PERLAPERLAPERLAPERLAPERLARevistë shkencore-kulturore tremujore

Viti XIX 2014 Nr. 1 (67)

Pasqyra e lëndës

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Emil Lafe

Ledia Dushku

Nuridin Ahmeti

Skënder Muçaj

Suela Xhyheri

N. S. Derzhavin

Rreth premisave të formimit të shqipes letrare në

vështrimin e albanologes A. V. Desnickaja ............5

Esad Pashë Toptani, Pleqësia e Shqipërisë së

Mesme dhe Greqia ............................................... 15

Personaliteti i Hoxhë Hasan Tahsinit në Kosovë . 26

Një ujësjellës mesjetar në Malin me Gropa

"Ujësjellësi i Markut" ............................................ 43

Nga hulumtimet për imigrimin e shqiptarëve në

territorin e ish-Rusisë dhe të RSS të Ukrainës .... 50

IRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJI

Abofasl Hedajeti

Hamid Refatxhu

H. Ajatollahi

Aspekte të mendimit të Imam Khomeinit ............ 63

Reflektimi i romantizmit në kuadrin e letërsisë

poetike të Iranit .................................................... 74

Kuptimi i fshehtë i mësimeve shpirtërore të Rumiut

për sufizmin .......................................................... 91

Një histori e shkurtër e Iranit gjatë periudhës

islamike ................................................................ 99

Persepoli ............................................................ 105

Pasqyra e lëndës (persisht) ............................................................ 165

PërvjetorëPërvjetorëPërvjetorëPërvjetorëPërvjetorë

50 vjet të revistës Studime filologjike (Ludmila Buxheli) .................. 143

Shefqet Hoxha - hulumtues e studiues i etnokulturës dhe i gjuhës

shqipe (Mark Tirta) ........................................................................... 149

OrientalistikëOrientalistikëOrientalistikëOrientalistikëOrientalistikë

Xhevat Lloshi

M. Courthiade

Dorëshkrimet e K. Kristoforidhit për huazimet e

shqipes nga turqishtja ......................................... 115

Rromët dhe gjuha e tyre .................................... 137

Pasqyra e libravePasqyra e libravePasqyra e libravePasqyra e libravePasqyra e librave

Pasqyrë e thukët e Historisë së letërsisë perse (Abdullah Hamiti) .. 153

Studime universitare shqiptare (Emil Lafe) ...................................... 157

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Perla, vëllimi 67, numri 1, 2014

Emil Lafe, studiues, gjuhëtar, kryeredaktor i revistës “Perla”.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Emil LAFE

RRETH PREMISAVE TË FORMIMIT TË SHQIPES LETRARE NË VËSHTRIMIN E ALBANOLOGES A. V. DESNICKAJA

Gjuhëtarja ruse A. V. Desnickaja, themeluese degës së gjuhës e të

letërsisë shqipe në Universitetin e Leningradit (sot Sankt-Peterburg), më

1957, ka meritën se është marrë me hulumtimin e formimit të gjuhës

letrare kombëtare shqipe mjaft herët. Ajo ka sjellë ide e pikëpamje

origjinale, që dëshmojnë për njohuritë e thella e të gjithanshme që kishte

fituar që në vitet ‘50 për gjuhën shqipe dhe për lëvrimin letrar të saj në

përgjithësi, njëkohësisht për horizontin e saj të gjerë shkencor në fushën

e studimeve për formimin e gjuhëve letrare kombëtare1. Karakteristikë e

studimeve të saj në këtë fushë është vështrimi i gjerë e i kombinuar i

rrethanave gjuhësore e jashtëgjuhësore që çuan në formimin dhe

zhvillimin e dy varianteve letrare kryesore të shqipes (të ashtuquajturat

toskërishte e gegërishte letrare, ose varianti letrar verior e jugor) dhe më

pas në formën e sotme të njësuar të normës gjuhësore, ose në shqipen

standarde.

A. V. Desnickaja në vitin 1960 botoi artikullin “Nga historia e

formimit të gjuhës kombëtare shqipe” (“Iz istorii obrazovanija

albanskogo nacionalnogo jazyka”, Desnickaja 1960), ku jep një pamje të

procesit të ngritjes së gjuhës shqipe të folur në rrafshin e një gjuhe të

shkruar e të lëvruar me funksione të gjuhës kombëtare. Më vonë, në

librin e mirënjohur “Gjuha shqipe dhe dialektet e saj” (“Albanskij jazyk i

ego dialekty”) ajo ka dhënë edhe një skicë sintetike të historisë dhe të

rrethanave të formimit të gjuhës letrare shqipe (Desnickaja 1968, 30-38),

1

Përveç artikujve e studimeve të botuara, në arkivin e saj gjenden edhe disa

dorëshkrime nga kjo fushë (shih: Agnija Vasil’evna Desnickaja, Bibliografičeskij očerk.

RAN. Institut lingvističeskih issledovanij. Sankt-Peterburg, 2002, 160 f.).

6 Lafe

duke vënë re se historia e formimit të saj pasqyron të gjitha etapat dhe

kushtet e veçanta të procesit të formimit të kombit shqiptar, se varianti

jugor dhe varianti verior i saj janë zhvilluar si dy varietete të gjuhës

letrare të një populli të robëruar, pa organizimin e vet shtetëror, të ndarë

në pikëpamje konfesionale dhe pa një qendër të vetme politike e

kulturore. Kjo përbën edhe një rrethanë të veçantë të formimit të gjuhës

letrare shqipe.

Pranohet se gjuha e sotme letrare kombëtare shqipe nisi të formohet

si e tillë në periudhën e Rilindjes Kombëtare, lidhur me kushtet e reja

historike dhe me kërkesat e afirmimit të shqiptarëve si komb me të drejta

të barabarta me të tjerët (A. Kostallari FESh ‘85, 350-351; A. Dodi, M.

Samara, FESh 1, 858-860). Siç ka vënë re prof. E. Çabej, “Tradita e

shkrimit, e cila në kohët e para kishte marrë një hov të ri në Shqipëri, për

disa rrethana të brendshme e të jashtme, më një anë për t’i vënë sadopak

një ledh depërtimit të fuqishëm të islamizmit në vend, më anë tjetër duke

u përfshirë në fushatën e Kundërreformës në Evropë, vërtet se nuk u

ndërpre krejt në periodën prej shekullit XVI gjer në rilindjen letrare të

shekullit XIX, ... po megjithatë ra fashë në shumë pikëpamje”. (Çabej

1973, 248-9). Ajo traditë shkrimesh kishtare katolike nuk pati ndonjë

ndikim të ndjeshëm në rilindjen letrare të shek. XIX për shkak se njihej

pak (Buzuku u rizbulua më 1909) dhe se popullsia dikur katolike e

viseve të Veriut ndërkohë ishte islamizuar në masë të madhe, ndërsa

Jugu ishte gjithashtu pjesërisht i islamizuar e pjesërisht kishte ruajtur

fenë ortodokse. Në këto rrethana mund të thuhet se me ardhjen e shek.

XIX kemi më fort një fillim të ri letrare sesa një vijim të traditës në

kuptimin e vërtetë të fjalës. Kështu, në rastin e formimit e të zhvillimit të

shqipes letrare mungon situata e konfliktit midis traditës më të vjetër të

shkrimit dhe gjendjes më të re të gjuhës së gjallë, karakteristike për disa

gjuhë të tjera letrare të Ballkanit, sidomos për greqishten (Desnickaja

1973, 283). Në vend të këtij konflikti kemi zhvillimin paralel të

varianteve letrare (i Veriut e i Jugut) me karakteristikat e veçanta dhe

marrëdhëniet ndërmjet tyre. Nisur nga kjo situatë, A. V. Desnickaja në

artikullin “Rreth premisave të formimit të gjuhës letrare shqipe”

(Desnickaja 1973) shtroi pyetjen nëse shkrimtarët dhe veprimtarët e

Rilindjes Kombëtare Shqiptare, sidomos në fillimet e saj, u mbështetën

drejtpërdrejt në ligjërimin popullor dialektor apo në një formë deri diku

më të përpunuar të tij. Duke hulumtuar në këtë drejtim, ajo ka përpunuar

idenë e qenies së një koineje gojore toske (jugore) dhe të koineve të tjera

gojore gege (veriore) që para periudhës së Rilindjes. Këtu, së pari, është

e nevojshme të sqarohet se termi koine duhet marrë në një kuptim deri

diku të gjerë; në rastin tonë si një formë gjuhësore ku bashkëjetojnë

Rreth premisave të formimit të shqipes letrare ... 7

elemente me burime prej të folmesh të ndryshme, me prirje që njëri ose

tjetri të bëhet më i përgjithshëm.

Idenë e një koineje gege A. V. Desnickaja e pati argumentuar në një

punim më vete: “Format mbidialektore të ligjërimit të folur dhe roli i

tyre në historinë e gjuhës” (Desnickaja 1970); në pjesën e dytë të këtij

punimi (f. 43-98) autorja trajton kryesisht gjuhën e epikës legjendare

shqiptare dhe ndër të tjera mbështetet edhe te punimet e M. Lambercit.

Për një koine gege te autorët e vjetër të Veriut është shprehur edhe E.

Çabej, duke vërejtur se ata kanë shkruar në një formë mbidialektore të

gjuhës, në njëfarë koineje të Shqipërisë Veriore, me pikësynim që

shkrimet e tyre të ishin të kuptueshme për një masë më të hapët

besimtarësh. Kjo shihet qartë nga karakteri mjaft konvergjent i gjuhës së

tyre, megjithëse ata rridhnin prej krahinash të ndryshme të kësaj treve.

(Çabej 1973, 249).

Por para se të merremi më drejtpërdrejt me temën e kësaj trajtese, le

të kemi parasysh disa të dhëna për gjendjen e Shqipërisë dhe të

popullsisë shqiptare në shek. XIX, duke u mbështetur te vepra e Historia

e popullit shqiptar. Vëllimi i dytë (më tej HPSh II). Sipas përllogaritjeve,

popullsia shqiptare në mesin e shek. XIX mund të arrinte rreth një milion

banorë. (HPSh II, 43). Administrimi i trojeve shqiptare bëhej nga

feudalët vendës, të cilët ishin të prirë drejt qeverisjes në mënyrë

autonome, por me shpalljen e dekretit të Gjylhanesë (3 nëntor 1839)

administrimi kaloi në duart e një aparati burokratik të centralizuar.

(HPSh II, 76). Kryengritjet e viteve ‘30 e ‘40, që u zhvilluan kundër

këtyre reformave centralizuese, treguan se te shqiptarët ishte zhvilluar

tanimë një vetëdije politike kombëtare. (HPSh II, 82). Nga ana

ekonomike, viset shqiptare në çerekun e dytë të shek. XIX,

karakterizoheshin ende nga prapambetja e theksuar dhe ruanin gjithnjë

tiparet e një vendi agrar të prapambetur. Shumica dërrmuese e popullsisë

merrej, si edhe më parë me bujqësi e blegtori. Në fshat banonin rreth

87% të banorëve të këtyre viseve. (HPSh II, 37). Në gjysmën e parë të

shek. XIX arsimi ishte shumë pak i zhvilluar dhe i ndarë sipas

përkatësisë fetare: mektebe e disa medrese (shkolla në gjuhën turke e

arabe) për myslimanët, shkolla në gjuhën greke për ortodoksët dhe në

gjuhën italiane për katolikët. Brenda katër vilajeteve të quajtura

“shqiptare” (i Shkodrës, i Shkupit, i Manastirit, i Janinës) kishte vetëm

një shkollë të mesme, gjimnazi “Zosimea” i Janinës në gjuhën greke (i

themeluar më 1828), ku kanë studiuar veprimtarët e shquar të Rilindjes

Jani Vreto, Kostandin Kristoforidhi, Abdyl, Naim e Sami Frashëri etj.

(HPSh II, 39; FESh III, f. ). Deri në fund të shek. XVIII mërgimi

ekonomik jashtë trojeve shqiptare bëhej kryesisht në drejtim të

Stambollit, ku në vitet ’80 kishte rreth 60 mijë shqiptarë (ishte qyteti me

8 Lafe

popullsi më të madhe shqiptare edhe kundrejt qyteteve të Shqipërisë).

Nga fundi i shek. XVIII e sidomos nga fillimi i shek. XIX nisën

mërgimet shumëvjeçare në vende të tjera, si Rumania (deri 10 mijë

shqiptarë), e më pas Egjipti (deri 30 mijë shqiptarë), Greqia, Bullgaria,

Serbia. Mërgimi ekonomik shumëvjeçar mori karakter masiv vetëm pas

mesit të shek. XIX dhe preku sidomos fshatarësinë e varfër të Shqipërisë

së Jugut, ku ekonomia monetare kishte depërtuar më thellë. Më 1912 në

SHBA kishte rreth 40 mijë shqiptarë. (HPSh II, 69-70)

Le të kthehemi tani te disa ide të A. V. Desnickaja në artikullin e saj

të sipërpërmendur “Rreth premisave të formimit të gjuhës letrare shqipe”

(1973). Ajo vëren këtu se procesi i formimit të variantit letrar jugor ka

ecur relativisht më shpejt dhe ka qenë më i lehtë në krahasim me

formimin dhe zhvillimin e normës letrare në variantin verior. Cilat janë

arsyet e këtij dallimi? Për të gjetur përgjigjen e kësaj pyetjeje, ajo

sugjeron të shqyrtohen premisat e formimit të këtyre dy formave rajonale

të shqipes letrare, që mbështeten secila në një varietet territorial të gjuhës

së folur.

Për sa i takon koinesë toske, ajo e sheh formimin relativisht më të

shpejtë të saj të favorizuar nga vetë “relievi” dialektor më “i butë” i

toskërishtes në krahasim me relievin dialektor tepër “të përthyer” të

gegërishtes. Por kjo rrethanë, në vetvete, nuk e shpjegon tërësisht këtë

dukuri. Rëndësi thelbësore do të ketë për këtë studimi i krahasuar i

veprimtarisë së shkrimtarëve e të lëvruesve të gjuhës që kanë shkruar në

këto dy variante letrare, si dhe sasia e karakteri i botimeve. Por as kjo,

nuk arrin ta sqarojë plotësisht pyetjen e mësipërme. A. V. Desnickaja, si

njohëse e shkëlqyer e traditës letrare dhe e gjuhës së folur shqipe, kërkon

ta thellojë analizën e saj edhe në drejtime të tjera: Me ç’lëndë gjuhësore

e nisën veprimtarinë e vet shkrimtarët e Rilindjes? Cilën gjendje të

ligjërimit popullor morën si bazë për përpunimin e formave letrare të

shprehjes? A nisën nga përpunimi i dialektit të vet apo patën përpara një

lëndë gjuhësore deri diku të përpunuar? A patën ndonjë lidhje me fillesat

letrare të fundit të shek. XVIII dhe fillimit të shek. XIX? Ajo i ka shtruar

këto pyetje me një intuitë shkencore të admirueshme dhe me të drejtë ka

formuluar tezën se shkrimtarët e Rilindjes, që kanë hedhur themelet e

letërsisë së re shqipe, janë mbështetur në forma mbidialektore (koine) të

ligjërimit popullor bisedor dhe poetik. (Desnickaja 1973, 284).

Cilat janë argumentet në të mirë të kësaj teze? Tipi gjuhësor i

toskërishtes (duke përfshirë edhe labërishten e çamërishten) paraqitet

mjaft i njësishëm, dallimet ndërmjet të folmeve janë të parëndësishme.

Kjo gjendje është favorizuar nga karakteri i terrenit, që ka mundësuar

lidhjet e përhershme ekonomike e kulturore ndërmjet krahinave,

marrëdhëniet e dendura të zonave fshatare me qytetet – qendra tregtare e

Rreth premisave të formimit të shqipes letrare ... 9

administrative. Në këto rrethana jo vetëm nuk mori zhvillim tendenca e

diferencimit dialektor, por u konsolidua dhe u përgjithësua tipi dialektor

i shqipes jugore. Gjallërimi i jetës së brendshme ekonomike, zhvillimi i

zejtarisë, pazaret dhe shkëmbimi i mallrave ndërmjet krahinave dhe me

qendra tregtare të rajonit e më gjerë, lëvizjet stinore të mjeshtërve të

ndërtimeve, të druvarëve, qymyrxhinjve etj., shtuan takimet ndërmjet

njerëzve prej krahinash të ndryshme dhe patën si rrjedhim mënjanimin e

konservatorizmit gjuhësor, zëvendësimin e tij me një afrim gradual, që

mund të cilësohet si formë mbidialektore e ligjërimit të folur. Format

tradicionale të përshëndetjeve dhe të bisedës në festime familjare e

fetare, që karakterizohen nga një shprehje më e kujdesshme gjuhësore në

krahasim me shqiptimin e shkujdesur të përditshëm, kanë ndikuar për

shtrirjen e një modeli gjuhësor të një niveli më të ngritur. Në këtë

mënyrë proceset e konvergjencës gjuhësore që u zhvilluan në Shqipërinë

Jugore ndihmuan për ruajtjen e karakterit të njësishëm të toskërishtes

dhe për krijimin mbi këtë bazë të një koineje gojore popullore me

variante lokale. Në këtë mes sistemi i koinesë në tiparet themelore

fonetike e morfologjike vepron si invariant ideal. Me qenien e hershme

të një modeli të tillë ideal shpjegohet edhe lehtësia e tejkalimit të

varianteve lokale që në fillimet e procesit të formimit të formës jugore të

shqipes letrare. (Desnickaja 1973, 288; 68, 285).

Si formë të sublimuar të koinesë gojore Desnickaja vështron gjuhën

e poezisë popullore të Jugut. Mbledhësit e folklorit shqiptar të shek. XIX

(J. G. von Hahn, A. Dozon, Th. Mitko etj.) nuk kanë ndjekur ndonjë

traditë letrare të përpunuar dhe i kanë regjistruar tekstet ashtu siç i kanë

dëgjuar. prandaj tekstet e tyre mund të merren edhe si pasqyrim real i

ligjërimit poetik të kohës. Desnickaja vëren se këto tekste (duke lënë

mënjanë disa shmangie të vogla dialektore) janë mjaft të njëtrajtshme

dhe jo vetëm nga ana stilistike, po edhe nga ana gjuhësore në tërësi; ato

përfaqësojnë kështu një formë të përgjithësuar rajonale të gjuhës shqipe

– koinenë poetike popullore toske. (Desnickaja 1973, 289). Dihet se

poetët e periudhës së Rilindjes (N. Frashëri, A. Z. Çajupi, Asdreni etj.) u

mbështetën shumë te poezia popullore dhe gjetën tek ajo jo vetëm tema

dhe shprehësinë poetike, po edhe një formë gjuhësore të përpunuar.

Në periudhën para Rilindjes u zhvillua edhe rryma letrare e quajtur e

bejtexhinjve, për vendin dhe rëndësinë e së cilës në letërsinë shqipe ka

ende diskutime. Poezia e bejtexhinjve nga Shqipëria e Jugut, si Nezim

Frakulla, Sulejman Naibi, Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Kyçyku etj.,

gjeti mjaft përhapje veçanërisht në krahinat me besimtarë bektashinj dhe

bashkëveproi me poezinë popullore për koinenë poetike toske. Vjershat e

tyre kopjoheshin, natyrisht me dorë, dhe përhapeshin nëpër teqetë, ku

dhe mësoheshin përmendsh, por edhe pësonin ndryshime të lehta, sepse

10 Lafe

në rrethet e admiruesve të poezisë, kishte edhe njerëz me dhunti

poetike2. Vlerat artistike të poetëve bejtexhinj i ka çmuar lart edhe Naim

Frashëri (veçanërisht Hasan Zyko Kamberin), por edhe i ka qortuar

ashpër, sepse e kishin rënduar gjuhën e tyre me shumë orientalizma, që

nuk ishin të kuptueshme për masat e gjera të pashkolluara. A. V.

Desnickaja vëren se te poezia e H. Z. Kamberit mezi mund të gjesh

ndonjë shmangie nga koineja gojore toske. Për fat të keq ajo nuk e ka

njohur poezinë e Sulejman Naibit (?- 1772), i cili pak ndryshe nga

bejtexhinjtë e tjerë të Shqipërisë së Jugut, dallohet jo vetëm për talentin

poetik, po edhe për përdorimin më të rrallë të orientalizmave dhe për

gjuhën më të përpunuar3.

Duke pasur parasysh sa u shtjellua më sipër, A. V. Desnickaja arrin

në përfundimin se në prag të lëvizjes së Rilindjes, “në Shqipërinë e Jugut

ekzistonte tashmë një formë e njësuar e ligjërimit popullor bisedor, e cila

kishte arritur një shkallë të caktuar përpunimi në poezinë gojore

popullore dhe gjithashtu në veprat e poetëve të mjedisit mysliman, që

ndërthurnin elemente të poetikës orientale me traditën folklorike

shqiptare.” Shkrimtarët e mëvonshëm të periudhës së Rilindjes gjetën

kështu një lëndë të gatshme dhe detyra e tyre për normëzimin e gjuhës së

shkruar ishte më e thjeshtë. Koineja toske kishte nevojë të përpunohej

gramatikisht dhe nuk është për t’u habitur që njëra pas tjetrës u hartuan

dy gramatika të saj: nga K. Kristoforidhi më 1882 dhe nga S. Frashëri

më 1886. (Desnickaja 1973, 294, 297). Këto përfundime të drejta të

albanologes së shquar, që hapi në Rusi një dritare për të hedhur

vështrimin nën një kënd më të gjerë mbi gjuhën shqipe dhe letërsinë e

saj, dëshiroj t’i përforcoj me disa të dhëna dhe arsyetime të tjera.

Dihet se një organizim shtetëror i centralizuar krijon kushte edhe për

lidhje më të dendura ekonomike e kulturore, që kanë nga ana e tyre si

pasojë zhvillimin e konvergjencës gjuhësore. Në Shqipërinë e Jugut i

tillë ishte Pashallëku i Janinës (1787-1822), i themeluar nga Ali pashë

Tepelena (1740-1822). Ky pashallëk, që funksionoi si një shtet autonom

brenda territorit të Perandorisë Osmane, në kulmin e tij shtrihej në një

hapësirë të gjerë që përfshinte të gjitha viset shqiptare në jug të lumenjve

2 Edhe mua më ka takuar të njoh, në rininë time, persona të tillë, analfabetë, që i kishin

mësuar përmendsh poemën “Qerbelaja” të Naim Frashërit, duke e dëgjuar nëpër teqe

nga ata që dinin të lexonin. 3 Historiani Kristo Frashëri i ka kushtuar këtij poeti dhe letërsisë së bejtexhinjve një

monografi, që është botuar pjesërisht te revista “Perla” nga nr. 4/2009 deri te nr. 2/2012.

Ja dy strofa nga vjershat e S. Naibit: Syt’ e tu kur rrinë mahmurr,/ Një mijë fjalë

pëshpëritin/ S’i kupton njeriu kurrë,/ Po s’e dogji për ty shpirtin; dhe: Xullufet e tua

lulet e zymbylit,/ Je vetë bukuria e kopshtit ku ke hyrë,/ pra ka hak bilbili të shikonjë me

sy,/ ta lërë trëndafilin, të këndonjë për ty. (Kjo strofë këndohet edhe sot si këngë

popullore).

Rreth premisave të formimit të shqipes letrare ... 11

Shkumbin e Vardar dhe ndërmjet deteve Adriatik e Jon në perëndim dhe

detit Egje në lindje me një popullsi të përgjithshme rreth 1,5 milionë

banorë: shqiptarë, grekë, vlleh, sllavë, hebrenj (HPSh I, 661). Në këtë

pashallëk multikulturor, multietnik e multikonfesional, me lidhje të

shumta me botën e jashtme perëndimore, ndikimi i fanatizmit fetar

mysliman nuk mund të ishte si në trevat e tjera. Këtu shqiptarët patën

kontakte të dendura me popullsitë e tjera dhe kulturat e tyre, duke

përfshirë edhe shkollat. Vetë Ali pashë Tepelena ishte nxitës i shkrimit të

gjuhës shqipe. I. M. Qafëzezi (1889-1964), një nga studiuesit e thelluar

të Ali pashë Tepelenës, ka shkruar se ai “ka pasur ndjenja shqiptari për

liri dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. As që mund të shpjegohet ndryshe

shkrimi i aq librave, fjalorëve dhe ungjijve brenda periudhës 1770-1827,

bile edhe 5 vjet pas vrasjes së tij." (Qafëzezi 1936, 96). Edhe Desnickaja

(1973, 294) përmend se më 1827 u botua në Korfuz një përkthim i plotë

toskërisht i Dhiatës së Re, i kryer nga Vangjel Meksi që më 18214.

Në Shqipërinë e Jugut, deri në Elbasan, Durrës, Tiranë, ishte ngritur

një rrjet shkollash në gjuhën greke, ku mësuesit, përgjithësisht shqiptarë,

gjenin mënyrën edhe për t’u mësuar nxënësve shkrimin e gjuhës shqipe

me alfabetin grek, herë-herë edhe me pretekstin se kjo i shërbente

mësimit më të mirë të greqishtes. Besohet se në shek. XVIII ishin

themeluar rreth 200 shkolla greke. (Skendi 2000, 26). Kështu, numri i

popullsisë së alfabetizuar në Shqipërinë e Jugut ishte relativisht i lartë

për kohën dhe për rajonin. Ishte ngjallur një dëshirë e fortë për të mësuar

gjuhën shqipe. Më 1844 u botua abetarja e parë e gjuhës shqipe nga

Naum P. Veqilharxhi-Bredhasi, të cilin A. V. Desnickaja e karakterizon

si “pionier të luftës për vetëvendosjen kulturore të popullit shqiptar”5

(Desnickaja 1973, 294). Për jehonën e saj mjafton të përmendim se në

një letër falënderimi e inkurajimi që i dërguan patriotët korçarë,

shprehen se shkronjat shqipe të krijuara prej Naumit dhe mësimi i gjuhës

shqipe me abetaren e tij “u përhapën si rrufeja në të gjithë hapësirën e

atdheut tonë” dhe se shqiptarët, pa ndihmën mësuesve dhe të shkollave

të rregullta, kishin mësuar të shkruajnë gjuhën amtare po me atë lehtësi

që mësojnë kombet e tjera të lexojnë e të shkruajnë gjuhën e vet. (Pepo

1966, 206). Ndikimi i veprës së N. Veqilharxhit, megjithëse nuk njihet

4 Ky është i pari përkthim i plotë i Dhiatës së Re në gjuhën shqipe. Vangjel Meksi ishte

nga fshati Labovë e Madhe e krahinës së Rrëzës, që shtrihet në anën e djathtë të lumit

Drino, pranë Tepelenës. Ishte mjeku personal i Aliut, që e kishte dërguar me mjetet e

veta financiare të studionte për mjekësi në Universitetin e Napolit. Një i afërm i

Vangjelit, Apostol Meksi, ka qenë mësuesi i J. G. von Hahn-it për toskërishten gjatë

viteve të shërbimit të tij konsullor në Janinë 1847-1850 (ndërsa për gegërishten ishte

Kostandin Kristoforidhi). 5 A. V. Desnickaja, me sa duket, nuk i njihte dy abetaret (1844, 1845) dhe idetë

gjuhësore të tij.

12 Lafe

me hollësi, ka qenë i ndjeshëm te pasardhësit e tij. Një brez më vonë, më

1879, anëtarët e së quajturës Shoqëria e Stambollit6, që botuan abetaren

e re të gjuhës shqipe, vunë në ballinën e librit një strofë me katër vargje

nga abetarja a Naumit. Në këtë mënyrë vepra e Naum Veqilharxhit, i cili

vlerësohet si pararendës i Rilindjes, duhet përfshirë në ato premisa, që

sollën zhvillimin e mbarë të mëvonshëm të shqipes letrare.

Një faktor tjetër që, sipas mendimit tim, duhet vlerësuar më shumë,

është mërgimi dhe krijimi i kolonive të para të mërgimtarëve shqiptarë.

Siç u përmend, mërgimi preku më shumë Shqipërinë e Jugut, Toskërinë

e mirëfilltë në krahun e djathtë të Vjosës, më pak Labërinë në krahun e

majtë të saj. Toskëria e mirëfilltë fshatare, krahas blegtorisë e bujqësisë,

ishte e dhënë edhe pas mjeshtërive të ndryshme, për të cilat kishte nevojë

në trevat e gjera të Rumelisë, në Rumani, në Greqi e gjetkë. Kolonia më

e madhe shqiptare ishte Stambolli, të cilin shqiptarët e quanin e dhe

“fshat i madh”. Një dëshmi gjuhësore e mërgimit ekonomik (kurbetit)

besoj se është edhe përhapja e prapashtesës turke -lli në formimin e

emrave etnikë dhe e prapashtesës -llar(i) në formimin e emrave të

familjeve, si ersekalli (Ersekë), barmashlli (Barmash), frashërlli

(Frashër), skraparlli (Skrapar) etj.; Idrizllari, Kostallari, Muçollari etj.,

në krahinat e Shqipërisë Juglindore, sepse mërgimtarët e atyre anëve do

të jenë identifikuar me emërtime të tilla gjatë periudhave që qëndronin

në mërgim7. Pikërisht në mërgim (le të kujtojmë: Stambolli qytet me 60

mijë shqiptarë!) shqiptarët patën më shumë raste për të njohur të folmet e

njëri-tjetrit, të përbashkëtat dhe dallimet ndërmjet tyre dhe në ato

bashkësi shqiptarësh do të kenë nisur si proceset e “karakterit aktiv”,

d.m.th. të integrimit në ligjërim të elementeve prej dialektesh të

ndryshme, ashtu edhe procesi “negativ”, kur folësit heqin dorë nga disa

tipare dialektore të ngushta, gjë që u hap rrugë formave të përgjithshme.

(Çabej 1973, 249-50). Një dëshmi të kësaj gjejmë edhe në abetaret e N.

Veqilharxhit, i cili është ndoshta i pari toskë që përdor me vetëdije fjalë

të gegërishtes, duke i cilësuar si të tilla (siç është rasti për fjalën

pendohem), për të mënjanuar fjalët e huaja8. Një vatër e tillë e ndeshjes

6 Emri zyrtar i saj ishte “Shoqëri e të shtypuri shkronja shqip” (Shoqëri për botime në

gjuhën shqipe). U themelua më 12 tetor 1879 dhe veproi deri më 1891. Anëtarët e saj

vinin nga të gjitha krahinat shqiptare dhe besimet fetare (myslimanë, ortodoksë,

katolikë). Miratoi alfabetin me 36 shkronja për 36 fonema të gjuhës letrare shqipe, të

përpiluar nga Sami Frashëri. Me këtë alfabet u botua po atë vit dhe “Alfabetarja”

(abetarja) e saj. 7 Në krahinën e Labërisë nuk ndeshet kjo veçori onomastike.

8 Turqisht pishmanepsem, ose greqisht metanoi. Naumi këtë fjalë dhe të tjera i ka

mësuar nga kontaktet me shqiptarë nga krahina të ndryshme gjatë viteve të studimit për

avokat në Vjenë dhe më pas gjatë qëndrimit në Rumani e gjetkë.

Rreth premisave të formimit të shqipes letrare ... 13

dhe e përzierjes së të folmeve të ndryshme ka qenë sidomos kolonia

shqiptare e Stambollit. Ka të ngjarë që S. Frashëri është nisur pikërisht

nga vrojtimet e tij mbi të folurit e shqiptarëve të kolonisë laramane të

Stambollit, kur ka formuluar më 1899 hipotezën e vet, për të cilën tërheq

vëmendjen edhe Desnickaja (1973, 295), se shqipja letrare kombëtare e

njësuar do të formohej nga përzierja e dialekteve të ndryshme në

kryeqytetin e shtetit të ardhshëm të pavarur shqiptar9.

Në disa studime të saj A. V. Desnickaja ka shprehur pikëpamje

origjinale dhe ka bërë përgjithësime për procesin e formimit dhe të

zhvillimit të gjuhës letrare shqipe, për faktorët gjuhësorë e

jashtëgjuhësorë që kanë ndikuar në këtë proces kompleks. Disa ide të saj

hapin shtigje për kërkime të mëtejshme. Për fat të keq për rreth 30 vjet

(vitet ’60–’80) studimet e saj arrinin tek ne me vështirësi dhe nuk ishte e

lejueshme të përmendeshin. Pas vitit 1990 numri i atyre që mund të

shfrytëzojnë në origjinal studimet e saj, ka ardhur duke u pakësuar

ndjeshëm. Prandaj është e nevojshme që herë pas here të përkthehen në

gjuhën shqipe artikuj e studime të saj dhe të albanologjisë ruse në

përgjithësi, për të trajtuar me vështrim më të gjerë tema komplekse

albanologjike. Është pa dyshim meritë e madhe e A. V. Desnickajas që

albanologjia ruse paraqitet me pasuri aq të madhe studimesh, botimesh e

veprimtarish, siç e dëshmon vëllimi bibliografik “Albanija v russkoj

nauke i kul’ture”, i punuar me aq kujdes e përkushtim nga A. V. Zhugra.

Urojmë që kjo traditë e mirë albanologjike në Rusi, dhe veçanërisht në

Sankt-Peterburg, të vijojë më tej frymën e bashkëpunimit e të

mirëkuptimit, që karakterizon njerëzit e pasionuar për kërkimin

shkencor.

9 Khs. dhe artikullin tone: “Sami Frashëri për formimin e gjuhës letrare të përbashkët”.

Perla 9/2004, nr. 2, f. 84-90.

14 Lafe

Bibliografia

Çabej 1973 = Eqrem Çabej, “Mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe të

drejtshkrimit të shqipes”, në: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe 20-25

nëntor 1972. I. Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë

dhe i Letërsisë. Tiranë, 1973, 247-264.

Desnickaja 1960 = A. V. Desnickaja, “Iz istorii obrazovanija albanskogo

nacionalnogo jazyka”. – në: Trudy Instituta jazykoznanija Moskva, 1960, 219-

251.

Desnickaja 1968 = A.V. Desnickaja: Albanskij jazyk i ego dialekty. Akademija

Nauk SSSR. Institut jazykoznanija, Leningrad, 1968, 380 f. Botuar edhe shqip:

Agnija Desnickaja, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj. Prishtinë, 1972.

Desnickaja 1970 = Naddialektalnye formy ustnoj reçi i ih rol v istorii jazyka.

Akademija Nauk SSSR. Izdatelstvo “Nauka”, Leningrad, 1970, 99 f.

Desnickaja 1973 = A.V. Desnickaja: “O predposylkah obrazovanija albanskogo

literaturnogo jazyka”. – në: Balkanskoe jazykoznanie. Akademija Nauk SSSR.

Institut slavjanovedenija i balkanistiki. “Nauka”, Moskva, 1963, 283-300.

FESh = Fjalor enciklopedik shqiptar (në 3 vëllime). Akademia e Shkencave e

Shqipërisë. Tiranë, 2008-2009.

FESh ’85 = Fjalor enciklopedik shqiptar. Akademia e Shkencave e RPSSH.

Tiranë, 1985.

HPSh I = Historia e popullit shqiptar. Vëllimi i parë. Akademia e Shkencave e

Shqipërisë. Instituti i Historisë. “Toena”, Tiranë, 2002, 804 f.

HPSh II = Historia e popullit shqiptar. Vëllimi i dytë. Rilindja Kombëtare. Vitet

30 të shek. XIX – 1912. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i

Historisë. “Toena”, Tiranë, 2002, 602 f.

Pepo 1966 = (Petraq Pepo, “Një letër e korçarëve e vitit 1845, dërguar Naum

Veqilharxhit në Rumani”, Studime filologjike, 1966, 1, f. 201-208).

Qafëzezi 1936 = Ilo Mitkë Qafëzezi, Dhaskal Gjoka, apo shkolla korçare e

qëmoçme. Komedi historike pedagogjike në tri akte. Kontribut në historinë e

pedagogjisë dhe kulturës në Shqipëri, në qindvjetët XVII, XVIII, XIX (1637-

1902). Koti, Korçë, 1936, 175 f.

Skendi 2000 = Stavro Skendi, Zgjimi kombëtar shqiptar, Tiranë, 2000.

Perla, vëllimi 67, numri 1, 2014

Ledia Dushku, punonjëse shkencore në Institutin e Historisë (Qendra e Studimeve

Albanologjike) – Tiranë.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ledia DUSHKU

ESAT PASHË TOPTANI, PLEQËSIA E SHQIPËRISË SË MESME DHE GREQIA

Esat Pasha ishte anëtar i familjes Toptani, një familje feudale ndër

më të pasurat e me ndkim në Shqipëri dhe më e madhja në Shqipërinë e

Mesme. Burrë i pashëm, me mustaqe të zeza, sy të vegjël që shprehnin

një zgjuarsi natyrale. Që në rini ishte dalluar për karakterin e tij të

guximshëm, dinak, ambicioz, egoist e egocentrik dhe për natyrën e tij

tejet praktike. Kishte një kulturë orientale, jo shumë i kultivuar,

kokëfortë, që mendohej se i nënshtrohej veç forcës1 . Ndonëse nuk i

mungonte inteligjenca dhe nuhatja politike, mbetej shumë i paqartë në

përqafimin e idesë së kombit shqiptar. Karriera e tij ushtarake pësoi

ngritje në vitin 1897, në luftën e Kretës, kur drejtoi trupat e garnizonit

osman të Janinës. Më 1908, kur shpërtheu Revolucioni i Turqve të Rinj,

u deklarua në favor të tij dhe u zgjodh deputet i Durrësit në Parlamentin

Osman. Në zgjedhjet e prillit të vitit 1912 u zgjodh deputet në

Parlamentin Osman, sërish nën siglën e komitetit “Bashkim dhe

Përparim”. Si deputet, pinjolli i Toptanëve, tregoi se s’kishte humbur

asgjë nga karakteri i tij aventurier, i paskrupullt dhe i dhunshëm. Dinte të

luante kartën e pazarllëqeve me atë që i premtonte dhe e paguante më

shumë2. Në qershor të vitit 1912, u shkëput prej komitetit “Bashkim e

Përparim” dhe favorizoi Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Me shpërthimin

e Luftës së Parë Ballkanike, u emërua nënkomandant i garnizonit osman

1 Arkivi i Instituti të Historisë (më tej: AIH), A-VI-39 (Akte diplomatike angleze), Viti

1913-1914, fl. 104-105, Raport i konsullit të Britanisë së Madhe në Vlorë për sekretarin

britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 17 janar 1914. 2 Zekeria Cana, Politika e Serbisë kundrejt çështjes shqiptare 1903-1913. Prishtinë:

Instituti Albanologjik, 2006, f. 333.

16 Dushku

në Shkodër dhe komandant i rezervistëve shqiptarë aty. Në janar 1913,

pas eliminimit të komandantit të garnizonit, Riza Hasan pashës, Esat

Toptani mori në dorë komandën e tij dhe vendosi të shfrytëzonte situatën

për të qenë sa faktor aq edhe aktor në zhvillimet që ofronte realiteti i ri

shqiptar.

Më 22 prill 1913, pasi kishte përfunduar me malazezët

marrëveshjen për dorëzimin e qytetit, Pashai i shoqëruar nga garnizoni,

me të cilin kishte mbajtur rrethimin për muaj me radhë, u nis lirshëm

drejt Durrësit, duke e trajtuar veten si shpëtimtar të Shkodrës. Me të

mbërritur aty, nisi përpjekjet për ngritjen e një autoriteti qeverisës në

Shqipërinë e Mesme, me qendër në qytetin bregdetar, në një moment

krejt të papërshtatshëm, atëherë kur klasa politike shqiptare duhej të

tregonte unitet. Plani i tij ambicioz i shkonte për shtat Serbisë, Greqisë

dhe Malit të Zi, të interesuara për ngritjen e autoriteteve qeverisëse në

Shqipërinë e Veriut, të Mesme dhe të Jugut, që do t’i kundërviheshin

qeverisë së Vlorës dhe do të luftonin ekzistencën e një shteti shqiptar të

bashkuar. Si lojtar i shkëlqyer i politikës së momentit, pa ngurruar, filloi

flirtet me fqinjët ballkanas.

Pas mbërritjes në Durrës, pinjolli i Toptanasve i kërkoi Serbisë

lidhjen e një aleance të përhershme me të dhe rolin e ndërmjetëses në

marrëdhëniet e tij me shtetet e Aleancës Ballkanike. Në këmbim, ai

merrte përsipër ricaktimin e kufijve të Shqipërisë, duke anashkaluar

vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër. Në përgjigje,

qeveria serbe ra dakord që kufijtë do të caktoheshin mes tij, Serbisë,

Malit të Zi dhe Greqisë, fill mbasi Pashai të njihej prej tyre si sovran i

Shqipërisë. Sa i përket shpërblimit në të holla, ai do të dërgohej

menjëherë sapo Mali i Zi dhe Greqia të pajtoheshin me shumën 3 .

Ndërkohë, Ministria e Jashtme e Britanisë së Madhe informohej se nga

qeveria serbe në xhepat e E. Toptanit kishte mbërritur një shumë prej

16.000 lirash si kompensim për kërkesat në Shqipëri4. Njëkohësisht, Esat

Toptani kishte hyrë në kontakte me mjekun okulist Naum Voila, një

vllah i greqizuar, që kishte lënë Misirin për të jetuar herë në Durrës e

herë në Tiranë. Voila ishte ndërmjetës i komandantit të Përgjithshëm të

Epirit, Jorgos Zografos-it. Në njoftimin që ky i fundit i dërgoi Ministrisë

së Jashtme greke, pretendohet se marrëveshja që okulisti kishte bërë me

Esat pashën ishte “bazë e domosdoshme për një drejtim politik, për të

3 Z. Cana, Politika e Serbisë..., f. 333.

4 Shih për këtë një intervistë dhënë për gazetën Shqip, më 14 janar 2012, nga prof. Ana

Lalaj mbi hulumtimet e kryera në Arkivin Kombëtar të Britanisë së Madhe. Intervista

shoqërohet me fotokopjen e një dokumenti dërguar në Ministrinë e Jashtme britanike,

më 10 maj 1913, mbi kompensimet e qeverisë serbe për Esat Toptanin.

Esad Pashë Toptani, Pleqësia e Shqipërisë së Mesme dhe Greqia 17

cilin duheshin marrë masa sa më shpejt”5. Por dokumentacioni grek nuk

jep të dhëna të mëtejshme për të sqaruar tekstin e marrëveshjes dhe

angazhimet e palëve në të.

Kontaktet ndërmjet Esat Toptanit dhe autoriteteve drejtuese greke

u zhvilluan si para ashtu edhe në kohën e Pleqësisë së Shqipërisë së

Mesme, autoritetit qeverisës që ai krijoi në tetor 1913. Mitropoliti i

Durrësit, Jakovi u tregua i zellshëm dhe mjaft aktiv për të siguruar

lidhjen e Pashait jo vetëm me Greqinë, por edhe me Serbinë6. Nga prilli

deri në dhjetor të vitit 1913 kontaktet ishin të njëkohshme si me serbët

ashtu edhe me grekët. Nga ana e tyre, Serbia e Greqia, në mbështetje të

Aleancës Dypalëshe të qershorit, ndanin të njëjtin qëndrim si ndaj

pashait të Toptanasve, ashtu edhe më vonë ndaj Pleqësisë së Shqipërisë

së Mesme.

Në mes të gushtit të vitit 1913, me ndërmjetësinë e mitropolitit të

Durrësit, Esat Toptani hyri në kontakte për një marrëveshje me qeverinë

greke, për të cilën ai vazhdonte të mbetej personi i dëshiruar, sepse

“ushqente ndjenja miqësore për grekët”7. Në kohën e bisedimeve, çështja

e kufirit shqiptaro-grek, pavarësisht pengesave dhe vështirësive që kishte

hasur, ishte mbyllur nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër. Me

seancën e 11 gushtit 1913 Konferenca u kishte dhënë fund punimeve,

pasi kishte përcaktuar në vija të përgjithshme kufirin jugor shqiptar. Një

Komision Ndërkombëtar do të caktonte në terren kufirin mes Shqipërisë

dhe Greqisë. E kushtëzuar nga vendimet e Konferencës, qeveria greke

përshtati synimet e politikës së saj ndaj Shqipërisë. Nga njëra anë, ajo

vazhdoi të këmbëngulte për të përfshirë sa më pak vendbanime me

popullsi greke në shtetin shqiptar, nga ana tjetër, filloi punën për të

siguruar të drejta të posaçme për popullsinë e pretenduar greke, që

tashmë nuk kishte dyshim se do të ishte pjesë e shtetit shqiptar8. Kjo

politikë u shpreh edhe në dy kërkesat që Athina zyrtare i parashtroi Esat

Toptanit: qëndrim asnjanës në çështjen e kufirit jugor dhe respektim të të

5 Ελληνισµός της Βορείου Ηπείρου και Ελληνοαλβανικές Σχέσεις, επιµέλεια: Βασίλειος

Κόντης, Έγγραφα από το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, Τόµος Ι, 1897-

1918, Aθήνα: Εστιασ, 2004,, f. 294, Komanda e Përgjithshme e Epirit për Ministrinë e

Jashtme, Janinë, 14/27 qershor 1913. 6 Ministere des Affaires Etrangeres, Archives Diplomatiques (më tej: AMAE) në AIH, F.

147, fl. 1215-1227, Letër e delegatit të Francës në Komisionin Ndërkombëtar të

Kontrollit për kryeministrin dhe ministrin e Punëve të Jashtme, Vlorë, 22 janar 1914. 7 Foreign Office (më tej: FO), 371-1887, Viti 1914, Raport i ministrit britanik të

akredituar në Athinë për sekretarin e Punëve të Jashtme, Athinë, 22 shkurt 1914. Mbi

takimin me Venizelosin. 8

Haus und Hof Staats Archiv, Wien, Politisches Archiv, Albanien (më tej:

HHSt.A.PA.A), në AIH, Vj. 22-18-1839. Diskutimi në Parlamentin grek për politikën e

jashtme (1912-1914). Fjala e ministrit të Jashtëm të Greqisë.

18 Dushku

drejtave të popullsisë ortodokse, të cilën në vazhdimësi e konsideronte

në tërësi, greke. Nisur nga interesat e tij personale, Pashai toptanas nuk

ngurroi t’i pranonte të dyja kërkesat e mësipërme9.

Në shtator të 1913, kontaktet ndërmjet Esat Toptanit dhe qeverisë

greke rinisin. Në atë kohë, Pashai ishte në prag të shpalljes së Pleqësisë

së Shqipërisë së Mesme dhe kishte nevojë për mbështetjen e Greqisë dhe

të Serbisë. Në Athinë u dërgua Basri Beu, i cili kishte për detyrë të

informonte qeverinë fqinje se Esat Toptani do të vihej në dispozicionin e

saj, me kushtin e vetëm që, kur të shpallej sundimtar i Shqipërisë, Greqia

t’i jepte atij mbështetjen diplomatike10. Qeverisë greke iu kërkua edhe

mbështetje në të holla dhe ndihmë ushtarake për rrëzimin e qeverisë së

Vlorës11. E. Toptani i lutej Athinës zyrtare t’i vinte në dispozicion trupat

e saj, që ende ndodheshin në jug të Shqipërisë. Trupat grekë duhej të

bashkëpunonin me trupat esadiste, në momentin kur këto të fundit do të

sulmonin Vlorën. Në funksion të ndihmës ushtarake, Esat Toptani do të

merrej vesh me grekët për të përcaktuar kufijtë sipas vullnetit të tyre12.

Qeveria greke pavarësisht simpatisë që ushqente ndaj tij, nuk e mbështeti

planin për të sulmuar Vlorën 13 . Por, duke dëshiruar të ishte në

marrëdhënie të mira me Pashën, pranoi t’i jepte mbështetje diplomatike

dhe financiare. Duke i dhënë mbështetje diplomatike, Athina shpresonte

të arrinte më vonë me të, një rektifikim të dëshirueshëm kufijsh14. Të

hollat e kërkuara prej kryetarit të Pleqësisë u morën në dorëzim nga

Basri Beu.

Qëndrimi i Athinës të lë të kuptosh se në atë kohë rrëzimi i

qeverisë së Vlorës nuk ishte objektiv i saj. Ajo nuk ishte e gatshme të

bashkëpunonte hapur me Pashain toptanas, për rrëzimin e Ismail

Qemalit, gjë që e kishte dëshiruar me kohë. Duket se për çdo situatë

qeveria greke dëshironte ta kishte mirë me të dyja qeveritë në Shqipëri.

Po në këtë kohë ajo nuk pranoi të mbështeste edhe përpjekjen e Bektash

9 Basil Kondis, Greece and Albania 1908-1914, Thessaloniki: Institute for Balkan

Studies, 1976, f. 114. 10

B. Kondis, Greece and...., f. 114. 11

Të njëjtën kërkesë Esat Toptani ka gjasa t’ia ketë bërë edhe qeverisë serbe. Ministri

fuqiplotë i Serbisë në Sofje, M. Spalajkoviç shprehej se Serbia merrej vesh me Esat

Pashën dhe ishte lidhur me të për të rrëzuar qeverinë e përkohshme të Vlorës. Nëpërmjet

ndihmës, po sipas tij, do të rregullohej çështja e daljes së Serbisë në detin Adriatik.

Shih, AIH, A-VI-39, V. 1913-1914, fl. 37, Telegram i ambasadorit britanik në Sankt-

Peterburg për sekretarin e Punëve të Jashtme, Sankt-Peterburg, 27 tetor 1913. 12

Ελληνισµός της Βορείου Ηπείρου..., Τόµος Ι, 1897-1918, f. 305, Prefektura e Korfuzit

për Ministrinë e Jashtme, Korfuz, 14/27 shtator 1913. 13

B. Kondis, Greece and...., f. 114. 14

Po aty.

Esad Pashë Toptani, Pleqësia e Shqipërisë së Mesme dhe Greqia 19

Cakranit për të rrëzuar qeverinë e Vlorës, veprim për të cilin ajo shprehej

se nuk e shikonte politikisht me dobi dhe me interes15.

Arsyet e një qëndrimi të tillë lidhen me faktin se asokohe,

guvernatori i Përgjithshëm i Epirit, Jorgos Zografos-i përpiqej për të

siguruar mbështetjen e qeverisë së Vlorës për idenë e krijimit të një

shteti dualist shqiptaro-grek16. Koha dukej e zgjedhur me kujdes, për një

varg arsyesh. Qeveria e Ismail Qemalit ishte në vështirësi për shkak të

rivalitetit dhe vështirësive që po i shkaktonte Esat Toptani dhe

mbështetësit e tij. Në atë situatë, arritja e një marrëveshjeje me qeverinë

greke, do të thoshte njohje e autoritetit të qeverisë së Vlorës prej Greqisë

dhe forcim i pozitave të saj. Marrëveshja në fjalë mund të synohej edhe

15

Ελληνισµός της Βορείου Ηπείρου..., Τόµος Ι, 1897-1918, f. 299, Komanda e

Përgjithshme e Epirit për Ministrinë e Jashtme, Janinë, 23 gusht/5 shtator 1913; f. 300,

Ministria e Jashtme për Komandën e Përgjithshme të Epirit, 25 gusht/7 shtator 1913. 16

Më 14 shtator 1913 guvernatori i Përgjithshëm i Epirit, mbajti një mbledhje në Janinë,

në të cilën morën pjesë edhe shqiptarë me ndjenja greke nga viset e pushtuara. Aty,

Zografos-i rihodhi për diskutim propozimin e vjetër për krijimin e një shteti dualist

greko-shqiptar, me dy qeveri, sipas shembullit të Mbretërisë Austro-Hungareze. Në

shtetin dualist, juridiksioni i qeverisë shqiptare do të shtrihej në të gjitha ato vende ku

jetonin shqiptarë, pra edhe në Çamëri. Ai do të duhej të ishte kategorikisht kundër çdo

ndërhyrjeje italo-austriake. Në rast se propozimi do të kundërshtohej nga qeveria e

Vlorës, “shqiptarët e Epirit janë të gatshëm të deklarojnë qartë përpara Fuqive të Mëdha

se dëshirojnë të jetojnë me Greqinë”. Pretendohej se kundërshtimi do të kishte rrjedhime

shumë të rënda për shqiptarët, sepse popullsia do të organizonte rezistencë të armatosur,

e cila do të shkatërronte pasurinë dhe do të vinte në rrezik jetën e tyre. Meqenëse,

pjesëmarrësit shqiptarë në takim nuk morën përsipër përgjegjësinë për të miratuar

iniciativën, mbledhja vendosi të dërgonte një komision në Vlorë, për të diskutuar me

qeverinë aty. Komisioni i përbërë nga përfaqësues nga Korça, Gjirokastra, Përmeti,

Leskoviku e Delvina, nën kryesinë e Teki Rusit, mbërriti në qytetin bregdetar, më 20

shtator. Ngjarja tërhoqi edhe vëmendjen e shtypit të kohës. Gazeta “La Nazione

Albanese”, në numrin e datës 1 tetor 1913, informonte mbi sa më sipër, mbështetur në

një njoftim nisur nga Vlora më 24 shtator. Vizita e komisionit komentohej nga opinioni

publik shqiptar si një manovër greke. Lajmi nuk është anashkaluar as nga gazeta e

shqiptarëve të Amerikës “Dielli”, e cila dukshëm në numrin e datës 14 tetor, ka

pasqyruar ngjarjen sipas informacionit të korrespondentit nga Vlora “Dhuronjësi”. Ky i

fundit njoftonte se bisedimet kishin përfunduar pa sukses, pasi I. Qemali u kishte bërë

me dije të dërguarve se: “Shqipëria sot është në duar të Fuqive të Mëdha dhe nuk mund

të bëjë asnjë marrëveshje”. Të dhënat pasurohen më tej nga dokumentacioni grek. Sipas

informacionit të Komandës së Përgjithshme të Epirit, qeveria shqiptare e kishte dëgjuar

me interes propozimin për fillimin e menjëhershëm të bashkëbisedimeve mes Shqipërisë

dhe Greqisë. Por anëtarët e delegacionit nuk e kishin fshehur faktin se “në Vlorë anarkia

është kaq e madhe dhe situata në përgjithësi kaq e vështirë, saqë kanë krijuar bindjen se

çdo marrëveshje me Qeverinë e Vlorës nuk ka për të pasur efekt, pasi kjo [Qeveri] nuk

ka fuqi të kundërshtojë gjithë sa janë përcaktuar nga konsujt e atjeshëm të Austrisë dhe

të Italisë”. Megjithatë, të dhëna të mëtejshme, nëse këto përpjekje ishin serioze apo një

blof i zyrtarëve të lartë grekë, mungojnë. Shih: Ledia Dushku, Kur historia ndau dy

popuj fqinj. Shqipëria dhe Greqia 1912-1914, Tiranë: “Kristalina-KH”, 2012, f. 175-

176.

20 Dushku

për ta shkëputur qeverinë e Vlorës nga ndikimi i propagandës bullgare,

në të cilën pretendohej se ajo kishte rënë17. Arsyeja e fundit ka të bëjë

me Komisionin Ndërkombëtar të Kufirit Jugor, i cili pritej të mbërrinte

në Shqipëri në fillim të tetorit 1913, për të përcaktuar në terren kufirin

shqiptaro-grek. Nëse Shqipëria dhe Greqia ishin duke u marrë vesh mes

tyre për të formuar një shtet të përbashkët, nuk kishte pse Fuqitë e

Mëdha të dërgonin në terren Komisionin Ndërkombëtar të Kufijve

Jugorë. Në atë periudhë vihej re edhe një klimë më e zbutur në

marrëdhëniet e administratës greke me popullsinë shqiptare të zonave të

pushtuara dhe shfaqen shenja besimi dhe miqësie ndaj qeverisë së

Vlorës18.

Gjatë dhjetorit të 1913 kontaktet mes kryetarit të Pleqësisë së

Shqipërisë së Mesme dhe qeverisë greke, u rivendosën. Në disa ambiente

zyrtare greke, E. Toptani gëzonte një prestigj të vërtetë. Aty ai

konsiderohej të ishte “i vetmi autoritet jetëgjatë në Principatën e re, i aftë

për ta qeverisur atë”19. Në sajë të sjelljes së tij, Pashai kishte ditur t’u

imponohej grekëve për të ndryshuar konsideratat e tyre për Shqipërinë.

Ata kishin filluar tashmë të deklaronin se fqinji i tyre verior ishte i aftë të

krijonte shtet20.

Pasi mori siguri nga princi i sapozgjedhur, gjermani Wilhelm

Friedrich Heinrich von Wied, për përzgjedhjen e Durrësit si kryeqytet të

Principatës Shqiptare, në dhjetor 1913, Pashai u detyrua nga Austro-

Hungaria dhe Italia, të shkëpuste marrëdhëniet me serbët21 . Në fakt,

shkëputja u bë sa për sy e faqe, sepse Esat Toptani e njoftoi qeverinë

serbe, mbi zhvillimet në fjalë22. Gjithashtu, ai shkëputi edhe lidhjet me të

ashtuquajturin fronti turko-bullgar, me të cilin kishte kontaktuar pak kohë më

parë. Në një situatë të tillë, aleati i vetëm që mund të kishte interes dhe

mundësi për ta ndihmuar në realizimin e qëllimeve të tij, mbeti Greqia.

Kontaktet ishin të domosdoshme edhe për Greqinë. Komisioni

Ndërkombëtar i Kufirit Jugor, kishte përfunduar punën dhe më 17

17

AMAE në AIH, F. 147, fl. 1143-1145, Letër e konsullit të Francës në Manastir për

ministrin e Punëve të Jashtme, Manastir, 29 janar 1914; HHSt.A.PA.A. në AIH, Vj. 23-

19-1928, Raport nga Manastiri për Berchtold-in, Manastir, 28 shtator 1913. 18

Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj (nëntor 1912-janar 1914),

përgatitur për botim nga Arkivi Qendror i Shtetit. Tiranë: SfB “8 Nëntori”, 1963, f. 233-

234, letër e Namik Selimit për kryetarin e qeverisë së Vlorës, 7 tetor 1913. 19

AMAE në AIH, F. 148, fl. 1370-1373, Raport i konsullit francez në Korfuz për

kryeministrin, Korfuz, 8 shkurt 1914. 20

Po aty. 21

Po aty, F. 146, fl. 889-895, Letër e delegatit të Francës në Komisionin Ndërkombëtar

të Kontrollit për kryeministrin, Vlorë, 4 janar 1914. 22

AIH, A-VI-39, Viti 1913-1914, fl. 104-105, Raport i konsullit të Britanisë së Madhe

në Vlorë për sekretarin britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 17 janar 1914.

Esad Pashë Toptani, Pleqësia e Shqipërisë së Mesme dhe Greqia 21

dhjetor 1913 në Firence, kishte marrë vendimin përfundimtar për kufirin

tokësor shqiptaro-grek. Caktimi i kufirit i hapte rrugë tërheqjes së

ushtrisë greke. Me gjithë shtyrjen e afatit që Austro-Hungaria dhe Italia

kishin rënë dakord të bënin, tërheqja duhej të fillonte më 18 janar 1914.

Në mes të dhjetorit 1913, vihet re edhe një përpjekje e Ismail Qemalit

për të kontaktuar me qeverinë greke. Në kundërpeshë të marrëdhënieve

tashmë jo fort entuziaste me Fuqitë e Tripalëshit, kryetari i qeverisë së

Vlorës, kërkoi ndihmën e Francës e të Rusisë për të mundësuar

realizimin e kontakteve të drejtpërdrejta shqiptaro-greke. Në takimin me

delegatin francez në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit, Leon

Kraiewski, ai ishte shprehur se fillimi i procesit të tërheqjes së ushtrisë

greke nga territoret shqiptare, krijonte një situatë të favorshme për

bisedime23. Nëse Greqia krijonte probleme në tërheqjen e ushtrisë së saj,

situata në Shqipërinë e Jugut do të rëndohej duke i dhënë shkas

ndërhyrjes së ushtrisë italiane. Natyrisht që një zhvillim i tillë nuk i

interesonte Athinës, e cila do të bënte mirë të hiqte dorë nga “politika e

saj e rezistencës në Epir”. Për të zgjidhur të gjitha problemet që mund të

shtronte zbrazja e krahinave jugore nga trupat greke, I. Qemali shprehej i

gatshëm të dërgonte një njeri të besuar, në kryeqytetin grek. Por duket se

kjo gatishmëri e tij nuk mori mbështetjen e duhur dhe nuk u bë realitet.

Ndërkohë, qeveria e Vlorës vazhdoi përpjekjet për të organizuar

marrjen në dorëzim të krahinave të Jugut nga forcat kombëtare shqiptare.

Në dhjetor 1913 ajo nxori dekretin mbi organizimin e xhandarmërisë

shqiptare në krahinat e Jugut 24 . Në marrëveshje me të, Komisioni

Ndërkombëtar i Kontrollit ngarkoi dy oficerë holandezë që të krijonin pa

vonesë një detashment prej 1000 xhandarësh, të destinuar për të marrë në

zotërim krahinat që priteshin të liroheshin nga ushtria greke25.

Krahas arsyes që lidhej me tërheqjen e ushtrisë greke,

bashkëpunimi i qeverisë greke me Pleqësinë e Durrësit bëhej i

domosdoshëm edhe për faktin se gjatë dhjetorit kontaktet ndërmjet

Ismail Qemal Vlorës dhe të ashtuquajturit front turko-bullgar ishin

shtuar. I dërguari i tij, Beqir Grebeneja, kishte mundur të realizonte disa

takime me të në Vlorë. Sipas delegatit francez Kraiewski, Grebeneja i

kishte kërkuar kryetarit të qeverisë së Vlorës, “të bashkëpunonte për të

ndihmuar lëvizjen autonomiste në Maqedoni, për ta çliruar atë krahinë

23

Arben Puto, Pavarësia e Shqipërisë dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha (1912-1914),

Tiranë: ShB “8 Nëntori”, 1978, f. 495-496. 24

Po aty, f. 494. 25

HHSt.A.PA.A. në AIH, Vj. 24-42-4221, Vështrim historik përpunuar nga Komisioni

Ndërkombëtar i Kontrollit, Vlorë, 18 prill 1914; AMAE në AIH, F. 150, fl. 731-738,

Aneks i letrës së delegatit francez në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit, Vlorë, 15

prill 1914.

22 Dushku

nga grekët dhe nga serbët. Bullgaria bashkëpunonte me lëvizjen. Rrethet

e çliruara do të bashkoheshin me Shqipërinë”26. Frika për Greqinë bëhej

më e madhe, sepse komploti drejtohej edhe kundër autoriteteve greke në

Maqedoni 27 . Nëse shtojmë këtu edhe rënien e popullaritetit të

kryeministrit grek për shkak të ecurisë negative të “çështjes kombëtare

greke”, situata bëhej edhe më e rëndë. Tani për qeverinë greke ishte e

rëndësishme që qeveria e Vlorës të rrëzohej dhe plani i mësipërm të mos

realizohej.

Bisedimet mes esadistëve dhe Athinës duhet të kenë vazhduar atje

ku ishin lënë nga faza e mëparshme. Ndërmjetës krahas mitropolitit të

Durrësit, ishte edhe doktor Voila, i njohur tashmë si “funksionar i

qeverisë greke pranë Esat Toptanit”28. Shpërblimi me të holla që i dhanë

ata kryetarit të Pleqësisë, në emër të qeverisë greke, deklarohet të ketë

qenë 2000 sterlina ose 150.000 franga ari29. Shuma në fjalë ishte 6 herë

më e madhe se paga vjetore e kryetarit të qeverisë së Vlorës dhe 4 herë

sa ajo e anëtarit të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit30.

Marrëveshja duhet të jetë përfunduar diku midis javës së dytë dhe

të tretë, të dhjetorit 1913. Të dhënat për ekzistencën e saj vijnë nga

burime të tërthorta, kryesisht ato franceze. Ekziston edhe mundësia që të

mos ekzistojë një marrëveshje e shkruar, sepse me “Esat Pashën ishte e

mundur të merreshe vesh edhe pa angazhime zyrtare, në mënyrë private,

qoftë me anë parash, qoftë edhe ndryshe”31. Sipas të njëjtave burime,

kryeministri grek Venizelos dhe ministri i Jashtëm Dimitrios Panas, i cili

qëndroi në detyrë deri më 22 dhjetor 1913, ishin deklaruar krejt të

disponuar për ta mbështetur një praktikë të tillë.

Sipas dokumentacionit të mësipërm, marrëveshja esadiste-greke ka

qenë e konceptuar me dy pjesë. Pjesa e parë kishte të bënte me

bashkëpunimin për rrëzimin e qeverisë së Vlorës. Të dhënat për të na

vijnë në kohë nga një telegram i Ministrisë së Jashtme të Francës për

26

Sali Hallkakondi, Histori e Shqipërisë së re. Vlorë: Shtypshkronja “Vlora”, 1934, f.

112. 27

Joseph Swire, Shqipëria, ngritja e një mbretërie. Tiranë: “Dituria”, 2005, f. 158. 28

AMAE në AIH, F. 148, fl. 1500, Telegram i ministrit francez të akredituar në Athinë

për kryeministrin, Athinë, 27 shkurt 1914. 29

FO, 371-1890, Viti 1914, Letër e konsullit të Britanisë së Madhe në Vlorë, për

sekretarin britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 6 janar 1914; AMAE në AIH, F. 128, fl.

21, Raport i konsullit të Francës në Selanik për Ministrinë e Punëve të Jashtme, Selanik,

16 shkurt 1918. Njoftohet mbi një raport të Shahin Dinos. 30

Paga e Ismail Qemal Vlorës ishte 24.000 franga në vit, ndërsa ajo e anëtarit të

Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, 37.500 franga. AMAE në AIH, F. 146, fl. 947,

Letër e delegatit të Francës në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit për

kryeministrin, Vlorë, 8 janar 1914. 31

Po aty, F. 148, fl. 1406, Raport i ministrit francez të akredituar në Athinë për

kryeministrin, Athinë, 12 shkurt 1914.

Esad Pashë Toptani, Pleqësia e Shqipërisë së Mesme dhe Greqia 23

delegatin në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit që mban datën 29

dhjetor 1913. Sipas tij “gjenerali i ushtrisë greke në Jug, Panagiotis

Danglis i kishte lënë të kuptonte zëvendëskonsullit francez në Janinë se

ndërmjet qeverisë greke dhe disa bejlerëve shqiptarë të krahinës së

Beratit ishte arritur një marrëveshje, për t’u hedhur në kryengritje në

çastin e duhur kundër qeverisë së Vlorës. Bejlerët në fjalë ishin të

bashkuar me Esat Pashën, i cili ishte gjithashtu në marrëveshje me

qeverinë greke”32.

Diplomati francez, Kraiewski kishte marrë siguri për përmbajtjen

e marrëveshjes edhe nga guvernatori i Përgjithshëm i Epirit, Zografos33.

Plani për të rrëzuar qeverinë e Vlorës do të niste me marrjen e Elbasanit,

për të vazhduar më tej, me marshimin drejt Beratit, qytet në të cilin

ndodheshin shumë prej eksponentëve të parisë shqiptare, në marrëveshje

me Pashain toptanas. Pasi të merrnin qytetin, ata do të vazhdonin

marshimin drejt Fierit, prej nga do t’i kërkonin Ismail Qemal Vlorës të

jepte dorëheqjen, në favor të Ymer pashë Vrionit. Vështirë të besoje se

Y. Vrioni do ta drejtonte vetë qeverinë. Për delegatin austro-hungarez në

Komisionin Ndërkombëtar të Kufirit Jugor ai ishte “një plak i sëmurë, i

pazoti dhe pa drejtim politik”34. Mbas tij, me siguri që qëndronte Esat

Toptani. Në rast se dorëheqja nuk jepej, atëherë Vlora do të sulmohej

nga disa drejtime, jo vetëm nga forcat shqiptare, por edhe nga ato greke,

që ndodheshin në Jug35. Por ndihma greke nuk mbaronte me kaq. Në

përgjigje të kërkesës së mbështetësve të Esat Toptanit, qeveria greke i

kishte furnizuar ata me armë e të holla36.

Pjesa e dytë, prekte bashkëpunimin për zbrazjen e territoreve të

Jugut nga ushtria greke, marrjen e tyre në dorëzim nga Pleqësia e

Shqipërisë së Mesme dhe përgjegjësitë e saj për t’i njohur “popullatës

ortodokse të Epirit shqiptar disa privilegje të posaçme”, çka nënkuptonte

autonominë. Sipas konsullit britanik në Vlorë, “duket e arsyeshme të

besohet se midis Esat Toptanit dhe qeverisë greke ekziston një

32

Po aty, F. 145, fl. 843, Telegram i Ministrisë së Jashtme të Francës për delegatin

francez në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit, Paris, 29 dhjetor 1913. 33

Po aty, F. 146, fl. 1037, Telegram i nënkonsullit francez në Janinë për kryeministrin,

Janinë, 15 janar 1914. 34

HHSt.A.PA.A në AIH, Vj. 23-23-2312, Raport i delegatit austro-hungarez në

Komisionin Ndërkombëtar të Kufirit Jugor për ministrin e Punëve të Jashtme, Vlorë, 19

nëntor 1913. 35

FO, 371-1890, Viti 1914, Letër e konsullit të Britanisë së Madhe në Vlorë për

sekretarin britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 6 janar 1914. 36

AMAE në AIH, F. 146, fl. 1037, Telegram i zëvendëskonsullit të Janinës për

kryeministrin, Janinë, 15 janar 1914.

24 Dushku

marrëveshje e fshehtë”37. Të dhënat përforcohen edhe nga relacionet e

delegatit francez në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit.

Informacioni i tij është më i plotë dhe i shoqëruar me bindjen për

ekzistencën e marrëveshjes 38 . Mbështetur në relacionin e tij, Esat

Toptani ishte duke u përgatitur për të zotëruar një pjesë të territoreve që

do të zbrazeshin nga ushtria greke. Fushata e nisur në fillim janarit të

1914 për të marrë në zotërim qytetin e Elbasanit, nuk kishte si qëllim të

vetëm ta shkëpuste qytetin nga autoriteti i qeverisë së Vlorës. Duke

zotëruar kërthizën e Shqipërisë, Pleqësisë i krijohej mundësia për të vënë

nën kontrollin e saj fshatrat përgjatë rrugës Elbasan-Korçë. Shumë shpejt

pas Elbasanit, edhe Qukësi e Starova ranë në duart e Dervish Biçakut,

mbështetësit të kryetarit të Pleqësisë, duke siguruar kështu lëvizjen e

trupave esadiste drejt Korçës. Në këtë mënyrë iu bllokua rruga

xhandarmërisë shqiptare, që ishte organizuar për të marrë në zotërim

Korçën, pas largimit të ushtrisë greke. Një pjesë e saj u kthye në Vlorë,

pjesa tjetër u shpërbë. Kështu, Esat Toptani zgjeroi ndikimin e vet në

drejtim të kufirit me Greqinë, duke synuar në një të ardhme të afërt të

merrte vetë komandën mbi trupat e provincave të Jugut, me rastin e

zbrazjes së tyre nga ushtria greke39. Në mbështetje të operacionit në

fjalë, E. Toptani kundërshtoi bashkimin e trupave të tij me

xhandarmërinë shqiptare40.

Zotërimi i rrugës Elbasan-Korçë i shërbente edhe një operacioni të

dytë. Siç shprehej kryetari i Pleqësisë, qëllimi i këtij operacioni ishte

largimi nga pjesa jugore e Shqipërisë i të dërguarve të Ismail Qemalit

dhe spastrimi i vendit nga elementët turbullues bullgarë 41 . Në këtë

mënyrë bashkëpunimi mes Pleqësisë së Shqipërisë së Mesme dhe

qeverisë greke konsiderohej i frytshëm. Esat Toptani rrëzonte qeverinë e

Vlorës duke forcuar e zgjeruar autoritetin e tij qeverisës. Greqia,

zvarriste tërheqjen e ushtrisë së saj nga Jugu i Shqipërisë, siguronte

privilegje të veçanta për popullsinë jugore dhe shmangte rrezikun

37

AIH, A-VI-39, Viti 1913-1914, fl. 109-110, Raport i konsullit britanik në Vlorë për

sekretarin britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 22 shkurt 1914. 38

AMAE në AIH, F. 147, fl. 1215-1227, Letër e delegatit të Francës në Komisionin

Ndërkombëtar të Kontrollit për kryeministrin dhe ministrin e Jashtëm francez, Vlorë, 22

janar 1914. 39

AIH, A-VI-39, Viti 1913-1914, fl. 104-105, Raport i konsullit të Britanisë së Madhe

në Vlorë për sekretarin britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 17 janar 1914; AIH, A-VI-

39, Viti 1913-1914, fl. 109-110, Raport i konsullit britanik në Vlorë për sekretarin

britanik të Punëve të Jashtme, Vlorë, 22 shkurt 1914. 40

Arkivi Qendror i Republikës së Shqipërisë, Fondi. 1504, Dosje 1-1, fl. 34, Raport i

komandantit të xhandarmërisë shqiptare gjeneralit holandez, De Weer, Vlorë, 6 shkurt

1914. 41

AMAE në AIH, F. 147, fl. 1143-1145, Letër e konsullit të Francës në Manastir, për

ministrin e Punëve të Jashtme, Dumerg, Manastir, 19 janar 1914.

Esad Pashë Toptani, Pleqësia e Shqipërisë së Mesme dhe Greqia 25

bullgar, i cili ishte tashmë një rrezik real42. Shpërbërja e autoritetit të

Pleqësisë së Shqipërisë së Mesme në prag të mbërritjes së princ Wied-it

në Shqipëri i ndërpreu përkohësisht projektet me qeverinë greke. Ato do

të rifillonin sërish pak më vonë, tashmë me Esat Toptanin si ministër i

Punëve të Brendshme dhe i Luftës të Principatës Shqiptare.

42

Në fund të janarit 1914, Bullgaria dhe Perandoria Osmane, finalizuan tratativat

disamujore me nënshkrimin e “Konventës ushtarake të fshehtë bullgaro-osmane”.

Konventa ishte një konkretizim logjik i kontakteve dy palëshe bullgaro-osmane, për të

krijuar një front të përbashkët, të drejtuar veçanërisht kundër Serbisë dhe Greqisë. Ajo

synonte të anulonte Paqen e Bukureshtit dhe të bënte një rishpërndarje të territoreve. Në

“projekt marrëveshje”, një nen i veçantë i kushtohej çështjes shqiptare. Për ta tërhequr

Shqipërinë në aleancën e tyre, ata pretendonin ta joshnin me perspektivën e rikthimit të

tokave të shkëputura, pjesë e të cilave ishin jo vetëm tokat në Veri që i kishin kaluar

Serbisë por edhe ato në Jug që i kishin kaluar Greqisë. Për më shumë shih: A. Puto,

Historia diplomatike e çështjes shqiptare, 1878-1926, Tiranë: “Albin”, 2003, f. 226-

228; Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë: “Kristalina-KH”, 2007, f.

53-54.

Perla, vëllimi 67, numri 1, 2014

Nuiridin Ahmeti, studiues, Instituti Albanologjik Prishtinë.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Nuridin AHMETI

PERSONALITETI I HOXHË HASAN TAHSINIT NË KOSOVË

Hyrje

Nga figurat shqiptare më të dalluara në Perandorinë Osmane, që

dhanë shumë si në aspektin shkencor, po ashtu edhe atë kombëtar, ishte

edhe eruditi e patrioti Hoxhë Hasan Tahsini. Edhe pse u dallua si një

dijetar i përmasave botërore, asnjëherë, sa herë e kërkoi nevoja, nuk

pushoi së vepruari në dobi të çështjes kombëtare shqiptare1.

Hasan Tahsini lindi më 1811, në Ninat, katund i Filatit në Çamëri2,

ku mori mësimet e para nga i ati, Osman efendiu, i cili ishte myfti dhe

myderriz.3 Medresenë dhe studimet larta për shkenca islame i mbaroi në

Stamboll dhe, falë aftësive dhe talentit të rrallë që tregoi, u dërgua për

studime të larta në Paris. Parisi ishte vendi ku Hoxhë Tahsini do të

merrte njohuri edhe në lëndët shkencore si: psikologji, filozofi,

astronomi etj. Kur u kthye në Stamboll, në vitin 1868, u caktua

1 Hasan Tahsini (1811–1881). Veprimtar i rilindjes Kombëtare, filozof dhe dijetar në

fusha të ndryshme të shkencës, si astronomi, matematikë, psikologji etj. H. Tahsini qe

një ndër veprimtarët më aktivë të Rilindjes Kombëtare. Qysh në vitet ’60 të shek. XIX,

në bashkëpunim me atdhetarë të tjerë, si K. Kristoforidhi, filloi të mendojë e të veprojë

për krijimin e shoqërive që do të punonin për përhapjen e diturisë dhe për hartimin e një

alfabeti të ri të gjuhës shqipe. Është i njohur projekti i tij i alfabetit të gjuhës shqipe me

30 bashkëtingëllore dhe 8 zanore i hartuar në fillim të viteve ’70. Më pas ai mori pjesë

në komisionin që hartoi alfabetin e Stambollit. H. Tahsini u përndoq dhe u burgos për

veprimtarinë e tij atdhetare, por nuk u largua nga rruga e tij për zhvillimin e kulturës dhe

për afirmimin e kërkesave kombëtare. (Fjalor enciklopedik shqiptar, Akademia e

Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2009, vëllimi 3, f. 2653). (Red.) 2 Ninati – fshat në rrethin e Sarandës. Më 1985 shtëpia e tij e lindjes u rindërtua dhe u

kthye në shtëpi-muze. (Red.) 3 Nexhip P. Alpan - Nesip Kaçi, Shqiptarët në Perandorinë Osmane, albin, Tiranë,

1997, f. 90.

Personaliteti i Hoxhë Hasan Tahsinit në Kosovë 27

përgjegjës për hapjen e Universitetit të parë të Stambollit dhe do të

emërohej edhe rektori i parë i tij. Ndërroi jetë në vitin 1881 dhe prehet

në varrezat e Sahrai Xhedidit në Kadikoy – Stamboll. Ka lënë pas një

varg veprash dorëshkrim në fusha të ndryshme shkencore e shpirtërore.4

Për këtë personalitet të rëndësishëm, nga autorë shqiptarë janë

shkruar disa punime, janë mbajtur simpoziume5, kohët fundit janë botuar

edhe monografi6. Qëllimi ynë me këtë shkrim është që t’u bëjmë një

vështrim punimeve të studiuesve nga Kosova, të cilët kanë shkruar për

Hoxhë Hasan Tahsinin, pastaj prezantimin e kësaj figure në librat

shkollorë, veçanërisht në tekstet shkollore të historisë në Kosovë dikur

dhe sot, si dhe për praninë e Hoxhë Hasan Tahsinit në jetën shoqërore në

Kosovë.

I. Studiuesit nga Kosova për Hoxhë Hasan Tahsinin

Personaliteti i Hoxhë Hasan Tahsinit ishte dhe është i çmuar në

Kosovë. Këtë e tregon fakti se me të dhe veprën e tij janë marrë emra të

njohur të shkencës në Kosovë, si: orientalisti i njohur Hasan Kaleshi7,

Skender Rizaj8, akademik Jashar Rexhepagiqi9, Iljaz Rexha10 etj.

4 Nexhip P. Alpan - Nesip Kaçi, Vep. e cit., f. 91; Shih: Shyqri Nimani, Arnavud –

artistët shqiptarë në Perandorinë Osmane. ShB Libri shkollor, Prishtinë, 2003, f. 14

(edhe pse bën një prezantim të artistëve, poetëve, arkitektëve etj., shqiptarë në P.

Osmane, autori H. Tasinin e përmend vetëm në dy rreshta, edhe përkundër asaj që

kontributi i H. Tahsinit nuk ishte aspak më i vogël se, p.sh. i Mehmet Akifit etj.) Po aty,

f. 14. 5 Hoxhë Hasan Tahsin Efendiu, Instituti Shqiptar i Mendimit dhe Qytetërimit Islamik,

Tiranë, 1998. 6 Laurant Bica, Profesor Hasan Tahsini, West Print, Tiranë, 2003.

7 Hasan Kaleshi, Roli i shqiptarëve në letërsinë orientale, në: “Seminari i Kulturës

Shqiptare për të Huaj”, 2, Prishtinë, 1976, f. 151-217; Hasan Kaleshi, Hoxha Hasan

Tahsini – njeriu më i ditur në Perandorin Osmane, Gazeta “Shkëlqimi islam”, 22 maj,

1992, f. 2 (në: Laurant Bica, Profesor Hasan Tahsini, Vëllimi 3, West Print, Tiranë,

2003, f. 175-177. 8 Skënder Rizaj, Roli i Abdyl Frashërit në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit sipas burimeve

osmane dhe angleze, në: “Seminari Ndërkombëtare për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën

Shqiptare”, nr. 5, Universiteti i Prishtinës - Fakulteti Filozofik, Prishtinë, 1979, f. 147-

164. Në këtë punim studiuesi S. Rizaj edhe pse bën fjalë për Abdyl Frashërin, mundohet

t’i japë vend meritor edhe Hasan Tahsinit. Skënder Rizaj, Hoxha Tahsini dhe Abdyl

Frashëri përkitazi me Akademinë e dijetarëve shqiptarë dhe Akademinë e Shkencave,

Revista ”Bashkimi Paqësor”, nr. 4-5, gusht–shtator, Prishtinë, 1992; Skënder Rizaj,

Çfarë ishte “Akademia e dijetarëve shqiptarë” e Stambollit ?!, në: “Besa”, organ i

Shoqatës së Shqiptarëve në Turqi, nr. 2, janar 1994, f. 14, në: Laurant Bica, “Profesor

Hasan Tahsini”, Vëllimi 3, West Print, Tiranë, 2003, f. 212-214. 9 Shih: Jashar Rexhepagiqi, Sami Frashëri dhe pedagogjia e Rilindjes Kombëtare,

Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2005, f. 57-81. 10

Iljaz Rexha, Hoxha Hasan Tahsini, në: “Dituria islame”, nr. 19, Bashkësia Islame e

Kosovës, nëntor 1990, f. 13- 15.

28 Ahmeti

Hasan Kaleshi është njëri prej studiuesve të parë në Kosovë që u mor me këtë personalitet, veçanërisht në studimin e tij me titull: “Roli i

shqiptarëve në letërsinë orientale”11 . Në këtë punim, H. Kaleshi, si

njohës i mirë i gjuhëve orientale, pas një hulumtimi dhe analize të

hollësishme të dokumentacionit oriental dhe hulumtimit në shumë arkiva

e biblioteka në ish-Jugosllavinë dhe jashtë saj, do të sillte rezultate dhe

informacione me interes për opinionin. Në mesin e shumë figurave që

përmendeshin në atë punim, vend më rendësi zë Hasan Tahsini.12 H.

Kaleshi, duke sjellë informacione të shumta për personalitetin e tij, në

mes të tjerash, theksonte këto tri çështje:

1. “Hasan Tahsini ishte në Prizren në kohën e Lidhjes Shqiptare të

Prizrenit”13, por pa e theksuar se në çfarë cilësie kishte ardhur aty,

cili ishte qëllimi i ardhjes së tij, me kë u takua etj. Mendojmë se

ardhja e Hasan Tahsinit në Prizren, në kohën e ngritjes më të lartë të

vetëdijes kombëtare tek shqiptarët (Lidhjes Shqiptare të Prizrenit),

nuk ishte e rastësishme. Për personin që u kishte dhënë veprimtarëve

të Rilindjes Kombëtare udhëzimet e nevojshme qysh në Stamboll

mbi nacionalizimin shqiptar, ishte shumë e logjikshme që frytet e

punës së bërë nga Stambolli, t’i shikonte edhe nga afër në Prizren.

2. Largimin e Hasan Tahsinit nga Universiteti i Stambollit. Kjo, sipas

H. Kaleshit, kishte ndodhur për arsye se nga fundi i vitit 1879, në atë

universitet, kishte ardhur për një ligjëratë ideologu i njohur i

panislamizmit Xhemaluddin Afgani. Ligjërata e tij nuk u kishte

pëlqyer as sulltanit dhe as qarqeve fetare, prandaj Hasan Tahsinit

ardhja e tij do t’i kushtonte largimin, duke e nxjerrë në pension, dhe

ai më pastaj do të shkonte në vendlindje.14

3. Hasan Tahsini ishte njeriu më i ditur në Perandorinë Osmane.15

Një tjetër studiues nga Kosova, që do të merrej me personalitetin e

Hasan Tahsinit, është Skënder Rizaj. Të dhënat që na ofron S. Rizaj për

Hasan Tahsinin, janë të përgjithësuara dhe të përmendura edhe në kuadër

të ndonjë punimi tjetër të po këtij autori,16 mirëpo në kohën kur ishin

11

Hasan Kaleshi, Roli i shqiptarëve në…, Punim i cituar, f. 151-217. 12

Po aty, f. 191-193. 13

Po aty, f. 192. 14

Po aty, f. 191. 15

Hasan Kaleshi, Hoxha Hasan Tahsini – njeriu më i ditur në Perandorinë Osmane,

gazeta “Shkëlqimi islam”, 22 maj, 1992, f. 2, në: Laurant Bica, “Profesor Hasan

Tahsini”,Vëllimi 3, f. 175; Hasan Kaleshi, Kontributi i shqiptarëve në diturinë islame,

Prizren, 1991, f. 72. 16

Skënder Rizaj, Roli i Abdyl Frashërit në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, pun. i cit., f.

148. Skënder Rizaj, Hoxha Tahsini dhe Abdyl Frashëri përkitazi me Akademinë e

dijetarëve shqiptarë, pun. i cit., f. 3; Skënder Rizaj, Çfarë ishte “Akademia e dijetarëve

shqiptarë” e Stambollit, pun. i cit., f. 212-214.

Personaliteti i Hoxhë Hasan Tahsinit në Kosovë 29

publikuar punimet, kanë qenë me interes për opinionin. Me interes është

edhe një letër e Hasan Tahsinit që ka të bëjë më Akademinë e Dijetarëve

Shqiptarë, së cilës i referohet studiuesi S. Rizaj, ndonëse nuk e citon se

ku do ta ketë marrë atë letër të Hasan Tahsinit.17

Qasje serioze personalitetit të H. Tahsinit i ka bërë akademik Jashar Rexhepagiqi në studimin e tij: “Sami Frashëri dhe pedagogjia e Rilindjes Kombëtare”. Edhe pse kjo vepër ka të bëjë më personalitetin e

Sami Frashërit, Jashar Regjepagiqi pjesën e dytë të librit do t’ia

kushtonte punës dhe mendimit pedagogjik të Hasan Tahsinit. 18 J.

Rexhepagiqi është nga studiuesit e parë në Kosovë që figurës së Hasan

Tahsinit i është qasur nga aspekti pedagogjik. Ai, duke shfletuar një

literaturë të pasur në disa gjuhë të huaja, do të sillte për lexuesit e

studiuesit shqiptarë informacione me interes, duke theksuar në mes të

tjerash: “Hasan Tahsini nuk është vetëm një ndër pedagogët dhe

ideologët Rilindjes Kombëtare, por njëkohësisht ai konsiderohet si

mësues edhe edukator i shumë rilindësve – i vëllezërve Frashëri, i

Pashko Vasës, i Jani Vretos, i Ismail Qemalit, i Dervish Himës, Riza

Teufikut etj.. Hasan Tahsini çmohet si pedagog shëmbëlltyrë nga shumë

personalitete të huaja, sidomos nga shkencëtarët e huaj”19.

Një shkrim për kontributin pedagogjik të H. Tahsinit kemi edhe

nga studiuesi i arsimit shqiptar Prof. Dr. Hajrullah Koliqi,20 që u botua në kuadrin e 200-vjetorit të lindjes dhe 130-vjetorit të vdekjes së H.

Tahsinit. H. Koliqi ka venë theksin në këtë punim në mendimin

pedagogjik të H. Tahsinit dhe këtë e arsyeton duke shprehur mendimin

se “pedagogjia e tij për shumëçka është aktuale edhe sot”21.

Edhe studiuesi Iljaz Rexha është marrë me figurën e Hasan Tahsinit. Ai shfrytëzoi një literaturë të gjerë në disa gjuhë të huaja, dhe

sidomos turqisht, për prezantimin sa më të gjithanshëm të H. Tahsinit

dhe veprës së tij.22 Faktin pse ligjëratat e mbajtura nga H. Tahsini për

shkencat e natyrës në Universitetin e Stambollit nuk ishin pëlqyer dhe

ishin kundërshtuar nga disa qarqe fanatike osmane, studiuesi I. Rexha e

shpjegon me mungesën e dijes në shkencat e natyrës nga popujt që ishin

nën sundimin osman (por edhe vetë qarqet vendimmarrëse nuk ishin me

17

Po aty, f. 213-214; Skënder Rizaj, Hoxha Tahsini dhe Abdyl Frashëri përkitazi me

Akademinë e dijetarëve shqiptarë, pun. i cit., f. 3. 18

Jashar Rexhepagiq, Puna dhe mendimi pedagogjik i Hasan Tahsinit, në: “Sami

Frashëri dhe pedagogjia e Rilindjes Kombëtare”, Akademia e Shkencave dhe Arteve e

Kosovës, Prishtinë, 2005, f. 57-81. 19

Po aty, f. 61. 20

Hajrullah Koliqi, Mendimi pedagogjik i Hasan Tahsinit, në: “Studime”, nr. 18,

Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2012, f. 141-150. 21

Po aty, f. 148. 22

Iljaz Rexha, Hoxha Hasan Tahsini…, pun. i cit., f. 13-15.

30 Ahmeti

hapin e kohës). Sipas I. Rexhës, këto ishin arsyet pse këta popuj kishin

mbetur jashtë rrjedhave bashkëkohore të kohës23. H. Tahsini, me dijen e

tij të gjerë, mundohej që sado pak ta plotësonte këtë vakuum te popullata

që ishte e interesuar për dije dhe sidomos tek studentët. Fatkeqësish, këto

ide përparimtare të H. Tahsinit, sipas I. Rexhës, do të binin në

kundërshtim me qarqet zyrtare të kohës në P. Osmane. Ky autor

konstaton se H. Tahsini ishte i pari që kërkoi zhvillimin dhe këmbimin

reciprok me universitetet e tjera të Botës Islame dhe Perëndimore24. Ky

thekson edhe faktin se H. Tahsini nuk e la anash asnjëherë kontributin e

tij kombëtar: “H. Tahsini mendonte se hapi i parë nga duhej filluar lufta

për çlirimin e atdheut, ishte përhapja e arsimit dhe e diturisë në shtresat

e gjera popullore, jo të çdo lloj arsimi, por të atij në gjuhën amtare”25.

Studimi i fundit për personalitetin e H. Tahsinit, me një qasje pak

të trajtuar nga studiuesit në përgjithësi, e në Kosovë në veçanti, është

studimi i akademik Pajazit Nushit, i cili trajton kauzalitetin shpirtëror të H. Tahsinit.26 Si psikolog, P. Nushi trajton figurën e H. Tahsinit nga ky

prizëm, duke e konsideruar si një personalitet që qëndron “në themelet e

psikologjisë tek shqiptarët”27.

Është për t’u habitur se si në një monografi, botuar në Prishtinë

nga autori Jusuf Vatovci: “Leksikoni i Magjistrave dhe Doktorëve të

shkencave në trojet shqiptare jashtë Shqipërisë 1430–1995” 28 , nuk

përmendet emri i H. Tahsinit, edhe pse ka qenë e njohur se H. Tahsini

kishte doktoruar në Sorbonë.29.

II. Figura e Hoxhë Hasan Tahsinit në tekstet shkollore të historisë në

Kosovë (1941– 2013)

Kur flasim për tekstet shkollore, e kemi fjalën për tekstet shkollore

të historisë, që përdoren sot në Kosovë dhe për ato që janë përdorur

dikur. Ndonëse jo në tërësi, për trajtimin e kësaj çështjeje jemi përpjekur,

për aq sa kemi pasur mundësi, të sigurojmë edhe tekstet që ishin

përdorur dikur në mesin e popullatës shqiptare në Kosovë. Për trajtimin

23

Po aty, f. 19. 24

Po aty, f. 19 25

Iljaz Rexha, Hoxha Hasan Tahsini (1811–1881) kontributi i tij në fushën e kulturës II,

në: “Dituria islame”, nr. 20, Bashkësia Islame e Kosovës, dhjetor 1990, f. 32. 26

Pajazit Nushi, Hasan Tahsini dhe pikëpamja e tij për kauzalitetin shpirtëror, në:

“Studime”, nr. 19, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2013, f.

165-178. 27

Po aty, f. 165. 28

Jusuf Vatovci, Leksikoni i magjistrave dhe doktorëve të shkencave në trojet shqiptare

jashtë Shqipërisë 1430–1995, Prishtinë, 1999. 29

Laurant Bica, Profesor Hasan Tahsini, Vëllimi 1, West Print, Tiranë, 2003, f. 63.

Personaliteti i Hoxhë Hasan Tahsinit në Kosovë 31

në fjalë, janë marrë për bazë tekstet e shkollës fillore dhe të shkollës së

mesme në Kosovë.

Njohja e personaliteteve historike, studimi i tyre në mënyrë të

paanshme, prezantimi i tyre në mënyrën më të mirë të mundshme, dhe në

veçanti prezantimi i atyre personaliteteve në ngjarje të caktuara, ku kanë

marrë pjesë dhe kanë dhënë një kontribut të pashlyeshëm, personalitete

të cilat, me punën dhe me veprën e tyre lanë gjurmë orientuese për

brezat, është një synim fisnik i arsimit në përgjithësi dhe i atij kombëtarë

në veçanti.30

Në morinë e njerëzve të dalluar, të cilët dhanë shembuj fisnikërues

në historinë tonë kombëtare, se si duhet të kombinohet dhe të

bashkudhëtojnë intelektualja, kombëtarja dhe fetarja, për qëllime

madhore kombëtare, është edhe personaliteti shumëdimensional i Hoxhë

Hasan Tasinit. Por, sa u trajtua figura e H. Tahsinit dhe sa po trajtohet

sot në tekstet e historisë në Kosovë? A e ka vendin meritor në tekstet e

historisë në Kosovë? Brenda këtij punimi do të mundohemi t’u

përgjigjemi edhe këtyre pyetjeve të shtruara këtu.

Pas Luftë së Dytë Botërore, Kosova do të mbetej në kuadër të ish-

Jugosllavisë. Në atë kohë, çdo gjë që kishte të bënte me shqiptarët,

diktohej dhe pothuajse vendosej nga të tjerët. Kështu, që nga viti 1948 e

deri në vitin 1966, u sanksionua plotësisht mësimi i historisë kombëtare,

nxënësit në atë kohë qenë të detyruar të mësonin me tekstet shkollore që

u vinin nga qendrat e tjera të ish-Jugosllavisë, si Shkupi, Beogradi,

Podgorica etj., të përkthyera në gjuhën shqipe. Nga viti 1966 kemi një

klimë pothuaj më të favorshme për mësimin e historisë sonë kombëtare

në Kosovë. Zhvillimi dh