ELEŞTİRELİN GERİ DÖNÜŞÜ VE RADİKAL MUHALEFETİN MEYDAN OKUYUŞU

Toplum İncelemelerinde İletişimin Yükselişi

Birleşik Devletler’in düşünsel tarihi Kıta Avrupa’sı ve İngiltere’deki felsefi yapıdan etkilenerek oluşmuştur. Denilebilir ki Amerikan pragmatizmi Avrupa’dan göç eden eski bağlılıkların ve düşüncelerin yerel uyarlanımları ile oluşmuş, eski Ortodoks söylemlerin eleştirisi ile çakışarak, dinsel perspektifin yerine reformist-bilimsel konumun yerleştirilmesiyle oluşmuştur.

Pragmatizm Amerikan pragmatizminin amacı;

ahlak ve bilimin arasında uzlaşma sağlamak

Sorgulara dayalı bilimsel bir tutum, Davranışsal tekniklerle açığa

çıkarılan düşünce ve gerçekliğin orta noktasını bulmaya dayanıyordu.

Amerika’da toplumbilimlere duyulan ilgi, siyasal ve ekonomik iktidarın giderek yoğunlaşmasıyla, kurumların ve kolektif faaliyetlerin incelenmesinin bir zorunluluk olduğu düşüncesine dayanıyordu.

Yapılan araştırmalar Amerikan tarzı hayatın kaba gerçekliğine dair ulaşılan kavrayışı ortaya koymayı ve başkalarıyla paylaşmayı içeriyordu.

Bu soruşturmaların amacı, toplumsal süreçler ve mükemmel demokrasiyle özdeş olacak bir toplum beklentisiydi.

Amerikalı araştırmacılar oluşturulan toplumun ya da kültürün temelinin iletişim olduğunu düşündüklerinden iletişim nosyonu öncelikli bir sorun ve demokratik toplumun başarısının ölçütü haline gelmiştir.

İletişimin her zaman başkasına katılmayı içermesinden ötürü iletişimin sorunları bir bakıma demokrasinin sorunu olarak görüldü. Güçlü demokrasinin temeli iletişime dayanmalıydı.

Dewey’e göre, demokrasi bir yönetim biçiminden daha fazla bir şeydi, “gönüllü biraradalığa dayalı bir hayat tarzını, ortak iletilmiş bir tecrübe tarzını” temsil ediyordu.

İletişim toplumun temeli ve demokrasinin işleyişinin zorunlu koşulu olarak kabul edildiğinden Amerikan kültürü üzerine geliştirilen tüm eleştirel perspektifleri birbirine bağlayan konu haline gelmiştir.

Demokrasi hakkındaki görüşlere aykırı olduğu için atomistik birey görüşü reddediliyordu. Ancak endüstrileşme ve toplumun hızlı büyümesinin yolunu şaşırmış ve kendisini tanımlamaktan aciz bir “kamu” yarattığı kabul görüyordu.

Dewey büyük toplumu yaratan makine çağının küçük toplumu ve onun dayanışma ağını yıktığından şikayet ediyordu. Onun ve diğer araştırmacıların amacı demokratik hayat tarzına yol açacak makine çağının mükemmelleştirilmesiydi.

Bu insanlar yeni makineleri ahlaki birliğin önündeki engelleri –cehalet, dar görüşlülük ve sınıflar arasındaki husumeti- yıkacak bir araç olarak gördüler.

Yeni teknoloji sınıfsallığın ve yerelliğin sınırlarını aşan karşılıklı bir duygudaşlık yaratarak rasyonel bir kamuoyunun büyümesini teşvik edecekti. Uzmanca araştırma sürecinin bu gelişmeye yardım edeceği düşünülüyordu.

Bu dönemde çeşitli toplumsal çıkarların uzman temsilcileri, entelektüel önderleri siyasal rolleri açısından önemli kabul ediliyorlardı.

Kitle iletişim araştırması özgül siyasal ve ekonomik çıkarlara göre ayarlayan akademik çevrelerde sağlam bir yer edindikçe, bu entelektüellere dair hissedilen duyarlılık da artmıştır.

Bu araştırmacılar “değişim” kavramına yaslanıyorlardı. Pragmatizm (Darvinciliğin tesiri altında) değişme, uyarlanma ve sürekliliği bir evrim tanımına yaslandı. Bunun tersine diyalektin evrim kopuşu, ani değişmeleri bazen de gerilemeyi kabul ediyordu.

Ancak bu araştırmacılar için süreklilik temeldi. İdeolojik açıdan bu konuma bağlıydılar. Kentsel endüstrileşmiş bir toplumun ihtiyaçlarına ve gerekliliklerine çeşitli ıslah önlemlerini savunarak yanıt verdiler.

Açıkça bu araştırmacıların toplumsal ve ekonomik farklılıkların iletişim ve işbirliği yoluyla azaltılacağına dair inançları geleneksel siyasal hakları genişleten ve Amerikanlaşmaya uyum sağlamaya çalışan bireyleri korumaya yönelik ekonomik hakların geliştirilmesini sağladı.

Bu araştırmalarla siyasal ve ekonomik kararların kökeninde kültürel bir temel arandı. Çünkü bu topluluğun varlığını devam ettirmesi için gerekli bir olgu olarak görülüyordu.

Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Avrupalı ve Amerikalı etkileşimlerden kaynaklı olarak kültür sosyolojik bağlamda ele alınarak inceleniyordu.

Hatta Patten gibi önemli siyasal ekonomistler pragmatizm, sosyoloji, ekonomi ve tarihin ayrı ayrı bilimler olmayıp aynı olguya bakmanın farklı farklı yolları olarak görülüyordu.

Bu anlamda toplumsalın göbeğinde, zaman zaman toplumsal sorunların kaynağı olarak iletişim incelemesi disipliner sınırlara meydan okuyarak, siyaset bilimi, sosyoloji, ekonomi, psikoloji, felsefe dahil birçok perspektiften yapılacak araştırmalara davetiye çıkarmıştır.

Eleştirel Perspektif ve Toplumsal Reform

Toplum bilimlerinde eleştirel perspektif apaçık Amerikan basınını ele aldı. Eleştirel perspektifin yönlendirdiği medyanın Amerikan toplumuna etkilerine dair düzenli ve sistemli araştırmaya olan ihtiyacı vurgulamıştır.

Bu yazılar 70- 80 yıl önce yazılmıştır ancak iletişim sürecini açıklamak için gösterilen devasa uğraşa rağmen bu sorun çözülmemiş olarak varlığını devam ettirmektedir.

Eleştirel perspektifte yer alanlar toplum bilimi araştırmalarında yalnızca toplumun betimlemesini değil, demokratik amaçlara yönelik toplumsal değişmenin araçlarının neler olduğunu bulmayı amaçlıyorlardı.

Amerikan toplumunda entelektüeller yükseldi ama bu eleştirel konumla toplumun yerleşik kurallarına muhalif bir güç olarak potansiyel bir tehdit de ortaya çıktı.

Eleştirel perspektifte yer alan Albion Small ve

toplumsal yapıdan ziyade toplumsal süreç ve aydınlanmış kamu potansiyeli

yaratmayla ilgileniyordu.

Ayrıca Park iletişimi önemli bir süreç olarak görmüş ve kamuyu güdüp yönetmenin potansiyel bir aracı olarak basının gücü konusunda duyarlı davranmış, ekonomik çıkar gözeterek reklamlar aracılığı ile basının etkilenmesine ve sonuçta basının ticarileşmesine karşı çıkmıştır.

Park iletişime öyle inanıyor ki iletişimin çatışma ve rekabet ortamını beslediğini, bir düşmanla bile uzlaşmanın mümkün olduğunu, zamanla düşmanla bile kişilerin birbirlerini tanıyacağını ve ortak yaşamın ahlaki temellere kavuşacağını belirtir.

Park toplumsal ilişkilerin istikrarını korumak için topluluğa geri dönülmesini savunur ona göre teknolojik toplum potansiyel olarak yıkıcıdır. Medya kurmaca topluluklar ve yanlış bir yakınlık duygusu yaratmanın aracıdır.

İletişim Anlayışı

Bu erken dönem sosyolojik modelde her şeyi yapsınlar dokunmayın bireyciliği ve Marksist toplum modeline alternatif çoğulcu bir toplum modeli yaratmak amaçlanıyordu. Bu nedenle Amerikan demokrasisi işbirliği ve dengenin eklemlenmesine yönelik değişim süreci olarak ele alınıyordu. Eleştirel konum demokrasinin gelişimi için medyanın somut analizine yönelinmesini savunuyordu.

Ancak Chicago sosyologlarının çalışmalarında iletişim soyut bir kavram olarak kaldı.

Teknolojiyi elinde tutanlarla mesajı alan kamu arasındaki fark betimlendi ancak iletişim sürecinin kültürel ya da ekonomik farklılıklarının toplumun işleyişi üzerindeki etkileri öngörülmedi.

İletişim demokratikleşme sürecinde bütünleştirici ve toplumsallaştırıcı bir güç olarak görüldü.

İletişim hakkındaki eleştirel yazılar yaklaşık 40 yıl sürdü ve kültür ve insan doğasının ayrılamayacağı üzerinde görüş birliği söz konusuydu.

Sorun kültürel ve toplumsal süreçlerin incelenmesinin tarihsel yapısını nasıl kurulacağı üzerinde toplanıyordu.

Eleştirel perspektifte yer alan araştırmacılar kendi çağlarının gerçekliğine bir yanıt olan çalışmalar ürettiler ancak var olan ekonomik ve siyasal durumla hep bir uzlaşma arayışındaydılar.

Modern kapitalizmin sorunlarına rağmen kapitalizmin büyük toplum gelişimi için en iyi yol olduğunu önermesinden hiç vazgeçmediler.

Modern Amerikan sosyolojisinde eleştirel duruş Marksist bir tabana dayanmıyordu, alternatif bir toplum modeli önermiyordu, başat teorik paradigmaya muhalefeti içeriyordu yalnızca.

Bilimcilik Çağı

1940’lı yıllara gelindiğinde Chicago Okulu’nun önderlik ettiği toplum ve iletişim incelemesine yönelik eleştirel yaklaşım inişe geçmiştir. Nedenleri

Metodolojik incelemeye ağırlık verilmesi Ekonomik daralmanın neden olduğu sürüp giden

sorunlar Siyasal ve ekonomik kurumlar olarak medyanın

artan önemi Avrupa’da faşizm ve komünizmin yükselmesiyle

toplum bilimsel araştırmanın odak noktasını değiştirdi.

Toplumsal yapı artık tarihsel açıdan incelenmeden, toplumu bir inceleme nesnesi olarak gören toplum bilimciler nedeniyle yükselişe geçti.

Robert Park bu yeni dönemi “bilginlerin yerini entelektüellerin, bilge adamlarını, bilgi ve denge adamlarının yerini maksimum kavramsal duyarlılığa sahip insanların aldığını” söyleyerek yeni durumu özetliyordu

Bu ortamda kitle iletişimi incelemesi kültürel ve tarihsel bağlamından uzaklaşarak Chicago Okulu’nun çalışmalarından uzak bir cepheye düştü.

Ortaya çıkan değişim bilimsel/amprik yöntemin yükselişini gösteriyordu.

Örneğin Harold Lasswell bir iletişim edimini betimlemenin yolunun açıldığını belirterek iletişim sürecinin ögelerini tanımladı.

Lasswell’in başlıca ilgisi iknaya yönelik siyasal iletişimdi. İletişimcinin niyeti ile mesajların etkilerine yönelik araştırmaya yönelindi.

Etki bu açıdan 40’lı yıllardan sonra güçlü medya mesajlarına maruz kalan anonim, yalıtılmış bireylerden oluşan toplum kavramını ima ediyordu.

Shannon ve Weaver’ın iletişimi düz çizgisel düzeyde ele aldıkları teknik model de önemlidir, sonraki çalışmalar bu modelden çokça esinlenmişlerdir.

İletişimi model yoluyla inceleme girişimleri kitle iletişimi düzene koyma ve sistematikleştirme amacını sergilemekteydi.

Yeni dönemde etki araştırmaları iletişim araştırmasının temel gündemiydi. Etki araştırmaları kitle iletişim modellerinin yaratılmasıyla sağlamlaştırılmış bir toplum teorisine dayanan bir araştırma metodolojisinin gelişmesini sağladı.

Sonuçta iletişim alanı kendi iletişim ve toplum paradigması üzerine eleştirel bir perspektif geliştirmeden toplumsal, siyasal ve ticari sistemin istikrarına dair açıklamalar önermeye başladı.

Yönetimsel ve Eleştirel Perspektifler

Etki araştırmalarının yapısı dolayısıyla kitle iletişim araştırması anadamar toplum bilimi araştırması ile özdeş kaldı. Araştırmalar bireyci değerlerle ilişkiliydi ve geniş ölçüde oydaşmaya dayanan toplumun tek tek bireylerinin demokrasi anlayışının güçlendirilmesine dayanıyordu.

Lazarsfeld alanın metodolojisinin kurulmasında önemli bir etkiye sahipti.

Kitle iletişim araştırmasının pazarlamaya uyarlanabileceğini gören Lazarsfeld akademik araştırma ile ticari çıkar arasında bir bağ kurmuş, medya endüstrisinin iletişim araştırmalarına gösterdikleri tepkiye duyarlı hale gelmiştir.

Lazarsfeld medyayı eleştiren entelektüelleri aşırı buluyor medya zemini ile akademiyi birleştirmenin yolunu gazeteci yetiştiren okullar açmada görüyordu.

Lazarsfeld siyasal iktidarın yurttaşlar, hükümet ve kitle iletişim arasında biçimlenen ilişkiler sonucunda oluştuğunu sonucuna varmıştır.

İkinci Dünya Savaşı başlayınca Amerikan üniversiteleri iki gelenekle işler oldu, mantıksal pozitivizm (var olan araştırma biçimleri) ve Marksizmle zenginleştirdikleri fikirleriyle Alman felsefecilerin Amerika’ya zorunlu göçleriyle getirdikleri bakış açısı.

Lazarsfeld Eeştirel Teoriyi bilmiyordu ama bu okulun kitle kültürü sorunlarına ve medyanın içeriğinin araştırılması gerektiğine ilişkin düşüncelerini paylaşıyordu.

Lazarsfeld ile Adorno’nun ortaklaşa yaptıkları bir araştırma sonuçlanamadı. Felsefe ve Sosyal Bilimlerde Çalışmalar başlıklı derginin özel sayısı her iki okulun temsilcilerinin yazılarıyla oluşturuldu.

Lazarsfeld bu özel sayıda araştırmayı yönetimsel ve eleştirel olarak ikiye ayırmıştır.

Yönetimsel araştırma kamu ya da özel bir birimin hizmetinde yürütülürken,

Eleştirel araştırma için hangi özel araştırmaya hizmet ederse etsin mevcut toplumsal sistemimiz içindeki medyanın iletişim rolü içindeki yerini saptamak amacıyla yönetimsel araştırmaya karşı olarak yürütülür demekteydi.

Lazarsfeld’in içinde yer aldığı araştırmaların/ ilişkilerin niteliği nedeniyle eleştirel teorinin savunduğu medyanın toplumda konumlanışında kültürün oynadığı rolü gereğince değerlendirememiştir.

Lazarsfeld ve arkadaşları kitleselleşen insanların oluşturduğu bir ortamda medyanın yarattığı sorunları teknolojik terimler içinde değerlendirmişlerdir.

Zaman içinde Amerikan kitle iletişimi araştırması iletişimin toplum içindeki sorunları tanımlamak için değişen tarihsel koşullara duyarsız kalmıştır.

Lazarsfeld eleştirel okulun çalışmalarını bilmezden gelen bir tutum takınmıştır. Onun konumu otoriteyi kabulü ve iktidarla uzlaşmayı içeriyordu.

Ancak eleştirel araştırma kavramı yönetimsel araştırma kavramına karşıt olarak kitle iletişim çalışmalarında meşrulaştırma noktası olarak kaldı.

Bu kavram kitle iletişim araştırmasının toplumun incelenmesinde yansız bağımsız konumunu onayladı

ve kitle iletişimi araştırmasını yalnızca bir alan olarak değil metodun önceliklerinin toplumsal araştırmayı belirlediği sosyolojinin önemli bir branşı olarak ilan etti.

Bu dönemde kitle iletişim araştırması çevrenin özgül koşullarından yalıtılarak içine kapandı,

insanlar arasındaki ilişkileri inceledi, toplumsal kimliğe dair soruları inceledi, genel olarak bireylerin girdikleri toplumsal ilişkilerde istikrarlı davranıp davranmadıklarını inceledi.

Kitle iletişim araştırması kendini toplumun ıslahına katkı olarak sunduğu yönetimsel/amprik araştırmalarda araçsal değerlerin ahlaki değerlere karıştığı toplumsal ve kültürel fenomenlerin incelenmesinde geleneksel muhafazakar çizgiye bağlı kaldı.

Amerika’daki kitle iletişimi araştırması Lazarsfeld’in önderliğinde kültür endüstrisinin ticari çıkarlarına ve hükümetin siyasal ilgilerine derin şekilde bağlı heybetli bir girişim oldu

Araştırmalar endüstri ve hükümetin istekleri doğrultusunda yapılmaktaydı ki toplum bilimin kendi sorunları ile ilgilenmek için çok az fırsat çıkmaktaydı.

Lazarsfeld için amprik araştırma toplum teorisinin temelini olarak savunması nedeniyle Eleştirel Teori toplum teorisinden başarılı bir şekilde dışlanmıştı.

Toplum bilimlerinde Marksist yaklaşımın kullanılmayışının temel sebebi toplum bilimlerinin muhafazakar geleneğinde yatmaktadır.

Yeni toplumsal hareketlerin ve giderek maddi ihtiyaçların artan bir toplumun baskılarının ortaya çıkması ile demokratik toplumun işleyişini açıklamaya çalışan uygulamacılar medyayı toplumsal bütünleşmenin göstergeleri olarak kurmuşlardı.

Bu durumda medya çalışmaları sistemin güvenirliğinin ve meşruluğunun gerilemesine ya da popülizme dair yaptıkları keşiflerle statükoyu koruma ve desteklemede önemli bir rol oynadılar.

ELEŞTİREL PERSPEKTİF

Bu koşullar altında Horkheimer ve Adorno ile Eleştirel Okul tarafından önerilen araştırmaya yer yoktu. Eleştirel Okul toplumu amprik araştırmalarla anlaşılamayacağını bu kavramların eleştirel bir doğası olduğunda ısrar ediyordu..

Eleştirel araştırma çağdaş kültür ve topluma spekülatif yaklaşarak yönetimsel araştırmanın teorisine meydan okurken yönetimsel eleştiri metodolojik düşüncelerin ve kitle kültürünün dolaysızlığının ve potansiyel tehdidinin güdümü altındaydı