E DREJTA BIZNESORE Prezanimi 2

BURIMET E SË DREJTËSBurimet materiale dhe formale

• Në shkencën juridike është rregull që të diskutohet për “burimet e së drejtës”

• Ky diskutim rrjedh nga nevoja e konstatimit të fakteve se nga buron e drejta;

• Sikurse në shumivën e degëve dhe disiplinave jurdike, autorët kanë mendime të ndryshme lidhur me përcaktimin e fakteve se çfarë përmban kuptimi i ndrajës në burime të së drejtës në kuptimin material dhe atë formal;

• Megjithatë, nëse i shikojmë shumicën e këtyre botkuptimeve mund të konstatojmë se e burime e së drejës ndahen në burime– materiale dhe – formale;

Çka kondsiderohet burim matrial i së drejtës?

• Konsiderohet kushtet e jetës materiale ose shkaqet dhe rrethanat mareriale të cilat kanë ndikuar dhe ndikojnë në lindjn dhe zhvillimin e së drejtës;

Çka konsiderohet burim formal i së drejtës?

• Konsiderohet aktat e përgjithshme nga të cilat burojnë aktet e posaçme juridike me të cilat rregullohet situata konkrete juridike;

• Të tilla janë:• • Kushtetuta,• Ligji, • Aktet nën ligjore;• Kontratat ndërkombëtare;• Doket dhe uzansat;• Precedenti gjyqësor;• Praktika gjyqësore;• Shkenca juridike

Kushtetuta

Është ligj i veçantë dhe akt më i lartë i një shteti që duhet dalluar nga ligjet tjera;

– Është akti më i lartë i përgjithshëm që përmban në vete parimet kryesore dhe normat më të rëndësishme që kanë të bëjnë me:» Rregullimin shoqëror – juridik;» Pushtetin shtetëror;» Organizimin shtetëror;» Sistemin ekonomik;» Çështjen e pronës;» Etj;

– Në mbështetje të kushtetutës nxjerrën të gjitha Ligjet dhe aktet tjera;

– Procedura e nxjerrjes është e veçantë dhe zakonisht e nxjerr Parlamenti i shtetit ose hynë në fuqi në bazë të Referendumit;

Ligji• Është burimi kryesor i shkruar i së drejtës;• Është forma kryesore në bazë të së cilës paraqitet e drejta; • Ligji zakonisht në kuptimin formal përkufizohet si dispozitë, rregull

ose si normë juridike;• Ligjin e nxjerrë organi më i lartë i shtetit – Parlamenti, paraprakisht

sipas një procedure të caktuar;• Hynë në fuqi pas shpallës në Gazetën Zyrtar pas afatit të përcaktuar

Ligjor;• Ligji mund të shfuqizohet:

– Me nxjerrje të ligjit të ri i cili e rregullon materien e njëjtë – që duhet shprehimisht të ceket në tekstin Ligjit të ri (obrogatio);

– Ligji mund të plotësohet ose ndryshohet me dispozita të reja (abrogatio);

• Ligji, gjithashtu është rregull e përgjithshme pasi që nuk nxjerrët vetëm për një situatë por ai i rregullon të gjitha rastet njësoi;

• Puna krijuese lidhur me shpalljen dhe publikimin e ligjeve quhet kodifikim;

Aktet nën ligjore;

– Vetëm më ligje është e pamundur që të rregullohet e tërë jeta shoqërore;

– Andaj, është në tërësi e natyrshme dhe normale që me akte nën ligjore të rregullohen shumë çështje;

– Këto janë akte me të ulëta se sa aktet ligjore dhe se duhet të jenë në pajtim të plotë me Ligjin;

– Këto akte nuk i nxjerrë organi më i lartë i shtetit;– Zakonisht këto akte i nxjerrin organet administrative dhe

gjyqësore;– Me këto aktet rregullohen problematikat më për së afërmi

dhe detajisht;– Aktet nënligjore janë:

• Dekterligji;• Urdhëresa;• Rregullorja;• Vendimi;• Udhëzimi;

– Këto akte i nxjerrin organet ekzekutive, organet e administratës por edhe bartësit e funksioneve të caktuara shtetërore të cilët konsiderohen kompetent në bazë të ligjit;

– Po ashtu sikurse edhe ligji – aktet nënligjore duhet të publikohen në gazetën zyrtare ose në ndonjë formë tjetër që të njoftohet publiku i gjerë me to:

Kontratat ndërkombëtare• Shumë çështje në aspektin juridik ndërmjet të shteteve

mund të rregullohen edhe me kontrata;• Kontrata mund të jenë bilaterale (dy paleshe) dhe

multilaterale (shumë paleshe);• Kontrata ndërkombëtare që të fitojë karakterin e

burimit juridik të vendit duhet që të ratifikohet nga parlamenti i vendit;

• Menjëherë porsa të ratifikohet shërben si burim juridik vendor fiton fuqinë dhe përparësinë që të zbatohet para ligjit të vendit;

• Ratifikimin e bënë Kuvendi ose Parlamenti i shtetit;

Doket dhe uzansat• DOKËT:– Në kohën e lashtë kur nuk ka ekzistuar e drejta e shkruar,

doket si burim i së drejtës kanë luajtur rol të rëndësishëm në rregullimin e jetës shoqërore dhe ekonomike;

– Edhe sot e kësaj dite doket konsiderohen burim i së drejtës por ato radhitën të fundit në listë për kah rëndësia;

– Kjo për faktin se sot në botën moderne jeta shoqërore – ekonomike është e rregulluar në masë të madhe me norma juridike;

– Ato në literaturë konsiderohet si jo precize dhe të papërsosura;

– Në vendet që kanë sistemin juridik Anglo – Sakson ato ende janë me rëndësi të madhe:

– Në të drejtën tregtare doket kanë rëndësi të madhe;– Ekziston dallimi më mes të dokeve afariste dhe të drejtës

zakonore:

• E drejta zakonore është normë dhe se palët janë të vetëdijshme se kanë obligim që ta zbatojnë dhe të sillen sipas saj;

• Doket afariste zbatohen nga palët në bazë të vullnetit të tyre dhe në raste të caktuara edhe në mënyrë të heshtur;

• Doket mund të ndahen edhe sipas territorit, p.sh:

– Doke të përgjithshme;– Doke rajonale; dhe– Doke lokale;

UZANSAT

• Uzansat janë afariste mirëpo ato dallojnë nga të parat sepse janë rregulla të shkruara, sistemuara dhe të publikuara nga organi i shtetit ose nga ndonjë organ i shteti që ka autorizimin në bazë të Ligjit”

– Edhe uzansat janë:» Të përgjithshme;» Të veçanta:

• Çdo herë uzansat e veçanti i përjashtojnë ato të

përgjithshmet kur janë pyetje se cila nga ato duhet të zbatohet e para:

• Uzansat janë ta aplikueshme vetëm nëse palët gjatë krijimit të marrëdhënies së tyre shprehimisht janë thirrur në to;

Precedenti gjyqësor

• Precedent rrjedh nga fjala latine praecedare që nënkupton që një çështje të rregullohet sikurse rasti i ngjashëm i mëparshëm:

• Kjo zakonisht vije në pyetje atëherë kur nuk ekzistojnë dispozitat e caktuara ligjore;

• Ky parim zakonisht është aplikuar në gjykatë tek zgjedhja e kontesteve të caktuara;

Praktika gjyqësore• Ne veçanti tek shtetet të cilat e kanë sistemi e

rregullimit juridik Anglo – sakson praktika gjyqësore konsiderohet si burim i rëndësishëm i së drejtës:

• Ndërkaq, në sistemet kontinentale ku dominon e drejta shkruar, konsiderohet se e praktika gjyqësore nuk mund të konsiderohet burim i së drejtës sepse gjykata gjatë gjykimit vetëm e zbaton të drejtën dhe nuk e krijon të drejtën;

• Megjithatë, praktika gjyqësore në kuadër të mendimit të vet nuk konsiderohet burim i drejtpërdrejtë juridik mirëpo ky mendim luan rol pozitiv dhe indirekt kontribuon në sistemin e së drejtës;

Shkenca juridike

• Shkenca juridike ka rol dhe ndikim të madh në krijimin dhe zhvillimin e së drejtës dhe sistemit juridik në veçanti;

• Shkenca juridike e studion dhe e përpunon të drejtën pozitive duke e bërë interpretimin shkencor të saj;

• Duke i komentuar, krahasuar dhe analizuar normat juridike ajo jep kontribut të jashtëzakonshëm në zhvillimin dhe përsosjen e sistemit juridik;

• Shkenca juridike ju ndihmon organeve të juridikaturës, institucioneve ekonomike dhe organeve të administratës;

• Shkenca juridike ndihme e vet e paraqet më mënyrë të shpjegimeve të normave juridike, i komenton të metat, i shqyrton kundërthëniet

• Etj;

ZBATIMI I SË DREJTËS• Marrëdhëniet shoqërore rregullohen dhe shprehen me anë

të veprimtarisë normative – juridike në realitetin shoqëror;• Qëllim parësor i së drejtë dhe shtetit;• Rregullimi i sjelljes së subjekteve;• Qëllimi që e drejta të kuptohet me vetëdije;• Rregullimi i marrëdhënieve ndërmjet njerëzve;• Nëse shkelen ligjet e nxjerra nga shteti atëherë zbatohen

sanksionet;• Shteti duhet që ta ketë parasysh momentin e nxjerrjes së

normës duke ja përshtatur atë interesave të shoqërisë

– Zbatimi vullnetar– Zbatimi i dhunshëm;

PROCESI I ZBATIMIT TË SË DREJTËS• Të gjitha normat juridike në një shoqëri të organizuar

nxjerrën në mënyrë që ato të rregullojnë raporte ose marrëdhënie të caktuara shoqërore;

• Megjithatë, zbatimi i normës juridike është proces i ndërlikuar dhe që varet nga:– Veprimet psikike;– Veprimet mendore;– Veprimet trupore;– Veprimet materiale – fizike;

• Të gjitha këto veprime janë të orientuara në arritjen e dy

qëllimeve:– Që më saktësi të caktohet sjellja të cilën norma e caktuar e

kërkon në rastin konkret; dhe – Që kjo sjellje të zbatohet;

• Në mënyrë që të mësohet më afër norma dhe zbatimi i saj duhet kaluar në këto faza:

• Përcaktimin e saktë të përmbajtjes – kuptimit të normës juridike;

• Gjetjen e kuptimit të normës juridike;• Caktimin e situatës konkrete në të cilin norma konkrete duhet

të aplikohet;• Zgjedhjen (vendosjen) e situatës konkrete në të cilën situata

konkrete duhet të aplikohet;• Urdhrin që duhet dhënë subjekti i cili duhet të kryejë veprimet

të cilat ia cakton norma juridike;

• Duhet dalluar edhe dy veprime të cilat janë të rëndësishme për çdo subjekt gjatë zbatimit të normës juridike:

– Çështja faktike e cila që dëshiron të zgjedhën me këtë normë juridike;– Çështjen juridike që dëshiron t’i zgjedhë norma konkrete;

VEPRIMI I NORMËS JURIDIKE NË HAPSIRË DHE KOHË

• Dispozitat e caktuara mund të vlejnë në:– Territorin e shtetit por edhe vetëm në një pjesë të

tij (varësisht nga rregullimi federal ose i thjeshtë):– Aspektin kohor i veprimit të dispozitave juridike;

E DREJTA POZITIVE

• E drejta pozitive është ajo e drejtë e cila është aplikim (zbatim) e sipër;

• E drejtë historike konsiderohet ajo e drejtë e cila nuk është në zbatim e sipër e cila ka pushuar që të zbatohet;

INTERPRETIMI I SË DREJTËS

• Kuptimi i interpretimit;• Mënyrat e interpretimit:• Në bazë të analizës• Gjuhësor;• Logjik

• Në bazë të sintezës– Interpretimi sistematik;– Interpretimi historik;– Interpretimi telelogjik – qëllimor;

• Llojet e interpretimit:• Legal;• Gjyqësor;• Shkencor;

MARRDHËNIA JURIDIKE• Të gjitha marrëdhëniet me anë të te cilave realizohen qëllimet e

aktiviteteve njerëzore i quajmë marrëdhënie shoqërore;• Këto marrëdhënie shoqërore realizohen nëpërmjet të sjelljes së njerëzve

në bazë të normave juridike;• Sipas përmbajtjes marrëdhëniet shoqërore i kemi mund të jenë:

– Ekonomike;– Politike;– Kulturore;– Familjare;– Nga marrëdhënia e punës;– Etj;

• Interesimi i shtetit për rregullimin e marrëdhënieve juridike me norma• Sanksionet• Për realizimin e një marrëdhënie të caktuar juridike është e

domosdoshme ekzistence e një norme të përgjithshme ose të veçantë’• Marrëdhënia juridike krijohet në pazë të fakteve të cilat si relevante i

pranon norma juridike;

FAKTET JURIDIKE

• Ndodhitë;• Veprimet juridike;• Punët juridike;• Punët e lejuara juridike dhe të palejuara;

E DREJTA OBJEKTIVE DHE E DREJTA SUBJEKTIVE

• E drejta objektive tërësia e normave juridike të cilat e përbëjnë një sistem të caktuar juridik;

• E drejta subjektive është ajo që i takon subjektit të caktuar.

• Forca e të drejtës subjektive është e kushtëzuar nga e drejta objektive• Të drejtat subjektive lidhem me autorizimin dhe

kërkesën për mbrojtjen e saj

DETYRIMI JURIDIK

• Është element i të drejtës subjektive;• Rregullon çështjet e bërjes, mos bërjes (durimit)

ose lëshimit• Detyrimit juridik

OBJEKTI I SË DREJTËS• Janë faktet në të cilat në të cilat është e orientuar

e drejta subjektive;• Janë të gjitha ato relacione për shkak të së cilave

njeriu hynë në marrëdhënie juridike (p.sh. sendet, veprimet e njeriut, të mirat personale, shpirtërore, etj);

• Objekt i të drejtës civile janë ato fakte ose marrëdhënie të cilat drejtpërdrejtë ose tërthorazi mund të shndërrohen në të mira materiale – në të holla;

SENDET – Kuptimi juridik• Janë pjesë materiale të cilat gjenden në pushtetin njeriut;• Mbi to krijohet e drejta e pronësisë apo ndonjë e drejtë

tjetër;• Janë objekte materiale dhe objekt i rëndësishëm i

marrëdhënieve civile – juridike;• Kuptimi i objektit material është kuptim më i gjerë se

kuptimi i sendit;• Objekti material i përfshinë të gjitha;• Ndërsa sendi është i veçantë, individual;• Kuptimi i sendit është më i ngushtë se vet kuptimi i mallit;• Mall mund të konsiderohet edhe fuqia punëtore, produktet

intelektuale njerëzore;

Një objekti material që të trajtohet si send është e domosdoshme që ai të jetë

• I kufizuar në hapësirë që të mund të trajtohet si send;• Nuk mund të konsiderohen si sende drita, nxehtësia,

ajri, uji,etj);• Trupat në gjendje të ndryshme (gazrat, lëngjet, etj) kur

kufizohen në boca dhe të tubuara në vende të përshtatshme, kur energjia elektrike përçohet nga përçuesit elektrik atëherë konsiderohen sende;

• Për t’u konsideruar diçka send është e detyrueshme që të jetë:– Pjesë e natyrës materiale;– Të jetë në pushtetin e njeriut; dhe – Të jetë objekt i të drejtës pronësore;

LLOJET DHE NDARJA E SENDEVE• Mjetet kryesore dhe mjetet xhiruese• Sendet në qarkullim dhe jashtë qarkullimit;• Sendet e pa lëvizshme dhe të lëvizshme;• Sendet e caktuara individuale dhe ato të caktuara sipas

gjinisë• Sendet e ndryshueshme dhe të pa ndryshueshme;• Sendet konsumuese dhe jo konsumuese;• Sendet e ndashme dhe jo të ndashme;• Sendet e thjeshta dhe të përbërë;• Sendet kryesore dhe aksesore;• Paratë;• Letrat me vlerë