sala, që

sapo kishte mbaruar studimet universitare në këtë degë. Në vitin 1982 doli më

vete Departamenti i gjeografisë në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, duke u

ndarë nga Departamenti i historisë. Sektori i Studimeve Gjeografike në

përbërjen e Akademisë së Shkencave më 1985 u shndërrua në Qendrën e

Studimeve Gjeografike (QSGJ). Gjashtë muaj më pas doli dhe numri i parë i

revistës shkencore “Studime gjeografike” (239 faqe), e para revistë shkencore

në këtë fushë, pikërisht ditën organizimit të Simpoziumit të Parë Kombëtar për

Gjeografinë (10 qershor 1985). Redaksia përbëhej nga: M. Kabo (përgjegjës),

V. Kristo, P. Qiriazi, F. Krutaj, Gj. Gruda, N. Meçaj dhe A. Bërxholi.

Tematika e revistës në numrin e parë përfshinte artikuj nga disa degë të

gjeografisë dhe fusha të afërta me gjeografinë, të shkruar nga specialistët e

QSGj dhe pedagogë të Fakultetit. Pas parathënies nga drejtori i QSGJ, Mevlan

Kabo, vjen rubrika “Gjeomorfologji” me nëntë artikuj. Temat trajtojnë dukuri

140 Pasqyra e librave

natyrore në krahina e territore të Shqipërisë, pasojat e ndikimit të njeriut në

peizazhin e në ekonominë e vendit. Në rubrikën “Gjeografi fizike-krahinore”

botohen tre artikuj që trajtojnë kushtet fiziko-gjeografike të disa krahinave.

Rubrika “Gjeografi social-ekonomike” përmban katër artikuj, që bëjnë fjalë për

popullsinë e dinamikën e saj. Disa nga artikujt janë pjesë e temave studimore të

autorëve për disertacionet e doktoratës. Të gjithë artikujt shoqërohen me

përmbledhje në gjuhën frënge.

Dy vjet më vonë (1987) doli nr. 2 i “Studime gjeografike” (288 faqe). Ky

numër përfshin materialet e referuara në Simpoziumin e Parë Kombëtar për

Gjeografinë, si nënreferatet për gjendjen dhe detyrat e gjeografisë,

gjeomorfologjisë, për problemet gjeografike-ekonomike dhe të shtrirjes

territoriale të popullsisë. Kumtesat kanë shumëllojshmëri të madhe në tematikë:

transformimi i natyrës, proceset e jashtme në reliev, relievi e kërkimi

mineraleve, akullzimi i Kuaternarit në Shqipëri, lidhja e klimë-reliev, relievi e

shkëmbinjtë, evolucioni morfotektonik i relievit, popullsia dhe zhvillime social-

ekonomike, etj. Siç del qartë nga kjo tematikë, Simpoziumi Parë Gjeografik

bëri vlerësimin e gjendjes dhe përcaktoi detyrat për të ardhmen.

Në 1988 doli numri tretë i revistës (261 faqe), i cili kishte të veçantë dhe

shtimin e rubrikave. Ishte shfaqur interes për të bashkëpunuar në këtë revistë, si

rrjedhim janë shtuar artikujt dhe autorët në rubrikat e mëparshme. Temat janë

përqendruar kryesisht në këto drejtime: gjeomorfologjia bregdetare,

neotektonika, morfologjia e gjeomorfologjia e krahinave dhe luginave të

caktuara, analizë e elementeve klimatikë, demografia, transporti automobilistik,

industria, projeksionet gjeodezike etj. Për herë të parë nis rubrika “Toponimet”

për fshatit Damës (Tepelenë), por më pas askush nuk u mor me këtë tematikë

shumë interesante.

Më 1990 doli nr. 4 i “Studime gjeografike” (251 faqe). Redaksia ishte

shtuar me sekretar shkencor (S. Sala). Janë po ato rubrika, por është shtuar

numri i artikujve në fushën e gjeografisë fizike-krahinore, fushë e pëlqyer nga

disa disertantë për shkallën e parë të kualifikimit. Në fushën e gjeomorfologjisë

(10 artikuj) autorë janë futur në analizë të detajuar morfometrike të proceseve

gjeomorfologjike, në proceset aktuale modeluese, në paleogjeografinë e

Kuaternarit në Shqipëri. Në fushën e gjeografisë fizike-krahinore analizohen

treguesit morfologjikë-fiziko-gjeografikë, duke i vlerësuar në lidhjen e varësinë

natyrë-njeri. Kështu ndodh dhe në artikujt e rubrikave të tjera për popullsinë,

hartografinë etj.

Ndryshimet politike në kapërcyell të viteve ’90 sollën vonesë në daljen e

nr. 5 të revistës “Studime gjeografike” (1994, 312 faqe), e cila tani drejtohej

nga një Këshill botues i përkohshëm: E. Samimi (drejtor e përgjegjës), S. Sala

(redaktor shkencor), F. Krutaj (anëtar) e F. Progri (redaktor teknik). Zvogëlohet

pak formati i revistës. Përmbledhjes në frëngjisht iu shtua dhe ajo anglisht. Janë

shtuar dy rubrika të reja. Krahas studiuesve të vjetër, të cilët pothuaj nuk

mungojnë në asnjë numër, janë shtuar dhe të rinj. Analiza gjeomorfologjike

trajtohet deri në territore të vogla, me hartë gjeomorfologjike, duke lidhur

veprimtarinë e njeriut me ekonominë. Në rubrikat e tjera të zakonshme vijon

trajtimi i tematikave, ku tashmë autorët janë futur në analizën lidhjes bregdet-

bujqësi-blegtori, turizëm-popullsi. F. Progri në rubrikën “Hartografi” tregon

Revista "Studime Gjeografike" dhe roli i saj në zhvillimin e gjeografisë shqiptare 141

trajtimin hartografik të shpërndarjes gjeografike të industrisë. Një rubrikë e re

lidhet me futjen në Shqipëri të teknologjisë së re SIG (Sistemi i Informacionit

Gjeografik) me artikullin e një autori të huaj (D. Bickmore). Bashkëpunimi me

specialistë të huaj apo tërheqja e drejtpërdrejtë e tyre mbeti në vijim detyrë e

rëndësishme e këshillit botues.

Numri 6 doli në vitin 1995 (344 faqe) me financimin e IBM, reklama e të

cilës është në faqen e parë. Numri hapet me rubrikën ‘’Gjeomorfologjia” me

shtatë artikuj. Autorët janë studiues nga Shqipëria, por edhe nga Prishtina dhe

nga Fakulteti i Gjeologji-Miniera në Universitetin Politeknik të Tiranës.

Tematika përfshin veçoritë morfologjike e morfogjenetike të territoreve të

caktuara. Artikujt pasurojnë literaturën gjeografike të vendit për këto zona të

patrajtuara më parë. Nga dy artikuj kanë rubrikat “Gjeografi fizike e

përgjithshme” dhe “Demografi”. Autorët janë nga Departamenti i gjeografisë i

Universitetit të Tiranës, dhe njëri nga Universiteti Bujqësor i Tiranës. Ky i

fundit sjell për herë të parë një analizë krahasuese të dy territoreve rurale

Shqipëri-Itali. Dy artikuj ka dhe rubrika ‘’Gjeografi turizëm’’ (njëri nga

Fakulteti i Ekonomisë), të cilët trajtojnë lëvizjen turistike dhe rolin e shtetit.

Interesant është artikulli në rubrikën “Mjedis”, sepse gjeografët po vijojnë të

vlerësojnë konkretisht mjedisin fizik shqiptar dhe problemet e tij. Rubrika

“Hartografi” me dy artikuj sjell paraqitjen grafike të rreziqeve natyrore dhe të

dhëna për lëvizjet vertikale të kores së Tokës në zonën e Durrësit. E pasur është

rubrika “Informacion” (5 shkrime). Revista mbyllet me “Kronikën” për

përurimin e SIG-ut në Shqipëri dhe me Bibliografinë e “Studime gjeografike”

1985-1994.

“Studime gjeografike” nr. 7 (111 faqe) ndryshon formatin në A4 dhe del

në gjysmën e parë të vitit 1995. Bashkëpunimi i studiuesve tanë me ata të huaj

vijon me studime për krahasimin proceseve karstike në Tomor me Polinon në

Itali, ose krahasimi dy vendbanimeve rurale në Shqipëri - Itali. Në këtë numër i

jepet vend edhe edukimit me konceptet gjeografike në shkollë, gjuhës së hartës

dhe leximit të saj. Është shtuar rubrika “Diskutime”, ku trajtohet terminologjia e

problematika e gjeografisë. Tematika e numrit 8 të “Studime gjeografike” del

në gjysmën e parë të vitit 1996, (180 faqe) me synimin për të nxjerrë dy numra

në vit, por më pas nuk u arrit. Revista është pothuajse ajo e trashëguar, por e

veçantë është rritja e numrit të autorëve, veçanërisht studiues të rinj. Studiuesit

gjeografë bëhen bashkautorë me specialistë të fushave të tjera, duke realizuar

më mirë punimin dhe duke forcuar karakterin praktik të gjeografisë.

Gjeografia është shkencë kryesore mjedisore, ndaj në nr. 9 të “Studimeve

gjeografike” (1996, 100 faqe) rubrika “Mjedis” del e para me disa artikuj në

anglisht. Analiza e elementeve mjedisore tregon lidhje-varësinë mjedis -

faktorët gjeografikë-ekonomikë. Edhe këtu ka artikuj në bashkautorësi me

specialistë të huaj të fushës. Rubrika “Informacion” përmban shkrime për

veprimtaritë shkencore gjeografike në Shqipëri e jashtë saj, duke treguar dhe

gjeografët shqiptarë pjesëmarrës me kumtime në këto veprimtari të rëndësishme

shkencore. Te rubrika “Diskutime” flitet më shumë për zbatimin në praktikë të

studimeve gjeografike. Pjesëmarrja në veprimtaritë shkencore jashtë vendit dhe

teknologjia e re e komunikimit kishin krijuar kushte të mira që të njihej më

shpejt përvoja e vendeve të zhvilluara. Nga ky numër nis dhe përkujtimi që u

142 Pasqyra e librave

bëhet figurave të njohura të plejadës së gjeografëve shqiptarë dhe bibliografia e

botimeve dhe studimeve gjeografike (1967-1987).

“Studime gjeografike” nr. 10 (90 faqe) doli në vitin 1997, siç dihet vit me

trazira të forta politike për Shqipërinë. Ky numër hapet me një thirje drejtuar

bashkëpunëtorëve dhe rregullat e vendosura nga redaksia që duhet të plotësojë

artikulli që depozitohet në të. Ka këto rubrika; Gjeomorfologjia me 5 artikuj;

Hidrografia me dy artikuj; Biogjegrafia me dy artikuj (autorë të

jashtëm);Gjeografia ekonomike me 5 artikuj (pjesa më e madhe nga

Universiteti i Tirënës); Gjeografia politike dhe ajo urnbane me nga një artikull

nga pedagogë të Departamentit të Gjeografisë në Tiranë; Turizëmi me një

artikull nga një arkitekt; Rregulli teritori me një artikull; Hartografa me 3

artikuj, ku dy u përkasin autorëve të jashtëm dhe rubrika GIS/Remote Sesing

me dy artikuj, njëri me autorë të jashtëm. Numri mbyllet me 6 informacione dhe

një kronikë për 15-vjetorin e vdekjes së Ali Ostrenit.

Në nr. 11 të “Studime gjeografike” (1999, 108 faqe) krahas rubrikave të

mëparshme janë shtuar të reja: “Gjeografi politike”, “Rregullim territori”

(përvoja franceze) dhe “Gjeografi urbane”. Gjeografët kërkojnë nga

vendimmarrësit që për çdo ide që diskutohet e hidhet në letër, ka rëndësi terreni

ku zbatohet. Pra, duhet kryer paraprakisht e duhet marrë parasysh patjetër

studimi gjeografik-gjeomorfologjik. Në rubrikën e “Hartografia” vjen një

artikull nga hartografi sllovak Ján Pravda, i cili tregon të rejat në formimin e

klasifikimin e hartave.

Ky numër i “Studime gjeografike” nuk ka rubrika të reja, por janë shtuar

artikuj në rubrika si në atë “Social-ekonomike”, duke u përqendruar në jetën e

në zhvillimet urbane në Shqipëri me gjithë problematikën e trashëguar dhe atë

të re. Gati gjithë rubrikat e tjera përqendrohen në trajtimin e lidhje-varësisë

komplekse natyrë - veprimtari ekonomike. Del mirë roli njeriut si faktor

gjeomorfologjik në dinamikën e territorit, ndaj kërkohet zhvillim i

qëndrueshëm: të jemi sa më miqësorë me natyrën. Për herë të parë në këtë

numër del dhe rubrika “Kritika”, që kërkon trajtim të ndërthurur të problemeve

në hapësirën gjeografike, por që nuk vazhdoi në numrat e ardhshëm.

Në numrin 12 (me144 faqe A4) doli në gjysmën e dytë të vitit 1999.

Redaksia përbëhet: S. Sala (kryetar), M. Kabo, F. Krutaj e A. Bërxholi.

Ndërkaq QSGJ ishte bërë e njohur në vend e më gjerë dhe siguronte të ardhura

nga prodhimi e shitja hartave dhe studimeve. Vendimmarrës e shtetarë po

bindeshin se gjeografia ishte shkencë me ndikim të madh në zhvillimin e vendit.

Përgjithësisht, tematika përfshin rajone, territore dhe qytete të caktuara

shqiptare, në të cilat trajtohen natyra, ekonomia, njerëzit, gjendja e problemet,

dhe sugjerohen rrugëzgjidhje. Janë shtuar artikujt me karakter praktik.

Gjeografia po përpiqet të japë ndihmesën e vetë në zhvillimin e qëndrueshëm.

Në fundin e këtij numri bëhet e ditur një ndër konventat kryesore europiane, ajo

e Mbrojtjes së Peizazhit Natyror, të cilën Shqipëria e nënshkroi në vitin 2000.

Me daljen e numrit 13 (viti 2000, 200 faqe) “Studime gjeografike”

rikthehet në formatin e 6 numrave të parë. Në artikuj u jepet përparësi veçorive

gjomorfologjike te Shqipërisë dhe roli të shkencës së gjeomorfologjisë në

planifikim-rregullimin e territorit, proces, i cili kishte dalë jashtë kontrollit të

shtetit prej 10 vjetësh. Janë shtuar artikujt për problemet social-ekonomike dhe

Revista "Studime Gjeografike" dhe roli i saj në zhvillimin e gjeografisë shqiptare 143

të mjedisit: e para për ristrukturimin e ekonomisë, e dyta me probleme të

trashëguara e të reja. Rubrikat e tjera ruajnë tematikat e trajtuara nga specialistë

të universiteteve të vendit. Për herë të parë del bashkëpunimi gjeograf-hartograf

dhe arkeolog (njëri i huaj) në studimin e evolucionit bregdetar të Adriatikut.

Në vitin 2002 doli numri 14 (428 faqe), kohë kur OKB-ja i mëshon rolit të

ri të gjeografisë. Dy artikuj nga Kofi Annan (Sekretar i përgjithshëm i OKB)

dhe gjeografja Anne Buttimer, të përkthyer shqip, hapin këtë numër. Janë shtuar

studiues të rinj nga Kosova e Maqedonia. Artikujt japin gjendjen dhe

perspektivën e ekosistemit urban, të korridoreve rrugore në ndërtim e sipër,

zhvillimet demografike intensive, rreziqet natyrore e pasojat e tyre mjedisore,

ekonomike e sociale; trajtohet roli i studimeve gjeografike në planifikim-

rregullimin e territorit, çështje të krizës mjedisore në botë dhe elemente të saj

përfaqësuese në Shqipëri, etj. E pasur është dhe rubrika “Informacione”, ku

përfshihen edhe informacione nga edhe Kosova.

Lëvizjet e pakontrolluara të popullsisë pas vitit 1990 u shoqëruan me

probleme edhe në mjedisit. Ndaj nr. 15 (2002, 310 faqe) i “Studime

gjeografike” u jep rëndësi proceseve gjeomorfologjike, dëmeve në peizazh dhe

në ekonomi. Tërhiqet vëmendja në abrazionin e plazheve, ku shfrytëzimi egër i

zallishteve të lumenjve ka rolin kryesor; ndikimi në mjedis i lëvizjes së

popullsisë në qytetet e periferitë e tyre është një tematikë tjetër e këtij numri.

Nisin të trajtohen edhe zhvillimet ekonomike-sociale në zonat ndërkufitare etj.

Numri përmban dhe një përshkrim të shkurtër të botimeve gjeografike të viteve

të fundit, ku kryesor është “Atlasi i Shqipërisë” (natyra, popullsia dhe

ekonomia). Më 2005 doli nr. 16 i “Studime gjeografike” (280 faqe) i financuar

nga DAD (Gjermani) dhe Pakti i Stabilitetit - Europa Juglindore. Këtu botohet

një studim i plotë që i kushtohet menaxhimit rajonal të hapësirave të braktisura

në Shqipëri, fryt i bashkëpunimit midis studiuesve shqiptarë dhe atyre

gjermanë. Është botuar në shqip dhe anglisht, duke krijuar mundësi më të mirë

të përdorimit nga studiues të huaj të kësaj fushe.

Një vit më vonë (2006) doli dhe nr. 17 i “Studime gjeografike” (216 faqe), i

cili do të ishte dhe i fundit, pasi me reformën e shkencës që ndërmori qeveria e

kohës, Qendra e Studimeve Gjeografike në vend që të forcohej, për çudi u

shkri! Vetëm katër punonjës u sistemuan në Departamentin e gjeografisë të

Universitetit të Tiranës. Botimi i numrit 17 u mundësua nga Universiteti i

Potsdamit (Gjermani). Redaksia e fundit ishte: A. Bërxholi (kryetar), S. Sala

(sekretar shkencor) dhe anëtarë: N. Meçaj e Dh. Doka. Rubrika “Gjeografi

rajonale” ka dhe dy artikuj nga specialistë gjermanë (gjermanisht); në rubrikën

“Gjeografi fizike - Gjeomorfologji” analizohet peizazhi natyror, rreziqet

gjeomorfologjike, ndërsa në rubrikën ”Gjeografi humane” ndryshimet në

identitetin shqiptar, mjedisi dhe demografia, ndikimi migrimeve, turizmi dhe

mjedisi etj.

Në gjithë periudhën e daljes së kësaj reviste, bashkëpunëtorët e saj kanë

botuar artikuj edhe në revistat periodike të Fakultetit të Historisë e Filologjisë

(“Studime albanologjike”), të universiteteve të qyteteve Gjirokastër, Elbasan e

Shkodër. Po bëhen përpjekje nga Departamenti i gjeografisë i Universitetit të

Tiranës që kumtimet e konferencës së studentëve të ciklit “Doktoranturë” të

dalin me emrin ‘’Studime gjeografike’’. Numri 18 pritet të dalë së afërmi. Do të

144 Pasqyra e librave

ishte mirë që kjo të vijohej, duke u shkëputur pjesa gjeografike nga revista

“Studime albanologjike” e Fakultetit.

Gjatë veprimtarisë së saj shkencore QSGJ, veç simpoziumit të parë

kombëtar gjeografik, organizoi dhe dy konferenca kombëtare dhe

ndërkombëtare me temat: “Gjeografia dhe ekonomia” (23-24 nëntor 1995,

Shkodër) dhe “Gjeomorfologjia e aplikuar, mjedisi dhe turizmi bregdetar” (16-

18 tetor 1998, Tiranë). Mungesa e një qendre të studimeve gjeografike po bëhet

gjithnjë e më e ndjeshme si për kërkesat e ditës, ashtu edhe për perspektivën e

zhvillimit ekonomik e shoqëror në vendin tonë.

Skënder SALA

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

NJË BOTIM I RI NË POLONI PËR HISTORINË E SHQIPËRISË

TADEUSZ CZEKALSKI: THE SHINING BEACON OF SOCIALISM IN EUROPE. THE ALBANIAN STATE AND SOCIETY IN THE PERIOD OF COMMUNIST DICTATORSHIP (RREZJA E NDRITSHME E SOCIALIZMIT NË EUROPË NË PERIUDHËN E DIKTATURËS KOMUNISTE), 1944-1992. KRAKOV, 2013, 169 f. ISBN 978-83-233-3515-3

Hulumtimi i historisë, gjuhës dhe kulturës së Shqipërisë në Poloni është më

pak i pasur në përmbajtje sesa p.sh. në Itali ose në Gjermani, por gjithsesi me rëndësi. Në gjuhësi p.sh. Wacław Cimochowski ka qenë emri më i rëndësishëm, përmes monografisë së tij të botuar në frëngjisht për të folmen e Dushmanit

1. Shumë punime albanologjike janë botuar në polonisht, një gjuhë, e

cila për studiuesit e ballkanologjisë nuk është përgjithësisht e njohur. Tadeusz Czekalski, historian në Universitetin Jagelonian të Krakovit, ka paraqitur një pasqyrë mbresëlënëse shkrimesh, e cila përveç rreth 35 teksteve në polonisht, ndër të cilat një studim mbi aparatin shtetëror në fillim të viteve 1920 (“Albania w latach 1920-1939 - państwo, gospodarka, kultura”. Krakow, 1996), edhe disa artikuj gazetash në shqip dhe anglisht. Ai është njëri ndër bashkautorët e një “Historie të Shqipërisë“ të botuar fillimisht më 1992 (Tadeusz Czekalski, Jerzy Hausiński, Jan Leśny: “Historia Albanii”. 2. ed. Wroclaw 2009). Së fundi ai ka ndërmarrë përpjekjen për të hartuar një paraqitje të përgjithshme të thukët të Shqipërisë komuniste, gjë që nuk është aspak e lehtë të përmblidhet në 140 faqe. Materialet që ka përdorur për këtë janë literatura e specializuar ndërkombëtare, edhe shqiptare, burime (përmbledhje dokumentesh) të botuara si edhe fonde zyrtare të Arkivit Qendror të Shtetit (Tiranë).

Libri është i ndarë në tetë krerë. I pari i kushtohet historisë së ndërlikuar dhe në shumë pika ende të pasqaruar të periudhës së hershme të Partisë Komuniste deri në marrjen e pushtetit prej saj. Më pas ai shqyrton sistemin e pushtetit, aparatin e partisë dhe të shtetit në konstantet dhe shndërrimet e tij përgjatë ndryshimeve të vazhdueshme të fuqisë hegjemone, fillimisht të

1 Le dialecte de Dushmani. Description de l’un des parlers de l’Albanie du Nord [Avec

résumés en polonais et en russe]: Poznańskie Towarzystvo Przyjaciół Nauk, Wydział

filologizno-filozoficzny prace komisji filologicznej. Tom XIV zeszyt 1. Poznań, 1951, 233 f.

| Recensuar nga: Aleksandër Xhuvani, Buletin i Institutit të Shkencavet 5/1951, nr. 2; , 50-

52,; Eric P. Hamp, Language, 29/1953, 4.

146 Pasqyra e librave

Jugosllavisë, më pas të Bashkimit Sovjetik e në fund të Kinës dhe më së fundi fazën e izolimit, pasojat shkatërrimtare të së cilës udhëheqja e Tiranës u mundua t’i zbuste me disa oferta jo shumë të suksesshme ndaj vendeve perëndimore.

Në ekonomi, së pari u shkatërruan strukturat tradicionale të pronësisë në bujqësi dhe industri përmes një privatizimi në ndërmarrje të vogla dhe menjëherë pas kësaj u krye kolektivizimi dhe shtetëzimi i tyre. Shndërrimi social dhe demografik i popullsisë qartësohet përmes disa treguesve si rënia e numrit të lindjeve dhe përfshirja e grave në politikë dhe ekonomi. Aparatit represiv (Sigurimi, burgje dhe kampe) i kushtohet një krye i veçantë, ku sillen edhe shifra nga literatura më e re shqiptare.

Arsimi dhe kultura bëjnë pjesë sigurisht në arritjet e sistemit, edhe pse me çmimin e një monotonie formale në realizmin socialist dhe të një kuadri historik nacionalist të propaganduar në të gjitha rrafshet. Në politikën fetare Shqipëria ia kaloi çdo sistemi tjetër të socializmit real përmes ndalimit të veprimtarive fetare.

Kreu i fundit ka të bëjë me ndryshimin e sistemit deri më 1992. Në pasthënie Czekalski trajton edhe debatin ende shumë të ashpër në shoqërinë shqiptare mbi sovranitetin e shpjegimit historik. Czekalski përpiqet me sukses të ruajë një pamje sa më objektive, e cila ndriçon si faqet e errëta në krahasim me shumicën e vendeve të Europës Lindore, si represioni i skajshëm dhe amullia e recesioni ekonomik në vitet e fundit, por po ashtu edhe sukseset në ndërtimin e një sistemi arsimor dhe shëndetësor, i cili i uli analfabetizmin dhe vdekshmërinë foshnjore në një shkallë të tillë, e cila ishte thuajse e papërfytyrueshme më 1944.

Autorit fatkeqësisht i kanë shpëtuar disa gabime. Partizanet Bule Naipi dhe Persefoni Kokëdhima nuk i mbijetuan luftës (f. 83), por u pushkatuan nga gjermanët. Të njëjtin fat (kësaj radhe prej Enver Hoxhës) pësuan në vitet 1970 ekonomistët Abdyl Këllezi dhe Koço Theodhosi (f. 53). Vepra e Enver Hoxhës “Imperializmi dhe revolucioni” natyrisht nuk ishte asnjë polemikë ndaj veprës së Leninit “Shteti dhe revolucioni” (f. 58); shenjtërimi i “klasikëve të marksizëm-leninizmit” vijoi i pandërprerë. Revista kryesore e arkeologjisë quhej dhe quhet “Iliria“, jo “Shqipëria Arkeologjike“ (f. 107). Politikani gjerman Erich Riedl nuk ishte ministër gjerman i ekonomisë, por sekretar shtetëror parlamentar (f. 62). Pretendimi i Czekalskit se politikanë të PASOK-ut grek kishin kërkuar strehim në Shqipëri gjatë diktaturës ushtarake nuk mbështetet në të dhëna burimore dhe është vështirë të besohet. Nuk ka pasur po ashtu asnjë takim personal ndërmjet kryeministrave Andreas Papandreu dhe Adil Çarçani (f. 60).

Më i rëndë është gabimi mbi qëndrimet e palëve politike lidhur me ditën e tërheqjes së gjermanëve nga Shkodra: komunistët dhe socialistët njohin 29 nëntorin 1944, konservatorët 28 nëntorin (pra së bashku me Ditën e Pavarësisë) (f. 148). Kjo vetëm si vërejtje për një botim të ri. Gjithsesi Czekalski ka shkruar një vepër shumë të rëndësishme, e cila mund t’i këshillohet kujtdo që dëshiron të njohë në formë të përmbledhur dhe në gjendjen aktuale të kërkimeve, se si ishte Shqipëria ndërmjet viteve 1944-1992. Të shpresojmë se autori do të shkruajë punime të tjera mbi Shqipërinë në një gjuhë disi më të njohur se gjuha e tij.

Michael SCHMIDT-NEKE

Përktheu nga gjermanishtja Genc LAFE

Kronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturore

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

KONFERENCË SHKENCORE NË NDERIM TË AKADEMIKUT SHABAN DEMIRAJ NË 95-VJETORIN E LINDJES

Më 24 janar 2015 në sallën e mbledhjeve të Ministrisë së Arsimit dhe Sportit

u zhvillua konferenca shkencore me temë “Shaban Demiraj – figurë e shquar e

shkencave albanologjike dhe e arsimit kombëtar” për ta përkujtuar akademikun

e nderuar me rastin e 95-vjetorit të lindjes. Konferenca u organizua nga

Akademia Shqiptare e Arteve dhe Shkencave dhe nga Shoqata e Gjuhësisë

Shqiptare me mbështetjen e Ministrisë së Arsimit e Sportit dhe të Shtëpisë

botuese “Albas”. Akademiku Shaban Demiraj, që u nda nga jeta më 30 gusht të

vitit të kaluar, ka qenë një nga studiuesit më të shquar e më prodhimtarë të

gjuhës shqipe. Vepra e tij shkencore përfshin probleme të gjuhës shqipe në të

gjitha periudhat e zhvillimit të saj që nga lashtësia deri në ditët tona. Prof. sh.

Demiraj pati një karrierë të gjatë si drejtues i katedrës së gjuhës shqipe në

Universitetin e Tiranës dhe si pedagog i disa lëndëve themelore, për të cilat

hartoi edhe tekstet përkatëse, si “Morfologjia e gjuhës shqipe”, “Historia e

gjuhës së shkruar shqipe”, “Morfologjia historike e gjuhës shqipe”. Tekstet e tij

për shqipen e sotme ndikuan dhe ndihmuan në njësimin dhe kodifikimin e

normës letrare gramatikore dhe në përhapjen e vështrimeve të reja teorike në

gjuhësinë shqiptare. Me kohë fusha kryesore e punës së tij u bë studimi i

evolucionit të sistemit gramatikor dhe i historisë së brendshme e të jashtme të

gjuhës shqipe nga lashtësia më e thellë deti në ditët tona. Si vepra kryesore të tij

njihen “Gramatikë historike e gjuhës shqipe” (1986, 1166 f., botuar dy herë në

një variant të përmbledhur dhe e përkthyer gjermanisht), “Gjuha shqipe dhe

historia e saj” (1988, 2013, dhe një botim italisht), “Fonologjia historike e gjuhës

shqipe” (1996), “Gjuhësi ballkanike” (2004, edhe në përkthim maqedonisht),

“Prejardhja e shqiptarëve në dritën e gjuhës shqipe” (1999, botim anglisht 2006),

“Epiri, Pellazgët, Etruskët dhe Shqiptarët” (2008). Sh. Demiraj ka qenë redaktor

dhe bashkautor i vëllimit “Morfologjia” të “Gramatikës së gjuhës shqipe” (botim

i Akademisë së Shkencave). Vepra e akad. Sh. Demiraj është e mirënjohur dhe

edhe në rrethet shkencore e universitare në Kosovë e në Maqedoni, si dhe në

rrethet albanologjike botën e jashtme. Sh. Demiraj në vitet 1993-1997 ka drejtuar

150 Kronika kulturore

Akademinë e Shkencave të Shqipërisë. Mban titujt e lartë “Mjeshtër i Madh”,

“Mësues i Popullit”, “Nderi i Kombit”.

Programi i konferencës përmbante kumtesat e mëposhtme.:

Emil Lafe (Tiranë), Remzi Nesimi (Shkup): Akademiku Shaban Demiraj

dijetar i shquar dhe me ndikim të gjerë për zhvillimin e gjuhësisë shqiptare;

Xhevat Lloshi (Tiranë): Vështrimet e prof. Shaban Demirajt për leksikun e

shqipes;

Remzi Përnaska (Paris): Prof. Shaban Demiraj si drejtues i katedrës së

gjuhës shqipe në Universitetin e Tiranës (1962-1989);

Mario de Matteis (Universiteti i Bohumit – Gjermani): Rreth veprës së

Shaban Demirajt “La lingua albanese - origine, storia, strutture”. Università degli

Studi della Calabria, 1997;

Nexhip Mërkuri (Universiteti i Vlorës): Gjuhësia e përgjithshme dhe

këndvështrimet bashkëkohore për Epirin dhe Mesapët;

Bardhosh Gaçe (Universiteti i Vlorës): Kontributi i Shaban Demirajt në

studimin e letërsisë shqipe;

Kujtim Kapllani – Viktor Bakillari (Tiranë): Nderimi i prof. Shaban

Demirajt për albanologët;

Zeqirja Neziri (Universiteti i Shkupit): Ndihmesa e prof. Shaban Demirajt

për afirmimin e letërsisë arbëreshe;

Zeqirija Ibrahimi (Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të

Shqiptarëve - Shkup): Vepra e prof. Shaban Demirajt “Gjuhësia ballkanike” –

një shembull për ballkanistikën;

Valbona Toska (Universiteti i Shkupit): Çështja e rimarrjes së kundrinës

në veprën “Gjuhësia Ballkanike” të prof. Shaban Demirajt;

Mirushe Hoxha (Universiteti i Shkupit): Rreth trajtimit të mënyrës

dëshirore në studimet e prof. Shaban Demirajt për morfologjinë historike të

shqipes;

Rami Memushaj (Universiteti i Tiranës): Ndihmesa e prof. Shaban

Demirajt për ilirësinë e Epirit;

Asllan Hamiti Universiteti i Shkupit): Ndihmesa e prof. Shaban Demirajt

për ballkanologjinë;

Mustafa Ibrahimi (Universiteti UEJL - Tetovë): Shaban Demiraj për

etnosin arbëresh dhe për rëndësinë e gjuhës arbëreshe.

Konferencës i erdhi edhe një përshëndetje nga albanologët e Sankt-

Peterburgut.

Kujtim KAPLLANI

Konferencë shkencore në nderim të akademikut Shaban Demiraj në 95-vjetorin e lindjes 151

PËRSHËNDETJE E ALBANOLOGËVE TË SANKT-PETERBURGUT PËR

KONFERENCËN SHKENCORE KUSHTUAR AKADEMIKUT SHABAN DEMIRAJ

Të nderuar kolegë!

Albanologët e Sankt-Peterburgut ju përshëndesin Ju, pjesëmarrësit e

konferencës kushtuar prof. Shaban Demirajt në 95-vjetorin e lindjes dhe ju

urojnë sukses të plotë në punën tuaj.

Veprat e akademikut Sh. Demiraj zënë një vend të nderuar në fushën e

shkencave albanologjike dhe në ballkanologji. Ato i dallon gjerësia e

materialit, dokumentimi i pasur dhe thellësia e trajtimit të problemeve. Prof.

Shaban Demiraj ka dhënë një kontribut të çmuar edhe në arsimin kombëtar.

Ne e mbajmë mend ardhjen e prof. Shaban Demirajt në Sankt-Peterburg

në konferencën kushtuar 85-vjetorit të albanologes ruse Agnija V. Desnickaja,

kumtesën e tij dhe sjelljen miqësore e kolegjiale.

Duke ndier respekt të thellë ndaj kësaj figure madhore të shkencës

shqiptare, ju urojmë punë frytdhënëse dhe të suksesshme.

Albanologët e Sankt-Peterburgut

Sankt-Peterburg, 23 janar 2015

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

DEKOROHET ALBANOLOGU ALEKSANDËR STIPÇEVIQ

Më 3 shkurt 2015, akademikut arbënesh nga Zara, prof. dr. Aleksandër

Stipçeviqit, që jeton në Zagreb, iu dorëzua Urdhri “Gjergj Kastrioti

Skënderbeu”, akorduar nga Presidenti i Shqipërisë, z. Bujar Nishani, për meritat

e tij shkencore, publicistike dhe kombëtare. Prof. dr. Aleksandër Stipçeviqit

është dekoruar edhe me “Dekorata e flamurit kombëtar”, akorduar nga ish-

Presidenti i Shqipërisë, prof. dr. Rexhep Mejdani, me motivacionin “Për

kontribut në zbardhjen e historisë së ilirëve” më vitin 2001. Dekorata “Gjergj

Kastrioti Skënderbeu” u jepet personaliteteve shqiptare dhe të huaja për

ndihmesë të qenësishme dhe madhore për mbrojtjen, forcimin apo përparimin e

faktorit shqiptar kudo në botë. Dekoratën e lartë prof. dr. Aleksandër

Stipçeviqit, në prani edhe të familjarëve të tij, ia dorëzoi Sekretari i

Përgjithshëm i Presidencës, z. Florian Nuri. Ishte e pranishme edhe

Ambasadorja fuqiplote e Republikës së Shqipërisë në Kroaci, znj. Shpresa

Kureta, si edhe personalitete të tjera.

Akademiku prof.dr. Aleksandër Stipçeviqi, një emër i madh dhe i veçantë

në shkencë e

sidomos në fushën e arkeologjisë e të ilirologjisë dhe inë shumë fusha të

tjera shkencore, si dhe në publicistikë. Agjencia INA (Ilirian News Agency), ka

ndjekur në vazhdimësi gjithë aktivitetin e këtij dijetari të shquar në hulumtimet,

gjurmimet, publikimet dhe veprimtaritë e tjera.

Akademiku Aleksandër Stipçeviqi ballkanolog, bibliotekist dhe eseist

arbëresh, ka lindur në Arbënesh (Arbanasi) pranë Zarës, më 10 tetor të vitit

1930. Ka studiuar në Universitetit të Zagrebit, ku është diplomuar më 1954, në

degën e arkeologjisë. Pasi përfundoi studimet pasuniversitare në Fakultetin

Filozofik në Zarë, mbrojti me sukses disertacionin e doktoratës me temën

“Simbolizmi religjioz tek ilirët”. Prej atëherë ka vijuar të merret me studime

ilire djhe ka botuar një varg veprash, si: “Arte degli Illiri” (“Arti i Lilirëve”)

1963, “Gli Illiri” (“Ilirët”) 1967, “Bibliographia Illyrica” (“Bibliografi për

Ilirët”) 1967, “Kultni simboli kod Ilira” (“Simbolet e kultit te Ilirët”) 1983. Nga

fusha e albanologjisë ka botuar veprat “Interpretime albanologjike”,

“Etnogjeneza e Shqiptarëve”, “Albanologjia në Kroaci”, “Interpretime

albanologjike” etj.

Mehmet LATIFI

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

DITËT E KULTURËS IRANIANE NË FIER

Në datat 6-9 shkurt 2015 Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi në

bashkëpunim me Bashkinë e qytetit Fier, Galerinë e Arteve të këtij qyteti dhe

Artgaleri Librari “Frashëri” organizuan “Ditët e kulturës iraniane në qytetin e

Fierit”. Në këto ditë u zhvilluan veprimtari të larmishme kulturore dhe artistike.

Kështu në ditën e parë, e premte më 6 shkurt 2015, në Galerinë e Artit të qytetit

Fier u çel ekspozita me foto e titulluar “Irani sot”.

Në ceremoninë e çeljes së kësaj ekspozite merrnin pjesë kryetari i

Bashkisë së Fierit z. Baftjar Zeqaj, drejtori i Fondacionit Kulturor “Saadi

Shirazi” z. Abas Azizi, drejtori i Galerisë së Arteve Fier z. Pandi Lena, drejtori i

kulturës në Bashkinë Fier z. Haxhi Kalluci si dhe personalitete të shumta të

artit dhe të kulturës të këtij qyteti. Në fjalën e tij drejtori i kulturës në bashkinë e

Fierit, z. Haxhi Kalluci, theksoi rëndësinë e artit dhe të kulturës iraniane dhe

qytetërimin e hershëm pers, ku mbizotëronin teknika të ndryshme të artit

figurativ.

Nga ana e tij drejtori i Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” z. Abas Azizi

vlerësoi bashkëpunimin e autoriteteve vendore të Fierit në organizimin e

“Ditëve të kulturës iraniane” në këtë qytet dhe shtoi: “Ekspozita e fotove të

Iranit është vetëm një prej veprimtarive të larmishme që ky Fondacion në

bashkëpunim me Bashkinë e Fierit dhe institucionet kulturore në vartësi të saj

do të organizojnë në qytetin kulturëdashës të Fierit”.

Në këtë ekspozitë u paraqitën mbi 80 fotografi, që paraqesin tematika të

ndryshme si jeta e përditshme, gruaja, modernizimi, natyra, historia, feja,

154 Kronika kulturore

arkitektura etj. Një vend i posaçëm në Gallerinë e Arteve Fier i ishte dedikuar

edhe punimeve artizanale iraniane.

Në ditën e dytë të veprimtarive kulturore, e shtunë më 7 shkurt 2015, në

qytetin e Fierit në Teatrin “Bylis” çeli siparin veprimtaria “Ditët e filmit

iranian”. Në ceremoninë e hapjes merrte pjesë drejtori i kulturës në Bashkinë e

qytetit, z. Haxhi Kalluci, i cili theksoi rëndësinë e madhe që ka kinematografia

iraniane, e cila ka pasur një zhvillim të madh dhe ka konkurruar denjësisht në

festivalet ndërkombëtare të zhvilluara gjatë viteve të fundit.

Vlen të theksohet se në datat 7 dhe 8 shkurt 2015 në qytetin e Fierit u

shfaqën disa filma të suksesshëm nga kinematografia iraniane, të përkthyer dhe

të titruar në gjuhën shqipe. Në ditën e katërt dhe të fundit të veprimtarisë

kulturore “Ditët e kulturës iraniane në Fier”, e hënë 9 shkurt 2015, u organizua

“Dita e leximit të tregimeve për fëmijët shqiptarë me motive persiane”.

Në këtë veprimtari, ku morën pjesë fëmijë të ciklit parashkollor dhe të

klasave të para fillore të qytetit të Fierit, të shoqëruar edhe nga prindërit dhe

mësuesit e tyre, u lexuan disa prej tregimeve të librit “Përralla të bukura për

fëmijë” marrë nga letërsia klasike perse, duke u shpjeguar edhe moralin e tyre.

Ky libër është botim i Fondacionit Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”.

Elton LILA

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

VEPRIMTARI ARTISTIKE-LETRARE “KULTURA DHE ROLI I MUZIKËS TRADICIONALE”

Më 28 shkurt 2015 (e shtunë), falë një bashkëpunimi ndërmjet Fondacionit

Kulturor “Saadi Shirazi” me Qendrën Kulturore “Margarita Tutulani” dhe

Bibliotekën “Vexhi Buharaja” të qytetit të Beratit u organizua një veprimtari

artistike, kulturore dhe letrare me temë “Kultura dhe roli i muzikës

tradicionale”, në të cilën u bë prezantimi i një prej personaliteteve më në zë të

muzikës tradicionale iraniane, muzikanti me famë botërore Shahram Nazeri

(lindur në vitin 1951).

Në këtë veprimtari artistike-kulturore merrnin pjesë drejtori i Fondacioni

Kulturor “Saadi Shirazi” z. Abas Azizi, drejtori i Qendrës Kulturore “Margarita

Tutulani” në Berat z. Renuard Mimani, drejtori i Bibliotekës “Vexhi Buharaja”

z. Arben Jaupaj si dhe personalitete të kulturës dhe nxënës të Liceut Artistik të

qytetit të Beratit.

Në fjalën e tij drejtori i Qendrës Kulturore “Margarita Tutulani” z. Renuard

Mimani vlerësoi lart bashkëpunimin dhe ndihmesën që ka dhënë Fondacioni

Kulturor “Saadi Shirazi” në organizimin e veprimtarive të larmishme kulturore

dhe artistike në këtë qytet.

156 Kronika kulturore

Z. Arben Jaupaj drejtori i Bibliotekës “Vexhi Buharaja” do të vlerësonte

ndikimin dhe rolin e poezisë dhe kulturës perse në kulturën shqiptare dhe

veçanërisht në qytetin e Beratit.

Një përshkrim të zgjeruar të veprimtarisë dhe punimeve të muzikantit të

famshëm iranian Shahram Nazeri bëri Elton Lila, i cili radhiti ndër të tjera

dhjetëra koncertet e zhvilluara si brenda ashtu edhe jashtë vendit, duke mos

harruar edhe bashkëpunimin me filarmoninë e Këlnit dhe gjithashtu çmimet e

shumta ndërkombëtare që ka marrë ky personalitet bashkëkohor i muzikës

tradicionale iraniane, ndër të cilat mund të përmendim medaljen “Legion

d’Honeur” dhe “Chevalier des Arts et Letters” akorduar nga qeveria e Francës

në vitin 2007 si dhe “Living Legend” nga Universiteti i Kalifornisë në Los

Anxheles.

Nga ana e tij drejtori i Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” z. Abas Azizi

vlerësoi lart kulturën dhe qasjen ndaj saj që kanë në veçanti qytetarët e Beratit

dhe mbështetjen e madhe që jep Bashkia me Institucionet që ka në varësi për të

bërë sa më të larmishme jetën e këtij qyteti kulturëdashës.

Këtë veprimtari e bënë më të këndshme edhe recitimi i poezive të Hafiz

Shirazit, Saadi Shirazit, Rumiut etj. nga nxënësit e Liceut Artistik të qytetit të

Beratit, të shoqëruar me një sfond muzikor të luajtur prej artistëve të këtij

qyteti.

Elton LILA

Perla, vëllimi 71, numri 1, 2015

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

AKADEMI SOLEMNE KUSHTUAR AKADEMIKUT

MAHIR DOMI

TIRANË 2015

Me nismën e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në datën 13 mars

2015 u organizua Akademia solemne “Mahir Domi – 100-vjetori i lindjes”. Ky

aktivitet erdhi në vazhdën e organizimit të veprimtarive shkencore për nder të

figurave të rëndësishme të gjuhësisë shqiptare. Mbledhja jubilare u zhvillua në

sallën “Aleks Buda” të Akademisë së Shkencave në Tiranë. Morën pjesë

akademikë, kolegë e dashamirë të prof. Mahir Domit, si dhe familjarë të tij.

Kryetari i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë Muzafer Korkuti në

fjalën e hapjes vlerësoi figurën e profesor Mahir Domit si gjuhëtar i njohur dhe

personalitet i shquar i shkencave filologjike dhe i kulturës shqiptare, anëtar

themelues i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Profesor M. Korkuti

përshëndeti gjithashtu organizatorët dhe pjesëmarrësit e konferencës për nismën

dhe ndihmesën e tyre në këtë veprimtari shkencore.

Konferenca i zhvilloi punimet në një seancë, në të cilën u mbajtën kumtesat

në vijim:

Emil Lafe: Mahir Domi – personalitet dhe organizator i shquar i shkencave

filologjike shqiptare; Mehmet Çeliku: Sintaksa shqipe në studimet e prof. Mahir

Domit; Seit Mansaku: Mahir Domi për historinë e gjuhës shqipe; Ethem Likaj:

Ndihmesa të Mahir Domit për morfologjinë historike të shqipes; Gjovalin

Shkurtaj: Ndihmesa e prof. Mahir Domit në lëmin e dialektologjisë e të

onomastikës shqiptare; Jorgo Bulo: Mahir Domi – historian i letërsisë.

Referuesit hodhën dritë mbi aspekte të jetës së profesor Mahir Domit si

intelektual, studiues e Mësues i Popullit, përkrah ndihmesave tij të shumanshme

në fushën e studimeve gjuhësore-letrare dhe të shkollës së lartë. Kjo

konferencë, nëpërmjet kumtesave dhe diskutimeve, vuri në pah ndihmesat më të

rëndësishme të akademikut Mahir Domi në fushat e sintaksës, të historisë së

gjuhës shqipe, të dialektologjisë, të onomastikës dhe të historisë së letërsisë

shqipe. Profesor Mahir Domi njihet si sintaksolog i shquar në historinë e

gramatologjisë shqipe, në të cilën spikat në mënyrë të veçantë kontributi i tij si

redaktor shkencor dhe bashkautor i veprës madhore me rëndësi kombëtare

“Gramatikë e gjuhës shqipe” në dy vëllime. Profesor Domi ka lënë gjurmë të

thella në përpunimin dhe stabilizimin e rregullave të drejtshkrimit të gjuhës

158 Kronika kulturore

shqipe. Gjithashtu, u theksua puna dhe këmbëngulja e Mahir Domit për

zgjerimin e sektorit të dialektologjisë në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë.

Seria “Dialektologjia shqiptare”, e botuar në 7 vëllime në vitet 1971-2005, u

vlerësua si ide e profesor Domit. U hodh dritë edhe mbi aktivitetin pedagogjik

të tij si lektor i lëndëve të sintaksës e të morfologjisë historike të gjuhës shqipe

në Universitetin e Tiranës. Sa i takon letërsisë shqipe, u vu në dukje se ai qe një

ndër hartuesit dhe redaktorët kryesorë të veprës “Historia e letërsisë shqipe”

(vëll. I e II), që u botua nga Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë i Universitetit të

Tiranës në vitet 1959-1960, në të cilën profesor Domi shkroi pjesën e letërsisë

së vjetër shqipe dhe redaktoi pjesën më të madhe të letërsisë së Rilindjes

Kombëtare, autorët e së cilës i njihte me hollësi. Në përgjithësi, vepra

shkencore e Mahir Domit u vlerësua nga gjithë kumtuesit dhe diskutuesit si

pasuri kombëtare.

Në këtë mbledhje solemne u njoftua gjithashtu se në shenjë respekti dhe

vlerësimi për punën e akademikut Mahir Domi, Akademia e Shkencave e

Shqipërisë ka ngritur një redaksi të përbërë nga gjuhëtarët Enver Hysa, Seit

Mansaku e Remzi Përnaska dhe ka nisur projektin për botimin e “Veprës” së tij.

Anila KANANAJ

شرق شناسي

مهديو در علم شرق شناسي و آموزش عالي يدر مورد خدمات پروفسور فتح

١٠٩ محمد كيچو_

ضميمه

١١٩ ه آ فوتاچ آندر_دو نوشته نا آشنا در باره زبان آلبانيايي از فايق كونيتسا

كتاب شناسي

١٢٩ ماريو ده ماتئيس_زبان آلباني، منبع، تاريخ، ساختار از شعبان دميراي

از امانوئل جوردانو و نقش آن در حفظ و شناخت "لغتنامه آربري هاي ايتاليا"

١٣٢ اميل الفه_زبان آربرش

١٣٩ اسكندر ساال_ يياي آلبانياي و نقش آن در توسعه جغراف"ييايمطالعات جغراف"مجله

١٤٥ مايكل اشميدت نكه_ يخچه آلباني تاريد در لهستان برايچاپ جد

گزارش فرهنگي

١٤٩ كويتيم كاپالني_ سالگرد تولد ٩٥ به افتخار آكادميك شعبان دميراي در يكنفرانس علم

١٥٢ محمد التيفي_ن از محقق الكساندر استيپچويچ يتزئ

١٥٣ التون لي ال_ در شهر فير يراني ايروزهاي فرهنگ

١٥٥ التون لي ال_ ي سنتيقي و نقش موسي و ادبيمراسم هنر

١٥٧ آنيال كاناناي_مراسم علمي به مناسبت زبان شناس ماهر دومي

١٥٩ فهرست فارسي

PERLA” مرواريد“

بيستم فرهنگي، سال– علمي فصلنامه

٧١ ل شماره مسلس– ميالدي ٢٠١٥ سال اولشماره

مطالبفهرست

روابط فرهنگي

٥ گازمند اشپوزا_ سامي فراشري يران در اثر ادبيات ايشاهكارهاي ادب

ييايران و رابطه آن با فرهنگ آلباني ايم اسالي در جمهوريت علم و توسعه فرهنگياهم

١٣ اميل الفه_) ره (ينياز ديدگاه امام خم

آلباني شناسي

آلبانيايي ينظر شعبان دميراي محقق برجسته و آكادميك آلباني در مورد توسعه زبان شناس

١٩ نسيمييمزر/ اميل الفه _

٢٣ جواد لوشي_ يياي پروفسور شعبان دميراي براي واژگان آلبانيدگاه هايد

٢٩ آلفرد فراشري_ و برادران فراشري يياي آلبانيرنسانس مل

٣٦ پرپاريم كابو_فلسفه در آثار نعيم فراشري شاعر پارسي گوي آلباني

٤٣ بازه. ارمال ح_ اشكودرا ي اساسنامه هاي حقوقيخيت تاريمحتوا و اهم

٥١ يناري يورجي ج_ "يياياطلس لهجه اي زبان آلبان"كلمه غروب آفتاب در

ايرانشناسي

٥٩ ي دارمي احمد تعم_مكتب فكري و فلسفي ادبيات ايراني

٩٦ محمد جعفر ياحقي_دوره پيشرفت نثر در ادبيات ايراني

٣٨ سوئال جوهري_ ي شناخت و توسعه زبان فارست آن دري و اهميكولينوشته پا سنگ

٥٩ افسانه، شعري از نيما يوشيج پدر شعر نو فارسي