UNIVERSITETI "HASAN PRISHTINA"

PRISHTINËS

FAKULTETI EKONOMIK

PËR TË GJITHA DEP.

Dr.sc. Armand Krasniqi – Prof. asoc.

Një pjesë e leksioneve plotësuese për vitin akademik 2013 – 2014 semestri pranveror

(Këto të dhena duhet t’i trajtoni vetëm si informata plotësuese dhe nga ju kërkohet që lidhur

me literature që duhet të përdorët gjithësesi t’i përmbaheni programit të lendës)

Prishtinë, Shkurt - 2014

2

HYRJA

1. Lënda e drejta biznesore ndërkombëtare është disipline mësimore -

E drejta biznesore ndërkombëtare është emërtimi për një lëndë të veçantë e cila, në përputhje me

programin mësimor, ligjërohet në Fakultetin Ekonomik të UP – së me qëllim të mësimit dhe edukimit të

ekonomistëve të cilët studiojnë në këtë institucion. Lënda E drejta biznesore ndërkombëtare studion

aspektet dhe pikëpamjet juridike ndërkombëtare lidhur me tregtinë, rregullimit të marrëdhënieve juridike

ndërkombëtare, institucioneve të rëndësishme ndërkombëtare, marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare,

aktet e rëndësishme juridike ndërkombëtare, etj, të gjitha këto analizuar nga aspekti i akteve juridike të

cilat kanë rëndësi të veçantë rregullative ndërkombëtare.

2. E drejta biznesore ndërkombëtare si disiplinë shkencore -

Lënda E drejta biznesore ndërkombëtare gjithnjë e më shumë është duke u ndarë ne vete si

disiplinë e veçantë shkencore. Kjo lëmi është e kombinuar nga lëmi të caktuara juridike dhe zbatohet nga

norma juridike të shumë degëve të së drejtës: drejtës materiale biznesore (tregtare), drejtës

ndërkombëtare publike, drejtës ndërkombëtare private, etj,. Kjo pozitë e lëndës, natyrisht i ka edhe

dobësitë e veta pikërisht nga pikëpamja e ndarjeve të normave të saja juridike në të drejtën

ndërkombëtare apo në të drejtën e brendshme - të ndonjë vendi të caktuar, mendimtarët e ndarjes së e

drejta biznesore ndërkombëtare konsiderojnë se autonomia e një ndarje të këtillë është pikërisht nevojë

e jetës praktike biznesore ndërkombëtare.. Kështu, zbatimi për qëllim të realizimit të punëve të cilat i lidh

shteti në cilësi të tregtarit (punët ex iure gestionis), me ndërmarrje dhe korporata multinacionale në një

anë dhe marrëdhëniet e caktuara juridike - tregtare në mes të ndërmarrjeve dhe korporatave

multinacionale në anën tjetër, në një formë paraqesin bazën e hulumtimit ndërkombëtar të kësaj lënde.

Më tutje, konsiderojmë se është e nevojshme që shqyrtimi i gjithanshëm i karakterit të nocioneve të së

drejtës ndërkombëtare publike me të cilat rregullohet tregtia ndërkombëtare (regjimi i përgjithshëm i

shtetit, në cilësi të tregtarit, lidhur me lidhjen e kontratave ndërkombëtare , dhe rregulloret në bazë te të

cilave shteti i përcakton mënyrën e pjesëmarrjes së subjekteve ekonomike në tregtinë ndërkombëtare)

dhe ajo duhet të jetë lëndë shqyrtimi nga lëndë e drejta biznesore ndërkombëtare.

3. Kuptimi i lëndës

Kuptimi i lëndës e drejta biznesore ndërkombëtare konkretisht përfshinë ne vete marrëdhëniet

biznesore që zhvillohen dhe rregullohen juridikisht në planin ndërkombëtare. E drejta biznesore

ndërkombëtare studiojnë aspektet e së drejtës së zhvillimit të biznesit ndërkombëtar dhe atë në

pikëpamje të qarkullimit të lirë të njerëzve, mallrave, shërbimeve dhe kapitalit që bazën e vet e fitojnë në

kuadër të akteve – konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm. Edhe më sipër kemi potencuar

se e drejta biznesore ndërkombëtare nuk është lëmi e pavarur në kuadër të një sistemit të caktuar

juridik. Por, çdo veprimtari individuale ekonomike apo çdo veprimtari tregtare me mallra të caktuara

automatikisht përmban në vete edhe një numër të madh marrëdhëniesh juridike të cilat kanë efekte të

ndryshme të cilat janë në interakcion të vazhdueshëm. Konsiderojmë se në të drejtën tonë thuhet se e

drejta biznesore ndërkombëtare së bashku me të drejtën biznesore janë lëmë dinamikë të rregulluara me

akte juridike konkrete ndërkombëtare që shërbejnë për përmbushjen e nevojave praktike të tregtisë dhe

sferës së shërbimeve ndërkombëtare. Nevojat bashkëkohore të ekonomisë në kushtet bashkëkohore

kërkojnë ndryshime të shpejta dhe cilësore në rregullimin e këtyre çështjeve.

3

E drejta biznesore ndërkombëtare në pikëpamje juridik i rregullojnë këto aspekte: shitjen

ndërkombëtare të mallrave, transportin e mallrave, sigurimin e mallrave nga humbja dhe shkatërrimi,

financimin dhe pagesën e mallrave, zgjedhjen e kontesteve eventuale që lindin nga këto marrëdhënie,

etj,. Karakteristikë e të drejtës biznesore ndërkombëtare është standardizimi respektivisht unifikimi i

normave dhe rregullave juridike në planin ndërkombëtar. Pasi që ekzistojnë shumë marrëdhënie juridike

të cilat në këtë raste kombinohet në punë të caktuara ekonomike automatikisht ekziston nevoja e

harmonizimit ndërkombëtar dhe unifikues të së drejtës. Ekskluzivisht funksionalizimi dhe unifikimi i të

drejtës materiale mund t’i përmbush nevojat e pritura në planin e ambientit të së drejtës gjë që në

kuadër të këtij aktiviteti e drejta biznesore ndërkombëtare ka rol të rëndësishëm.

4. Lënda

Lëndë e e drejta biznesore ndërkombëtare mund të shqyrtohet si në kuptim të ngushtë ashtu dhe

në atë të gjerë. Në kuptim e ngushtë, lënda e drejta biznesore ndërkombëtare trajton të gjitha ato

marrëdhënie juridike të cilat i referohet rregullave të së drejtës ndërkombëtare private. Në këtë kuptim e

drejta biznesore ndërkombëtare nuk është lëmi e pavarur nga e drejta ndërkombëtare private por vetëm

një pjesë e zhvilluar e së drejtës së përditshmërisë, e themeluar nga nocionet dhe kuptimet të cilat janë

të ndërlidhura me tregtinë ndërkombëtare të mallrave dhe shërbimeve e që në instancë të fundit janë të

rregulluara me normat juridike të së drejtës ndërkombëtare private. Në kuptimin e gjerë, e drejta

biznesore ndërkombëtare i studiojnë tërësinë e marrëdhënieve juridike që janë të rregulluara me të

drejtën ndërkombëtare publike. Në këtë kuptim lëndën e drejta biznesore ndërkombëtare e përbëjnë

normat juridike që:

Rregullojnë kuptimin e tregtisë së lirë në mes të shteteve duke e liberalizuar tregtinë. Formalisht

është e bazuar në norma nacionale (regjimin e investimeve të huaja, regjimin e tregtisë me

jashtë, doganave, etj,) dhe kontrata ndërkombëtare (kontrata bilaterale për trajtimin e

investimeve të jashtme, investime të jashtme, marrëveshjeve të përgjithshme për dogana dhe

tregtinë, etj), dhe

Rregullimin e organizatave ndërkombëtare dhe atë: organizatave ndërkombëtare të karakterit

ndërkombëtar të cilat i formojnë shtetet (Fondi Monetar Ndërkombëtar) dhe organizatave jo

qeveritare ndërkombëtare – asociacioneve të përfaqësuesve të profesioneve. Konsiderojmë se

doktrina jonë shkencore lidhur me lëndën konventat në ekonomi dhe turizëm e përdorë që t’i

operacionalizojë veprimet dhe aktivitete për pjesëmarrje në proceset ekonomike – tregtare të

Kosovës me vendet tjera në regjin dhe me gjerë.

4

DISA INFORMACIONE THEMELORE SE CKA ËSHTË BIZNESI NDËRKOMBËTAR DHE

KUADRI NORMATIV I RREGULLIMIT TË TIJ

Biznesi ndërkombëtar ose sic shpesah përdoret edhe termi tregtia e jashtme, si këmbim i mallrave,

shërbimeve, kapitalit dhe të drejtave intelektuale personale ndërmjet rezidenteve në vende të ndryshme,

mund të definohet në shumë aspekte. Varësisht e nga përfshirja e këmbimit dallohet tregtia e jashtme në

kuptim më të gjere dhe më të ngushtë. Tregtia e jashtme në kuptimin më të ngushtë, përfshin

qarkullimin e mallrave ndërmjet rezidenteve prej shteteve të ndryshme, gjersa tregtia e jashtme në

kuptim ma të gjere , përveç qarkullimit të mallrave përfshin dhe qarkullimin e shërbimeve me kapital, me

force punuese, bartje të informatave etj. Në baze kësaj, varësisht prej mjetit të këmbimit në tregtinë e

jashtme dallohen : këmbimi ndërkombëtar i mallit, këmbimi ndërkombëtar i shërbimeve, lëvizjet

ndërkombëtare të kapitalit (dobive) dhe lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese.

Këmbimi ndërkombëtar i mallit- paraqitet si një nga llojet më të vjetra të këmbimit në tegetin e jashtme.

Sipas disa autoreve, tregtia e jashtme me mallra është më e vjetër se sa tregtia e brendshme e mallrave.

Fiset në bashkësinë primitive , më pare ndërmjet veti i kanë këmbyer prodhimet e natyrës dhe tepricat

prej prodhimit të tyre, dhe me pastaj ka filluar këmbimi ndërmjet anëtareve të fisit. Me paraqitjen e

kapitalizmit janë krijuar kushte për zhvillimin e tregtisë bashkëkohore, dhe në kornizën e tyre edhe tregtia

bashkëkohore e jashtme. Vlera e këmbimit të mallit shënon rritje permanente edhe pse në dekadat e

fundit të shek. XX arrin deri në zvogëlimin relativ në pjesëmarrjen e saj në tregtinë botërore.

Këmbimi i shërbimit ndërkombëtar – përfshin këmbimin e shërbimeve transportuese, shpedicionit,

sigurimit, shëndetësisë, arsimimit, bankare, turistike dhe lloje të tjera ndërmjet rezidenteve të vendeve të

ndryshme. Në kushte bashkëkohore është vërejtur rritje e shpejte në tregtinë e shërbimeve botërore, për

çka dhe pjesëmarrje e tyre në tregtinë botërore në mënyre rapide rritet.

Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit - analizohet si lëvizje ndërkombëtare e kapitalit në të holla (para) dhe

transferi ndërkombëtar i teknologjisë. Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit në para përfshinë marrjen e

kredive nga jashtë dhe dhënien e kredive personave të jashtëm; investimet e pronës vendore jashtë dhe

investimet e jashtme të pronës në vend,etje. Me transfer ndërkombëtare të teknologjisë nënkuptojmë

mbartjen e diturive dhe aftësive të lidhura me veprime të caktuara prodhuese prej një vendi në tjetrin.

Lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese- përfshinë punësimin rezidenteve prej një vendi në tjetrin.

Varësisht nga kahja e lëvizjes se mjetit të tregtisë në tregtinë e jashtme, dallohen tri transaksione

kryesore : importi,eksporti dhe transporti.

Import i- paraqet transaksionin ku subjekti vendas blen mallra, ose furnizohet me shërbime, kapital dhe

të drejta prej pronës intelektuale, përderisa partneri i jashtëm paraqitet si shitës ose ofrues i të njëjtave.

Eksporti - paraqet transaksion ku subjekti vendas ( në rolin e shitësit) subjektit të jashtëm (blerësit), i

shet ose i ofron shërbime, kapital dhe të drejta nga prona intelektuale.

Transiti - përgjithësisht paraqitet si transaksion neutral në tregtinë e jashtme. D.m.th. Nuk bëhet fjale

për këmbim direkt ndërmjet subjekti të brendshëm dhe të jashtëm. Transporti (mbartja) është

transaksion me të cilën një mall, në rrugën e vet prej të shitësi në njërën deri të blerësi në vendin e dytë

kalon nëpër territorin e vendit të vet.

5

Zhvillimi i prodhimit botëror , në kushte të mundësive të kufizuara për mbrojtjen e gjithanshme në të

gjitha kushtet e nevojshme të ekonomisë individuale nacionale ( si në anenë e ofertës, ashtu edhe në

anën e kërkesës, në thelb ndikon në zhvillimin më të shpejtë të tregtisë së jashtme.

Tregtia e jashtme paraqet veprimtari komplekse e cila karakterizohet me specifika signifikative në

raport me tregtinë e brendshme. Specifikimi i tregtisë së brendshme në raport me atë të jashtmen nuk

buron vetëm në dallimet e madhësisë së tregut dhe në preferencat e hargjuesëve, por edhe nga dallimet

në sistemet ekonomiko- shoqëror ndërmjet vendeve të ndryshme. Në atë kornize theksohen dallimet e

politikes nacionale të vendeve partnere në sferën e sistemit të tregtisë se jashtme, sistemi valutor,

sistemi i marrëdhënieve kreditore me vendet e jashtme, sistemi fiskal etj. Njëkohësisht; këmbimi në

përgjithësi, kryhet në bazë jo ekuivalente ku ndodh ndarja jo proporcionale e tepricës se vlerës

ndërmjet subjekteve në këmbim, gjegjësisht derdhjen e të ardhurave (njëri fiton,tjetri humb ose njëri

fiton më shumë se tjetri nga rezultatet e mundit të bëre, të tanishëm dhe të kaluar). Ndarja jo e drejtë në

tepricën e vlerës ka efekte të ndryshme ndaj ekonomisë nacionale gjatë këmbimit të mallrave dhe

shërbimeve në tregtinë e brendshme dhe atë të jashtme.

Ndarja e tepricës së vlerës ndërmjet subjekteve të tregtisë së brendshme kryhet në kornizën e ekonomisë

nacionale. Jo suksesi i veprimtarisë së një subjekti vendore paraqet veprimtari të suksesshme të subjekt

tjetër vendore.,d.m.th. teprica e vlerës mbetet në kornizën e ekonomisë nacionale. Demet e shkaktuara

nga realizimi jo i suksesshëm i punëve të tregtisë se jashtme, ndikojnë jo vetëm në subjektin ekonomik

të vendit por edhe jo sukses i ekonomisë nacionale. Jo suksesi i tregtisë jashtme, përveç se sjelle

zvogëlimin e të hyrave të subjektit të vendit, por shkakton dhe derdhje të përhershme jashtë vendit të

një pjese të tepricës të vlerës i realizuar në ekonominë nacionale. Pasojat në ketë situate sjellin prishjen

e marrëdhënieve të pozitave në bilancin tregtar por dhe dobësimin e fuqisë ekonomike të vendit, por

edhe negativisht ndikon mbi pamjen e shtetit në bote.

Subjektet të cilët merren me tregtinë e jashtme e paraqesin ekonominë nacionale në nivel

ndërkombëtar dhe botëror, pra nga këtu del obligimi i ekonomik dhe moral i tyre, për të ruajtur

autoritetin e vendit të tyre. Nga specifikat e tregtisë se jashtëm , shikohet edhe kampaktiteti prej kryerjes

efikase të saj. Subjektet të cilat merren me tregtinë e jashtme, me qellim qe të kryejnë pune efikase dhe

rentabile duhet të mbërrin konkurrim ndërkombëtar, për paraqitje (debutim) në treg. Ata duhet mire ti

njohin dispozitat për rregullimin e tregtisë se jashtme dhe atë si ato nacionale ashtu dhe ata qe zbatohen

në vendet e partnereve afarist. Ky lloj kompaktiviteti kushtëzohet për të arritur shkalle të lartë të

pajisjes teknike dhe ekipimit kadrovike nga ana e subjekteve në tregtinë e jashtme. Realizimi i dobive

potenciale nga tregtia e jashtme në çdo ekonomi nacionale, si dhe mos lejimi i pjesës se tepricës se

vlerës, gjithmonë të derdhet në vendet e jashtme , paraqet sfide për qeverinë e shtetit, me çka

arsyetohet involvimi i saj në rregullimin e rrjedhave në ketë sfere. Shteti nëpërmjet sjelljes se masave

dhe instrumenteve të politikes mbrojtëse është i tenton të ndikoj në përmirësimin e pozitës se subjekteve

vendore dhe në tregtinë e jashtme por edhe në tregun e vendit, si dhe në tregjet ndërkombëtare.

DOBITË NGA TREGETIA E JASHTME

Shpërndarja jo proporcionale e resurseve natyrore dhe disponimi jo i njëjte me të gjitha resurset e

domosdoshme në vendet e ndryshme, nuk mundësojnë organizimin e prodhimit vendor për plotësimin e

nevojave të kërkesës vendore. Nga ky aspekt meqenëse resurset nacionale prodhuese janë të kufizuara

ndikojnë jo vetëm në pamundësinë të organizojnë prodhimtari vendore por edhe në pamundësinë për

6

përdorim racional të tyre. Parakushte themelore për përdorim racional të resurseve prodhuese vendore

paraqet importi të inputeve prodhuese të cilat janë mungojnë në ekonominë nacionale.

Ekzistenca dhe zhvillimi i një numri të madhe të degëve ekonomike të ekonomive nacionale është i

kushtëzuar nga plasmani i prodhimeve të tyre në tregjet e jashtme. Subjektet ekonomike duke i përcjelle

principet ekonomike të ekonomizimit tentojnë të arrin shpenzime me të ultë për njësi produkti. Çmimi me

i ulet i prodhimit për njësi produkti realizohet nëpërmjet përdorimit racional të shpenzimeve variabile, por

edhe me zvogëlimin e shpenzimeve fikse për njësi produkti, që arrihet vetëm ndërmjet shkalles se

angazhimit gjegjësisht me realizimin e vëllimit me të madhe të prodhimtarisë. Por , tregjet e vendit në

përgjithësi janë të kufizuar ta absorbojnë vëllimin e zmadhuar të prodhimtarisë, dhe vetëm me plasman

në tregjet e jashtme shikohet fitimi i vëllimit me të madhe prodhues. Kjo posaçërisht vlen për vendet e

vogla, të cilat ballafaqohen faktorë prodhues të kufizuar dhe fuqi absorbuese të kufizuar në tregun e

vendit janë të detyruara një pjese të madhe prej bruto produktit vendore ta këmbejnë me vendet e

jashtme dhe në të njëjtën kohe tregtinë e jashtme ta llogaris si dege kryesore e zhvillimit ekonomik të

tyre.

Pasuritë natyrore gjatë kohe llogariteshin si force lëvizëse të zhvillimit ekonomik të një vendi. Por sot

duke mos e nënçmuar rolin e tyre në kushte të internacionalizimit të prodhimtarisë rendësi me të madhe

për zhvillimin fiton dijenia, për parimin tekniko-teknologjik , informatat etj. Parakushtet bashkëkohore të

zhvillimit detyrojnë investime të mëdha për arsim, për hulumtime shkencore ,për marketing etj, qe mund

të jenë racionale vetëm për prodhimtari masovike dhe orientuar për eksport. Duke pasur parasysh se

vetëm vendet e zhvilluara mund të ndajnë mjete për investim në shkence dhe hulumtime zhvillimore,

subjektet e tyre në tregjet ndërkombëtare në përgjithësi paraqiten si eksportues të shpikjeve tekniko-

teknologjike, ndërsa subjektet ekonomike prej vendeve në zhvillim paraqiten si importues të tyre. Tregtia

e jashtme në vendet e vogla në zhvillim përmes furnizimit me komponentë të ndryshëm të imputeve

prodhuese për prodhimtarinë vendore të cilat nuk janë të kapshme në vend (lënda e pare, teknika dhe

teknologjia etj ) jo vetëm qe u mundësojnë të organizojnë prodhimtari vendore , por edhe në mënyre

indirekte ndikojnë në realizimin e përparimit qe është i arritur në prodhimtari në vendet e zhvilluara. Kjo

mundësohet sidomos me importimin e lendeve të para kualitative , dhe gjysmë produkteve , me importin

e pajisjeve bashkëkohore me çka zmadhohet shkalla e automatizimit dhe mekanizimit të procesit të

prodhimit, si dhe përmes importit të të arriturave tekniko-teknologjike me qellim të modernizohet procesi

i prodhimit (licenca, patenta, know-how etj.).Modernizimi i proceseve të prodhimit paraqet mundësi reale

për përmirësimin e konkurrencës të subjekteve vendore qe paraqet parakusht kryesore për plasmanin e

produkteve të gatshme në tregjet ndërkombëtare. Ndikimi në baze shikohet ndërmjet krijimit të kushteve

për prodhimtari masovike nga njëra anë por edhe ndërmjet mundësisë për prodhimtari standarde të

produkteve të gatshme me kualitet të lartë nga ana tjetër. Vëllimi i zmadhuar i prodhimtarisë vendase

d.m.th. Shfrytëzim me të madh të resurseve prodhuese të vendit sidomos me angazhimin me të madhe

të kapaciteteve prodhuese dhe punësim me të madhe, gjegjësisht formohen kushte për efektimin e

përparësive që produktojnë vëllimin ekonomik. Çmimi i prodhimit i ulët për njësi produkti nga ana e vet e

bene produktin me konkurrent në tregjet e huaja që pozitivisht ndikon në plasmanin e suksesshëm, por

edhe me realizimin e neto produktit me të madhe. Në atë mënyre arrin deri të zmadhimi reali neto fitimit

të subjekteve ekonomike si dhe fitimin nacional të vendit. Përdorimi racional ekonomik gjegjësisht

investimi i neto fitimit të realizuar për qëllime prodhimi në mënyre plotësuese dhe multiplikative

pozitivisht ndikon rritjen ekonomike dhe në zhvillimin e ekonomisë nacionale.

Me gjithë që zënshëm është promovuar dobia prej tregtisë së jashtme, e njëjta mund të provokoj efekte

të pa dëshirueshme në rritjen ekonomike dhe zhvillimin e ekonomisë nacionale.

7

Subjektet vendase me paraqitjen në tregjet ndërkombëtare , ballafaqohen me konkurrence të fortë e cila

bazohet në çmime të ultë dhe norma të larta për kualitet etj. Seleksionimi ekonomik i subjekteve në

tregjet ndërkombëtare është i pa mëshirshëm, gjegjësisht me të fuqishmit i largojnë subjektet me pak

konkurrues. Në kushte kur subjektet vendore janë konkurrues inferior në raport me të huajit ( pa marre

parasysh tregun e vendit ose tregjet e huaja ) vjen deri të korrigjimi i dobive nga tregtia e jashtme

gjegjësisht paraqiten efekte negative në zhvillimin e ekonomisë nacionale. D.m.th. të larguar nga lufta

konkurruese subjektet vendore nuk kanë mundësi ti shesin produktet e tyre ose do ti shesin me kushte

relative të këqija të këmbimit, që në mënyre retroaktive ndikon në zvogëlimin e prodhimtarisë vendase.

Gjendja e këtillë do të rezultojë me zvogëlimin e aktivitetit ekonomik të vendit, zvogëlimin e punësimit si

dhe ngecjen ose zvogëlimin e zhvillimit ekonomik.

ZAKONET DHE RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.

Zakonet tregtare ndërkombëtare janë "rregulla të pashkruara" që përdoren në mardhënie afariste

ndërmjet partnerëve në tregtinë e jashtme dhe në mardhënie ekonomike ndërkombëtare, në përgjithësi.

Zakonet tregtare, sikur rregulla për rregullimin e mardhënieve të pjesëmarrësve në tregtinë e jashtme,

nuk janë të miratuara nga ana e pushtetit shtetëror ligjdhënës, institucione juridike ose disa të tjera, por

rrjedhin nga praktika shumëvjeçare e punës të tregjeve ndërkombëtare, me sjellje stihike të

qëndrueshme të njerëzve. Por, me kalimin e kohës, ajo si dhe është modifikuar nëpërmjet formimit të

kuptimeve te caktuara për sjellje korrekte ose jo korekte të njerëzve në raste të njëjta shoqërore. pastaj

sjellja korrekte ka kaluar në shprehi dhe është pranuar moralisht, në realitet i zakonshëm, sjellje normale,

sjellje që llogariten të obligueshme. Ashtu është krijuar vetëdija shoqërore se çdo sjellje ndryshe është në

kundërshtim me moralin e qeverisë në shoqëri. Në atë mënyrë, kah praktika shumëvjeçare janë ndërtuar

zakonet afariste të mira, të cilat në bazën e vet e kanë moralin tregtar dhe afariste të pjesëmarrësve në

tregti dhe në punime afariste, në përgjithësi. Përveç tjerash, në zakonet tregtare marrin pjesë: nderi,

lojaliteti me konkurrencën, dhënia e të dhënave të vërteta për vete dhe për pjesëmarrësit tjerë në

këmbimet tregtare, respektimi i fjalës së dhënë, mos tradhtimi i fshehtësive afariste të rëndësishme për

interesat e partnerit, realizimi i detyrave të marra nga kontrata etj. Norma e rëndomtë nderi është në

normat morale në përgjithësi, kurse në kuadër të zakoneve të mira afariste nga ajo kuptohet se sjellja me

të cilën secili nga partnerët afarist juridik jep të dhënat e sakta për vete dhe për firmën e vet;

për llojin, sasinë,cilësitë dhe kualiteti i mallit që është lëndë për shitblerje;

i respekton afatet e marrëveshjes për dorëzim-porositje të mallit dhe të pagesës;

nuk e bëjnë në dyshim partnerin e vet; në tërësi e respekton fjalën e dhënë dhe konsekuent përmbahet ndaj premtimeve që i ka

dhënë etj. Me zakonet tregtare rreptësishtë dënohet praktika jo lojale e konkurrencës në tregun

ndërkombëtar, si dhe lëndimi i autoritetit të ndërmarrjes dhe vendi në fitimin me tregtinë e jashtme. Nga

konkurrenca jo lojale në tregun ndërkombëtar nënkuptohen në veçanti këta aktivitete të subjektit e

tregtisë së jashtme të caktuara; reklama jo lojale kur nxjerrën publikisht; jo të vërteta për mallin ose

shërbimet që punon ndërmarrja e vet ose për ndonjë ndërmarrje tjetër, kurse për qëllim të gjejë interes

për vete; shenja të rrejshme për prejardhjen e mallit; nxjerrja e informacioneve të rrejshme për

ndërmarrjen e vet ose ndonjë ndërmarrje tjetër; keqpërdorimi i shenjave mbrojtëse tregtare për

ndërmarrjen e vet apo të huajën; lëndimi apo shfrytëzimi i fshehtësive afariste dhe të ngjashme. Si

lëndim i autoritetit në punën e jashtme tregtare nënkuptohet secila sjellje në kundërshtim me zakonet e

mira afariste, e cila nxitë ose mund të nxisë lëndime më të rënda të obligimeve të marrëveshjes. Në rast

8

të mosrespektimit të normave të lartpërmendura dhe zakoneve tjera, përdoren sanksionime të ndryshme;

përqeshje publike, bojkoti, shpallje publike e emrit dhe të firmës të atij që sillet në kundërshtim me

normat morale afariste, shpallje e ashtuquajtur "lista të zeza"; dënimi nga ana e gjyqeve të nderit të

komoreve dhe asociacioneve të tjera afariste etj

RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.

Nga kjo nënkuptohen ato zakone dhe rregulla tregtare ndërkombëtare, të cilat, në mënyrë

përkatëse, janë formuluar dhe oficijalizuar nga ana e organeve dhe institucioneve të autorizuara, bursat,

komoret tregtare dhe të zhvillimit ekonomik, organizatave profesionale, bile edhe nga komora tregtare

ndërkombëtare. Me rregullat tregtare në mënyrë unitare rregullohen numri i madh problemesh praktike

në sferën e tregtisë së jashtme ose jepen shpjegime të termeve tregtare, për veprat, të parimeve në

zgjedhjen thelbësore të marrëdhënieve dhe kontesteve (kundërshtimeve) të rëndësishme, jepen

udhëzime të njëanshme për shpjegimin e termeve profesionale gjatë punës me valuta, deviza ose gjatë

përdorimit të instrumenteve për pagesë jo të gatshme në pagesën e fitimit ndërkombëtar, gjatë

përdorimit të masave dhe sistemeve matëse etj. Me një fjalë, funksioni i rregullave ndërkombëtare është

që ta barazon dhe të bëhet e njëllojtë praktika në marrëdhëniet afariste ndërkombëtare. Varësisht nga

ajo kush e kodifikon dhe çfarë është ndikimi i tyre dallojmë tregtare të përgjithshme dhe të veçanta.

Rregullat e përgjithshme tregtare i pranojnë dhe i shpallin asociacionet më të gjëra të subjekteve të

zhvillimi ekonomik, tregtarë ose oda tjera. Rregullta e përgjithshme ndërkombëtare i miraton dhe i shpall

oda tregtare ndërkombëtare në Paris. Si më të rëndësishme vlen t'i cekim këta përmbledhje të rregullave

të përgjithshme ndërkombëtare:

Rregulla dhe zakone të njëllojta për punë me akreditiv dokumentues të miratuara në vitin 1933, kurse të

rishqyrtuara në vitin 1963 dhe 1984. Me këta rregulla tërësisht rregullohet materia për pagesën me

akreditim; llojet dhe notifikimet akreditiv, obligime dhe përgjegjësi të bankave dhe fletëdhënësve;

dokumentet për prezentim (dokumente transportuese, dokumente sigurimi, faktura tregtare etj); afati

deri kur vlen akreditimi, bartjen e akreditimeve dhe të ngjashme.

Rregulla të njëllojta për inkaso kanë hy në fuqi në vitin 1958. Te këta rregulla janë përpunuar gjitha

momentet e rregullës për pagesë;

obligimet dhe përgjegjësit e bankave dhe fletëdhënësve;

prezantimi i dokumenteve; pagesa dhe informimi ndërmjet bankave dhe fletëdhënësve si dhe çështja e kamatës, harxhimet

dhe plotësimet të punëve inkaso.

Rregullat ndërkombëtare për komentimin e termeve tregtare INCOTERMS (për këta rregulla do të flasim

më gjerësisht në tekstin e mëtutjeshëm).

Rregullore për pajtim dhe arbitrim. Në atë Rregullore tërësisht është përpunuar rregulla e pajtimit dhe

arbitrimi ndërmjet subjekteve ku janë paraqitur probleme të caktuara gjatë këmbimit ndërkombëtar.

Rregullën e pajtimit e udhëheqë komisioni administrativ për pajtim kurse rregullën e arbitrimit gjyqi

arbitrues, të dy organet janë në odën tregtare ndërkombëtare në Pariz.

Përveç të përgjithshmeve, ekzistojnë edhe rregulla të veçanta tregtare. Ato janë shumica e rregullave të

caktuara me shkresë subjekteve veçmas specifike tregtare (bursa, aukcine). Në ato janë caktuar rregulla

9

të punës në tregje konkrete ndërkombëtare, sipas të cilave patjetër të sillen subjektet e interesuara

ekonomike-zhvillimore pjesëmarrës në ato tregje.

Rregullat bursore i përshkruajnë llojet e ndryshme të bursave ndërkombëtare si tregu i jashtëm tregtar

specifikë ku janë të përmbajtur kushtet themelore për përfshirjen e atyre tregjeve. Çdo subjekt që donë

të bëj shitblerje në ndonjë bursë, duhet saktë dhe detalisht t'i njeh gjithë "rregullat e lojës" të atij tregu.

Përveç rregullimit të veprimit në shitblerje; mënyra e lidhjes së punëve; normat dhe standardet në

pikëpamje të cilësive kuantitative dhe kualitative të mallit, në rregullat bursore rregullohen edhe çështjet

e mënyrës të zgjedhjes të kontesteve eventuale etj. Me disa rregulla është përshkruar edhe forma e

kontratave shitblerëse (p.sh. shitblerja sipas "përfundimit standard"). Pranimi dhe respektimi striktik i

dispozitave të rregullave të veçanta nga ana e pjesëmarrësve në ato tregje paraqet kusht për pjesëmarrje

në transaksione shitblerëse. Mosrespektimi i rregullave tregtare do të thotë mos mundësi për tregti në

treg të caktuar. Pasojat të mosrespektimit te rregullave janë të ngjashme me ato të zakoneve tregtare.

Mirëpo, rëndësia e tyre si burim specifik i drejtësisë është më i madh, sepse me ato në mënyrë më

konkrete rregullohen dhe realizohen marrëdhënie konkrete në punën e jashtme tregtare. Zakonet dhe

rregullat tregtare ndërkombëtare, si dhe dispozitat e drejtësisë autonome dhe ndërkombëtare në sferën e

tregtisë së jashtme, janë bazë për rregullimin e gjithë sjelljeve në forma të ndryshme në transaksionet

ndërkombëtare, si dhe për degëzimet e ë drejtave dhe obligimeve të partnerëve afarist në këmbimin

ndërkombëtarë.

RREGULLAT INCOTERMS

Janë klauzola transportuese të shprehura me shkurtesa (simbole) me fjali të caktuara (më shpesh

anglisht) me të cilët në kontratën e shitblerjes rregullohen çështjet themelore të ndërlidhura me caktimin

e çastit, vendi dhe mënyra e dorëzim-porositjes, si dhe çasti për kalim të rreziqeve dhe harxhimeve në

lidhje me mallin prej shitësit deri te blerësi. Në ato janë të përshkruara të drejtat dhe obligimet minimale

të shitësit dhe blerësit. Varësisht nga nevojat dhe dëshirat e tyre, palët e marruar vesh mundet të

dakordohen edhe për obligime më të mëdha , në atë mënyrë që përveç të përcaktimit të klauzës sipas

INCOTERMS si bazë e përgjithshme e kontratës, mund të merren vesh edhe për plotësime dhe ndryshime

përkatëse. Klauzat transportuese INCOTERMS përbëhen prej dy pjesëve. Pjesa e parë është shkurtesë e

përbërë nga tri shkronja, që kanë dalë nga shprehja atë dispozitave për klauzën transportuese përkatëse.

Për shembull shkurtesa DAF...vjen nga fjalët angleze DELIVERED AT FRONTIER që do të thotë " e

porositur deri në kufi" ose "franko kufiri". Në pjesën e dytë nga klauza transportuese shënohet vendi, në

realitet dispozita e pjesës së parë. Për shembull DAF kufiri Maqedonase-Grekë ose e porositur deri te

kufiri Maqedonase-Grekë. Unifikimi ndërkombëtarë i dispozitave të klauzave transportuese mundëson

mënyrë të kuptueshme, të lehtë dhe të veçantë që të rregullohen të drejtat dhe obligimet reciproke të

subjekteve, pa rregullimin e përshkrimit të tyre në kontratën e shitblerjes. Para nënshkrimit të kontratës

për shitblerje e mjaftueshme është që partnerët ta caktojnë klauzën transportuese që dëshirojnë të

zbatohet, pa marrëveshje të veçantë për elementet e saj, sepse çdo pjesëmarrës në praktikën e tregtisë

së jashtme, përpara dhe saktë përpiktë i njeh të drejtat dhe obligimet e veta që rrjedhin nga klauza e

caktuar transportuese. Në atë mënyrë, palët të marruar vesh, rëndësishëm e shkurtojnë kohën dhe

formalitetet gjatë nënshkrimit të kontratës shitblerëse.

Në INCOTERMS nga viti 1936 kanë qenë të përpunuara 11 klauza, të cilat në praktikën e atëhershme

kanë qenë shpesh në përdorim, kuptohet të rindërtuara me kuptimet e reja. Me zhvillimin ekonomik dhe

përparimin e praktikës të tregtisë së jashtme është paraqitur nevoja për shpjegime të reja të klauzave

10

transportuese. Në maj të vitit 1953, Oda tregtare ndërkombëtare, në kongresin e saj në Vienë, ka dhënë

shpjegime të reja për 9 klauza transportuese. Por edhe këta shpjegime janë reviduar në INCOTERMS në

vitin 1990dhe 2000, te të cilat, në mënyrë të veçantë janë përpunuar dispozitat e 13 klauzave, të

grumbulluara në katër grupe. Dispozitat në INCOTERMS janë përgjithësisht të pranuara në praktikën e

tregtisë së jashtme evropianë. Njëkohësisht dispozitat e tyre aplikohen edhe në Republikën e

Maqedonisë. Por, në tregtinë botërore ende nuk është arritur deri te unifikimi i përgjithshëm i termeve

tregtare. Për shembull në SHBA aplikohen të ashtuquajturat "definicionet Amerikane për tregti të jashtme

" (Revised American Foreign Trade Definitions - RAFTD), të miratuara në vitin 1941. Dispozitat e

definicioneve Amerikane për tregti të jashtme, dallohen nga dispozitat e klauzave të INCOTERMS-it, edhe

pse disa prej tyre mund të kenë të njëjtin emër. Për qëllim që të pengohen prezentivisht mos

marrëveshjet dhe problemet eventuale para realizimit të kontratave për shitblerje në tregtinë e jashtme,

patjetër duhet që ende gjatë nënshkrimit të tyre të kujdeset cilat klauza transportuese janë të pranuara

dhe po aplikohen në vendin e partnerit. Sipas dispozitave të INCOTERMS, të gjitha trembëdhjetë klauza

transportuese janë të grumbulluara në katër grupe, edhe atë në E, F, C dhe D.

Klauzat E

Në këtë grup marrin pjesë klauza të cilat sipas mallit i jepet në dispozicion blerësit në hapësirë të

shitësit ( salla fabrike, depo dhe hapësirave tjera).

EXË-EX Works ... ( Fabrika Franko...) (të gjitha llojet transportuese)

Sipas klauzave Fabrika Franko ..., e vetmja përgjegjësi e shitësit është ta vendos mallin në

dispozicion të blerësit në ndërmarrjen e vet dhe njëkohësisht ta informon blerësin. Shitësi nuk ka

përgjegjësi për ngarkim të mallit në automjetin të dërguar nga blerësi, përveç nëse janë marr vesh

ndryshe. Blerësi i bartë të gjitha shpenzimet dhe rreziqet në lidhje me transportimin e mallit prej fabrikës

deri te destinacioni i duhur, si dhe shpenzimet për eksportimet doganore. Nëse blerësi, direkt apo

indirekt, nuk mund t'i kryej formalitetet eksportuese, atëherë shërbehet dispozita FCA. Te kjo klauzë

obligimet e shitësit janë minimale.

Kjo klauzë mund ti ketë edhe mënyrat e veta:

EXW e ngarkuar me... Nëse blerësi mënyrën e formulon precizë, atëherë shpenzimet për ngarkim dhe

renditje i bartë shitësi;

EXW e doganuar për eksport dhe e ngarkuar në... që do të thotë se shpenzimet doganore për eksport

dhe shpenzimet edhe rreziqet për ngarkim i bartë shitësi;

EXW e doganuar për eksport... që do të thotë se shpenzimet për doganim eksporti i bartë shitësi; etj.

Klauzat F

Dispozita themelore, në realitet specifikimi i grupeve të klauzave F është se shitësi e ka për borxh

mallin ta dorëzoj deri te mjeti transportues që e ka caktuar shitësi. Këta klauza për frankim bëjnë pjesë

në rangun " kontrata për përcjellje". Shpenzimet për transport dhe sigurimet, si dhe të gjitha rreziqet,

kalojnë prej shitësit te blerësi në çastin e dorëzimit të mallit transportuesit ose shpedituesi i autorizuar.

Në rast të mbushjes të kamionit, vagonit apo kontejnerit, shitësi e ngarkon, kurse blerësi e shkarkon

mallin, kurse secili i bartë shpenzimet dhe rreziqet e veta. Doganimi i eksportit e bartë shitësi. Blerësi i

bartë shpenzimet e sigurimit të lejes për eksportim ose leje tjetër, bën të gjitha formalitetet e tjera

11

doganore importuese dhe me nevojë, të gjitha formalitetet për tranzitim të mallit në vende tjera, në

realitet i bartë të gjithë shpenzimet për atë esencë.

FAS - Free Alongside Ship... (Franko deri te skaji i anijes...) (transportet përtejdetase)

Obligimet e shitësit janë të kryera kur malli është vendosur afër anijes te limani ose pak më larg. Nga ai

çast të gjitha shpenzimet dhe rreziqet kalojnë mbi blerësin. Blerësi përveç doganës importuese, ka dallim

nga FOB, bën edhe doganim importues. Blerësi siguron anijen si dhe i paguan shpenzimet të transportit

dhe sigurimit.

FOB-Free On Board…(Franko anije…) (transport përtejdetarë)

Shitësi e ngarkon mallin në anije e siguruar nga ana e blerësit. Shpenzimet e transportit

përtejdetarë dhe sigurimet i bartë blerësi. Çasti kalimit të shpenzimeve dhe rreziqeve është moment i

kalimit të mallit mbi gardhin e anijes. Shitësi e bën doganimin e eksportit, kurse blerësi atë të importit, do

të thotë bëjnë pagesën e shpenzimeve përkatëse. Kjo klauzë ka mënyrat e veta. Më të shpeshta janë:

FOB e ngarkuar (e ndërlikuar). Shitësi i bartë gjitha shpenzimet për ngarkim (dhe renditje) të mallit

në anije te limani për ngarkim. Kjo klauzë më së tepërmi zbatohet në vendet lindore para blerjes. Kujdes

të veçantë duhet të vihet re te ngarkesat që nuk mund të ndahen te të cilat mund të paraqitet problem

në përfshirje të hapësirës më të madhe, do të thotë shpenzimet rëndësisht të rriten.

FOB amerikane. Në SHBA ekzistojnë 6 interpretime të ndryshme të FOB sipas “klauzave Amerikane

për tregti të jashtme “ nga viti 1941. Nga dallimet në lartësi të shpenzimeve për transport dhe sigurim

varësisht mënyra e zgjedhur dhe qartë të ceket a bëhet fjalë për FOB amerikanë apo për FOB sipas

INCOTERMS dhe për variante është fjala.

i. Masat për mbrojtjen e konkurrencës jo lojale në plan ndërkombëtar prej konvencionit të Hagës

në vitin 1911.

ii. më hollësisht në www.icc.org

iii. Shërbimi në fjalë angleze është përshkak se Anglia(Britania e Madhe), gjatë kohë ka qenë më e

zhvilluar me industri, tregti dhe fuqi përtejdetare në botë, prandaj klauzat transportuese më së

tepërmi janë formuluar në gjuhën angleze.

iv. RAFTD janë miratuar nga ana e Komitetit koordinativ, ku kanë qenë anëtarë përfaqësuesit e

Odës tregtare të SHBA-ve, Këshilli nacional të importuesve amerikan dhe Këshilli nacional për

tregti të jashtme.

v. Bëhet fjalë për limane të cekëta ose për rrethana të veçanta ku anija nuk mundet të vijë afër

limanit. Në atë rast, blerësi merr qira objekte më të vogla lundruese, më së tepërmi të

ashtuquajtur “maoni” që të mund ta bartë mallin deri te anija.

Klauzola C

Në këtë grup numërohen klauozola me rregulla sipas së cilave shitësi është i obliguar të bëjë marrëveshje

për udhëtimin ose pronësi dhe sigurim për mallin, por pa marrjen e rrezikut nga harxhimet shtesë, që

mund të paraqiten në raste të ndryshme, në momentin kur malli është i ngarkuar dhe i porositur.

Klauzolat C në thelb janë të njëjta sikur klauzolat F, ndërsa edhe ato janë “ marrëveshje për dërgesa” të

mallit, për shkak se shitësi i plotëson rregullat sipas marrëveshjes në vendin ku bëhet ngarkesa.

12

CFR= Cost and Freight (Çmimi dhe pagesa e transportit)

Shitësi është i obliguar të sigurojë anije dhe ti paguaj harxhimet e transportit deri në përfaqësinë e

caktuar. Të gjitha harxhimet dhe rreziqet kalojnë nga shitëse tek blerësi, pasi që malli kalon rrethojën e

anijes ( gjithashtu edhe tek FOB). Ndërsa, shitësi është i obliguar të paguajë transportin dhe harxhimet

për ngarkim dhe shkarkim, që është i nevojshëm për përgatitjen e mallit deri tek përfaqësia e caktuar,

por rreziqet nga humbja, gjegjësisht dëmtimi i mallit, dhe çdo rritje e harxhimeve nga rrethanat e

ndryshme që mund të pësojnë pas momentit të dërgimit të mallimit, kalojnë nga përgjegjësia e shitësit

tek blerësi, pasi që malli të kalojnë rrethojën e anijes në përfaqësinë e caktuar. Shitësi i mbulon

harxhimet për doganimin e eksportit.

CIF - Çmimi, Sigurimi, dhe transporti

(transporti detar)

Obligimet në të dyja anët janë të njëjta sikur tek CFR, për dallim se në këtë klauzolë shitësi i paguan

edhe harxhimet për sigurim nga rreziqet e transportit. Përmbajtja me e vogël e sigurimit (vlera më e

vogël e sigurimit nga havaria e veçantë është 10% vlerës së mallit). Por, kalimi i rreziqeve nga shitësi tek

blerësi bëhen në momentin e kalimit të mallit nga rrethoja e anijes ( njësojë sikur tek FOB dhe CFR).

Shitësi mbulon harxhimet për doganimin e eksportit. Kjo bëhet përshkak se shitësi e zgjedhë kompaninë

e sigurimeve nëpërmjet të cilës bën sigurimin e mallit nga rreziqet e transportit, ndërsa të gjitha

harxhimet e tjera dhe rreziqet shkojnë në llogari të blerësit, në praktikë mund të paraqiten

mosmarrëveshje të caktuara rreth asaj se a është zgjedhur kompani e sigurimeve që është me renome

dhe solide. (per ate arsyje eshte edhe qellimi i kësaj klauzule sipas se ciles sigurimi i posaqem i ndonje

havarie te veqant duhet te jete 10% me i madh se vlera e mallit ).

Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja. Ato janë CIF e shkarkuar dhe CIF+ sigurimi, rreziqe ushtarake.

CIF e shkarktuar. Të gjitha harxhimet e shkarkimit në përfaqësinë e caktuar shkojnë në llogari të shitësit,

përveç harxhimeve të sigurimit nga rreziqet gjatë shkarkimit të mallit. Kjo klauzolë është e rrezikshme për

shitësin, për shkak se mund të dalin harxhime shtesë varësisht nga kapaciteti teknik i përfaqësisë.

CIF+ sigurimi, rreziqet ushtarake. Përveç sigurimit të zakonshëm ( nga havaria e veçantë 110 për qind

nga vlera e mallit ), shitësi mban llogari edhe për harxhimet për sigurim nga lufta, grevat, trazirat, dhe

paqëndrueshmërinë qytetare dhe ngjarje të tjera. Mirë është që shitësi ti përfshijë këto harxhime në

çmimin e shitjes së mallit, në të gjitha raste kur nuk përjashtohet mundësia për zhvillimin e këtyre llojeve

të rreziqeve, gjegjësisht në rastet kur bëhet fjalë për dërgimin e mallit në vendet apo rajonet e

ashtuquajtura më rreziqe të larta.

CPT - Carriage Paid To... (transporti i paguar gjer tek...) (te gjitha llojet e transportit)

Shitësi sigurinë transporti dhe i paguan harxhimet e transportit deri në destinacionin e caktuar. Harxhimet

e sigurimit, gjithashtu edhe të gjitha mundësitë e tjera të rritjes eventuale të harxhimeve të transportit

gjatë periudhës së transportit kalojnë nga shitësi tek blerësi në momentin e dorëzimit të mallit tek

transportues i parë, çka do të thotë se në këtë rast harxhimet nuk shkojnë në llogari të shitësit. Të gjitha

obligimet e tjera për ngarkim, shkarkim dhe doganim të mallit janë të njëjta sikur në klauzolën FCA.

CIP - Carriage and Insurance Paid To... (transporti dhe sigurimi te paguar gjet tek...) (te gjitha llojet e

transportit)

13

Gjithçka është njëjtë sikur tek CPT, përveç se shitësi ka obligime për të paguar sigurimin e rreziqeve të

transportit, gjegjësisht shitësi bën marrëveshje dhe paguan premitë për sigurimin e ngarkesës nga

rreziqet, ose në rastet kur mallim dëmtohet gjatë kohës së bartjes. Blerësi dhe shitësi merren vesh për

nivelin e sigurimit. Shitësi siguron transport, i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit, dhe

harxhimet e doganimit të eksportuar.

Klauzola D

Karakteristikë bazë e klauzolës së këtij grupi është rregulla që shitësi të mbaj llogari për të gjitha

harxhimet dhe rreziqet që janë të lidhura me dërgesën e mallit në vendet e caktuara. Rregullat e

klauzolës nga grupi D përcaktojnë “marrëveshje për dërgesat” e mallit. Klauzolat në këtë grup ndahet në

dy kategori të veçanta varësisht nga ajo se në çilën llogari bën pjesë doganimi i eksportit. Në kategorinë

e parë bëjnë pjesë klauzolat sipas së cilave shitësi është i obliguar të kërkojë mallë të doganuar – të

eksportuar. Këto janë klauzolat DEQ dhe DDP. Në kategorinë e dytë bëjnë pjesë klauzolat sipas së cilave

shitësi nuk është i obliguar të bëj doganimin e mallit të eksportuar. Këto janë klauzolat DAF, DES dhe

DDU.

DAF - Delivered At Frontier... (Dërgesa deri në kufi) (transporti toksor)

Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve nga shitësi tek blerësi realizohet në momentin e arritjes së mallit në

vendkalimin kufitar. Shitësi i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit deri në kufi ( pikën e caktuar të

kufirit dhe të doganës ). Shprehja “kufi”, duhet në mënyrë precize të definohet, për shkak se mund të

jetë çfarëdo vendkalimi kufitar, duke përfshirë edhe kufirin e vendin nga bëhet importi. Pjesëmarrësit në

shitëblerje mund të merren vesh për harxhimet e sigurimit gjatë kohës së transportit ti paguajë vetëm

njëra palë. Formalitetet e importit shkojnë në llogari të shitësit, ndërsa doganimi i eksportit dhe pagesave

të tjera shkojnë në llogari të blerësit.

DES - Delivered Ex Ship... ( E porositur nga anija)

Shitësi siguron anije dhe i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit. Ai e ka plotësuar detyrimin e tij

për dërgesën kur mallin e eksportuar dhe të pa doganuar e vë në dispozicion të blerësit, në anijen në

përfaqësinë e caktua, në ditën e caktuar ose afatin e caktuar (në mënyr që mundëson zbarkimin e saj

prej anijes me mjete te përshtatshme për llojin e mallit. Njëkohësisht, ai është momenti i kalimit te

hargjimeve dhe rreziqeve prej shitesit tek blersi).

DEQ - Delivered Ex Quay (Duty Paid) ... (E porositur franko deri në breg – e doganuar)

Sipas të vendimit bazë, shitësi është i obliguar të sigurojë anije ose hapësirë të anijes, të bëjë gati mallin

deri tek përfaqësia e caktuar, të bëj shkarkimin në cepin e caktuar dhe të bëjë doganimin. Kjo do të thotë

se formalitetet e doganimit, doganimin e eksportit dhe pagesat e tjera bien në llogari të shitësit. Kalimi i

harxhimeve dhe rreziqeve bëhet në momentin e vendosjes së mallit në dispozicion të blerësit në cepin e

përfaqësisë së caktuar. Kjo klauzolë ka variantet e saja, për të cilat palltë veç e veç mund të arrin

marrëveshje:

DEQ pagesa eksporti në llogari të blerësit. Dogana dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari në

blerësit dhe jo të shitësit. Ky opsion është më i përshtatshëm për blerësin nga sektori publik, për shkak

se nuk janë të obliguar të paguajnë doganë.

14

DEQ pa tatim të fitimit dhe pagesa të tjera të eksportit. Në këtë variant, shitësi paguan doganën e

eksportit, por është i liruar nga obligimi për të paguar tatimin e fitimit dhe pagesat e tjera të eksportit.

Ato janë në llogari të blerësit.

DDU - Delivered Duty Unpaid ... (E porositur, por e pa doganuar )

Të gjitha harxhimet dhe rreziqet janë në llogari të shitësit deri në vendin e caktuar të dërgimit të mallit

tek blerësi, me Ç`rast doganimi dhe të gjitha harxhimet e tjera të eksportit janë në llogari në blerësit. Kjo

klauzolë është më e preferueshme dhe më e përshtatshme çdoherë kur doganimi i eksportit nuk paraqet

problem, si për shembull në kuadër të Bashkimit Evropian. Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja.

DDU tatimi i paguar i fitimit. Edhe sipas kësaj variante shitësi nuk paguan doganën e eksportit, por vetëm

e bën pagesën e tatimit të fitimit gjatë eksportit të mallit.

DDP Delivered Duty Paid ... ( E dërguar dhe e doganuar )

Shitësi mban llogari për të gjitha harxhimet dhe rreziqet, si dhe për harxhimet e doganimit të eksportit në

vendin e blerësit, përveç kësaj edhe për doganimin dhe harxhimet e tjera. Momenti i kalimit të

harxhimeve dhe rreziqeve bëhet në momentin kur malli është i eksportua doganohet dhe vihet në

dispozicion të blerësit. Kjo klauzolë paraqet obligim maksimal për shitësin.

Variante të kësaj klauzole mund të jenë:

DDP pa shkarkim. Sipas kësaj variante, harxhimet e shkarkimit nga kamioni, vagoni apo aeroplani

shkojnë në llogari të blerësit. Shitësi duhet të jetë i kujdesshëm nëse e dinë se blerësi me harxhimet

minimale mund të bëj shkarkimin.

DDP pa tatim të fitimit. Sipas kësaj variante, tatimi i fitimit është në llogari të blerësit, dhe jo në llogari të

shitësit. Kuptohet se doganimi dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari të shitësit.

15

Incoterms sipas grupeve

Grupet

Shenja

Emertimi

Lloji i transportit

Momenti I dergese

MN: me nisjen e mallit

MA: me arritjen e mallit

Е

Nisja

EXW...

Еxh Njorks

Fabrika Franko

Te gjitha llojet

MN

F

Transporti

kryesor nuk

eshte paguar

FCA...

FAS...

FOB...

Free-carrier

Transportues franko

Free Alongside Ship

Franko deri te porti i

anijes

Free On Board

Anija Franko

Te gjitha llojet

Detar

Detar

MN

MN

MN

16

C

Transporti

kryesor I

paguar

CFR...

CIF...

CPT...

CIP...

Cost and Freight

Cmimi me bartje

Cost, Insurance, Freight

Cmimi, sigurimi, bartja

Carriage Paid To

Bartja e paguar deri

Carriage Insurance Paid

Вarja dhe sigurimi te

paguara deri…

Detar

Detar

Te gjitha llojet

Te gjitha llojet

MN

MN

MN

MN

17

D

Arritja

DAF...

DES...

DEQ...

DDU

DDP...

Delivered At Frontier

E derguar deri ne kufi

Delivered Ex Ship

E derguar anije Franko

Delivered ex Luax

E dërguar franko kej

Delivered Duts Unpaid

E dërguar e padogonuar

Delivered Duts Paid

E dërguar dhe e

doganuar

Tokesor

Detare

Detare

Të gjitha llojet

Të gjitha llojet

-

MA

MA

MA

MN

18

Klauzola me variante

INCOTERMS

Variantet

Pasojat

Vlerësimi

FOB

FOB

e ngarkuar

(e renditur)

Shitësi I bart të gjitha

shpenzimet e ngarkimit dhe

renditjen e mallit në anije

në portin e ngarkimit

Shum shfrytëzohet në vendet

lindore gjat blerjes.

CIF ...

CIF

E shkarkuar

Të gjitha shpenzimet e

shkarkimit në portin e

caktuar në kurriz të

shitësist, përveq

shpenzimeve të sigurimit

E rrezikshme për shitësin.

Shpenzime shtes të

mundëshme varësisht nga

përgaditja teknike e portit.

CIF ...

CIF +

sigurimin,rrezi

qet e luftës

Përveq sigurimit, shitësi I

bart edhe shpenzimet e

sigurimit nga lufta,grevat

etj.

Mirë është që shitësi ti

përfshijë shpenzimet e tilla

eventuale në çmim.

DEQ ...

DEQ + tatimet

importuese në

shpin të

blersit

Dogana dhe tatimet tjera

importuese në kurriz të

blerësit, e jo në kurriz të

shitësit.

Opciopn I dëshirueshëm për

blerësit e sektorit publik

(zakonisht nuk paguajnë

dogana).

DEQ...

DEQ pa tatim

në qarkullim

dhe tatime

importuese

Tatimi në qarkullim dhe të

gjitha tatimet tjera në kurriz

të blerësit.

Kujdes!shitësi I paguan

tatimet importuese dhe

shpenzimet e doganave

importuese, në qoftëse më

parë nuk është e definuar

ndryshe.

EXW

EXW e

ngarkuar në..

Shpenzimit e ngarkimit dhe

renditjes janë në kurriz te

shitësit.

Blerësi, këtë variantë duhet

ta formulojë në mënyrë

precize.

19

DDP

DDP pa

shkarkim

Sipas kësaj variante

shpenzimet e shkarkimit nga

kamioni, vagoni apo

airoplani, janë në kurriz të

blerësit.

Shitësi duhet të ketë kujdes

nëse e dinë që blerësi me

shpenzime minimale mund ta

kryejë shkarkimin.

FOB

FOB

amerikane

Në SHBA, sipas “klauzualave

të tregtisë së jashtme

amerikane” të vitit 1941,

ekzistojnë 6 interpretime të

FOB.

Klauzulë e rrezikshme.duhet

të përcaktohet saktësisht se a

bëhet fjalë për FOB amerikan

apo FOBsipas INCOTERMS.

20

Kapitulli II

KUPTIMI I MARRËDHËNIEVE KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE DHE

DISA PARIME PËR ZGJEDHJEN E KONTESTEVE ME ELEMEMT

NDËRKOMBËTAR

1. MARRËDHËNIET KONTRAKTORE NDËRKOMBËTARE

Zhvillimi i tregut ndërkombëtar në përmasa botërore ka ndikuar që qarkullimi i njerëzve,

mallrave dhe kapitalit të jetë shumë dinamik dhe dominant në marrëdhëniet shoqërore. Format

themelore në bazë te të cilave krijohen marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare janë bazuar në tregti por

në dekadat e fundit është vërejtur edhe dominimi dhe masivizimi i turizmit ndërkombëtar. Këto

marrëdhënie në lëmin e turizmit ndërkombëtar kanë pasur ndikim edhe në të drejtën e vendit e cila ka

detyrimin e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore dhe pozitën e palëve kontraktore të cilat me

veprimtarinë e vet ose në marrëdhëniet e caktuara i krijojnë jashtë shtetit, e të cilat krijojnë dhe prodhojë

efekte juridike për vendin. Prezenca e çfarëdo elementi të jashtëm – ndërkombëtar në përmbajtjen e

kontratës krijojnë efekte të rëndësishme juridike në marrëdhëniet e caktuara kontraktore. Që nga

themelimi i shtetit është e njohur se sistemi juridik nacional në një vend, bazuar në sovranitetin e shtetit,

rregullon tërësisht të gjitha marrëdhëniet brenda territorit të shtetit. Kontrata e lidhur me elemente

ndërkombëtare ka ndikuar në paraqitjen e tendencave të shteteve që secila pavarësisht nga tjetra, në

bazë të ligjit nacional, të zgjedhë kontestin eventual kontraktor. Duke e pasur parasysh se marrëdhënia e

caktuar kontraktore është marrëdhënie e cila në përmbajtje është unike, për hir të sigurisë më të madhe

juridike, automatikisht ka imponuar nevojën e rregullimit të saj në bazë të një ligji. Në praktik,

parashtrohen pyetjet se në bazë të cilit ligj, ose në bazë të cilave elemente, është e mundur që të lejohet

zbatimi i ligjit tjetër pasi për zgjedhjen e konfliktit konkret ligji i vendit e rregullon me dispozita me të

cilat efektivisht e zgjidh çështjen. Zhvillimi i tregut dhe qarkullimi i madh i njerëzve, mallrave, kapitalit

dhe shërbimeve, edhe në lëmin e turizmit, kanë imponuar nevojën që sistemi i të drejtës nacionale

respektivisht dispozitat e caktuara ligjore të krijojnë favore dhe të orientojnë që në raste të zgjedhjes së

kontratës më elemente ndërkombëtare, të aplikohen parime e të drejtës ndërkombëtare private të cilat

përmbajnë kritere për zgjedhjen e konflikteve në mes të drejtave nacionale. Pikërisht për këtë arsye,

parimet e kësaj dege të shkencës juridike këto konteste dhe interesin e shtetit për zgjedhjen e tyre i

quan kolizion ose konflikt i normave. Normat e këtilla e kanë karakterin ndërmjetësues sepse ato nuk i

rregullojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë marrëdhëniet e caktuara juridike por ato paraqesin kritere për

zbatimin e të drejtës kompetente të vendit të caktuar e cila drejtpërdrejtë është e autorizuar në

pikëpamje legale të rregullojë ose të zgjidh marrëdhënien juridike me element ndërkombëtar.

Marrëdhëniet kontraktore ndërkombëtare ose marrëdhëniet kontraktore me element të huaj sipas një

pjese të teoricienëve definohen si “ marrëdhëniet kontraktore të cilat i përmbajnë disa elemente në bazë

të te cilave konsiderohet se për këto marrëdhënie janë të interesuara së paku dy shtete në bazë të

sovranitetit të vet, elemente në bazë të te cilave ka ardhur deri të lindja e konfliktit në mes të drejtave

nacionale”.

Për rregullimin e marrëdhënieve kontraktore ndërkombëtare mund të aplikohen tri lloje të parimeve

juridike:

21

i. Parimet e të drejtës ndërkombëtare private;

ii. Parimet e të drejtës civile ose të drejtës tregtare dhe detyrimore;

iii. Parimet uniforme të te drejtës publike.

2. SISTEMI NACIONAL JURIDIK DHE MARRËDHËNIET KONTRAKTORE

NDËRKOMBËTRE

Sistemet juridike të kodifikuara nacionale lajmërohen kryesisht në fillim të shekullit XIX,

pothuajse njëkohësisht me lindjen e shteteve nacionale. Këtij procesi i ka parapri partikularizmi i

praktikës juridike në mesjetë, sidomos në fushën e të drejtës tregtare. Po ashtu, edhe më lartë kemi e

cekur se gjatë kësaj periudhe është krijuar dhe afirmuar e drejta tregtare (LEX MERCATORIA, JUS

MERCANTORUM), e cila në mënyrë unike i ka rregulluar marrëdhëniet ndërkombëtare tregtare të asaj

kohe.

Krijimi i sistemeve juridike unike, të kodifikuara në aspektin nacional, ka reflektuar efekte pozitive për

shkak të tejkalimit të përçarjeve dhe unifikimit dhe zgjerimit të hapësirave të rregulluara juridikisht

brenda një shteti. Njëkohësish, efektet negative automatikisht janë reflektuar në drejtim të anulimit te të

drejtës tregtare e cila në aspektin uniform i ka rregulluar marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare duke e

shtuar pasigurinë për shkak të ndryshimeve të cilat ekzistonin në mes të sistemeve juridike nacionale.

Sot në botë ekzistojnë përafërsish mbi dyqind shtete të pavarura dhe po aq sisteme juridike nacionale.

Ndryshime në mes të tyre janë të mëdha të krijuara nga ndikimi i shkaqeve dhe faktorëve të ndryshëm.

Mirëpo, ajo se çka sot ne na intereson, është fakti se mënyra e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore

në shumicën e këtyre sistemeve juridike nuk iu përshtatet nevojave bashkëkohore që kanë të bëjnë me

qarkullimin e mallrave, njerëzve dhe kapitalit. Pasi që nuk është e mundur, dhe ndoshta edhe e

nevojshme, të jepen zgjedhje konkrete për secilin sistem juridik , që kanë të bëjnë më marrëdhënie

kontraktore, e konsiderojmë më vlerë grupimin e sistemeve juridike sipas rëndësisë dhe funksionit që

kanë në rregullimin e këtyre raporteve. Këtë ndarje do të bëjmë sipas juristit të njohur gjerman Ernest

Pable i cili konsideron sistemet më me ndikim në rregullimin e marrëdhënieve kontarktore janë:

a) Sistemi juridik i Evropës qendrore në të cilin bënë pjesë edhe Gjermania, Zvicra dhe Austria.

b) Sistemi juridik Roman të cilin ë përbëjnë Franca, Italia dhe Spanja.

c) Sistemi juridik Anglo-Amerikan i cili i përfshinë vendet e Komonveltit.

d) Sistemi juridik Skandinav i cili i përfshinë vendet sikurse Norvegjia, Suedia dhe Danimarka.

2.1. METODAT E TEJKALIMIT TË VËSHTËRSIVE NË MES TË SISTEMEVE JURIDIKE NACIONALE

Metoda e parë që mundëson tejkalimin e vështirësive të krijuara nga sistemet juridike nacionale është e

drejta ndërkombëtare private me parimet e veta për zgjedhjen e konfliktit të ligjeve. Edhe pse emërtimi

“E drejta ndërkombëtare private” krijon përshtypjen se fjala është për internacionalizimin e përgjithshme

të këtyre parimeve, konsiderohet e saktë se burimet e këtyre parimeve juridike të kësaj dege shkencore

më shumë janë karakterin nacional. Kjo e drejtë është “ndërkombëtare” në atë masë sa ajo zbatohet në

kuadër të marrëdhënieve me element të huaj. Rregullat universale për zgjedhjen e konflikteve të

sistemeve juridike nacionale nuk ekzistojnë, por secili sistem ka parimet e veta të cilat ndryshojnë nga

22

njëri tjetri. Nga ajo që potencuam më lartë, palët kontraktuese të kontrata me elemente të jashtme nuk

janë të sigurta në raste eventuale të kontesteve, cila e drejtë do të aplikohet për kontratën konktere dhe

çfarë të drejtash dhe detyrimesh nga ajo mund të efektojnë.

Praktika juridike bashkëkohore ka treguar tendencën gjithnjë në rritje në drejtim të aplikimit të metodave

më efikase dhe të përgjithshme të cilat janë: krijimi i rregullave juridike uniforme në rrugë të

ndërkombatërizimit dhe unifikimit.

3. FUNKSIONIMI I TË DREJTËS KONTRAKTORE

Rruga deri në krijimin e marrëdhënieve shoqërore të cilat kanë ndikuar në kodifikimin e së drejtë

e deri në krijimin e saj kanë kaluar nëpër një rrugë mjaft e gjatë. Ky proces, lidhur më marrëdhëniet me

element të huaj, ka qenë dhe ende është edhe më i vështirë dhe i ndërlikuar. Procedurat për zyrtarizmin

e kodifikimit dhe unifikimit janë mjaft të koklavitura dhe të ngadalshme sa që proceset ekonomike nuk

kanë mundur të presin. Për këtë arsye, pothuajse spontanisht, nëpërmjet të praktikës në sferën e tregtisë

ndërkombëtare, nëpërmjet dokeve, rregullave të përgjithshme të afarizmit, kontratave tipe dhe

formulare, gradualisht është krijuar një e drejtë profesionale të cilën nuk e ka krijuar shteti por

organizatat e ndryshme tregtare. Nisur nga praktikat tregtare ndërkombëtare në teorinë e të drejtës

është emërtuar si e drejtë tregtare autonome ndërkombëtare. Unifikimi përmes kontratave

ndërkombëtare, kronologjikisht ka ndikuar në procesin e unifikimit spontan. Mund të konstatohet se

kodifikimi i të drejtës dhe rregullave materiale në lëmin e të drejtës kontraktore ndërkombëtare ka pasur

dy pikëpamje kryesore të zhvillimit:

spontan, përmes praktikës tregtare ndërkombëtare dhe

zyrtar, përmes aksioneve të organizuara të forumeve ndërkombëtare.

3.1. FUNKSIONIMI NË BAZË TË PRAKTIKËS TREGTARE NDËRKOMBËTARE

Parimi i autonomisë së shprehjes së vullnetit të palëve është afirmuar gjerësisht në të gjitha

sistemet juridike në lëmin e marrëdhënieve deterymore. Pra, të gjithë ligjdhënësit nisen nga supozimi se

vet palët në mënyrën më të mirë dhe të përshtatshme do të i rregullojnë marrëdhëniet e tyre pasurore,

të bazuar në interesin e përbashkët dhe rrethanat konkrete për secilën punë juridike. Parimi i vullnetit të

palëve ka luajtur rolin kryesor në formimin e rregullave uniforme juridike të tregtisë ndërkombëtare.

Duke i shfrytëzuar mundësitë të cilat i ka reflektuar parimi i autonomisë së vullnetit, tregtarët

ndërkombëtar kanë thelluar pozitivisht marrëdhëniet e tyre pothuajse deri në fund dhe plotësisht duke i

rregulluar ato me kontratë. Këto marrëdhënie janë sforcuar më tutje duke i paraparë dhe inkuadruar të

gjitha elementet, në mënyrë detale, në kontratë me të cilën i rregullojnë çështjet e ndryshme që kanë të

bëjnë edhe më kontestet eventuale, ligjin e aplikueshme nacional etj. Përsëritja e vazhdueshme e

klauzolave më përmbajtje të njëjtë në këto kontrata arrin që të shndërrohen në rregulla dokesore të

tregtisë ndërkombëtare, të cilat në praktikë e derogojnë sistemin e vjetruar juridik nacional.

Në procesin e unifikimit të të drejtës ndërkombëtare tregtare përmes praktikës rol të

rëndësishëm kanë luajtur organizatat e mëdha dhe të fuqishme profesionale dhe shoqata të cilat kanë

qenë në pozitë të influencojnë tipizimin e rregullave në një lëmi të caktuar të te drejtës ndërkombëtare

tregtare. Me kontratat e tyre tipe dhe formulare paraprakisht kanë qenë të rregulluara edhe elementet

më të imta, konform klauzolës për “kryerjen e veprimtarive më lehtësi dhe më siguri”. Palët të cilat

23

dëshirojnë që të lidhin kontratë me anëtarët e këtyre organizatave nuk kanë mundësi të tjera vetëm që t’i

pranojnë në tërësi ose të refuzojnë në tërësi kushtet e kontratës, dhe se pikërisht nga kjo emërtohen

kontrata sipas aderimit (pranimit) apo kontratë athezione.

Si formë e unifikuar e tipizimit të kontratave janë edhe kushtet e përgjithshme ose kushtet e

afarizmit të cilat i sjellin organizatat profesionale të sipërpërmendura në lidhje me rregullimin e

marrëdhënieve kontraktore në një lëmi shkencore të caktuar.

Me kushtet e përgjithshme dhe kontratat formulare janë krijuar parimet ndërkombëtare tregtare

të cilat përjashtojnë zbatimin e të drejtave nacionale dhe sjellin në praktikë teknika të reja për lidhjen e

kontratave. Ato themelohen në atë që palët pa shumë mund dhe me pak kohë të shpenzuar të lidhin

kontrata me të cilat i rregullojnë në detale marrëdhëniet e tyre. E drejta e cila është krijuar si produkt i

këtyre marrëdhënieve, në teorinë juridike, quhet e drejta formulare. Duke ju falënderuar këtyre, në lëmi

të ndryshme shkencore të tregtisë ndërkombëtare është krijuar një rregullim i ri juridik i cili përjashton

përdorimin e sistemit juridik nacional. Në mënyrë që plotësisht të përjashtohet mundësia e intervenimit të

gjykatave në raste të caktuara kontestuese, tregtarët ndërkombëtar kanë paraparë kompetencën e

mekanizmave të veçantë respektivisht arbitrazheve ose gjykatave të zgjedhura. Shikuar në aspektin e

përgjithshëm, tregtarët ndërkombëtar në kontratat e tyre ju mënjanohen aplikueshmerisë të të drejtave

nacionale, gjykatave duke arritur kështu që të krijojnë një sistem të veçantë të sanksioneve që do të

shqiptoheshin kundër atyre palëve të cilat refuzojnë që të zbatojnë vendimet e arbitrazhit për të cilin janë

përcaktuar në kontratë paraprakisht.

Vërejtjet themelore të cilat në mënyrë të arsyeshme ti bëhen të drejtës formulare bazohen në faktet se

ato vazhdimisht i rregullojnë në mënyra të ndryshme marrëdhëniet, se ato vazhdimisht është

kontradiktore dhe jo e plotë, që nuk ofron tregtarit ndërkombëtar siguri juridike për çka edhe është

krijuar, që tekstet e kontratave janë të stërzgjeruara dhe të komplikuara, që nuk ka parime themelore të

bazuara në logjiken e një sistemi juridik pozitiv i cili do të mundësonte plotësimin e zbrazëtirave dhe

zgjedhjen e kundërshtimeve, që nuk rregullon në mënyrë unike çështjet të cilat në të drejtën nacionale

futen në lëmin e dispozitave imperative dhe në fund që është shndërruar në një instrument presioni në

dorë të partnerëve më të fortë ekonomikisht. Pavarësisht nga elementet pozitive dhe negative që ka e

drejta formulare në praktikë ajo është duke u zhvilluar, edhe pse ndoshta në mënyrë anarkike, duke i

rregulluar në detale çështjet, në bazë të klauzolave dhe autonomisë së vullnetit të palëve të cilat lidhin

kontrata.

3.2. BARAZIMI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTRE KONTRAKTORE NË BAZË TË ORGANIZIMIT TË

AKCIONEVE NGA FORUMET NDËRKOMBËTRE

Unifikimi i të drejtës kontraktore ndërkombëtare nëpërmjet forumeve kompetente ndërkombëtare ka

vajtur në dy drejtime të nisur nga dy konventa. E para ka shkuar në drejtim të asaj që si bazë të merret

ekzistimi i praktikës afariste, ndrësa e dyta ka kërkuar nga ligjdhënësit unifikimin e sistemeve juridike si

në planin e brendshëm po ashtu dhe në atë ndërkombëtar nëpërmjet të kodifikimeve ndërkombëtare.

Rregullat të cilat janë propozuar të nxjerrën duheshin të kishin karakterin e përgjithshme dhe abstrakt.

Sipas këtij koncepcioni, kodifikimi ndërkombëtar duhet të themelohet në ligje, jurispondencë dhe në

doktrinën shkencore nacionale. Ajo ishte dashur të ofrojë burime juridike të përgjithshme dhe autoritative

në mënyrë që të kontribuohet në interpretim të njëjtë të kontratave dhe krijimin e praktikës unike në

organet e judikaturave nacionale.

24

3.2.1. Unifikimi nëpërmes normalizimit të praktikës tregtare ekzistuese

Në kuadër të këtij koncepcioni është e posaçërisht e rëndësishme aktiviteti i Komisionit Evropian

Ekonomik, Kombeve të Bashkuara dhe Odes Ndërkombëtare Tregtare.

Komisioni Evropian Ekonomik ka miratuar një seri kontratash tipe dhe rregullave të përgjithshme të

njohura si “Kontrata të Gjenevës”. Më këtë është tentuar të krijohen modele të unifikuara të kontratave

tipe dhe kushte të përgjithshme më qëllim të zvogëlimit të paqartësive për palët dhe evitimit të dominimit

eventual të ndonjërit prej tyre. Këto kontrata themelohen në metodën e zbatimit të tyre vullnetar, dhe

janë të plota në atë masë sa që të përjashtojnë zbatimin e çfarëdo të drejte nacionale.

Sukseset më të rëndësishme, në planin e unifikimit të kryera nga ana e Odes për Tregti Ndërkombëtare,

na dyshim, janë aprovimi i Incotermc-it, grumbull rregullash për interpretimin e terminologjisë kryesore të

cilën e përdorin në kontrata të jashtme tregtare, rregullave unike dhe dokeve për dokumentimin e

akreditivave, të pranuara nga ana e bankave gati në të gjitha vendet e botës.

Bazë për interpretimin e rregullave kanë qenë doket e tregtisë ndërkombëtare. Incotermc – e janë dalluar

për një pjesëmarrje mjaft të gjerë në zbatimin e dokeve ndërkombëtare, në mënyrë që sipas teorisë së të

drejtës konsiderohen të detyrueshme në zbatim edhe në rast se palët nuk janë deklaruar për to.

Të rëndësishme janë edhe aktivitetet e organizatave të ndryshme shkencore dhe instituteve më qëllim që

tregtisë ndërkombëtare t’i vihet në dispozicion aso rregullash të cilat ekonomistet do të i shfrytëzonin

gjatë afarizmit të tyre. Duhet të ceket edhe aktiviteti i Shoqërisë për të drejtën ndërkombëtare, Shoqërisë

për të drejtën shkencore ndërkombëtare, Institutit për të drejtën ndërkombëtare etj.

3.2.2. Unifikimi nëpërmes konventave ndërkombëtare

Aktet e unifikuara më përpara, karakterizohen me zbatimin e tyre vullnetar. Kjo nënkupton se këto akte

janë zbatuar vetëm në ato kontrata në të cilat palët janë thirrur në to ose ato nuk janë përjashtuar.

Detyrueshmerinë e zbatimit të rregullave të unifikuara mund të sigurojnë vetëm aktet të cilat i kanë

miratuar organet kompetente shtetërore përmes konventave ndërkombëtare. Koncepti për unifikimin

zyrtar fillon nga ligji, jurispodencë dhe doktrinë shkencore dhe rezultate e para janë arritur në fund të

shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Të arriturat më të rëndësishme në këtë lëmin janë arritur lidhur me

pasurinë industriale, komunikacion, të drejtës kambialore dhe çekore. Tendencave për të qëndruar dhe

vazhduar më tutje në këtë drejtim i kanë kontribuar edhe organizatat (shtetërore) ndërkombëtare.

Lidhja e Kombeve, gjatë kohës sa ka funksionuar, ka kryer unifikimin e rregullave në lëmin e shenjave më

vlerë dhe të arbitrazhës tregtare ndërkombëtare.

Organizata e Kombeve të bashkuara ka vënë në dukje gjithashtu rëndësinë e aktiviteteve për unifikimin e

të drejtës tregtare dhe këtë si në planin botëror po ashtu edhe në planin regjional. Më rëndësi të veçantë

në kuadrin e veprimtarisë së OKB-së lidhur me unifikimin e së drejtës, hap të rëndësishëm ka paraqitur

themelimi i komisionit të veçantë në OKB-së për të drejtën tregtare ndërkombëtare (UNCITRAL) në vitin

1966. Përafërsisht, për tri dekada puna e UNCITRAL ka dhënë rezultate të rëndësishme, duke sjellë këto

Konventa dhe rregullore:

Konventa e OKB mbi pa parashikueshmerinë para shitjes ndërkombëtare;

Konventa e OKB mbi kontratat për shtijën ndërkombëtare;

Konventa e OKB mbi trasimin kambialit personal ndërkombëtar;

25

Konventa për çeqet ndërkombëtare;

Rregullorja për arbitrazhin UNCITRAL;

Konventa për transportin e mallrave; dhe

Rregullat uniforme mbi klauzolat për shumën e kontraktuar për shkak të mos përmbushjes.

Metoda dytë, lidhur me natyrën uniforme te të drejtës kontraktore, karakterizohet me efekte të rregullimit

të marrëdhënieve të caktuara. Me miratimin e ligjeve të ngjashme rregullohen marrëdhëniet e caktuara

nëse ato e kanë karakterin ndërkombëtar, ndërsa ligji nacional, nëse edhe më tutje qëndron në fuqi

rregullon vetëm marrëdhëniet e karakterit të brendshëm. Kjo nënkupton se me miratimin e konventës në

praktikë ekzistojnë dy lloje dispozitash:

rregullat e ngjashme ligjore të miratuara në konventë, e cila zbatohet në marrëdhënie

kontraktore me palët të të cilët njëra i përket shtetit të huaj me të cilin është nënshkruar

konventa;

rregullat ligjore nacionale të cilat edhe më tutje zbatohen në marrëdhënie kontraktore të cilat

kanë element të huaj.

Ligjet uniforme si burime të së drejtës tani për tani janë mjaft të rrallë, sepse janë rezultat i një pune të

gjatë, të vështirë dhe të koklavitur. Shembull ilustrativ është ligji uniform mbi shitjen ndërkombëtare për

sjelljen e saj iniciativa është ndërmarrë qysh në vitin 1929. Që atëherë janë ofruar katër projekt-ligje,

janë mbajtur dy konferenca ndërkombëtare dhe janë bashkangjitur një seri vërejtjesh dhe sugjerimesh të

qeverive nacionale. Ligji ka hyrë në fuqi në vitin 1972 dhe vetëm në 10 shtete. Është tërësisht e qartë se

procedurat e tilla të gjata dhe të komplikuara nuk i konvenojnë nevojave dinamike të tregtisë

ndërkombëtare.

26

4. BURIMET E TË DREJTËS BIZNESORE NDËRKOMBËTARE

1 . Kuptimi

Burimet formale të së drejtës biznesore ndërkombëtare janë;

I. Kontratat ndërkombëtare (traktatet, konventat, protokollet, etj,) dhe doket (zakonet);

II. E drejta e brendshme private dhe publike e vendit të caktuar; dhe

III. Rregullat (parimet) e formuluara në bazë të dëshirës (vullnetit) autonom të cilat e përbëjnë të

drejtën ndërkombëtare ekonomike autonome.

Gjithmonë është shtruar pyetja se a ekziston edhe e drejta transnacionale e pavarur e tregtarëve (lex

mercatoria) si burim formal i së drejtës ndërkombëtare biznesore. Çështja ka të bën me atë se a do ta

pranoj gjykata e rregullt veprimin e vendimit të arbitrazhit të marr në bazë të lex mercatoria. Deri vonë

në disa legjislacione gjykatat e rregullta e kanë pranuar veprimin e vendimit të tillë kështu që në ato

sistemi lex mercatoria është burim formal i së drejtës ndërkombëtare ekonomike. Në shumicën e

legjislacioneve kjo nuk ndodhë. Atje rregullat e lex mercatorit aplikohen si tradita biznsore ose si pjesë e

së drejtës ndërkombëtare ekonomike e autonome. Burimet formale të konventave ndërkombëtare

ekonomike duhet dalluar nga kuptimi i së drejtës së njëllojshme të unifikuar e cila shfaqet në secilën nga

këto burime.

A. Kontrata ndërkombëtare dhe doket (zakoni) ndërkombëtare.

1. Kuptimi

Kontratat ndërkombëtare të lidhura në mes shteteve sipas rregullave të së drejtës ndërkombëtare

publike janë burime të së drejtës biznesore ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare ekskluzivisht janë

ato kontrata të cilat janë lidhë në formë të shkruar në mes shtetesh dhe për të cilat është kompetente e

drejta ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare dy paleshe dhe shumë paleshe rregullojnë fusha të

ndryshme të së drejtës biznesore ndërkombëtare, p.sh. liberalizimin e tregtisë në mes shteteve

(marrëveshjet gjeneralë mbi doganat dhe tregtinë, kontratat e ndryshme dypalëshe mbi tretmanin e

investimeve të huaja, kontrata mbi fondin monetar ndërkombëtar), marrëdhëniet juridike - materiale të

shitjes ndërkombëtare të mallit (Konventa e KB mbi shitjen ndërkombëtare të mallit në literaturën juridike

e njohur si kontrata e Vjenës); ose raporti në mes gjykatave të rregullta dhe kontratës së arbitrazhit

(Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit të jashtëm nga viti 1958).

Pas lidhjes së kontratës ndërkombëtare shteti nuk mund të thirret (mbështetet) në sovranitetin e vet ose

në rregullat e së drejtës së brendshme (interne) e me këtë ta revokojë (tërheqë) pëlqimin e vetë për

kontratën e lidhur. Rregulla e më sipërme është parim i përgjithshëm juridik dhe konkretizim i parimit

,,pacta sunt servanda”, sipas nenit 46 të Konventës së Vjenës mbi të drejtën kontraktuese pas lidhjes së

kontratës ndërkombëtare, shteti nuk mund të thirret në ato se pëlqimi për lidhjen e kontratës

ndërkombëtare është dhënë në kundërshtim me rregullat e së drejtës interne e cila i rregullon autorizimet

për lidhjen e kontratave me përjashtim nëse është fjala për shkelje të qenësishme të rregullave të së

drejtës interne. Shkelje konsiderohet evidente nëse objektivisht do të ishte e dukshme për cilin do shtet i

cili do të vepronte konform me praktikën e rregullt për atë çështje.

Parimet themelore të konventave ndërkombëtare publike i aplikojnë arbitrazhet tregtare ndërkombëtare

të cilat i zgjedhin kontestet e së drejtës private.

27

Përveç kontratave ndërkombëtare doket ndërkombëtare janë, po ashtu, burime të së drejtës

ndërkombëtare ekonomike. Kështu, ,,e drejta e shtetit që ta bën eksproprimin, në të vërtet është doke

ndërkombëtare. Po ashtu, Konventa e cituar e Vjenës mbi të drejtën kontraktuese e vitit 1969 paraqet

kodifikim të së drejtës ndërkombëtare dokeve publike dhe parimet e saj (pacta sunt servanada,

ndërgjegje dhe ndershmëri, rendi ndërkombëtar publik etj.) aplikohen në kontrata ndërkombëtare

tregtare në të cilat shteti është njëra ndër palët kontraktuese.

2. STANDARDET NDËRKOMBËTRAE

a) Kuptimi

Në tregtinë ndërkombëtare aplikohen standarde të sjelljes në mes shteteve, përveç standardit të trajtimit

(tretmanit) minimal vetëm kur janë të parapara në kontrata ndërkombëtare që i kanë lidhë shtetet. Me

rastin e shqyrtimit se a është proceduar në harmoni me standardin duhet aplikuar parimi themelor i së

drejtës ndërkombëtare kontraktuese pacta sant seranada (dispozitat e kontratës janë të obligueshme për

palët dhe duhet të plotësohen me besim të mirë) dhe rregullat e interpretimit të kontratave

ndërkombëtare. Përveç në rastet kur nuk është paraparë ndryshe me kontratë ndërkombëtare. Në

standarde të sjelljes në mes shteteve kontraktuese do të aplikohen rregullat e interpretimit të kontratave.

Ne atë rast duhet pasur kujdes për praktikën e më vonshme të plotësimit të kontratës ngase vetë

praktika paraqet pëlqimin e palëve kontraktuese për implementimin e tyre. Ky rregull paraqet aplikimin e

parimit të ndalimit të qëndrimit kundërthënës në aplikimin e dispozitave të kontratës. (venire contra

factim proprium)

Standardi minimal

Standardi minimal është norma minimale (më e vogël) sipas të cilës duhet të sillen të gjitha shtetet në

mënyrë që të mund të marrin pjesë në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Për dallim nga

standardet tjerë të sjelljes i cili e obligon shtetin nuk është e paraparë në kontratë ndërkombëtare.

Standardi minimal (tretmani) paraqet standardin ndërkombëtar civilizues që obligon çdo shtet si burim i

së drejtës ndërkombëtare. Këto janë parime të përgjithshme të pranuara nga kombet e civilizuara me

neni 38.1 c të Statusit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Të drejtat që rrjedhin nga ky standard

janë të drejta të shprehura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut e të cilat janë me ndikim në

tregtinë ndërkombëtare. Praktika bashkëkohore kontraktuese gjithnjë e më shumë e thekson nevojën e

harmonizimit të transmetimit të shteteve vetanake dhe te të huajve. Edhe pse në shtetin vetanak (të

vendit) nuk aplikohet tretmani minimal, standardi minimal duhet të aplikohet në të gjitha rastet te të

huajt.

Standardi i trajtimit të drejtë është i lidhur me standardin minimal. Sipas tij shtetet i aplikojnë ligjet e veta

ndaj të gjithë njerëzve në mënyrë të drejtë, të kuptueshme dhe të barabartë. Ka mendime që shteti

duhet të aplikoj tretmanin e drejtë jo vetëm në individ por edhe në shtete tjera (vendet në zhvillim) të

cilat kanë të drejtë të kërkojnë trajtim të drejtë nga shtetet e ndryshme. Pa principin e drejtësisë nuk

ekziston barazia në mes shteteve, ngase bashkësinë hoteliere e përbëjnë vendet me nivele të ndryshme

zhvillimi. Rendin e ri ekonomik ndërkombëtar do të duhej ta zhvillojnë KB dhe Organizatat

Ndërkombëtare. Shtetet duhet të veprojnë në harmoni me parimin e drejtshmërisë. Që do të thotë se

zhvillimi duhet të shërben balancë e drejtë mes interesave kundërshtare, në veçanti të interesave të

shteteve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Parimi është element integral i rregullave plotësuese të

28

interpretimit të cilat i zbatojnë gjykatat ndërkombëtare dhe mund të aplikohet në mënyrë që të

plotësohet e drejta.

Kuptimi i transmetimit minimal në raportet në mes shteteve është verifikuar në praktikën e arbitrazhit

ndërkombëtar. Në një rast tribunali i arbitrazhit ka vërtetuar se në mungesë të cilitdo qoftë standardë të

sjelljes në mes shteteve të aplikohet standardi i sjelljes minimale si burim i së drejtës.

Standardi i kombit më të favorizuar

Kuptimi

Standardi i favorit më të madhe është dispozitë në kontratën ndërkombëtare sipas së cilës një shtet

obligohet ndaj shtetit tjetër që t’i jap tretmanin e kombit më të favorizuar në sferën e marrëdhënieve të

ndërsjellat që janë paraparë me atë kontratë. Tretmani i kombit më të favorizuar ka të bën me

prerogativa (konsecione) ose privilegje të cilat shteti i ka dhënë për njerëz, mall ose shërbime që kanë

origjinë nga një vend i tretë. Kontraktimi i kombit më të priveligjuar, prerogativat e njëjta dhe privilegjet

që iu janë dhënë vendeve të treta do të vlejnë për palën tjetër kontraktuese. Sipas kësaj klauzole, shteti

shfrytëzues merr të drejtën sipas tretmanit të kombit më të favorizuar vetëm nëse shteti dhënës u ofron

shteteve të treta tretman i cili është në lëndën (sfera e marrëdhënieve). Dhe anasjelltas dhe përkundër

asaj që ekziston klauzura e kombit më të favorizuar ajo nuk i jep asfare prerogativash dhe privilegjesh

shtetit shfrytëzues nëse këto prerogativa dhe privilegje nuk i janë dhënë shtetit të tretë konkretisht.

Klauzola e kombit më të favorizuar mundëson që dispozitat ekzistuese të ndryshohen në mënyrë

kontituele (përshtatja, fleksibiliteti). Çdo sjellje (prerogativë ose privilegj) ndaj shtetit të tetë, e obligon

shtetin kontraktues i cili ia ka dhënë statusin e të favorizuarit më të madh vendit të caktuar. Kur është

fjala për distancën (ose qarkun) e klauzolës së favorit më të madh në rend të parë mendohet në fushën e

doganave. Klauzola e kombit më të favorizuar që nuk do të thotë se tretmani i shtetit tjetër kontraktues e

favorit më të madh është më i miri gjegjësisht më favorizues se tretmani i vendit (shtetit) të tretë.

Llojet

Në doktrinën juridike bëhet ndarja e klauzolave të kombit më të favorizuar; sipas asaj se a i japin shtetet

njëra tjetrës statusin e kombit më të favorizuar në të një anshme dhe reciprokisht sipas asaj se a është

lidhur klauzola e kombit më të favorizuar me kushte apo jo të kushtëzuara dhe pakushtëzuara andaj edhe

a është me kohëzgjatje të kufizuar (e përkohshme) ose e përhershme në aspektin kohor

Klauzola reciproke e kombit më të favorizuar ka domethënie që shteti i jep shtetit tjetër statusin e kombit

më të favorizuar pasi të ketë marrë nga shteti tjetër statusin e kombit më të favorizuar.

Efektet e klauzolës së kombit më të favorizuar mund të janë objekt kushtesh ose kompensimesh. Nëse

nuk ka të tillë (kushte) atëherë shteti shfrytëzues merr të drejtën e tretmanit të kombit më të favorizuar

pa obligim që të bën çfarëdo kompensimi shtetit dhënës.

Klauzola e kombit më të favorizuar sipas rregullit është e paraparë në kontratën e caktuar ndërkombëtare

dhe sipas vetive të saj është reciproke (qe të dy palët kontraktuese i japin njëra tjetrës cilësinë e kombit

më të favorizuar) dhe e parevokueshme (pala kontraktues e të cilës i është dhënë statusi i kombit më të

favorizuar automatikisht është e autorizuar për të njëjtat preferenca të cilat i janë dhënë shtetit të tretë)

klauzolat e kombit më të favorizuar janë të formuluara në kontratat dy paleshe të cilat i kanë lidhë

29

shtetet. Kontrata shumë paleshe e cila paraqet klauzolën e kombit më të favorizuar është marrëveshje e

përgjithshme mbi doganat dhe tregtinë (GATT 1947)

Përjashtimet

Klauzola e kombit më të favorizuar nuk aplikohet në; unionet doganore, zonat e tregtisë së lirë dhe sipas

dispozitave të marrëveshjes së përgjithshme mbi doganën dhe tregtinë (GATT) në vendet në zhvillim, kur

ekziston mundësia që shtetet kontraktuese e përjashtojnë aplikimin e rregullave të GATT – i ( e në këtë

edhe klauzola e favorizimit më të madh) në mënyrë që të mbrohen interesa të caktuara të shtetit të cilin

nuk e lidhin matej obligimet e dhënies së statusit të kombit më të favorizuar. Në këtë rast fjala është për

rregullat e GATT – it dhe dispozitën e kontratës ndërkombëtare kështu që me përjashtim nuk shkelet

rregulli gjenial i kontratës ndërkombëtare e drejt kjo sipas së cilës shteti nuk mund të thirret në të drejtën

e vet interne në mënyrë që ta arsyetojnë mos përmbushjen e kontratës ndërkombëtare.

Tretmani i njëjtë (barabartë)

Rregulla e trajtimit të njëjtë (barabartë) në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare kanë përmbajtje të

dyfishtë. Në një anë, kanë të bëjnë me tretmanin e ndërsjellët të dy shteteve palët kontraktuese duhet

t’i sigurojnë njëra tjetrës tretman të njëjtë. Nga ana tjetër, ka të bën me tretmanin nacional të cilin në

vendin nikoqir e gëzon i huaji i cili merret me veprimtari ekonomike. Standardi i tretmanit nacional kërkon

që personi i cili e ka kombësinë e palës tjetër kontraktuese të trajtohet në mënyrë të njëjtë si edhe

personi që është i nacionalitetit të vendit. Por tretmani nacional, sipas përmbajtësit së vetë nuk mund të

lëshohet nën nivelin e tretmanit minimal sepse në atë rast të huajt do të gëzonin pozitë më të favorshme

se subjektet vendase.

Tretmani preferencial

Tretmani preferencial do të thotë që shteti tjetër kontraktues ( dhe subjekteve të tij) t’i japësh lehtësire

më të mëdha se sa ato që iu janë dhënë shteteve të treta (dhe subjekteve të tyre). Standardi i tretmanit

preferencial është e kundërta e tretmanit të kombit me të favorizuar. Tretmani preferencial në

marrëdhëniet e ndërsjella ekonomike krijohet në mes shteteve të cilat janë të lidhura shumë fortë

ekonomikisht ose politikisht. Marrëveshja formale (e përgjithshme) mbi doganat dhe tregtinë lejon

mundësinë e dhënies së tretmanit preferencial të kontratat tregtare me vendet në zhvillim brenda

unioneve të doganave dhe brenda zonave të tregtisë së lirë. Nga sistemi preferencial të afarizmit i cili

krijohet në kuadër të një shteti siç janë zonat e lira dhe zonat doganore të cilat ekzistojnë brenda një

shteti.

30

B. BURIMET E TË DREJTËS SË BRENDSHME

1. Ligji.

Burimet e Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm janë norma të së drejtës biznesore, të së

drejtës biznesore ndërkombëtare dhe të së drejtës publike që janë formuluar nga ana e ligjdhënësit,

gjegjësisht janë ligje dhe akte të tjera nënligjore. Me norma të së drejtës private rregullohen veprimet

juridike me të cilat behët qarkullimi i mallit dhe shërbimeve, ndërsa me norma të karakterit juridik –

publik rregullohet regjimi i investimeve të huaja dhe rregullat me të cilat zhvillohet e tregtia.

2. Doket biznesore

a. Kuptimi

Doket biznesore janë burimi i dytë plotësues i së drejtës menjëherë pas normave ligjore. Në pikëpamje të

bazës juridike për pranimin e veprimeve të dokeve, ekzistojnë dy botëkuptime: subjektive dhe objektive.

Botëkuptimi subjektiv është i orientuar me qëllimin e palëve kontraktuese. Qëllimi i tyre është që ta

inkorporojë doken e caktuar si rregull e sjelljes e cila i obligon. Pasoja e teorisë subjektive është që doket

të aplikohen para normës dhe dispozitës së ligjit vetëm nëse këtë e parashohin palët. Sipas teorisë

objektive mbi doket normative, norma i detyron palët kontraktuese edhe po që se nuk janë të

vetëdijshëm për ekzistencën e saj.

Për të dy teoritë (botëkuptimet) është e nevojshme që doket biznesore të jenë të shpërndara gjerësisht.

Nga sa u tha rrjedh se, për doket ndërkombëtare biznesore nuk është e thënë se duhet të ekzistojë

vetëdija mbi detyrimin e rregullës mbi atë se gjykata do ta zbatojë, gje që është në kundërshtim me

doket biznesore, sepse doket juridike janë rregulla të sjelljes që janë përgjithësisht të pranuara në

veprimtari biznesore. Si të këtilla nuk janë të parapara me norma juridike, pavarësisht se a është

formuluar kjo rregull ne dokumentin e caktuar apo jo. Me ligje uniforme të Hagës mbi Shitblerjen

Ndërkombëtare, është dhënë definicioni i dokeve biznesore. Aty thuhet se doket biznesore janë cilado

sjellje e subjekteve biznesore të cilat janë të përhapura gjerësisht në punët e llojit të njëjtë, si edhe puna

për të cilën është fjala dhe sëkëndejmi është normale që pala tjetër duhet të konsiderojë se ka pasur

kujdes mbi doket dhe interpretimin e tyre në kontratë ose konventa.

b. Llojet

Sjellja (veprimi) e caktuar ne rastin konkret mund të detyrojë palët kontraktuese dhe kështu behët burim

i së drejtës edhe nëse aplikimi i saj nuk është kontraktuar në mes të palëve. Dallohet tri raste në të cilat

veprimi i tillë detyron dhe ka prioritet (përparësi) në implementimin në raport me normat dispozitave të

së drejtës kompetente.

o Rasti i parë është rregulla e krijuar në marrëdhëniet e ndërsjella (reciproke) të palëve

kontraktuese. Nëse ajo rregull e sjelljes, të cilën palët kontraktuese e kanë përcaktuar (doket në

mes të dy palëve) atëherë kjo rregull paraqet praktikë të krijuar (marrëdhënie të përkohshme

biznesore) dhe si e tillë i detyron palët kontraktuese. Pasojë e kësaj është se do të aplikohet para

31

normës dispozitave të ligjit përkatës. Doket në marrëdhënie reciproke të palëve kontraktuese

kështu behën doke biznesore si burime formale të së drejtës.

o Rasti i dytë është aplikimi i kontraktuar i dokeve biznesore që do të thotë se palët kontraktuese

janë thirr në kontratë për aplikimin e dokeve të caktuara të cilat me këtë behën pjesë përbërëse

e kontratës së tyre. Thirrja ne doke paraqet kontraktim të aplikimit të akteve të caktuara të

shkruara në të cilat janë fokusuar rregullat e sjelljes. Për shembull, aplikimin e kontraktuar të

dokeve biznesore e paraqet thirrja në kontratë në rregullat të cilat i ka formuluar Oda

Ndërkombëtare Ekonomike me seli në Paris (Incoterms rregullat mbi kalimin e rrezikut dhe

shpenzimeve. Rregullat uniforme dhe doket për akreditivat dokumentare. Rregullat uniforme për

garancinë të pavarura bankare).

o Rasti i tretë është aplikimi plotësues i dokeve biznesore. Rregulla e caktuar paraqet doke

biznesore e cila në përgjithësi është e njohur dhe e pranueshme nga subjektet ekonomike në

tregtinë ndërkombëtare (në këtë rast fjala është për doket normative). Doket e këtilla biznesore i

detyrojnë palët në kontratë edhe që nuk e kanë paraparë aplikimin e saj. Baza juridike e aplikimit

të saj qëndron në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat në Shitjen e Ndërkombëtare

të Mallit (neni 9). Ato rregulla aplikohen në lidhjen e të gjitha kontratave në tregtinë

ndërkombëtare për të cilën kompetente është vendi që e ka ratifikuar Konventën e përmendur.

Argumentimi i dokeve biznesore është çështjeje faktike. Ekzistenca e dokeve biznesore mund të

vërtetohet në dy mënyra:

i. Ekzistenca e praktikës së caktuar, dhe

ii. Ekzistencës së përmbledhjes (bultenit),

të shpallur të rregullave e të cilat i kanë hartuar organizatat për unifikimin e së drejtës ndërkombëtare

ekonomike (që paraqesin publikime të Odës Ekonomike Ndërkombëtare me seli në Paris). Konflikt në mes

të dokeve biznesore ndërkombëtare është i evituar sipas definicionit, sepse në të njëjtën kohë nuk mund

të ekzistojnë dy rregulla kundërthënëse gjegjësisht të pranuara të cilat i plotësojnë kushtet që të

konsiderohen doke ndërkombëtare biznesore.

C .Konventat ndërkombëtare në ekonomi – autonomia

1. Kuptimi

Praktika biznesore ndërkombëtare, societes mercatotum, i ka formuluar rregullat unike të cilat janë të

aplikueshme në lëmin e konventave në ekonomi. Këto janë kushtet e përgjithshme të biznesit, format e

standardizuara të kontratave dhe klauzolave tjera kontraktuese, praktika e arbitrazheve dhe rregullat e

sjelljes. Emërtimi e drejta biznesore ndërkombëtare – autonomia, shfrytëzohet ngase ajo krijohet me

aplikimin e parimeve të autonomisë së vullnetit të palëve në suazë të sistemeve të caktuara nacionale.

Fjala është për punët të cilat për nga natyra janë të llojllojshme. Se a do të vije deri të vetë rregullimi apo

jo, kjo varet nga vlerësimi i subjekteve biznesore se a u është e nevojshme rregulla, andaj shfrytëzohet

emërtimi konventat ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm – autonomia. Njëkohësisht kështu aplikohet

e drejta. Në doktrinë (teori) tërhiqet vërejtja në atë se, për dallim nga unifikimet zyrtare të cilat behën

nga organe shtetërore, këtu interesat janë me homogjene dhe qëllimisht më konkrete. Sëkendejmi

thuhet, një subjekt inicion, shkruan dhe shfrytëzon rregullat.

32

Mungesat e mundshme ne aplikimin Konventave ndërkombëtare në ekonomi janë:

1) Rregullat nuk janë transparente (rregullat iu destinohen anëtarëve të bashkësisë, nuk njihen në

mënyrë të mjaftueshme ne përmbajtje dhe rëndësia e rregullave);

2) Nuk ka organe për unifikimin e uniformuar të rregullave (kjo mungesë plotësohet – zgjidhet me

interpretimin unik të vet tekstit të rregullave).

Në burime të Konventave Ndërkombëtare në ekonomi numërohen:

Kushte e përgjithshme të biznesit dhe terminet standarde,

praktika e arbitrazhit,

rregullat e sjelljes,

udhëzuesit e ndryshëm juridik.

2. Kushtet e përgjithshme të biznesit

Kuptimi

Kushtet e përgjithshme të biznesit (terminët standarde dhe dispozitat e kontratave) janë dispozita

kontraktuese që janë formuluar në mënyrë që të shfrytëzohen në marrëdhënie të shumë numërtua

kontraktuese të cilat do të lidhen me vonë. Tregtia ndërkombëtare që zhvillohet me lidhjen e shumë

punëve, kërkon aplikimin e terminëve standarde kontraktore që janë bërë kushte të përgjithshme të

biznesit. Këto kushte janë rezultat i revolucionit industrial të Shek. XIX dhe krijohen njëkohësisht me

standardizimin në qarkullimin e mallit dhe të shërbimeve. Kontribuojnë në racionalizim dhe zhvillim të

punëve masive në mënyrë që e lehtësojnë vlerësimin e shpenzimeve të biznesit dhe e thjeshtësojnë

procedurën e lidhjes së kontratave. Me rastin e formulimit të tyre, njëra nga palët kontraktuese ka

insistuar që sa më shumë të rëndojë palën tjetër, sëkëndejmi vije deri të një – anshmëria e kushteve të

përgjithshme dhe dominimi i tyre në anë e një pale kontraktuese. Përgjigja në një – anshmërinë e

kushteve të përgjithshme është në rregullat e llojllojshme të së drejtës së detyrimeve në biznes të cilat i

bëjnë shtetet në mënyrë që të kontrollohet përmbajtja e tyre.

Mënyra e aplikimit të kushteve të përgjithshme. – Në mënyrë që kushtet e përgjithshme të biznesit të

aplikohen gjegjësisht të inkorporohen në kontratë, është e nevojshme që pala kontraktuese të pranojë

aplikimin e tyre. Për këtë është e mjaftueshme që kushtet standarde të jenë të shtypura (daktilografuara

– ose që është shtypur thirrja në aplikimin e kushteve të përgjithshme të biznesit) në ofertë që i janë

dërguar palës tjetër e të cilët nuk janë përcjellë me kundërshtim të palës të cilës i janë dërguar në kuptim

të aplikimit të kushteve.

Interpretimi. – Përveç rregulloreve të përgjithshme të interpretimit, rregull e veçantë për interpretim të

termineve standarde është që ato të interpretohen në harmoni me rregullin “in dublo contra stipulatorm”

që do të thotë interpretimin në favor të palës e cila iu është qasur atyre.

Kontrolli i përmbajtjes.- Për të gjitha legjislacionet kontrollohet përmbajtja e kushteve të përgjithshme të

cilat janë në kundërshtim me besimin e mirë. Në legjislacionet nacionale janë të përcaktuara standardet

juridike të cilat i epin të drejtë gjyqtarit që të mos aplikojë kushtet e përgjithshme. Kontrolli i përmbajtjes

është preventiv, administrativ e, më në fund, gjyqësor dhe është objektiv i studimit të konventave

ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.

33

3. Praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtar

Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare zgjedhin konteste nga marrëdhëniet biznesore ndërkombëtare. Është

e përhapur praktika e shpalljes së vendimeve të arbitrazheve ndërkombëtare të cilat në procedurë të

caktuar i nxjerrin arbitrazhet e njohura të përhershme. Shpallja e vendimeve të arbitrazhit për opinionin,

përkundër parimit që procedura e arbitrazhit është sekrete, është në interes të arbitrazhit. Praktika

garanton homogjenitetin dhe koherencën e vendimeve të arbitrazhit të cilat i nxjerrin institucionet e

ndryshme. Publikimi i vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar është një kontribut i rëndësishëm për

stabilizimin dhe konsolidimin e së drejtës. Thirrja reciproke në vendime të tjera të arbitrazhit është

gjithnjë më e shpeshtë. Në mënyrë kritike analizohen, pranohen dhe modifikohen ose i refuzojnë

kategoritë juridike, institucionet ose botëkuptimet në kontekst të arbitrazheve ndërkombëtare tregtare.

4. Burimet tjera të së drejtës autonome

a) Rregullat e sjelljes.- Rregullat e sjelljes të cilat i kanë formuluar organizatat

ndërkombëtare paraqesin njërin nga burimet të Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe

turizëm (p.sh. UNCTAD dhe OECD, rregullat mbi biznesin e ndërmarrjeve multinacionale).

Rregullat u janë dedikuar rregullimit të sjelljes së kompanive të ndryshme ose grupeve të

kompanive të ndryshme në fusha të caktuara te tregtisë ose janë formuluar në atë mënyrë

që të jenë të natyrës së përgjithshme.

b) Ciceronët juridikë.- Ciceronët (udhërrëfyesit) juridikë i kanë formuluar organizatat

ndërkombëtare zyrtare si modele që i shfrytëzojnë subjektet biznesore me qëllim që t’u

gjenden pran – ndihmë në sajimin e versioneve punuese të kontratave. Pjesëmarrësit në

tregtinë ndërkombëtare i shfrytëzojnë rregullisht dhe ata në këtë mënyrë behën instrument

me të cilët behët vet – rregullimi andaj i përvetësojnë (pranojnë) edhe organizatat oficiele

(zyrtare) për unifikimin e rregullave . P.sh. të tilla janë ciceroni UNCITRAL për lidhjen e

kontratave për mbikëqyrjen e punëve investuese, pastaj ciceroni UNCITRAL për lidhjen e

punëve kompensuese, etj,.

c) Modelet e kontratave .- Në kuadër të tregtisë ndërkombëtare modelet e kontratave të

cilat j kanë formuluar asociacionet ekonomike paraqesin njërin nga burimet e Konventave

ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.. P.sh. modele të tilla janë ato që i ka përpiluar

FIDK organizata e inxhinieringut konselting. Oda ekonomike ndërkombëtare me seli në Paris

e cila e ka përpiluar modelin e kontratës mbi shitblerjen e mallit, Komisioni Ekonomik i

Kombeve të Bashkuara – modelin e kontratës mbi “shitjen e lidhur”, ORGALIME asociacioni

– modelin e kontratës mbi dorëzimin e pajisjeve, etj,. Modelet e kontratave i aplikojnë

pjesëmarrësit në punë tregtare ndërkombëtare.

d) Të kuptuarit e doktrinës juridike.- Doktrina juridike i ka formuluar gjykimet (kuptimet) e

veta juridike në bazë të rregullave të praktikës, por edhe nga nevojat dhe interesat e

tregtisë ndërkombëtare dhe pjesëmarrësve të saj. Gjykimet, botëkuptimet e doktrinës

juridike mund të jenë të lidhura me sistem më të fortë rregullash. Shembull për këtë mund

të jenë parimet e UNDROIT – it për kontrata ne tregtinë ndërkombëtare.

34

5. E drejta transnacionale e tregtarëve (lex mercatoria)

1. Kuptimi

Lex mercatoria është termin i cili shfrytëzohet në tri domethënie: si sistem juridik i pavarur – autonom i

cili aplikohet ne veprimin e caktuar juridik në tregtinë ndërkombëtare, si doke biznesore në tregtinë

ndërkombëtare dhe si e dejtë e përgjithshme autonome ndërkombëtare ekonomike.

Sipas të drejtës ndërkombëtare private, përzgjedhja e palëve kontraktuese që të aplikohet lex

mercatoria, e drejta transnacionale e tregtarëve mund të vështrohet si:

1) Përzgjedhje e së drejtës e cila i zëvendëson normat imperative të së drejtës së rregullt të

brendshme. Në këtë rast rregullat e lex mercatoria aplikohen si sistem i pavarur juridik. (kjo

është i ashtuquajturi veprim juridik koliziv).

2) Kontraktimi i aplikimit të lex mercatoria në kontratë si grup e posaçme e së drejtës së caktuar

nacionale e cila do të ishte kompetente sipas rregullave mbi konfliktin e ligjeve. Në këtë rast,

kontraktimi lex mercatoria ka veprim identik me kontraktimin e aplikimit të kushteve të

përgjithshme të biznesit (i ashtuquajturi veprim juridik – material). Rrjedhojë është se atëherë lex

mercatoria nuk është sistem i rëndësishëm juridik.

Se a ekziston sistemi i pavarur juridik, varet nga ajo se gjykatat vendore dhe ligjdhënësi do të pranojë

ose jo lex mercatoria – n si burim të veçantë të së drejtës. Ne disa legjislacione (franceze, holandeze,

etj,) është pranuar se arbitrazhet ndërkombëtare mund të marrin vendime në bazë të rregullave juridike.

Kjo do të thotë se palët, në harmoni me parimet e autonomisë së vullnetit, mund të zgjedhin rregullat

juridike (lex mercatoria) si të plotfuqishme (por edhe kompetente) si dhe që tribunali i arbitrazhit mund

të marr vendime në bazë të rregullave juridike. Vështirësitë rreth aplikimit të konceptit lex mercatoria

krijohen në përcaktimin e përmbajtjes së këtyre rregullave juridike.

UNIDROIT (Instituti për unifikimin e së drejtës private) i ka formuluar Parimet (rregullat) për

kontrata në tregtinë kombëtare si dhe tekstin i cili paraqet ofertë për palët kontraktuese, gjyqit dhe

arbiterat si dhe ligjdhënësve të sistemit të formuluar të rregullave “lex mercatoria”. Bazë e aplikimit të

tyre është të bindurit dhe fuqia e argumenteve. Parimet e UNIDROIT - it, e plotësojnë kërkesën e

praktikës biznesore ndërkombëtare që marrëdhëniet kontraktuese të izolohen nga legjislacionet e

caktuara nacionale. Përveç kësaj, parimet janë zgjedhje nëse palët kontraktuese nuk mund të arrijnë

marrëveshje se cilën të drejtë ta aplikojnë si kompetente, pasi që udhëzojnë (orientojnë) ne aplikimin e

parimeve të përgjithshme juridike të së drejtës kontraktuese. Parimet aplikohen ne kontratën

ndërkombëtare në tregti. Kjo është në përputhje me botëkuptimin se parimet e përgjithshme të së

drejtës kontraktuese përbëjnë një element të kodifikimit të së drejtës ndërkombëtare ekonomike.

Qëndrimi ndaj unifikimit.- E drejta e unifikuar ose e drejta uniforme ndërkombëtare e tregtisë

ka vend të posaçëm në suaza të shqyrtimeve të së drejtës transnacionale. Ekzistojnë dy botëkuptime mbi

kuptimin e së drejtës së unifikuar. Sipas njërit, e drejta e unifikuar është ajo që është rezultat i

aktiviteteve të organit i cili është i autorizuar për unifikim (p.sh. aktiviteti i UNIDROIT – it),. Sipas

botëkuptimit tjetër me të gjerë, të drejtën e uniformuar e përbëjnë rezultatet tjera spontane të unifikimit.

Unifikimi mund të jetë i kontrolluar dhe spontan. Shembuj të unifikimit të kontrolluar janë:

35

1) Konventat ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara mbi shitblerjen ndërkombëtare të mallrave –

Konventa e Vijenes, konventat ndërkombëtare me të cilat rregullohet transporti i mallit;

2) Modelet e ligjeve që paraqesin ciceronë (udhëzues) për ligjdhënës nacionalë dhe mundësojnë

barazimin e rregullave të së drejtës ekonomike ndërkombëtare (shembull UNCITRAL,

UNIDROIT);

3) Botëkuptimet juridike të formuluara nga ana e doktrinës (teorisë), praktikës biznesore dhe te

arbitrazhit si dhe të organizatave ndërkombëtare (p.sh. OECD).

Shembuj të unifikimit spontan janë burimet e të drejtës ekonomike autonome (kushte e përgjithshme të

bzinesit, terminet standarde kontraktuese, rregullat e prodhimit dhe standardet, parimet e përgjithshme

dhe praktika e arbitrazhit.

Unifikimi i rregullave të së drejtës ndërkombëtare biznesore sipas modelit monist dhe modeli dualist;

Sipas modelit monist unifikimi ka të bëjë me “situatën ndërkombëtare” – qëndrimi juridik – civil me

element të jashtëm (p.sh. shitblerja ndërkombëtare), dhe kështu rregulli i formuluar si i unifikuar, nuk

aplikohet në raport identik juridik – qytetar pa element të jashtëm (p.sh. shitblerja e brendshme). Modeli

dualistë më së shumti është shfrytëzuar për shkaqe juridike – politike: disa shtete i aprovojnë rregullat e

unifikuara të tregtisë ndërkombëtare sepse me këtë nuk preket në të drejtën e tyre të brendshme, me ç’

gjë mundësojnë ekzistimin e dy modeleve të pavarura të cilat rregullojnë marrëdhëniet e caktuara

juridike – civile.

Sipas modelit monist, unifikimi i rregullave behët në mënyrë të njësuar të “situatës ndërkombëtare” dhe

“situatës së brendshme”. Modeli monist do të thotë se raporti i caktuar juridik – civil rregullohet në

mënyrë të njëjtë si raport identik me element të jashtëm, kështu që çështja e ndarjes së kufijve të tyre

as që diskutohet. Mangësia e modelit monist qëndron në atë se aplikimi i tij do të thotë se rregullat e të

drejtës së brendshme duhet të zëvendësohen me rregulla uniforme ne të cilën gjë disa shtete, kuptohet,

nuk mund të japin pëlqimin. Shembull të aplikimit të modelit monist paraqesin Konventat mbi Kambialin

dhe Çekun me të cilat është themeluar sistemi i Gjenevës i të drejtës së Kambialit dhe Çekut të vendeve

kontinentale.

36

Kapitulli III

SUBJEKTET E TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE BIZNESORE

I. SHTETI

a. Shteti si subjekt që e krijon të drejtën ndërkombëtare biznesore

Shteti është subjekt i cili krijon rregulla në sferën e të drejtës ndërkombëtare biznesore. Në këto raste

shteti paraqitet si bartës i pushtetit publik dhe kryen aktivitete të cilat janë objekt i së drejtës

ndërkombëtare biznesore.

Konfrom me parimin e ndarjes së pushtetit shteti, nëpërmjet organeve të veta ligjdhënëse, krijon të

drejtën interne (të brendshme)e që është e plotfuqishme për punën e caktuar të së drejtës

ndërkombëtare biznesore, ndërsa nëpërmes pushtetit gjyqësor në territorin e caktuar, i kryen

kompetencat gjyqësore. Në të drejtën e brendshme nacionale, shteti i rregullon parimet që aplikohen në

të drejtën ndërkombëtare ekonomike. Në harmoni me rregullat e së drejtës ndërkombëtare publike shteti

lidh kontrata ndërkombëtare të cilat janë relevante për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare.

Përveç lidhjes së kontratave ndërkombëtare, shteti mund të sillet në mënyrë të caktuar në tregtinë

ndërkombëtare në atë mënyrë që gjithmonë mund të jenë të plotësuara kushtet qe më atë sjellje formon

doke ndërkombëtare. Doket ndërkombëtare të krijuara kështu janë p.sh. e drejta e shtetit që të bëjë

eksproprimin.

b. Shteti si tregtarë

Shteti merr pjesë në tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që lidh punë të caktuara juridike që për

objekt kanë qarkullimin e mallit, kryerjen e shërbimeve e që për nga përmbajtja e vet janë objekt i së

drejtës ndërkombëtare. Punët e këtilla janë mund të jenë të natyrave të ndryshme: cedimi i të drejtave

për shfrytëzimin e pasurive natyrore (shitja koncesionit për eksploatimin e minierave), blerja e

prodhimeve (produkteve) dhe shërbimeve të ndryshme që janë të nevojshme për shtetin për ushtrimin e

pushtetit publik (lidhë kontrata për ndërtimin e zyrave për administratë ose shfrytëzuesit e të cilave janë

nëpunësit e saj), ushtrimi i të drejtës të anëtarëve të shoqërisë të parapara me të drejtën e kompanive

në ndërmarrje me pronë shtetërore.

Në të gjitha rastet e këtilla, shteti nuk paraqitet si bartës i të drejtës publike (ex iure amperi), por si

bartës i autorizimeve juridike – private, ngase fjala është për punë të së drejtës private (ex iure

gestionis). Për punë në të cilat paraqitet si bartëse e pushtetit publik, shteti gëzon imunitet. Çështja se a

paraqitet shteti si pjesëmarrës në tregtinë ndërkombëtare reduktohet në përcaktimin e kushteve se a

mund të jetë palë në procedurë gjyqësore civile e cila mund të ushtrohet me rastin e atij kontesti.

c. Imuniteti i shtetit

Imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës është çështje veçanërisht e rëndësishme për të drejtën

ndërkombëtare biznesore po ashtu edhe për konventat ndërkombëtare të cilat e rregullojnë ekonominë

dhe turizmin. Kjo paraqet një nga çështjet e cila mjaft shpesh shtrohet në konteste gjyqësore dhe të

arbitrazhit për shkak të pjesëmarrjes së madhe dhe aktive të shtetit në tregtinë ndërkombëtare sepse

shtetet mund të jenë drejtpërdrejtë ose tërthorazi pronarë të avio – kompanive, bankave, anijeve, etj,.

37

Në fillim ka mbretëruar teoria e imunitetit absolut sipas të cilës shteti ka gëzuar imunitet nga ushtrimi i

procedurës gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër. Kjo praktikë është tejkaluar në favor të imunitetit

restriktiv. Sipas teorisë së imunitetit restriktiv, shteti gëzon imunitet nga ushtrimi i procedurës civile

gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër vetëm për veprimet nëpërmjet të cilave shprehet sovraniteti i

shtetit ose ushtrohet pushteti publik (iure amperi). Shteti nuk gëzon imunitet kundruall aktiviteteve që

kanë karakter juridik – privat, gjegjësisht punëve të natyrës komerciale (iure gestionis). Është rregull që

shteti të gëzojë imunitet në raport me kompetencën e gjyqit të shtetit tjetër. Imuniteti nga ushtrimi i

procedurës gjyqësore ka të bëjë me shtetin dhe në veçanti me pasurinë (pronën) e tij. Kur fillon

procedura para gjyqit të shtetit tjetër, gjykata vendase do të shpallet jokompetente.

Procedura e filluar kundër shtetit tjetër konsiderohet procedura ne të cilën shteti tjetër është emëruar si i

paditur – akuzuar ose kur procedura prodhon ndonjë veprim në pronë, të drejtë, interes ose veprimtari të

shtetit tjetër. Shteti tjetër mund të heq dorë nga imuniteti në procedurën e filluar para gjyqit të rregullt të

shtetit të huaj në mënyrë eksplicite (shprehimisht) ose heshtazi. Heqja dorë shprehimisht mund të ketë

formën e:

Kontratës ndërkombëtare;

deklarimit para gjyqit; ose

korrespondencës me shkrim në procedurë të posaçme.

Heqja dorë heshtazi konsiderohet të filluarit e procedurës nga ana e shtetit ose marrja pjesë në proces

ose ndërmarrja e çfarëdo aktiviteti që kanë të bëjnë me “meritumin” e kontestit, përveç nëse shteti

deklaron se pikërisht ndërmarrja e veprimeve të këtilla konsiderohet si bazë për vënie në dukje të

imunitetit. Kështu p.sh. nuk konsiderohet heqje dorë nga imuniteti, nëse shteti kërkon nga gjyqi padinë

në mënyrë që të njihet me përmbushjen e saj ngase kundër saj ka filluar procedura për të cilën gjë nuk

iu është dërguar asgjë me shkrim sipas rregulloreve që e obligojnë.

Në të kaluarën koncepti i imunitetit gjyqësor është aplikuar pa përjashtim (imuniteti absolut). Tash është

i pranuar rregulli nga të gjithë se në disa raste të caktuara duhet të ekzistojnë përjashtime nga rregullat e

imunitetit absolut, (imuniteti restriktiv). Në të drejtën anglo – saksone dhe kontinentale, në mënyra të

ndryshme janë caktuar përjashtimet nga imuniteti gjyqësor. Në të drejtën kontinentale është çështja e

praktikës gjyqësore të vlerësojë në bazë të çështjes konkrete juridike që e ka lidhur shteti ose se a gëzon

shteti imunitet apo jo. Kjo qasje mund të shkaktojë pasiguri për shkak të vlerësimeve të ndryshme nga

gjyqet. Me qëllim të konkretizimit dhe parashikimit, disa shtete evropiane e kanë nxjerrë konventën e

veçantë e cila përcakton se për cilat veprime (punë) shteti nuk gëzon imunitet. (Konventa evropiane mbi

imunitetin e shtetit e vitit 1972). Disa shtet nuk janë palë të kësaj konvente ndërkombëtare, ngase

konsiderojnë që nuk ekzistojnë burime të veçanta lidhur me imunitetin e shteteve të tjera andaj

mbështetja në të drejtën ndërkombëtare publike dhe në dispozita të Ligjit mbi procedurën kontestimore,

mund të kërkohet vetëm në teori dhe në praktikën e varfër.

Në vendet anglo – saksone, në të cilat vendimet e gjyqeve më të larta kanë karakter detyrues, është

formuluar ligji i veçantë i cili numëron përjashtimet nga rregullat e imunitetit gjyqësor të shtetit tjetër.

Që të dy sistemet juridike, kontinental dhe anglo – sakson, janë të një mendimi se shteti nuk gëzon

imunitet nga ushtrimi i procedurës gjyqësore për këto lloje veprimesh (punësh);

38

I. E para, për punët e natyrës komerciale të cilat shteti i ka lidhur me personin e jashtëm juridik i

ose fizik e për të cilat është kompetent gjykata e rregullt e shtetit tjetër sipas rregullave të së

drejtës ndërkombëtare private mbi kompetencat e gjykatës për konteste me elementë të

jashtëm.

Janë evidente qëndrimet ndryshme mbi kriteret për përcaktimin e se a është një punë konkrete

e natyrës komerciale apo jo. Sipas një botëkuptimi, kjo është natyra e kontestit ose e veprimit

juridik të lidhur. Veprimi juridik është komercial nëse, përveç shtetit, mund të lidhin edhe

subjektet e të drejtës private. Nëse punën mund të lidhë vetëm shteti, atëherë kjo nuk është

punë komerciale. Kriter i dytë është qëllimi i punës juridike. Nëse qëllimi i punës është plotësimi i

interesit publik, atëherë shteti gëzon imunitet dhe anasjelltas, nëse kjo nuk qëndron, shteti nuk

gëzon imunitet. Me shfrytëzimin e natyrës së punës si kriter, zgjerohet qarku i punëve me të cilat

gëzohet imuniteti e më kriterin e qëllimit të punës ngushtohet qarku i punëve për të cilat shteti

nuk gëzon imunitet. Sipas qasjes së tretë, e cila përpiqet t’i merr parasysh që të dy pikëpamjet e

mësipërme, niset nga natyra e punës, por që në raste të caktuara duhet marrë në konsideratë

edhe qëllimin e punës. Sipas kësaj, prioritet duhet të ketë natyra e kontratës ose e punës, por,

nëse sipas praktikës së krijuar e cila vazhdon në shtetin i cili e ka lidhur punën, kriteri relativ për

vlerësimin e karakterit tregtar është qëllimi i tij, atëherë ai kriter do të aplikohet. Andaj, sipas

kësaj qasjeje, vlerësimi se a ka puna karakter komercial, përcaktohet sipas praktikës së krijuar e

cila vazhdon në shtet i cili e ka lidhur punën juridike konkrete e jo sipas praktikës së gjyqit të

shtetit i cili e ka iniciuar procedurën.

II. E dyta, nëse është palë ndërmarrja në pronësi të shtetit ose subjektit juridik (agjencion ose

instrumentalitet i shtetit, siç thotë e drejta anglosaksone) që ka aftësinë e vet palës (që të padisë

ose të jetë e paditur) e të cilën e ka themeluar shteti. Në atë rast shteti nuk gëzon imunitet.

III. E treta, për konteste mbi pronësinë mbi pjesën në ndërmarrje ose subjekt tjetër juridik, në të

cilët shteti është pronar i pjesës. Nga ky përjashtim është e mundur marrëveshja e kundërt e

palëve.

IV. E katërta, për konteste komerciale të krijuara me shfrytëzimin e anijeve të cilat janë pronë e

shtetit.

V. E pesta, nëse shteti ka lidhur kontratë arbitrazhi, shteti nuk gëzon imunitet në konteste mbi

vlefshmërinë dhe interpretimin e kontratës mbi arbitrazhin, procedurën e arbitrazhit, anulimin e

vendimit, përveç nëse është paraparë diçka tjetër me kontratë të arbitrazhit.

1. Aplikimi i teorisë mbi imunitetin restriktiv në praktikë

Është e natyrshme që shtetet nuk dëshirojnë të paditën. Në jetën praktike ndodhin konflikte rreth asaj se

si të dallohet komercial nga ai jo komercial. Gjyqi mund të vërejë se në raste të caktuara është e vështirë

të diferencohet qëllimi i punës (shkaku për të cilin shteti tjetër lidh një punë komerciale) nga natyra e

punës (forma e jashtme e punës që e lidhë shteti).

39

Në doktrinë (teori) theksohet se koncepti i imunitetit restriktiv (vlerësimi i aktit ex iure gestionis) kërkon

shqyrtim që është i bazuar në supozimin politik në sferën e aktiviteteve të shtetit.

Në vetë praktikën gjyqësore, të shqyrtimi i akteve të shtetit të cilat, sipas natyrës së vet, paraqesin punë

komerciale, mund të jenë të ndryshme.

2. Heqja dorë nga imuniteti në procedurën e arbitrazhit

Nëse është shteti palë e kontratës mbi arbitrazhin, nuk mund të thirret në të drejtën e vetë të brendshme

në mënyrë që ta konteston aftësinë që të jetë palë në procedurën e arbitrazhit ose kontestit të

arbitrazhit.

Rregulla është vërtetuar në praktikën e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare. Në të vërtetë, nëse merret

se ekziston përgjegjësia e shtetit për dëmin e shkaktuar (përgjegjësia kontraktuese ose jashtë

kontraktuese) ekzistenca e përgjegjësisë mund të konsiderohet si zëvendësim për pëlqimin eksplicit të

shtetit që kontestin e caktuar ta zgjedh nëpërmjet arbitrazhit tregtar. Nuk mund të konsiderohet se

shteti sovran ka hequr dorë nga imuniteti në rastin kur nuk e ka shprehur pëlqimin në mënyrë të

padyshimtë që të arbitron. Nuk ekziston heqje dorë nga imuniteti për kontratën e arbitrazhit.

3. Imuniteti nga ekzekutimi i vendimit të gjyqit

Nëse nuk ekziston imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës gjyqësore civile, kjo nuk do ë thotë që

vendimi i gjyqësor i kontestit nuk mund ekzekutohet kundër shtetit në pronën e tij. Është e mundur që

imuniteti gjyqësor të mos ekzistojë dhe që vendimi gjyqësor i marrur në procedurë të mos mund të

ekzekutohet.

Sipas të drejtës ndërkombëtare, gjyqi nuk është i autorizuar të zaptojë (konfiskojë) pronën e huaj ose ta

ekzekutojë vendimin e gjyqit në pronën e shtetit tjetër e cila shfrytëzohet për shërbime publike (p.sh.

zaptimin (konfiskimin) e ambasadës së shtetit tjetër). Prona që shërben për qëllime publike ka imunitet

nga ekzekutimi. Ekzekutimi në pronën e shtetit tjetër është i mundur nëse ajo nuk kryen funksione të

shërbimeve publike, gjegjësisht, pronën e cila mund të shfrytëzohet për qëllime komerciale. Konventa

Evropiane mbi arbitrazhet ndërkombëtare e vitit 1961 nuk parasheh imunitetet nga ekzekutimi i vendimit

gjyqësor.

Disa shtete respektojnë parimin sipas të cilit në pronën e shtetit tjetër nuk mund të caktohet ekzekutimi

me përjashtim kur vet shteti tjetër jep pëlqimin që të caktohet ekzekutimi me kusht që ky pëlqim të jetë

eksplicit (shprehimisht i dhënë).

40

I. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE

1.1 C' janë organizatat ndërkombëtare?

“Kërkesa për siguri ndërkombëtare përfshin dorëzimin pa kushte të të gjithë shteteve, në një masë të caktuar të lirisë së tij të veprimit, sovranitetit të tij,

dhe le të jetë e qartë përtej cdo dyshimi, se asnjë rrugë tjetër nuk mund të cojë në një siguri të tillë.”

( Albert Einstain)

Organizatat ndërkombëtare janë një formë institucioni i cili referohet në një sistem formal me rregulla

dhe objektiva, me një instrument racional administrativ dhe që mbart një formë teknike dhe organizim

material si kushtetutë, kapituj lokal, makineri, mjete pune, emblema, logo, një staf, një hierarki

administrative etj.1 Gjithashtu organizatat ndërkombëtare janë bashkësi e përhershmë me karakter

qeveritar ose jo qeveritar të krijuar mbi bazë të një marrëveshje ndërkombëtare me qëllim bashkëpunimi

në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare të parashikuara në ato dokumente. Nga ky përkufizim del që

organizatat ndërkombëtare krijohen me vullnetin e shteteve, pra themelues te organizatave

ndërkombetare janë shtetet sovrane në rastin kur organizatat janë shtetërore dhe ato krijohen bazuar në

një traktat ndërkombëtar. Gjithashtu veprimtaria e tyre është e shtrirë brënda kompetencave që janë

përcaktuar në marrëveshje.

Organizatat ndërkombëtare janë klasifikuar në dy kategori kryesore: organizata ndërqeveritare (IGO) dhe

Organizatat jo qeveritare (INGO). Një organizatë ndërqeveritare (IGO) është një organizatë e përbërë

kryesisht nga shtete sovrane shpesh të referuara si shtetet anëtare, ose organizata të tjera

ndërqeveritare. Organizatat ndërqeveritare janë quajtur shpesh organizatat ndërkombëtare, edhe pse ky

term mund të përfshijë edhe organizata ndërkombëtare joqeveritare të tilla si organizatat ndërkombëtare

jo-fitimprurëse (OJQ) ose korporatat multinacionale.1

Në nje aspekt tjetër organizatat klasifikohen mbi bazë të shtrirjes gjeografike dhe antarësisë. Në këtë

klasifikim kemi dy tipe organizatash ato globale dhe rajonale. Organizata rajonale mbledh ne vetvete

vende të një mjëdisi të ngjashëm për të zgjidhur probleme me të cilat nuk mund të merreshin në nivel

kombëtar dhe që do të trajtoheshin në mënyrë ineficente nga insitucionet më të gjëra. Organizata

rajonale ka në përbërje një numër të kufizuar antarësh shumë prej të cilëve janë afër gjeografikisht,

ekonomikisht dhe politikisht të ngjashëm. Kjo do të sillte në një mënyrë siguri kundër kërcënimeve të

jashtme. Ndërkoh organizatat globale kanë në përbërje të tyre shtete nga anembanë botës. Ato përbëjnë

bazën për sigurinë kolektive për cështjen e paqes dhe prosperitetit.

Qëllimet dhe objektivat e organizatatve ndërkombëtare janë shpesh të shumëfishta dhe në interes të

publikut, por ato mund të jenë krijuar për një qëllim të veçantë. Organizatat ndërkombëtare i

përshkruajnë dhe i përcaktojnë qëllimet e tyre në statutet ose dokumente të tjera themeluese. Por ndodh

dhe që organizatat kanë dhe qëllime të tjera përvec atyre të përcaktuara në status. Ajo cka i dallon dy

llojet kryesore të organizatave është që organizatat ndërqeveritare janë organizata ndërkombëtare,

anëtare të të cilave janë shtetet. Ndërsa organizatat jo qeveritare janë shoqatat që përbehen nga anëtarë

të tillë si individë ashtu dhe grupe. Ato janë organizata

1 http://www.intergovernmentalorganizations.org/

41

transnacionale të përbëra nga qytetarë privatë që mbajnë një status konsultativ. Ato përfshijnë shoqata

profesionale, fondacione, koorporata multinacionale ose grupe aktive ndërkombëtare të vecanta në

shtete të ndryshme që bashkohen së bashku për të punuar në lidhje me interesa të përbashkëta.

OJQ-të kryejnë një sërë funksionesh. Ato japin informacion dhe ekspertizë teknike për qeveritë dhe

organizatat ndërkombëtare (të tilla si agjencitë e specializuara të OKB-së) çështjet të ndryshme

ndërkombëtare. Ato mund të ofrojnë ndihmë humanitare lehtësim dhe zhvillim (p.sh., Kryqi i Kuq, Oxfam,

dhe CARE). OJQ-të gjithashtu mund të monitorojnë të drejtat e njeriut apo zbatimin e rregulloreve

mjedisore (p.sh., Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës, Amnesty International, Human Rights

Watch, dhe Transparency International). Organizatat ndërkombëtare jo qeveritare kanë luajtur role

qendrore në fushatat globale kundër skllavërisë, tregtisë në fildishit, gjueti balenash, e në fushata

sensibilizuese kundër dhunes së ushtruar ndaj grave.

Në trendin e politikave botërore vihet re nje rritje e numrit të organizatave joqeveritare. OJQ janë shumë

të tilla si Amnesty International, Federata Ndërkombëtare e Kryqit të Kuq dhe Gjysmëhënës, Oxfam

International, CARE, Save the Children etj.

Edhe organizatat ndërqeveritare si OKB, Banka Botërore, Organizata Botërore e Tregtisë (OBT) etj lujnë

rol të rëndësishëm në cështje të ndryshme globale. Konkretisht funksionet e këtyre organizatave

konsistojne së pari mënyrën e bashkëpunimit. Në përmjet organizatave qeveritare shtetet hyjnë në

ndërveprime dhe bashkë veprime të rregullta midis tyre. Shumë organizata të tjera përpunojnë procedura

për të vendosur rregulla dhe për të zgjidhur mosmarrveshje. Organizata të tjera si Organizata Botërore e

Shëndetsisë ( OBSH ) kryejnë veprimtari operacionale që veprojnë për të zgjidhur probleme madhore

ndërkombë tare të tilla si pabarazia ekonomike, përhapja e armëve, sëmundjet infective etj.

Shumë organizata të tjera shërbejnë si arenë për negocim dhe krijimin e koalicioneve dhe marrjen e

vendimeve. Në këtë aspect organizatat ndërkombëtare mundësojnë vende pikëtakimesh për të diskutuar,

bashkëpunuar , argumentuar etj. Organizatat ndërkombëtare njihen shpesh si Regjime ndërkombë tare.

Kjo për arsye se së bashku me shtetet organizatat ndërqeveritare udhëheqin krijimin e rregullave dhe

parimeve ndërkombëtare. Në kartat e këtyre organizatave janë të përfshira norma, rregulla dhe procese

vendimmarrëse të regjimeve. Kështu parimet e regjimit ndërkombëtar përcaktohen në një sërë traktatesh

ndërkombëtare. Organizatat I institucionalizojnë këto parime dhe rregulla të cilat më pas do të diktojnë

mënyrën se si shtetet do të veprojë në përputhje me këto norma dhe parime.

Organizatat ndërkombëtare mund të përdoren dhe si instrumente nga ana e shteteve në lidhje me

politikën e tyre të jashtme. Roli i tyre si instrument përbën rolin më të përhapur të organizatave. Në këtë

rast organizatat ndërkombëtare janë instrumente të politikave të qeverive individuale, mjete për

diplomacinë e një numri shtetesh të kufizuar dhe sovrane. Nëse do ta ilustronim me një shembull për

këtë rol do të përmendnim Organizatën e Kombeve të Bashkuara e cila u përdor si instrument gjatë

Luftës së Ltohtë për të realizuar diplomacinë e saj.

Nga shpjegimi më sipërm dalin në pah rolet dhe funksionet e shumta të të dyja ndarjeve të organizatave

ndërkombëtare IGO dhe INGO. Sot vërehet nje rritje e numrit të organizatave jo qeveritare dhe rënie e

numrit të organizatave qeveritare. Gjithësesi ajo cka është e rëndësishme për tu përmendur janë rolet

dhe funksionet e organizatave ndërkombëtare: ato ekzistojnë me objektiva të ndryshme, duke nxitur

arsimin, kujdesin shëndetësor, zhvillimi ekonomik, mbrojtjen e mjedisit, të drejtat e njeriut, përpjekjet

humanitare, bashkëpunimin, vendosjen e Pra këto forma institucionesh kanë në fokus të tyre aspekte të

42

ndryshme. Për realizimin e funksioneve dhenormve dhe parimeve midis shteteve antare, kontakte

ndërkulturore dhe zgjidhjen e konflikteve, etj., roleve të tyre ato kanë krijuar një rrjet kompleks

organizatash që mbështesin dhe bashkëpunojnë më njëra- tjetrën në trajtimin e cështjeve të axhendës

globale.

2.2 Historiku i krijimit të organizatave ndërkombëtare.

Shtetet kanë krijuar organizatat ndërkombëtare për të bërë gjëra të cilat ato nuk mund ti arrin vetëm,

ose për të parandaluar të ndodhnin gjëra të cilat nuk ishin në interes të shteteve. Organizatat

ndërkombëtare ndërqeveritare nuk e kanë krijuar vetë veten e tyre, ato u disenjuan, suportuan dhe u

operuan nga shtetet të cilat i krijuan ato. Hapat e para të krijimit të organizatave ndërkombëtare datojnë

në vitin 1648 me Vastfalinë.2 Nocioni tradicional i organizatave ndërkombëtare qeveritare bazohet në

pikpamjen e shtetit Sovran në marëdheniet ndërkombeëtare e cila përmban tre elemente kryesorë:

1) Vetëm shtetet sovrane janë subjekt i së drejtës ndërkombëtare.

2) Këto shtete janë të barabarta në pozitën e tyre në lidhje me ligjet ndërkombëtare.

3) Këto shtete sovrane janë me kushtetutë vetfunksionuese dhe e drejta ndërkombetëtare nuk

mund të ndërhyje në autoritetin e brëndshëm të qeverive të tyre.

Traktati i Vastfalisë hodhi bazat e sovranitetit të shteteve. Pikërisht ky traktat përcakton fillesën e

sistemit të sotëm që nga viti 1648 vit në të cilin u mbajt ky traktat i cili shënon fundin e sundimit të

autoritetit fetar në Europë dhe lindjen e autoriteteve laike. Nga kjo fillesë e re e autoritetit laik lindi parimi

që qëndron në themel të marëdhënieve ndërkombëtare që nga ajo kohë: nocioni i integritetit territorial të

shtetit si sovranë dhe të barabartë në një sistem ndërkombëtar.3

Pra karakteristike e kësaj marrëveshje ishte se ajo përbën themelimin dhe kristalizimin e sovranitetit dhe

të shtetit modern. Shteti i modelit Vastfalian ka si atribut kryesore sovranitetin, integritetin territorial dhe

parimin e mospërzierjes në punët e brëndshme të një shteti.4 Paqja e Vastfalisë u forcua dhe nga traktati

i Utrechtit me vitin 1713 ku përsëritej parimi se sovraniteti kombëtar i cdo shteti duhej respektuar nga të

Paqja e Vastfalisë u forcua dhe nga traktati i Utrechtit me vitin 1713 ku përsëritej parimi se sovraniteti

kombëtar i cdo shteti duhej respektuar nga të gjitha shtetet. Gjithësesi një numër i konsiderueshëm i

organizatave ndërkombetare nuk u shfaqën përpara shekullit të 19. Arsyeja më e rëndësishme që nuk ka

pasur organizata në shek e 19 ështe se këto vende duhet të krijonin shtete sovrane relativisht të

fuqishme.5

Përpjekja e parë serioze për krijimin e organizatave ndërkombëtare daton me Kongresin e Vienës në vitin

(1814-1815) sepse vendosi një përfaqsim diplomatik te shteteve për tu siguruar një kompromis midis

fuqive të mëdha të asaj kohe. Qëllimi kryesor i Kongresit të Vjenës ishte barazpeshimi i forcës, në mënyrë

që të shmangej ndonjë hegjemoni dhe që revolucionet apo kryengritjet e mundshme të shuhen, në rast

nevoje edhe nga ushtritë e vendeve të tjera. Për diplomacinë kongresi ishte i rëndësishëm sepse

normalizoi dhe rregulloi një sistem diplomatik të raporteve midis shteteve. Fuqitë e mëdha vendosën

ambasadat në vendet e tjera dhe shkëmbyen ambasadorët midis tyre. Diplomacia ishte bërë pjesë

2 Klas Dickam ,The History of International Organization –whats new?, Toronto University Press, fq 79 3 Karen Migs,” Bazat e Marëdhenieve Ndërkombëtare ” ,AIIDS fq 38 4 Karen Migs,” Bazat e Marëdhenieve Ndërkombëtare ” ,AIIDS fq 38 5 Alexander Thompson and Duncan Snidal, “International Organization – 9800”,University of Chicago,1999,fq 693

43

përbërese e politikës së cdo shteti. Risia kryesore ishte se përfaqsuesit e shteteve duhet të takoheshin

rregullisht për të diskutuar për cështje që i përkisnin aspekteve të ndryshme jo vetëm diplomatike.

Konkretisht që nga viti 1815 deri ne 1907 kishte një sërë takimesh në nivele të larta apo konferenca

paqësore midis shteteve të fuqishme europiane të kësaj kohe, si psh Kongresi i Berlinit në vitin 1878 i cili

ishte përcaktues për fatin e Ballkanit dhe sidomos të shqiptarëve. Konferencë tjetër mund të përmendim

atë të Hagës në vitin 1907 ku u themelua organi i arbitrit ndërkombëtar për zgjidhjen e cështjeve të

konflikteve midis shteteve dhe u hartua dokumenti i njohur si Konventa për zgjidhjen paqësore të

konfliketeve dhe përplasjeve ndërkombëtare. Pikërisht këto zhvillime i dhanë diplomacisë një dimension

të ri duke krijuar një mekanizëm i cili i parapriu formimit te organizatave ndërkombëtare.

Gjatë viteve 1800 fuqitë e mëdha vazhduan të marrin përgjegjësi për zgjidhjen e cështjeve politike të

cilat mund të arrinin në një konflikt të hapur. Kjo përgjegjësi realizohej në një numër konferencash që

merreshin me trajtimin e cështjeve që rrezikonin paqen. Kjo përgjegjësi e shteteve për paqen në botë e

cila realizohej nëpërmjët konferencave u njoh si Koncerti Europian. Koncerti i Evropës ishte i pari forum

shumëpalësh për menaxhimin e krizave në kohë paqeje.6

Megjithatë Koncerti Europian ishte i kufizuar sepse nuk kishte një marrëveshje midis shteteve për tu

takuar rregullisht ose për të mos u takuar fare.Me përfundimin e Luftës së Parë Botërore u zhvillua

konferenca e Paqes së Versajës në vitin 1919. Pikërisht në ketë traktat mendohet të ketë filluar dhe

ngritja e organizatave ndërkombëtare. Në ketë konferencë u krijiua Lidhja e Kombeve. Wdroo , Willson

ishte iniciatori i konceptimit të një organizate botërore universale e cila do të ruante paqen dhe sigurinë

në botë nëpërmjet sigurimit kolektiv dhe jo aleancave.14Përfaqsuesit e shteteve fituese ishin mbledhur

për të nënshkruar një traktat paqeje në mënyrë që të siguronin mirëqënien publike, të përcaktonin

shkaqet, ligjet e luftës dhe të paqes. Përfaqsuesit ishin të interesuar që të krijonin një organizatë

botërore të përhershme e cila do të merrej me problemin e paqes sigurisë si edhe me cështjet ekonomike

dhe sociale. Lidhja e Kombeve ishte organizim i vërtetë me organet, përfaqsuesit dhe institucionet e saj

ligjore. Institucionete e saj politike ishin asambleja, këshilli dhe sekretariati i përhershëm.7

Traktati i Versajës i dha fund Luftës së Parë Botërore. Në ketë traktat u vendosën sanksione për shtetet

humbëse, sanksione të cilat konsistonin në dëmshpërblime materiale territoriale, gjë e cila coi në ngritjen

e fashizmit dhe nazizmit. Kriza e madhe ekonomike e viteve 20- 30 si dhe politikat gjithnjë e me

nacionaliste të Gjermanisë dhe Italisë por edhe politikat izolacioniste të ShBA-së i përmbysën të gjitha

përpjekjet e Lidhjes së Kombeve për të qënë nje organizatë fuqiplotë dhe efektive për ruajtjen e paqes

në botë. Lidhja e Kombeve si organizatë dështoi. Lidhja nuk parandaloi asnjë luftë të madhe dhe rezultoi

jo efektive në ruajtjen e rendit botëror. Tërheqja e disa shteteve nga lidhja si Gjermania, Austria,Italia,

Japonia si edhe fillimi i Luftës së Dytë Botërorë i japin fund Lidhjes si një organizatë. Shkaqet e këtij

dështimi janë dobësitë ligjore, politike dhe strukturore.8

Pavarsisht dështimit Lidhja e Kombeve është një pjesë shumë e rëndësishme e historisë së organizatave

ndërkombëtare. Ajo është e rëndësishme për vetë faktin se ajo krijoi konceptin e sigurisë kolektive dhe

përgjegjësisë së shteteve në shmangien e luftës dhe ruajtjes së paqes pavarsisht se liga e kombeve nuk

6 Henry Kisinger, “Diplomacia”, Tiranë 1999, leart, fq 30 7 Hans J. Morgenthau.: "Politika ndërmjet kombeve. Lufta për pushtet dhe paqe." Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë 2008 8 Ass.prof.dok Bekim Baliqi, “Hyrje në Diplomaci dhe Politikë të Jashtme”, Prishtinë 2010, fq 12

44

arriti të shmangë dot fillimin e luftës së dytë botërore.9

2. Organizatat deri në themelimin e OKB-së Para themelimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) në botë ekzistonin shumë organizata

ndërkombëtare, që ishin bazë për bashkëpunimin ekonomik ndërkombëtar në formë multilaterale.

Organizatat ndërkombëtare themelohen që nga gjysma e dytë e shekullit XIX, pikërisht nga viti 1865 kur u themelua Unioni Ndërkombëtar i Telekomunikacionit, pastaj në vitin 1875 u formua Unioni Postal

Botëror, në vitin 1878 Organizata Meteorologjike Botërore dhe në vitin 1890 u firmos Konventa për bartjen e mallit me komunikacion hekurudhor. Qëllimi i të gjitha këtyre organizatave ndërkombëtare ishte

zhvillimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në formë multilaterale për çështjet që ishin objekt i veprimtarisë

së përhershme të tyre.

Në periudhën midis dy luftërave botërore po ashtu u themelua një numër i madh i organizatave ndërkombëtare, nga të cilat posaçërisht dallohen: Lidhja e Kombeve, pastaj Organizata Ndërkombëtare e

Punës dhe Oda Tregtare Ndërkombëtare.

Nga të gjitha këto organizata, të themeluara në periudhën midis dy luftërave botërore, përkah rëndësia,

posaçërisht dallohet Lidhja e Kombeve ose siç quhet edhe ndryshe Liga e kombeve. Kjo organizatë u themelua më 14 shkurt të vitit 1919 me seli në Gjenevë. Në kohën kur ajo ishte më e fortë, në radhët e

veta kishte 60 vende anëtare. Parimet kryesore, që u aprovuan nga vendet anëtare të kësaj organizate dhe në bazë të të cilave duhej të realizohej bashkëpunimi ndërkombëtar, ishin: respektimi i pavarësisë

dhe integritetit territorial të vendeve të botës; zgjidhja e konflikteve ndërkombëtare në

mënyrë paqësore etj. Lidhja e Kombeve, ndaj disa vendeve agresore, në disa raste ndërmorri sanksione ekonomike (si, për shembull, sanksionet ekonomike ndaj Italisë, pas agresionit në Etiopi).

Mirëpo, në këtë pikëpamje, nuk tregoi vendosmëri të duhur e as që ekzistoi një mekanizëm për jetësimin e këtyre sanksioneve, kështu që në veprimtarinë e vet kjo organizatë kishte mjaft dobësi të cilat rrodhën

nga marrëdhëniet e atëhershme ndërkombëtare. Në atë kohë, dy fuqi të mëdha - Franca dhe Britania e Madhe, insistonin që këtë organizatë ta shndërronin në instrument për realizimin e interesave dhe

qëllimeve të veta, kështu që në asnjë moment nuk e njohën si institucion të përshtatshëm për ruajtjen e

paqes në botë.

Prej vitit 1934 në këtë organizatë u kyç Bashkimi Sovjetik. Mirëpo, në vigjilie të Luftës së Dytë Botërore: Gjermania, Japonia dhe Italia tërhiqen nga Lidhja e Kombeve, sepse përgatiteshin për luftë dhe për

pushtimin e territoreve të huaja, kështu që kjo organizatë me shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore

ndërpreu aktivitetin e vet dhe u shua. Krahas themelimit të Lidhjes së Kombeve, në vitin 1919 u krijua edhe Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO), gjithashtu me seli në Gjenevë. Me

themelimin e kësaj organizate u bë një hap para drejt zbatimit të standardeve internacionale me anë të rekomandimeve dhe të konventave në fushën e rregullimit të marrëdhënieve të punës. Qëllimet kryesore

të kësaj organizate janë: hartimi i rekomandimeve dhe të konventave ndërkombëtare nga fusha

e marrëdhënieve të punës, si dhe informimi i opinionit botëror me problematikën e punës dhe të marrëdhënieve në të. Në vitin 1919 u themelua edhe Oda Tregtare Ndërkombëtare me seli në

Paris. Aktiviteti i saj kryesor ishte i drejtuar në zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare, në zgjidhjen e problemeve të kësaj fushe si dhe në zhvillimin e bashkëpunimit ndërmjet vendeve anëtare. Në periudhën

midis dy luftërave botërore duhet përmendur edhe disa aksione në konferencat e posaçme ekonomike, rreth zgjidhjes së problemeve kyçe ekonomike ndërkombëtare. Kështu, për shembull, në vitin 1920 në

Bruksel u mbajt Konferenca financiare ndërkombëtare kushtuar problemeve monetare, me synim të

sigurimit të mundësive për formimin e sistemit monetar ndërkombëtar në kushtet e mbarimit të standardit të arit, që ndodhi gjatë Luftës së Parë Botërore. Një konferencë e ngjashme u mbajtë edhe në

vitin 1922 në Gjenovë, kur u vendos që, pos arit, si valuta botërore, të jenë dollari amerikan dhe sterlina

9 Alexander Thompson and Duncan Snidal,” A Brief History of International Organization, 9800”, University of Chicago ,fq 696

45

britanike, kështu që definitivisht u bë kalimi në standardin ari-deviza. Pa marrë parasysh faktin se organizatat ndërkombëtare në periudhën midis dy luftërave botërore nuk korrën suksese të mëdha në

zgjidhjen e problemeve kyçe ekonomike ndërkombëtare, meqenëse një numëri i madh i vendeve ishin koloni, prapëseprapë mund të thuhet se përvoja e tyre ndikoi mjaft në themelimin e mëvonshëm të një

numri të madh të organizatave të reja, në krye me Organizatën e Kombeve të Bashkuara.

3. Organizata e Kombeve të Bashkuara (OKB) Gjatë Luftës së Dytë Botërore fuqitë e mëdha të botës ndërmorën iniciativën që, në kushtet e reja, të

zhvillojnë dhe të përsosin aso forma të organizatave ndërkombëtare, që ekzistonin brenda Lidhjes së kombeve. Prandaj, gjatë luftës lindi ideja për themelimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara.

Vendimi definitiv për themelimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara u muar në takimin e përbashkët

të Ruzveltit, Çerçilit dhe Stalinit më 11 shkurt të vitit 1945 në Jalltë, ku njëkohësisht u vendos edhe mbajtja e Konferencës në San Francisko, më 25 prill të vitit 1945. Në Konferencën e San Franciskos u

themelua Organizata e kombeve të bashkuara dhe u miratua Karta e OKB-së, të cilën e firmosën 51 vende. Sot kjo organizatë përfshinë 186 vende, me një tendencë të përhershme të rritjes së këtij numri.

Qëllimet dhe parimet e Organizatës së Kombeve të Bashkuara janë theksuar në nenin 1 të Kartës, dhe

ato janë: a) Të ruajnë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare dhe për këtë qëllim të ndërmarrin masa kolektive të

përshtatshme për pengimin dhe për evitimin e tërë asaj, që rrezikon paqën dhe për pengimin e agresionit ose të çrregullimeve të tjera të paqës, që edhe me mjete paqësore dhe në formë të

parimeve të së drejtës ndërkombëtare, të veprojnë në rregullimin dhe në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare dhe të situatave të ngjashme, që rrezikojnë paqën;

b) Të zhvillojë marrëdhëniet miqësore ndërmjet kombeve të bazuara në respektimin e parimeve të

barazisë dhe të vetëvendosjes së popujve, si dhe me qëllim të forcimit të paqes në botë të ndërmarrë masa tjera të përshtatshme.

c) Të realizojë bashkëpunimin ndërkombëtar duke zgjidhur problemet ndërkombëtare të natyrës ekonomike, shoqërore, kulturore dhe humanitare, duke përkrahur dhe duke zhvilluar respektimin

ndaj të drejtave të njeriut dhe ndaj lirisë elementare për të gjithë, pa marrë parasysh racën,

gjininë, gjuhën ose fenë; dhe d) Të jetë qendër ku do të harmonizohen qëndrimet e kombeve drejt realizimit të këtyre qëllimeve

të përbashkëta.

Organet kryesore të kësaj Organizate, siç theksohet në nenin 7 të Kartës, janë: Kuvendi i Përgjithshëm, Këshilli i Sigurimit, Këshilli Ekonomik dhe Social, Këshilli i Kujdestarisë, Gjyqi Ndërkombëtar

i të Drejtës dhe Sekretariati. Për këtë fushë posaçërisht është i rëndësishëm Këshilli Ekonomik dhe Social

(ECOSOC), i cili shqyrton çështjet ekonomike dhe sociale në botë. Ky Këshill qëllimet e veta i realizon nëpërmjet komiteteve (Komiteti ekonomik, Komiteti social, Komiteti koordinues, Komiteti i ndihmës

teknike dhe Komiteti i organizatave joqeveritare), komisioneve (Komisioni i statistikës, Komisiioni i popullsisë, Komisioni social, Komisioni për të drejtat e njeriut, Komisioni për të drejtat e gruas, Komisioni

për mjetet narkotike dhe Komisioni i tregtisë ndërkombëtare të lëndëve të para) dhe komisioneve

ekonomike rajonale (Komisioni ekonomik për Evropë, Komisioni ekonomik për Amerikë Latine, Komisioni ekonomik për Azi dhe Lindje të Largme dhe Komisioni ekonomik për Afrikë).

Në nenin 57 të Kartës është paraparë mundësia e themelimit të agjencive të specializuara të OKB-së.

Kështu u themelua një numër i madh i agjencive të tilla. Organizatat ndërkombëtare të themeluara para

OKB-së morën statusin e agjencive të specializuara, kurse ndër të rejat duhet përmendur këto: Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim me afilacionet e veta,

Marrëveshja e Përgjithshme për Dogana dhe Tregtia (Organizata Botërore e Tregtisë), Konferenca e KB për Tregti dhe Zhvillim, Organizata Ndërkombëtare për Ushqim dhe Bujqësi etj. Në vazhdim do të

prezantohet veprimtaria e agjencive kryesore të OKB-së.

46

A. Agjencitë e Specializuara të Kombeve të Bashkuara dhe Organizatat

ndërkombëtare financiare

1. Kuptimi dhe historiani

Ideja e formimit të organizatave ndërkombëtare financiare të karakterit universal, anëtarë të te cilave do

të ishin shtete, e të cilat do t’i zgjedhin çështjet e stabilitetit monetar, është iniciuar në vitet e tridhjeta të

Shekullit XX, me daljen në skenë të krizës së njohur botërore financiare. Mirëpo, përpjekjet e para nuk

kanë pasur sukses. Megjithëse nuk u themeluan organizatat e këtilla ndërkombëtare, ishte themeluar

banka e posaçme, anëtarë të së cilës u bënë bankat qendrore të disa shteteve.

Bankat ndërkombëtare për pagesa (BIS = Bank for International Settlement). Organizatat ndërkombëtare

financiare anëtarë të së cilëve janë shtetet, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Ndërkombëtare për

rindërtim dhe zhvillim ose Banka Botërore janë themeluar më vonë, në vitin 1944 nën ndikimin e

rrethanave tani më te reja. Qëllimet themelore të formimit të këtyre institucioneve ndërkombëtare

financiare kanë qenë:

1. afirmimi i stabilitetit financiar;

2. rindërtimi i vendeve të rrënuara në Luftën e Dytë Botërore;

3. Zgjerimi i sistemit tregtar me tregti të hapur – lirë dhe me qasje në treg për të gjitha vendet.

Shkenca e të drejtës biznesore ndërkombëtare, tradicionalisht e studion Fondin monetar ndërkombëtar

(FMN) dhe Banka botërore (BB) si institucione ndërkombëtare financiare të karakterit universal. FMN dhe

BB kryejnë funksione të ndryshme por komplementare në marrëdhënie ndërkombëtare financiare.

Autorët e akteve themelore të FMN dhe BB kanë qenë të inspiruar me teorinë funksionale të organizatave

ndërkombëtare. Sipas asaj teorie, organizatat e specializuara ndërkombëtare themelohen më qëllim të

ushtrimit të funksioneve të veta të veçanta në kuadër të juridiksioneve të veta. Teoria funksionale e ka

potencuar karakterin jopolitik të këtyre organizatave të cilat janë të parapërcaktuara që të realizojnë

qëllimet e veta në mënyrë objektive dhe profesionale. Rregullat sipas të së cilave janë formuar këto

organizata, janë orvatje që të pamundësojnë çfarëdo forme të ndikimit politik ne vendimmarrje. Për këtë

qëllim, kontrata mbi formimin e FMN dhe BB e ka sanksionuar në mënyrë eksplicite se anëtarët e

organeve të këtyre institucioneve, të drejtat e tyre të votimit t’i sendërtojnë në suaza me qëllimet e

parapara me kontratën e themelimit.

2. Fondi monetar ndërkombëtar (FMN)

FMN është organizatë ndërkombëtare financiare e karakterit universal me seli në Uashington. Kjo

organizatë promovon bashkëpunimin monetar ndërkombëtar, përkrah ekspansionin e tregtisë

ndërkombëtare, promovon stabilitetin e kursit dhe eviton çrregullimet për shkak të jo stabilitetit të

marrëdhënieve në mes të valutave. Kontrata mbi themelimin e FMN (1944). Fondi Monetar

Ndërkombëtar (FMN) është një institucion ndërkombëtar i themeluar më 22 Korrik 1944 në konferencën e

Breton Woods, që sot ka 188 vende anëtare. Roli i FMN është të “nxisë bashkëpunimin monetar

ndërkombëtar, të garantojë qëndrueshmërinë financiare, të lehtësojë shkëmbimet ndërkombëtare, të

kontribojë për një nivel të lartë punësimi, qëndrueshmëri ekonomike dhe ulje të varfërisë”. FMN ka

kështu për funksion të sigurojë qëndrueshmërinë e sistemit monetar ndërkombëtar, të mbështesë

bashkëpunimim monetar global dhe rritjen ekonomike, dhe të menaxhojë krizat monetare dhe financiare.

Për këtë ai u jep kredi vendeve që janë në vështirësi financiare duke vënë si kusht për organizmat

47

qeveritare të vendit, qëndrueshmërinë e sistemit të tij financiar (bankat, tregjet financiare) dhe/ose

ekuilibrimin e flukseve te shkëmbimeve të tregëtisë nderkombëtare me vendet e tjera.

FMN vepron kryesisht duke dhënë hua financiare të kushtëzuara dhe këshillime vendeve anëtare që

ndodhen në vështirësi ekonomike. Kushtëzimet përfshijne zbatimin e reformave ekonomike që synojnë në

mënyrë të përgjithshme të përmirësojnë menaxhimin e financave publike dhe të arrijnë një rritje

ekonomike të ekulibruar për një periudhë afatgjatë. Ndërhyrja e Fondit bëhet e domosdoshme në kushtet

kur vendi nuk mund të rimbursojë më kreditorët e vet, ose nuk mund të paguajë shpenzimet e veta të

zakonshme. Po ashtu FMN mbikqyr sistemin monetar dhe financiar boteror si dhe situatën

makroekonomike dhe politikat përkatëse të vendeve anetare.

Gjatë viteve 1980 FMN ndërmorri një rol të ri kundrejt shpërthimit të krizës së borxhit në vendet e botës

së tretë dhe imponoi politikat e tij ekonomike të rregullimeve strukturale dhe të luftës kundër varfërisë në

shumë vende të Afrikës dhe Amerikës Latine. Me rënien e sistemit komunist, në vitet 1990 FMN

angazhohet në reformimin e sistemit monetar të vendeve të Evropës lindore nëpërmjet integrimit te tyre

në sistemin financiar botëror dhe një tranzicioni sa më të shpejtë drejt ekonomisë së tregut.

Ndërhyrjet e FMN kanë qënë shpesh burim kritikash dhe analizash kontroversiale. Gjate krizës financiare

aziatike, e cila preku së pari Indonezinë në 1997, FMN imponoi një politikë të rreptë monetare dhe

buxhetore. Shumë banka u mbyllën, gjë që provokoi, sipas disa analistëve një rëndim të mëtejshëm të

krizës. Vendet e Azisë përzgjodhën strategji të ndryshme kundrejt politikave të FMN. Disa syresh, si Kina,

evituan krizën duke adaptuar politikat e zgjerimit ekonomik (në kundërshtim me rekomandimet e FMN).

Malajzia nuk ndoqi këshillat e Fondit dhe morri masa për kontrollin e lëvizjeve të kapitaleve, që ngjalli

mjaft reagime nga FMN. Megjithatë disa vende patën një rimbëkëmbje të shpejte duke adaptuar

pjesërisht masat e propozuara nga FMN, siç ishte rasti i Koresë së Jugut. Gjatë krizës aziatike disa vende

u treguan tepër kritike kundrejt menaxhimit të krizës nga FMN. Japonia duke bërë kritika të hapura,

propozoi krijimin e nje Fondi monetar aziatik duke deklaruar se do të kontribuonte në nivelin e 100

miliard dollarë.

Qysh prej viteve 2005 kreditet e akorduara prej FMN janë reduktuar në mënyrë drastike prej faktit të

shëndetit të mirë të ekonomisë në botë dhe të vendeve të Amerikës Latine në veçanti. FMN që përnjë

kohë të gjatë kishte këshilluar një liberalizim shumë ideologjik (gjatë viteve 1990), ka kaluar në një

situatë të “pragmatizmit absolut”. Por në kohën kur mendohej se FMN po kalonte ditë të qeta, ridel në

pah me rolin e saj në shpëtimin, kësaj rradhe, të vendeve të zhvilluara anëtare të Bashkimit Evropian.

Burimet e mjeteve financiare të FMN – së janë depozitimet (derdhjet) – kuotat (kuotat quhen depozitimet

e shteteve anëtare).

Me rregulla të FMN, është paraparë që qëllimi i dhënies së mjeteve të jetë dhënia e kredive të

përkohshme shteteve anëtarë të cilat FMN – së, ia paraqesin vështirësitë e veta rreth pagesës së importit

dhe borxheve të jashtme. Mirëpo, FMN kushtëzon që ato shtete të pranojnë që të bëjnë reforma të

caktuara të brendshme në mënyrë që ta korrigjojnë debalansin (jo proporcionalitetin) që është thelbi

(esenca) i problemit nga i cili krijohen vështirësitë me pagesa.

Marrëdhënia juridike në mes të FMN – së dhe shtetit anëtar, sipas natyrës juridike nuk është mënyra

punës si kredi klasike. Fjala është për aranzhmanin financiar i cili shprehet në këmbimin e një mase

parash me një tjetër. Kur lidhet kontrata e aranzhmanit në mes të FMN – së, në një anë dhe anëtarëve të

tij (shtetit të caktuar) në anën tjetër, anëtari me valutë të vet ne të vërtetë e blen valutën e fortë nga

48

FMN – ja e pastaj me te, e blen valutën vet. Në këtë mënyrë shtetit anëtarë valuta e fortë i shërben si

balans me të cilën e paguan mallin ose shërbimet e blera.

BANKA BOTËRORE (BB)

Banka Botërore (BB) grupon dy institucione ndërkombëtare (Bankën ndërkombëtare për rindërtim dhe

zhvillim (BIRD) dhe Shoqatën ndërkombëtare të zhvillimit (IDA), të krijuara për të luftuar varfërinë duke

dhënë ndihma, financime dhe këshilla për shtetet që janë në vështirësi. Grupi i Bankës Botërore është në vetvehte i përbërë prej pesë institucioneve. Selia e saj është në Washington. Presidenti zgjidhet për 5 vjet

prej Këshillit të Administratorëve të Bankës, me një mandat të rinovueshëm. Sipas një rregulle të pranuar në heshtje, drejtori i FMN caktohet prej qeverive evropiane, ndërsa presidenti i BB caktohet prej qeverisë

amerikane, meqënëse Shtetet e Bashkuara janë aksioneri kryesor i BB. Ajo bën pjesë në institucionet e

specializuara të sistemit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.

Ajo është krijuar në 27 dhjetor 1945 me emrin e Bankës ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim pas

nënshkrimit të marrëveshjes Bretton Woods. BB ka qënë krijuar fillimisht për të ndihmuar Evropën dhe Japoninë për rindërtimin e tyre, të nesërmen e luftës së dytë botërore, por me lëvizjen e dekolonializimit

të viteve gjashtëdhjetë, ajo fiksoi një objektiv suplementar, atë të inkurajimit të rritjes ekonomike të vendeve afrikane, aziatike dhe të Amerikës latine në rrugën e zhvillimit. Pas viteve 1990 ajo filloi të

financojë edhe vendet që sapo dolën nga sistemi komunist. Shqipëria është bërë anëtare e BB qysh prej

15 tetorit të vitit 1991.

Objektivat e BB kanë ndryshuar në vite. Kohët e fundit ajo e ka vënë theksin mbi reduktimin e varfërisë.

Ajo favorizon gjithashtu krijimin e ndërrmarjeve shumë të vogla. Ajo ka mbështetur idenë që uji i pijshëm, edukimi dhe zhvillimi i qëndrueshëm janë faktorët kyesorë të rritjes ekonomike dhe kanë filluar

të investojnë masivisht në projekte të tilla. Në përgjigje të kritikave, sidomos të atyre të bëra nga

organizatat jo qeveritare, BB ka adaptuar një sërë politikash në favor të mbrojtjes së mjedisit dhe të aspekteve të ndryshme sociale. Në shkurt 2009 një raport i auditimit të brëndshëm ka treguar që

punonjësit e bankës kishin autorizuar financimin e forndeve në një projekt imobiliar në Shqipëri, por që informacionet që ata kishin përdorur ishin jo të plota ose të gabuara me dashje.

Sot roli i BB kryesisht është orjentuar drejt vendeve në rrugën e zhvillimit dhe në veçanti të vendeve më

pak të zhvilluara, në drejtimet si edukimi, bujqësia industria, shëndetësia, etj. Ajo u akordon hua me norma preferenciale vendeve anëtare që ndodhen në vështirësi. Këto hua ajo i kushtëzon me

ndërmarrjen e politikave të rregullimit struktural, si për shëmbull kufizimin e korrupsionit, mbajtjen e një ekuilibri buxhetor ose lehtësimin e një situate emergjente. Me huat e akorduara, ajo gjithashtu financon

projektet e organizatave jo qeveritare dhe kryerjen e kërkimeve në raport me zhvillimin e çdo vendi. BB mat treguesin e zhvillimit njërzor (IDH) në vende të ndryshme e zona gjeografike dhe bashkë me

UNICEF-in kryhen studime tematike mbi ujin dhe pastrimin.

Në BB punojnë rreth 10 000 punonjës, nga të cilët rreth gjysma punojnë për projektet e IDA-s. Ajo funksionon në cikle tre vjecare dhe shpërndan fonde në formë dhuratë deri në 20% të vlerës së projektit,

pjesa tjetër jepet në formën e huave pa interes, por me një komision prej 0,75%. Huatë u jepen vendeve që kanë PBB/frymë më të ulët se 1085 dollarë. Për ciklin 2005-2008 BB ka derdhur 17,7 miliard dollarë në

vendet në zhvillim. Dhënësit më të mëdhenj të këtyre fondeve ishin Shtetet e Bashkuara (13,8% të

totalit), Mbretëria e Bashkuar (13,2%), Japonia (12,2%), Gjermania (8%) dhe Franca (7,1%). Në ciklin 2008 – 2011 duhet të jenë derdhur 41,6 miliard dollarë. Për herë të parë Kina është bërë tashmë

kontribuese dhe Mbretëria e Bashkuar ka kaluar Shtetet e Bashkuara duke u bërë kontribuesi Nr.1.

49

1. Gruopacioni Banka Botërore

Grupacioni Banka Botërore (World Bank Group) ose Banka Botërore, në të vërtetë është kombinimi i pesë

institucioneve të veçanta:

IBRD (Banka ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim);

IDA (Asociacioni ndërkombëtar për zhvillim – International Finance Corporation);

FIC (Korporata ndërkombëtare financiare – International Finance Corporation);

MIGA (Agjencioni ndërkombëtar për sigurimin e investimeve – Multilaterals Investment

Guarantee Agency);

CISID (Qendra ndërkombëtare për zgjedhjen e kontesteve financiare – International center for

settiment of investment Disputes);

Me qëllim studimi, shkenca juridike të gjitha këto institucione i ndan në dy grupe.

Grupin e parë e përbëjnë:

I. Banka ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim (BRRD) dhe Asociacioni ndërkombëtar për

zhvillim (IDA). Është paraparë që këto të dy institucionet tu japin kredi ndërmarrjeve në pronësi

shtetërore ose ndërmarrjeve private të cilat kanë gananca shtetërore për projekte dhe programe

që kanë të bëjnë më zhvillimin e mëtejmë të tyre.

Grupin e dytë e përbëjnë:

II. institucionet tjera (FIC, MIGA dhe CISID) që kanë për qëllim që çdonjëra në mënyrë të vet të

nxisin investime në zhvillimin e sektorit privat. Çdo njëra nga këto subjekte ka ne vete

subjektivitet të veçantë dhe të gjitha së bashku e përbejnë Grupacionin e Bankës Botërore ose

shkurtë – Banka Botërore (BB).

a) Banka Ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim (IBRD) është institucioni

më i vjetër i Bankës Botërore. Është themeluar në vitin 1944. Deri me sot ia ka ndryshuar

funksionet. Pas Luftës së Dytë Botërore ka pasur për qëllim rindërtimin e shteteve të rrënuara

nga lufta. Më vonë është orientuar në rikonstruimin e vendeve në zhvillim (në koloni të

dikurshme). Në fillim e ka ndihmuar zhvillimin e sektorit privat por më vonë më shumë është

orientuar në dhënien e kredive sektorëve shtetëror meqë shtetet janë në gjendje të udhëheqin

investimet e mëdha më mirë dhe në mënyrë me efektive se sa subjekte të tjera. Në organet e

IBRD – së e drejta e vetos së anëtarëve është e lidhur ne raport me lartësinë (shumën) e

deponimeve.

Në mes të Bankës Botërore IBRD dhe Fondit Monetar ndërkombëtar FMN ekzistojnë ngjashmëri

por edhe dallime. Ngjashmëritë janë: anëtarë të te dy organizatave janë shtetet; të dyja janë

institucione me karakter multilateral; qëllim i tyre është zgjedhja e problemeve ekonomike; ne te

dyja vendimmarrja është e bazuar në votim i cili varet nga vëllimi i pjesëmarrjes (kuotës) në

bankë. Dallimet kanë të bëjnë me qëllimin e themelimit dhe me mjetet të cilat realizohen qëllimet

e këtyre dy institucioneve. IBRD është bankë investuese – ndërmjetësuese në mes të institucionit

i cili blen fletobligacione dhe vendeve në zhvillim të cilat i huazojnë mjetet nga IBRD – ja. Fondi

monetar ndërkombëtar (FMN) menaxhon me mjete financiare (valuta) të grupuara nga të cilat

anëtarëve të vet u jep shuma të caktuara, por që në ren të parë funksionin si institucion i cili

mbikëqyrë sistemin monetar ndërkombëtar. IBRD – ja, si bankë investuese ka funksionin

50

financiar multilateral duke u dhënë kredi vendeve për të cilat, sipas mendimit të tij, i plotësojnë

kushtet e caktuara. Mjetet për aktivitetin e vet FMN – ja i siguron nga kuotat e anëtarëve të vet.

Me fillimin e mileniumit të ri (të tretë) të gjitha llojet e institucioneve financiare dhe veprimtaritë

financiare, gjinden në një fazë të transformimeve të mëdha si rrjedhojë e globalizimeve në

ekonomi dhe zhvillimit të përshpejtuar tregtar elektronik.

Rregullat e funksionimit të FMN dhe BB janë përcaktuar para se të formohej Organizata e

Kombeve të Bashkuara dhe lidhjes së Marrëveshjes së përgjithshme mbi Doganat dhe Tregtinë

(GATT). Ato rregulla i kanë shërbyer që të pamundësojnë çdo formë të ndikimit politik të

mundshme në to, andaj këto organizata marrin vendime që janë në përputhje me qëllime

teknokrate që janë formuluar me aktin e themelor si qëllime bazë sipas të cilave duhet që ta

ushtrojnë funksionin e vet sipas parimeve të pa anshmërisë dhe profesionalitetit. Njëri ndër

parimet themelore të BB është “Menagjimi i mirë” i nevojave që i jepen në dispozicion.

b) Korporata ndërkombëtare financiare (IFC) është formuar në vitin 1956. Qëllimi i

IFC – së është që të siguroj ngritjen e vendeve të zhvilluara me financim të sektorit privat dhe të

jap ndihmë e këshilla shteteve dhe ndërmarrjeve në bashkëpunim me investitorët privat. IFC jap

huana dhe financon ndërmarrje të ndryshme dhe kështu fiton pjesë të këtyre ndërmarrjeve.

Këtë e arrin duke dhënë kredia afatgjata sipas kushteve të tregut dhe përfitim të pjesës

(aksioneve) në ndërmarrjet private. Me rastin e formimit të IFC – së si pjesë e BB është menduar

që pjesëmarrja e IFC – së në projekte konkrete të veprojë si nxitës e investitorëve të tjerë që të

hyjnë në atë projekt.

c) Agjencioni multilateral për sigurinë e investimeve (MIGA) është formuar në vitin

1988 dhe si i tillë është institucioni i fundit i themeluar e që bënë pjesë në Grupacionin Banka

Botërore. Ky agjencion mbështet investimet direkte në vendet me zhvillim. Këtë e bënë në atë

mënyrë që siguron garanci kundër rrezikut (ndikimit) politik (jo komercial) i cili do t’i shkaktonte

dëm investitorit. Investitorët, kur sigurojnë mbrojtjen e MIGA – t, janë me të gatshëm për të

investuar në vende të cilat, sipas mendimit të vet investuesit, nuk janë mjaft të sigurta për të

investuar në projekte.

d) Qendra ndërkombëtare për zgjedhje të kontesteve investuese (ICSID) është

themeluar në vitin 1966 me kontratë ndërkombëtare që të sigurojë një forum për zgjedhjen e

kontesteve në mes investitorëve të huaj dhe të vendit nikoqir – pritës nëpërmjet

ndërmjetësimeve ose arbitrazheve. Selia e Qendrës është në lokalet e Bankës Ndërkombëtare për

Ndërtim dhe Zhvillim. Kryetari i kësaj banke, sipas pozitës, është edhe Kryetar i Këshillit

administrativ të Qendrës por pa të drejtë vote. Objektivat e Qendrës janë mundësimi i shtimit të

vëllimit të investimeve të huaja duke themeluar nj arbitrazh të posaçme për zgjedhjen e

kontesteve të krijuara me investime të jashtme. Qendra zgjedh konteste në mes të investitorëve

të huaj dhe shteteve në të cilat bëhen investime, me kusht që shteti nacionalitetin e të cilit e ka

investitori i huaj dhe shteti në të cilin janë bërë investime, të jenë kontraktuese të Konventës së

ICSID – së. Shtetet nuk janë të obliguara që t’i shfrytëzojnë shërbimet e ICSID – së për

procedurë të pajtimit dhe arbitrazhit, por kur i pranojnë ato, nuk mund të dalin nga procedura

duke u thirr në imunitet gjyqësor nga ushtrimi i procedurës gjyqësore.

51

e) Agjencioni ndërkombëtar për zhvillim (IDA) është formuar në të njëjtën kohë me

IBRD – në dhe është mbështetëse e bankës së IBRD – së. Aktivitetin e vet e orienton kah vendet

e varfra. Sipas akteve të themelimit, IDA jep huana pa kamatë dhe bën shërbime të tjera në

vendet e pazhvilluara. Mjetet ky institucion i merr nga vendet e zhvilluara.

4. BANKA NDËRKOMBËTARE PËR NIVELIME (BIS)

a). Kuptimi – Banka ndërkombëtare për nivelime (barazime) BIS (Bank for International

Settlement) është organizatë ndërkombëtare për avancimin e bashkëpunimit të bankave qendrore të

shteteve dhe iniciativave ndërkombëtare financiare e themeluar në formë banke ne seli në Bazel.

Anëtarët e kësaj banke janë bankat qendrore të shteteve të ndryshme. Për këtë thuhet se BIS – i është

“klubi” i bankave qendrore. Këto banka i kanë 86% të kapitalit të BIS – it. Pjesën tjetër e posedojnë

aksionarët privat të cilët nuk kanë të drejtë të asistojnë e as të votojnë në kuvendet e BIS – it.

BIS është themeluar në Konferencën e Hagës në vitin 1930 me qëllim të kryerjes (ekzekutimit)

më të lehtë të reperacionave (dëmshpërblimeve) gjermane pas Luftës së Parë Botërore. Qëllimet të tjera

kanë qenë paraqitja e bankës si bankë qendrore e anëtarëve të vet dhe promovimi i bashkëpunimit të

bankës qendrore të shteteve. Misioni themelor i BIS – it ka përfunduar pas Luftës së Dytë Botërore. Në

konferencën e Bretton Woods – it në vitin 1944, kur edhe është themeluar FMN dhe BB, është shqyrtuar

likuidimi i BIS – it. Mirëpo, në vend të ndërprerjes së veprimtarisë si i këtillë, ka fituar funksione të reja.

b). Funksionet e BIS – it janë:

1) Bashkëpunimi ndërkombëtar monetar dhe financiar. Bankat qendrore janë anëtar të BIS – it dhe

takohen çdo muaj për të shqyrtuar çështje më rëndësi për politikën bankare dhe ekonomike;

2) Ofron shërbime të llojllojshme për bankat qendrore në menaxhimin e rezervave të tyre të

jashtme dhe paraqitje në cilësinë e përfaqësuesit për lehtësime në aplikimin e kontratave

ndërkombëtare;

3) Themelon trupa (komitete, organe) të veçanta të cilat kanë formuluar standarde të procedurave

bankare në fusha (lëmë) të ndryshme. Më i rëndësishmi është Komiteti për Monitorim

(Mbikëqyrje) i formuar në vitin 1974 i njohur si Komiteti i Bazelit. Ai formulon standarde të

pranueshme të veprimtarisë ndërkombëtare bankare. Në tërë botën bankat i aplikojnë standardet

e sjelljes dhe udhëzuesit të cilët i ka hartuar Komiteti.

5. ORGANIZATA E USHQIMIT DHE BUJQËSISË (FAO)10

Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë ose "FAO" (it:"Organizzazione delle Nazioni Unite per

l'Alimentazione e l'Agricoltura") është një agjenci e specializuar e Kombeve te Bashkuara që çon në

përpjekjet ndërkombëtare për të mundur urinë. Shërbyes janë vendet e zhvilluara dhe vendet në zhvillim.

FAO vepron si një forum neutral ku të gjithë vendet takohen si të barabartë për të negociuar marrëveshje

dhe debat politik. FAO është gjithashtu një burim i dijes dhe informacionit, si dhe ndihmon vendet në

zhvillim dhe vendet në tranzicion për përmirësimin dhe modernizimin

10

Për më tepër kliko këtu: www.fao.org

52

e bujqësisë, pylltarisë dhe peshkimit, duke siguruar "ushqime të mira" dhe "sigurinë ushqimore" për të

gjithë. Motoja e saj Latine, "Fiat Panis", përkthehet në shqip : "Le të ketë bukë". Që prej 8 gusht 2008,

FAO ka 191 shtete anëtarë së bashku me Bashkimin Evropian dhe Ishujt Faroe, të cilat janë anëtarë

ortakë. Është gjithashtu anëtar i United Nations. Ideja e një organizate ndërkombëtare për ushqim dhe

bujqësi u shfaq në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të 20-të. Në maj-qershor 1905, një konferencë

ndërkombëtare u mbajt në Romë,Itali, të cilat çojnë në krijimin e "Institutit Ndërkombëtar i bujqësisë"

Organizata e ushqimit dhe e Bujqësisë (FAO) e Kombeve të Bashkuara drejton përpjekjet ndërkombëtare

për të mposhtur urinë. FAO duke i shërbyer si vendeve të zhvilluara, ashtu dhe atyre në zhvillim, luan

rolin e një forumi neutral ku të gjitha kombet takohen në nivel të barabartë për të negociuar mbi

marrëveshjet dhe zhvillimin e politikave. FAO është gjithashtu një burim dijesh dhe informacioni. Ajo

ndihmon vendet në zhvillim dhe vendet në tranzicion të modernizojnë dhe përmirësojnë bujqësinë dhe

praktikat e peshkimit për të garantuar ushqim të mirë për të gjithë. Që nga themelimi në vitin 1945, FAO

është përqëndruar në zonat rurale në zhvillim dhe tashmë është shtëpia e 70% të njerëzve të botës të

cilët vuajnë nga uria.

FAO është themeluar më 16 tetor 1945, në Quebec City, Quebec, Kanada. Në vitin 1951, selinë e saj u

zhvendos nga Washington, DC, Shtetet e Bashkuara në Romë, Itali. Agjencia drejtohet nga Konferenca e

Kombeve Anëtare, e cila mblidhet çdo dy vjet për të shqyrtuar punën e kryer nga organizata dhe të

miratojë një Program të Punës dhe të Buxhetit për periudhën e ardhshme dy-vjeçare. Konferenca zgjedh

një këshill prej 49 shteteve anëtare (që shërbejnë një periudhë tre-vjeçare me rotacion) që vepron si një

organ i përkohshëm qeverisës, gjithashtu zgjidhet edhe Drejtorit i përgjithshëm, që drejton agjencinë.

FAO është i përbërë nga tetë departamente: Administratës dhe Financave, Bujqësia dhe Mbrojtja e

Konsumatorit, Zhvillimi Ekonomik dhe Social, Peshkimi dhe akuakulturë, Pylltari, Dituria dhe Komunikim,

Menaxhimi i Burimeve Natyrore dhe Bashkëpunim Teknik

6. ORGANIZATA E AVIACIONIT CIVIL NDËRKOMBËTAR (ICAO)11

Organizata e Aviacionit Civil Nderkombetar (The International Civil Aviation Organization “ICAO”),

kodifikon principet dhe teknikat e navigimit ajror nderkombetar dhe kujdeset per planifikimin dhe zhvillimin

e transportit nderkombetar per te bere nje rritje te sigurte dhe te rregullt te ketij transporti. Zyrat qendrore

jane te lokalizuara ne Quartier International of Montreal, Canada.

Keshilli I ICAO adopton standartet dhe praktikat e rekomanduara qe I perkasin navigimit ajror, parandalon

nderhyrjet e paligjshme gjate ketij procesi dhe ndihmon ne procedurat e kalimit te kufijve per aviacionin

civil nderkombetar. Gjithashtu ICAO percakton protokollet qe I perkasin hetimeve te aksidenteve ajrore te

ndjekura nga autoritetet per sigurine ajrore ne shtetet qe kane firmosur Konventen e Aviacionit Civil qe

ndryshe njihet si Konventa e Chigago-s Pikerisht ICAO I ka dhene aeroportit te Kukesit kodin “LAKU” dhe

e ka percaktuar ate si aeroport te klasit C.

Me 12 maj te vitit 1990, ICAO adoptoi skemen e asaj kohe per klasifikimin e hapesirave ajrore. Klasat

jane te percaktuara sakte persa I perket rregullave te fluturimit dhe bashkeveprimit ndermjet aeroplanit

dhe Kontrollit te Trafikut Ajror (Air Traffic Control “ATC”).

11

http://www.icao.int/Pages/default.aspx

53

Ndarja: Duke mbajtur nje distance minimale ndermjet dy aeroplaneve ose ndermjet aeroplanit me

terrenin per te evituar perplasjet, normalisht duke I kerkuar aeroplanit qe te fluturoje ne nivele te

caktuara, duke I drejtuar ne drejtime te tjera, ose duke menaxhuar shpejtesine e fluturimit.

Leje per vepruar: Leja e dhene nga Kontrolli I Trafikut Ajror (ATC) per nje aeroplan per te proceduar

sipas rregullave qe permban kjo e fundit.

Informacioni I Trafikut: Informacion qe jepet nga Kontrolli I Trafikut Ajror

Klasa C e aeroportit eshte kur veprimet e aeroplaneve mund te behen nepermjet: • Rregullave te

Fluturimit me ane te Instrumentave (Instrumet Flight Rules “IFR”, gje qe do te thote qe piloti mund te

kontrolloje aeroplanin vetem duke u bazuar ne te dhenat qe I ofrojne instumentat) • Rregullave te

Fluturimit Special me Pamje (Special Visual Flight Rules “SVFR”, gje qe do te thote qe piloti mund te

veproje duke u bazuar ne pamjen qe ka pasi ka marre leje nga Kontrolli I Trafikut Ajror dhe duke u

drejtuar nga ky I fundit) • Rregullave te Fluturimit me Pamje (Visual Flight Rules “VFR”, gje qe do te

thote qe piloti ne rrethana te ndryshme te motit eshte ne gjendje te operoje aeroplanin vetem me pamje

visuale). Te gjitha fluturimet kane nevoje per konfirmimin e Kontrollit te Trafikut Ajror.

Aeroplanet qe operojne me sistemin IFR dhe SVFR jane te vecuar nga njeri tjetri dhe gjithashtu jane te

vecuar nga aeroplanet qe operojne me VFR.

7. Fondi Nderkombetar per Zhvillimin e Bujqesise (IFAD)12

Për me shumë ju lutem hapeni linkur http://www.fao.org/home/en/

8. Organizata Botërore e Punës (ILO)13

ILO eshte formuar pas luftes se parë Botrore ne kuader te liges se popujve .Pas Luftes II Botrore fiton statusin e instutucionit te OKB-se me seli ne Gjeneve. Qellimi i org. eshte qe me marrveshje

nderkombëtare të sigurojë kushte më të mira të punes dhe pozite me te mire te punëtorëve.Organi me i

larte i saj eshte konferenca e pergjithshme e cila bjen rekomandime :bashkimin e lire ne sindikata, kohzgjatja e punes dhe caktimin e meditjeve minimale mbrojtja e grave ne pune dhe pengimi i punes se

femijeve te mitur,te drejta ne pushim dhe mbrojtje shendetsore.

9. Organizata Ndërkombëtare Detare (IMO)14

Organizata Ndërkombëtare Detare (InternationalMaritimeOrganization - IMO) është Kombet e Bashkuara

janë përgjegjëse për sigurinë e lundrimit detar dhe parandalimin e ndotjes detare nga anijet, një agjenci

e specializuar, me seli në Londër. Organizata u themelua në 6 janar 1959, e njohur dikur si "organizatë

12

http://www.fao.org/home/en/ 13

http://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm 14

http://www.imo.org/Pages/home.aspx

54

ndërqeveritare Konsultativ Detare", në maj 1982 për emrin e tij të tashme, deri në tetor të vitit 2006, më

shumë se 167 anëtarë të plotë.

IMO (Organizata Ndërkombëtare Detare - IMO) është e Kombeve të Bashkuara përgjegjës për sigurinë e

lundrimit detar dhe parandalimin e ndotjes detare nga anijet, një agjenci e specializuar, Organizata

Ndërkombëtare Detare është një Qeveritë kontribuar dhe industrisë kombëtare të anijeve për të

përmirësuar sigurinë detare dhe parandalimin e ndotjes detare detar dhe bashkëpunimi teknik në

organizatat ndërkombëtare. Me seli në Londër. Organizata u themelua në 6 janar 1959, e njohur dikur si

"organizatë ndërqeveritare Konsultativ Detare", në maj 1982 për emrin e tij të tashme, ekzistuese 170

anëtarë të plotë dhe tre anëtarë të asociuar. (Shtator 2012)

Qëllim; Organizata ka për qëllim të nxisë bashkëpunimin midis vendeve në teknologji të anijeve, Shtetet

inkurajohen për të promovuar sigurinë detare, efikasitetin e lundrimit të anijeve për të parandaluar dhe

kontrolluar ndotjen e anijes detare të miratojë një standard uniform për t'u marrë me çështjet ligjore.

Organizatë; Organizata Ndërkombëtare Detare ka Kuvendin dhe Këshillin, si dhe sigurinë detare, ligjit,

mbrojtjen e mjedisit detar, bashkëpunim teknik, transporti i përshtatshëm dhe pesë të tjerë komitete dhe

një sekretariat. Kuvendi është autoriteti më i lartë, i cili mblidhet çdo dy vjet, misioni i të cilit është që të

zgjedhë anëtarë, të zhvillojnë planet e punës dhe buxhetet financiare, brenda kompetencave të

Organizatës për të diskutuar çështjet teknike dhe ligjore.

Kuvendi shtyu, ushtrimi i këtyre kompetencave nga Këshilli. Këshilli përbëhet nga 24 anëtarë të përbëra,

mblidhet dy herë në vit. Në pajtim me dispozitat amendimin e Konventës në vitin 1979, u rrit në 32

anëtarë, të ndara në tri kategori:

ofrimin e shërbime ndërkombëtare të anijeve brenda zonave me interes të madh në vend;

në kuadër të marrëdhënieve ndërkombëtare të tregtisë detare me interes më të madh të kombëtare

16 përfaqësues rajonalë të vendit.

Nëntor 1983 Takimi i Organizatës Ndërkombëtare Detare në mbledhjen e tij të trembëdhjetë,

amendamenti të hyjë në fuqi kushteve. Prandaj, përveç plotësimit të 24 që rregullojnë zgjedhjet e

planifikuara, por edhe tetë drejtorë zgjedhjeve. Kjo tetë drejtorë në nëntor 1984, kur amendamenti hyri

në fuqi në punën e Këshillit. Quite lloje të drejtën e anëtarëve mund të rizgjidhen. Kina ka në takimin e

nëntë, dhjetë, njëmbëdhjetë dhe trembëdhjetë zgjedhur katër herë si anëtarë të klasës së dytë.

Sekretariati është përgjegjës për mbajtjen e zhvillimit të konventave të Organizatës Ndërkombëtare

Detare, rregullat, protokolleve dhe regjistrimeve, dokumenteve etj, dhe është përgjegjës për trajtimin e

çështjeve të përditshme. Sekretariati i pajisur me Divizionin Ligjor, Divizioni i Administratës, Konferenca

Sekretari, Divizioni për Bashkëpunim Teknik, Divizioni i Sigurisë Detare, Divizioni Teknik Detare dhe

Marrëdhënieve me Jashtë Division. Sekretari i Përgjithshëm i kreut Administrativ të Organizatës

Ndërkombëtare Detare s.

Anëtar: Këshilli i Organizatës Ndërkombëtare Detare, një total prej 40 anëtarëve, të ndarë në A, B, C

kategori. Përfshirë 10 Klasa A drejtor i vendeve më të mëdha detare, 10 B klasë drejtori i tregtisë detare

në vendet më të mëdha, 20 Class C drejtor i përfaqësuesve rajonalë. Këshilli është një e rëndësishme

organi vendimmarrës i organizatës. Takimi Organizata mbahet çdo dy vjet, Këshillin dhe zgjedhjes së

Presidentit. Kryetari dhe anëtarët e zgjedhur afat prej 2 vitesh.

55

Aktivitetet kryesore: Formulimi dhe rishikimi i sigurisë detare përkatëse, parandalimi i ndotjes detare

nga anijet e detit, transporti i përshtatshëm, për të përmirësuar efikasitetin e lundrimit detar dhe

përgjegjësitë që lidhen me këtë Konventë; këmbimit të përvojës praktike dhe raportimin përkatës detar;

ofrojnë shtetet anëtare të Organizatës inteligjencës dhe teknologjike probleme raportuar; me UNDP dhe

organizata të tjera ndërkombëtare për të siguruar fondet dhe kontributet e donatorëve, për të siguruar

një ndihmë teknike për vendet në zhvillim. Deri në fund të 1984, Organizata Ndërkombëtare Detare për

të zhvilluar dhe të përgjegjshëm për ruajtjen e konventave, rregullat, dhe një total prej 30 protokollit, i

cili ka qenë në fuqi aty 24.

Dita Botërore Detare; "Dita Botërore Detare" është aktivitetet e rëndësishme të Organizatës

Ndërkombëtare Detare, së pari u shfaq në vitin 1978. 17 mars 1978, kur "Konventa e Organizatës

Ndërkombëtare Detare" vjetorit të hyrjes në fuqi të njëzetë. Nëntor 1977 Organizata Ndërkombëtare

Detare dhjetë Kongresi miratoi një rezolutë më 17 mars të çdo viti pas kësaj si "Ditën Botërore Detare",

17 mars 1978 për t'u bërë i pari Detare Dita Botërore. Nëntor 1979, Organizata Ndërkombëtare Detare e

Kongresit të Njëmbëdhjetë të bëjë ndryshime në këtë rezolutë, të marrin në konsideratë shtator klima

është më e përshtatshme për aktivitetet detare, dhe për këtë arsye ardhmja e Ditës Botërore Detare

ndryshuar në shtator dita e fundit e javës. "Dita Botërore Detare" është themeluar nga Organizata

Ndërkombëtare Detare, në javën e fundit të shtatorit të çdo viti, i zgjedhur nga festimet qeveritë ditë, në

mënyrë që të tërheqë vëmendjen për sigurinë e anijeve, mjedisit detar dhe rëndësinë e Organizatës

Ndërkombëtare Detare. Oceans Dita çdo vit janë Organizata Ndërkombëtare Detare Sekretarit të

Përgjithshëm të përgatisë një deklaratë të veçantë, i nënshtrohet nevojës për vëmendje të veçantë.

Kineze "Dita Detar" ; 25 prill 2005, Këshilli i Shtetit miratoi vendimin "që nga viti 2005, çdo vit më 11

korrik për 'Ditën Detar', si dhe 'Ditën Botërore Detare' në datën tonë të implementimit", "Dita" me vela që

nga qeveria dominuese, pjesëmarrja universale në aktivitetet kombëtare statutore. Për 2013, datë vela

në Shanghai, Qingdao, Shandong, Jiangsu Taicang mbajtur tri festimet detare ditë.

Dita Botërore marinar - 21 qershor 2010 në 25, Organizata Ndërkombëtare Detare (IMO) të mbajtur

në Manila,, detarët Filipinet 'Trajnim Certification dhe Konventa Watchkeeping Ndërkombëtar mbi

Standardet "(referuar Konventës STCW) thekson konferencë diplomatike, Asambleja e Përgjithshme

miratoi reviduar STCW Konventës 2010 rasti, dhe për të përcaktuar qershor 25 vjetor si Dita Botërore e

detarëve.

10. ORGANIZATA E KOMBEVE TE BASHKUARA PER ZHVILLIM INNDUSTRIAL15

11. SHOQATA BOTERORE E POSTES16

12. ORGANIZATA BOTERORE PER PRONESI INTELEKTUALE17 WIPO

Organizata Botërore për mbrojtjen e pronës intelektuale = World intellectual Property Organization mbron

të drejtat e krijuesve në tërë botën- të drejtën e autorit. Duke siguruar stabilitetin e tregut për tregti me

prodhime intelektuale, WIPO e avancon tregtinë e këtillë ndërkombëtare. Kujdeset për më se njëzetenjë

15 http://www.unido.org/ 16 http://www.upu.int/en.html 17 http://www.wipo.int/portal/en/index.html

56

kontrata multilaterale të cilat e rregullojnë aspektin juridik dhe administrativ të pronës intelektuale.

Kryesisht i ushtron këto veprimtari;

I unifikon rregullat e legjislacioneve nacionale mbi pronën intelektuale;

Ofron shërbime për mbrojtje ndërkombëtare të pronës intelektuale;

Këmben informacione dhe ofron ndihmë në këtë lëmi për vendet në zhvillim;

Lehtëson zgjedhjen e kontesteve rreth kësaj pune nëpërmes qendrës së vetë të veçantë të

arbitrazhit;

Angazhohet në drejtim të zhvillimit të teknologjisë informative e cila mundëson mbajtjen dhe

shfrytëzimin e të dhënave mbi pronën intelektuale.

13. ORGANIZATA BOTËRORE E TREGTISË18

14. AGJENCIA NDËRKOMBETARE PËR ENERGJI ATOMIKE19

Në bazë të interesimit Tuaj lidhur me temen ju keshillojmë që të konsultoni uebin http://www.iaea.org/

The International Atomic Energy Agency (IAEA) is an international organisation that seeks to

promote the peaceful use of nuclear energy, and to inhibit its use for any military purpose,

including nuclear weapons. The IAEA was established as an autonomous organisation on 29 July 1957.

Though established independently of the United Nations through its own internationaltreaty, the IAEA

Statute,[1] the IAEA reports to both the United Nations General Assembly and Security Council.

The IAEA has its headquarters in Vienna, Austria. The IAEA has two "Regional Safeguards Offices" which

are located in Toronto, Canada, and in Tokyo, Japan. The IAEA also has two liaison offices which are

located in New York City, United States, and in Geneva, Switzerland. In addition, the IAEA has three

laboratories located in Vienna and Seibersdorf, Austria, and in Monaco.

The IAEA serves as an intergovernmental forum for scientific and technical cooperation in the peaceful

use of nuclear technology and nuclear power worldwide. The programs of the IAEA encourage the

development of the peaceful applications of nuclear technology, provide international safeguards against

misuse of nuclear technology and nuclear materials, and promotenuclear safety (including radiation

protection) and nuclear security standards and their implementation.

The IAEA and its former Director General, Mohamed ElBaradei, were jointly awarded the Nobel Peace

Prize on 7 October 2005. The IAEA's current Director General is Yukiya Amano.

In 1953, the President of the United States, Dwight D. Eisenhower, proposed the creation of an

international body to both regulate and promote the peaceful use of atomic power (nuclear power), in

his Atoms for Peace address to the UN General Assembly.[2] In September 1954, the United States

proposed to the General Assembly the creation of an international agency to take control of fissile

material, which could be used either for nuclear power or for nuclear weapons. This agency would

establish a kind of "nuclear bank."

The United States also called for an international scientific conference on all of the peaceful aspects of

nuclear power. By November 1954, it had become clear that the Soviet Union would reject any

international custody of fissile material, but that a clearing house for nuclear transactions might be

18 http://www.wto.org/ 19 http://www.iaea.or.at/

57

possible. From 8 to 20 August 1955, the United Nations held the International Conference on the

Peaceful Uses of Atomic Energy in Geneva, Switzerland. During 1956, an IAEA Statute Conference was

held to draft the founding documents for the IAEA, and the IAEA Statute was completed at a conference

in 1957.

Former U.S. Congressman W. Sterling Cole served as the IAEA's first Director General from 1957 to 1961.

Cole served only one term, after which the IAEA was headed by two Swedes for nearly four decades: the

scientist Sigvard Eklund held the job from 1961 to 1981, followed by former Swedish Foreign

Minister Hans Blix, who served from 1981 to 1997. Blix was succeeded as Director General by Mohamed

ElBaradei of Egypt, who served until November 2009.[3]

Beginning in 1986, in response to the nuclear reactor explosion and disaster near Chernobyl, Ukraine, the

IAEA redoubled its efforts in the field of nuclear safety.[4] The same happened after the Fukushima

disaster in Fukushima, Japan.[5]

Both the IAEA and its then Director General, ElBaradei, were awarded the Nobel Peace Prize in 2005. In

ElBaradei's acceptance speech in Oslo, he stated that only one percent of the money spent on developing

new weapons would be enough to feed the entire world, and that, if we hope to escape self-destruction,

then nuclear weapons should have no place in our collective conscience, and no role in our security.[6]

On 2 July 2009, Yukiya Amano of Japan was elected as the Director General for the IAEA,[7] defeating

Abdul Samad Minty of South Africa and Luis E. Echávarri of Spain. On 3 July 2009, the Board of

Governors voted to appoint Yukiya Amano "by acclamation," and IAEA General Conference in September

2009 approved. He took office on 1 December 200

15. ORGANIZATA NDËRKOMBËTARE E TURIZMIT 20

Turizmi është praktika, veprimi i marrë nga ata që udhëtojnë apo vizitojnë vende me qëllim zbavitjeje,

njohurie dhe mësimi; sipas definicionit te Organizatës Botërore të Turizmit (World Tourism

Organization, një nga departamentet e Kombeve te Bashkuara), turist quhet gjithkush që udhëton në

vende të ndryshme nga ai në të cilin ka rezidencën aktuale, jashtë ambientit të përditshëm personal, për

një periudhë prej minimumi një nate por jo më gjatë se sa një vit dhe qëllimi i tij i zakonshëm të mos jetë

asnjë lloj veprimtarie nga e cila të përfitojë ekonomikisht. Në këtë term përfshihen të gjithë ata që

udhëtojnë për: dëfrim, pushim dhe çlodhje; për të vizituar miq dhe të afërm; për motive pune dhe

profesionale, për motive shëndeti, besimi/pelegrinazhi dhe tjetër.

Organizata të posaçme

ILO International Labour Organization Organizata Ndërkombëtare e Punës Internet

FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations

Organizata e Kombeve të Bashkuara për Ushqimin dhe Bujqësinë

Internet

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

Organizata e Kombeve të Bashkuara për Arsimin, Shkencën dhe Kulturën

Internet

ICAO International Civil Aviation Organization Organizata Ndërkombëtare për Fluturimet Civile

Internet

IBRD International Bank for Reconstruction Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Internet

20 http://www2.unwto.org/

58

and Development Zhvillim (Banka Botërore)

IFC International Finance Corporation Korporata Ndërkombëtare Financiare Internet

IDA International Development Association Organizata Ndërkombëtare për Zhvillim Internet

IMF International Monetary Fund Fondi Monetar Ndërkombëtar Internet

UPU Universal Postal Union Shoqata Botërore e Postës Internet

WHO World Health Organization Organizata Botërore e Shëndetit Internet

ITU International Telecommunication Union Unioni Ndërkombëtar i Telegrafisë Internet

WMO World Meteorological Organization Oganizata Ndërkombëtare për Meteorologjinë

Internet

IMO International Maritime Organization Organizata Ndërkombtare për Lundrimin Detar

Internet

WIPO World Intellectual Property Organization Organizata Botërore për Pronësinë Intelektuale

Internet

IFAD International Fund for Agricultural Development

Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Bujqësor

Internet

UNIDO United Nations Industrial Development Organization

Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Industrial

Internet

Organizata autonome

WTO World Trade Organization Organizata Botërore e Tregtisë Internet

IAEA International Atomic Energy Agency Agjencia Ndërkombëtare për Energjinë Atomike

Internet

Kjo tabele është marrë ne http://www.dadalos.org/uno_alb/grundkurs_4/sonderorganisationen.htm [Autor: Ragnar Müller

59

B. ORGANIZATAT TREGTARE NDËRKOMBËATER TË KARAKTERIT UNIVERSAL

1. MARRËVESHJA E PËRGJITHSHME MBI DOGANAT (GATT)

1.1 GATT, pararendës i OBT

Idetë e hedhura me kohë për krijimin e institucioneve ekonomike ndërkombëtaretë qëndrueshme kristalizohen në vitin 1944 e më tej. Dy momentet më të rëndësishme tëasaj periudhe lidhen me;

1) krijimin i institucioneve ekonomike në sistemin e BrettonWoods (Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtare); dhe

2) krijimin eMarrëveshjes së Përgjithshme mbi Tregtinë dhe Tarifat (më poshtë GATT).

Duhettheksuar se GATT nuk i përket sistemit të Bretton Woods, por u krijua më vonë.

Në atë periudhë (1946) u zhvilluan bisedime, për krijimin e një Organizate Ndërkombëtare për Tregtinë,

(ITO), e cila do të plotësonte sistemin e institucioneve ekonomike të krijuara. Ndërsa dy të parat (FMN BB) do të adresonin problemet monetare dhe bankare, kjo efundit do te mbulonte problemet e tregtisë,

duke plotësuar kështu kuadrin institucional qëlidhej me ekonominë botërore.

Jo pa qëllim OBT-ja e krijuar më vonë u quajt si këmba emunguar e “stolit” të krijuar në sistemin e

Bretton Woods-it. Draft i parë i ITO-s u propozua nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës në 1946 dheu

pasua nga një sërë raundesh diskutimesh, ku më i fundit daton më 1948 në Havana. Ndërkohë bashkë me idenë e krijimit të ITO-s u ndërthur dhe ideja e krijimit të GATT, si pjesë integrale e saj. ITO do të

përfshinte një traktat për krijimin e insitucioneve ndërkombëtare për tregtinë, ndërsa në GATT do të përfshiheshin, së pari, negocimi për reduktim gradual të tarifave dhe, së dyti, një klauzolë e përgjithshme

që lidhej mëdetyrimet tarifore. Përpjekjet e para për krijimin e kësaj organizate dështuan dhe ITO

nuk hyri asnjëherë në fuqi.

Dështimi erdhi më shumë si rezultat i mosmiratimit të saj nëKongresin Amerikan, ndërkohë që GATT

vazhdoi të ekzistojë, si rezultati i vetëm inegociatave dhe të aplikohet nën disa kushte të veçanta. GATT nuk hyri asnjëherë në fuqi si një traktat ndërkombëtar dhe aplikimi i tij u bë i mundur nëpërmjet

Protokollit Provizor (PPA). Aplikimi i GATT nëpërmjet këtij protokolli parashikonte;

1) aplikimin e pjesës së parë dhe të tretë të GATT pa përjashtime;

2) aplikimin e pjesës së dytë, për sa kohë që kjo e fundit nuk binte ndesh melegjislacionin ekzistues

të vendeve anëtare të GATT.

Pra, Palët Kontraktuese të GATT kishin të drejtën e të ashtuquajturës “grand father clause”, e cila, në një

farë mënyre, i bindi ata për të rënë dakord për ekzistencën e GATT. Një nga sukseset e OBT-së ishte pikërisht eleminimi i këtyre klauzolave.

Megjithë. vështirësitë e themelimit dhe aplikimit të tij nga pikpamja e së drejtës ndërkombëtare, GATT

vazhdoi të ekzistojë për një kohë relativisht të gjatë dhe tëshërbente si dokument bazë për raundet e negociatave lidhur me marrëdhëniet tregtare.GATT ofroi gjithashtu dhe një sistem zgjidhjeje konfliktesh,

që ndonëse nuk ishte shumëi suksesshëm, ndihmoi në një farë mënyre në zbatimin praktik të kësaj marrëveshjeje.21

21 Kjo pjesë është marrë nga Aida Gugu (LL.M.) Analiste e Politikave tregtare (ACIT) DISA REFLEKTIME MBI ORGANIZATËN BOTËRORE TË

TREGTISË DHEMEKANIZMAT MBROJTËS NË KUADËR TË SAJ, http://www.scribd.com/doc/12336527/OBTGATT

60

2. ORGANIZATA BOTËRORE E TREGTISË22

Gjatë viteve të ekzistencës së GATT u zhvilluan tetë raunde të fokusuarakryesisht në reduktimin e tarifare

dhe në diskutimin e çështjeve të tjera jo tarifore qëlidheshin me tregtinë deri në krijimin e vetë OBT-së. Raundi i Uruguajit (1986-1993) u pasua me nënshkrimin e Marrëveshjes së Marrakeshit, e cila sanksionoi

dhe krjimin evetë organizatës në 15 Prill të 1994. OBT - ja u krijua si një organizatë ndërkombëtare dhemarrëveshjet shumëpalëshe pjesë përbërëse e saj përfshinë më shumë sesa tregtia në produkte. Për

më tepër në kuadër të OBT-së u projektua mekanizmi më efikas i zgjidhjessë konflikteve, i cili nuk ishte

hasur më parë nën ombrellën e organizmave ndërkombëtarë.

Nga një vështrim i përgjithshëm, skema e traktateve të themeluara në Raundin eUruguajit është: Trakti që krijoi OBT-në dhe tre Anekset. Në aneksin I “Marrëveshja shumëpalëshe për tregtinë në mallra”

përfshihen marrëveshjet e rëndësishme si GATT94 dhe Marrëveshjet Specifike , Marrëveshja e Përgjithme

për Tregtinë dhe Shërbimet(më poshtë GATS), dhe Marrëveshja mbi Aspektet Tregtare të të Drejtave të PronësisëIntelektuale (më poshtë TRIPs). Në të dytin u përfshi Marrëveshja për Zgjidhjen e Konflikteve

(më poshtë DSU) dhe në të tretin Mekanizmat e Rishikimit të PolitikaveTregtare. Pranimi i këtyre traktateve si një “sigle undertaking”, pra si një “paketë evetme”, shënon një hap të rëndësishëm të

negociatave.

Çmimi i futjes në OBT është pikërisht anëtarësimi në marrëveshjen që krijoi OBT-në dhe marrëveshjet

shumëpalëshetë përmendura më sipër. Paketa e vetme ligjore pranohet jo vetëm nga vendet anëtarënë momentin e krijimit të OBT-së por dhe nga vendet që do të hyjnë më vonë. Përveç marrëveshjeve

plurilaterale të cilat janë opsionale, gjithçka tjetër është edetyrueshme për palët. Ky pranim i marrëveshjeve si një paketë e vetme, sjell disavështirësi gjatë zbatmit praktik të tyre dhe konkretisht në

rastet kur ato normojnë fusha tënjejta.Kështu shumë nene të GATT 47 janë plotësuar nga marrëveshje të

veçanta të cilat në rast konflikti kanë përparësi mbi nenet e tij. Megjithatë pavarësisht nga ky rregulli përgjithshëm, duke ju referuar jurisprudencës së Jurisë dhe Trupit të Apelit në OBT,mund të themi që

marrrëdhëniet midis tyre karakterizohen nga: konflikti, shmangie ngadetyrimet, përsëritje dhe komplementariteti . Në rastin e konflikteve midis marrëveshje që bëjnë pjesë në anekse të

ndryshme,rregulli i ndjekur është që marrëveshjet sepcifike (lex specialis) të kenë prioritet për çështjet që lidhen me spektrin e tyre të rregullimit.

Institucionet kryesore të OBT

Për të forcuar parimin e mbizotërimit të ligjit dhe të rregullit në marrëdhëniettregtarë brenda OBT-së, themeluesit e saj krijuan mekanizmat kushtetues për marrjen evendimeve, përpunimin e agendave,

drejtimin e liberalizimit të tregut, rishikimit të politikave tregtare dhe zgjidhjen e konflikteve.Konferenca

Ministrore është organi më i lartë vendim-marrës për të gjitha çështjetqë lidhen me marrëveshjet, për pranimin e anëtarëve të rinj dhe për fillimin e raundevetregtare. Ajo përbëhet nga përfaqësues të të

gjithë vendeve anëtare dhe mblidhet të paktën një herë në 2 vjet.

Në intervalin e kohës midis dy konferencave, aktiviteti iorganizatës udhëhiqet nga Këshilli i Përgjithshëm

që përbëhet gjithashtu nga përfaqësuestë shteteve anëtare. Nën varësinë e tij janë dy trupa të specializuar, Trupi i Rishikimit tëPolitikave Tregtare dhe Trupi i Zgjidhjes së Konflikteve (më poshtë DSB)

të cilëtoperojnë sipas procedurave përkatëse dhe përbehen nga përfaqësues të shteteve anëtarë.Lidhur me marrëveshjet e veçanta, OBT-ja parashikon një këshill të posaçëm për secilënmarrëveshje, si Këshilli i

Produkteve, i Shërbimeve dhe i Pronësisë Intelektuale.Konferenca Ministrore është ngarkuar gjithashtu

22 Po ashtu kjo pjesë që tërësish i takonë OBT -së është marrë nga: nga Aida Gugu (LL.M.) Analiste e Politikave tregtare (ACIT) DISA

REFLEKTIME MBI ORGANIZATËN BOTËRORE TË TREGTISË DHEMEKANIZMAT MBROJTËS NË KUADËR TË SAJ,

http://www.scribd.com/doc/12336527/OBTGATT

61

për krijimin e Komiteteve specifike, siKomiteti për Zhvillimin dhe Komiteti i Tregtisë dhe Ambientit. (shih aneksin I)

Parimet mbi të cilat funksionon sistemit tregtar i OBT-së

Duke qenë se marrëdhëniet tregtare janë komplekse dhe mbulojnë një fushë tëmadhe aktivitetesh dhe

vendesh, është e rëndësishme të përcaktohen që në fillim disa parime që do të shërbejnë dhe si themele të qendrueshmërisë të vete sistemit shumëpalështregtar. Ndaj dhe marrëveshjet e OBT-së janë të

mbështetura dhe të qeverisura nga këto parime. Në vija të përgjithshme ato mund të përmblidhen në (1) Parimin emosdiskriminimit dhe këtu futen :

A. Parimi i Kombit më të favorizuar dhe

B. TrajtimitKombëtar, (2) Tregtia e lirë; e cila duhet të realizohet gradualisht nëpërmjet negociatave,

(3) Parashikueshmëria; e cila realizohet nëpërmjet detyrueshmërisë dhe trasparencës, (4) Promovimi i një konkurence të drejtë (reciprociteti),

(5) Inkurajimi i zhillimit dhe ireformave. Secili nga këto parime gjen pasqyrim konkret në nenet e

marrëveshjeveduke pasur një rëndësi të njejtë zbatueshmërie. Megjithatë më poshtë do të fukusohem nëdisa prej tyre.

Parimi i Kombit më të Favorizuar

I pari detyrim që rrjedh nga antarësimi në OBT dhe në marrëveshjet përkatëseështë ai i aplikimit të

Kombit më të Favorizuar (MFN), në bazë të së cilit çdo vend anëtar në OBT duhet ti akordojë të gjithë

vendeve të tjera anëtare, të njëjtin trajtim, privilegj,avantazh që i ka akorduar një vendi konkret për marrëdhëniet tregtare në mallra, për pronësinë intelektuale dhe për shërbimet. Ky detyrim redukton në

mënyrë progresivenivelin e diskriminimit midis vendeve në marrëdhëniet tregtare. Realizimi i këtij detyrimi në vetvete mbështetet në parimet e “menjëhërshmërisë”, dhe “pa kushte”, çka dotë thotë që

trajtimi jo diskriminues do t’u akordohet të gjitha vendeve në të njejtën kohë,dhe nga ana tjetër, ky

trajtim do t’u akordohet vendeve anëtarë të OBT-së pa pritur ndonjë përfitim në këmbim dhe pa kërkuar realizimin e ndonjë kushti konkret nga palatjetër. Megjithatë përjashtime nga aplikimi i këtij parime bëhen

ndër të tjera në dy raste: 1) Në krijimin e një bashkimi doganor dhe një zonë të tregtisë së lirë ;

2) nëmarrëdhëniet preferenciale të vendosura midis një vendi të zhvilluar dhe një vendi nëzhvillim

Trajtimi Kombëtar (NT)

Ndërsa MFN lidhet me regjimin tregtar midis shteteve, shpesh i njohur si “normëe zbatuar në kufi”,

Trajtimi Kombëtar, lidhet me regjimin tregtar brenda vendit. Ky parimsanksionon detyrimin e çdo shteti anëtarë të trajtojë njësoj si produktin dhe shërbiminvendas dhe atë të vendeve të tjera . Ky parim, ashtu

si dhe ai i sipërpërmendur sanksionon dhe plotëson parimin e mosdiskriminimit në marrëdhëniet tregtare

brenda dhe jashtë territorit të një shteti. Në bazë të këtij parimi, të gjitha taksat, rregullat dhe ligjet enjë vendi, nuk duhet t’u akordojnë një trajtim më të favorshëm produkteve aposhërbimeve vendase me

qëllim që të realizojnë mbrotjen e tyre përkundrejt prodhimeve po shërbimeve të huaja. Plotësimi i këtyre kritereve , pra i atij të dhënies së favoreve nga njëra anë dheqëllimi për mbrojtje nga ana tjetër, përbën

kusht për shkeljen e këtij parimi. Të dy elementët duhet të ekzistojnë njëkohësisht, ndaj shpesh është e

vështirëvërtetimi praktik i tyre. Një ndihmë të madhe kanë dhënë Juria dhe Trupi i Apelit në OBT,në vërtetimin e tyre rast pas rasti, duke krijuar kështu një jurisprudencë të pasur.

Parimi i reciporcitetit

Parimi i reciprocitetit ka ekzistuar në marrëdhëniet tregtare që nga koha e GATT,dhe ai duhet kuptuar më

shumë në një kontekst politik sesa juridik. Ky parim gjen zbatimmë tepër në negociatat midis palëve dhe

62

në disa raste ai është i sanksionuar dhe në vetëmarrëveshje, si për shembull neni XXVIII i GATT, i cili parashikon zhvillimin erinegociatave për reduktimin e tarifave në një reciprocitet midis palëve.

Reciprociteti në kuptimin e hershëm të tij ka konsistuar kryesisht në balancat tregtare që lidheshin metarifat. Por aktualisht në kushtet e një negocimi më të sofistikuar nga ana e shteteve anëtarë

të OBT-së ai ndërthuret me parimin e një tregtie të ndershme “fair trade” e cila përkthehet në një reciporcitet në aksesimin e tregjeve, e siguar kjo dhe me nxjerrjeligjesh dhe normash adekuate, në

mënyrë që pala tjetër të realizojë këtë të drejtë.

Procesi i vendim-marrjes në OBT

OBT-ja është institucioni i vetëm i sistemit tregtar ndërkombëtar që lindi sirezultat i negocimit të

vazhdueshëm të vendeve anëtare të saj. Në OBT, çdo shtet anëtar ka të drejtën e një vote . Në

kundërshtim me organizata të tjera si FMN apo Banka Botërore, ajo nuk aplikon peshën në votim, si për shembull; përqindjen e peshës së njëvendi në tregtinë botërore, apo kontributin e paguar. Pra, ajo

parashikon mundësi të njejtëvotimi për të gjithë vendet, pavarësisht nga niveli i tyre ekonomik. Zakonisht preferohet votimi maxhoritar për marrjen e një vendimi, por në rastet e çështjeve që kanë të bëjnëme

GATT, shpesh është preferuar marrja e vendimeve me konsensus. Kjo parashikohetdhe në nenin IX të marrëveshjes që krijoi OBT-në .

Ky është i vetmi nen që parashikonmarrjen e vendimeve me konsensus, dhe prezumohet të shtrihet në të gjitha marrëveshjete Raundit të Uruguajit, por ky mbetet veçse një interpretim. Nga ana tjetër, ideja

ekonsensusit mund ti japë të drejtën e vetos çdo shteti. Megjithatë duhet pranuar që nuk kaunanimitet në marrjen e vendimeve, shtetet jo prezente dhe ato që abstenojnë nuk mundtë pengojnë marrjen e

vendimeve me konsensus.Vendimet e zakonshme merren me konsesus si në Konferencën Ministrore dhe

nëKëshillin e Përgjithshëm, dhe në rastet kur nuk arrihet konsensus, vendimet do të merrenme votim maxhoritar të të gjithë të pranishmëve. Interpretimit i marrëveshjes së OBT-së dhe anekseve të saj bëhet

nga Konferenca Ministrore, dhe ai miratohet me ¾ e shteteve anëtare në OBT. Po në bazë të marrëveshjes së OBT-së, Konferenca Ministrore mund tëvotojë përjashtimin e një vendi nga një obligim i

marrrëveshjeve të Aneksit të I. të marrëveshjes së OBT-së. Kërkesa për përjashtimin e përkohshëm nga obligimi i OBT-së bëhet pranë Këshillave përkatës. Për marrjen e një vendimi të tillë kur nuk

arrihetkonsensus, kërkohet ¾ e vendeve anëtare të OBT-së

. II.Zgjidhja e konflikteve

Pjesë e suksesit të Raundit të Uruguajit është dhe Memorandumi për Rregullatdhe Proçedurat që

Drejtojnë Zgjidhjet e Mosmarrëveshjeve (më poshtë DSU), si pjesë integrale e marrëveshjes që krijoi

OBT-në. Mekanizmi i zgjidhjes së konflikteve isanksionuar në këtë marrëveshje shënon arritje jo vetëm në terma absolut, domethënë nëefikasitetin e treguar brenda sistemit të tregtisë ndërkombëtare, por dhe në

termakrahasimor, duke i referuar kështu mekanizma të tjerë të zgjidhjes së konflikteve (si për shembull Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësise). Karakteristikë thelbësore të tij është detyrueshmëria për

konformitet e cila realizon një element të rëndësishëm të pa- ndeshur më parë nga ligjet

ndërkombëtare: fuqinë detyruese. Suksesi i tij lidhet mesanksionimin e disa elementëve në nenin 3.2 të DSU, siç janë: siguria dhe parashikueshmëria e marrëdhënieve shumëpalëshe tregtare, sigurimi i të drejtave dhedetyrimeve që lidhen me marrëveshjet për të gjitha palët, si dhe interpretimi imarrëveshjeve mbi bazën e normave të interpretimit të së drejtës ndërkombëtare.

Megjithatë, avantazhet e sjella nga ky sistem duke e krahasuar me sistemin e aplikuar nëepokën e GATT-it, mund të përmblidhen në:

1) Vendosjen e afateve dhe procedurave për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që ngakonsultimet e

deri në adoptimin e rekomandimit të Jurisë/Trupit të Apelit. 2) Krijimin i një Trupe Apeli i cili rishikon interpretimin ligjor që i bënmarrëveshjeve Juria. Trupi i

Apelit nuk mund të konsiderohet si gjykatë, ai përbënnjë mekanizëm quasi-gjyqësorë 3) Adoptimin e menjëhershëm të rekomandimeve të Jurisë dhe Trupit të Apelit dhedhënien e

autorizimit për kundra përgjigje në rast së nuk arrihet konsensus për tëadoptuar raportin

63

4) Autoritetin e palës paditëse për të kërkuar autorizim për t’u kundërpërgjigjur dhenë sektorë që nuk janë objekt konflikti, në rastet kur nuk zbatohet raporti i Jurisëapo kur nuk arrihet një

zgjidhje e kënaqshme e situatë.

Duke u nisur nga sa më sipër arrijmë në konluzionin se OBT-ja sot konsiderohet sinjë organizatë me “dhëmbë”, por kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht se, Juria apoTrupi i Apelit mund t’i imponohen

një shteti që të ndryshojë apo shfuqizojë një ligj qëshpallet në kundërshtim me ndonjë detyrim të

marrëveshjes. Megjithatë, rekomandimet etij ndiqen nga palët dhe detyrimi për konformitet krijon mundesinë e zgjidhjes sëkonfliktit pa kundrapërgjigje si një masë e parë në rast shkeljeje.

Procedurat për zgjidhjen e konflikteve

Çdo vend anëtar në OBT duhet të njoftojë për nxjerrjen e një rregulli i cili prek një detyrim të marrëveshjeve. Ky njoftim në të shumtën e rasteve shoqërohet mekonsultime të cilat janë të

domosdoshme për zgjidhjen e problemeve që lindin nga zbatmi i tij, pasi mund të ndodhë që ky rregull bie ndesh me marrëveshjet duke u shkaktuar dëmeanëtarëve në OBT. Palët e interesuara duhet të

përpiqen për një zgjidhje të kënaqshme të situatës. Në rast se një konsultim i tillë nuk është i sukseshëm atëherë, pala e prekur mundtë depozitojë një kërkese për krijimin e Jurisë (në formën e një

padie) për zgjidhjen e mosmarrëveshjes.

Një kërkesë e tillë mund të bëhet nga një shtet ose disa shtete së bashku .Trupi i Jurisë caktohet nga

Sekretariati i OBT-së dhe duhet të aprovohet nga palëtnë konflikt. Numri i antëreve të saj shkon nga tre deri në pesë kur palët e kërkojnë këtë tëfundit. Ata zgjidhen nga fusha e tregtisë ndërkombëtare, juristë,

ku një kujdes i veçantë ikushtohet konfliktit të interesave. Pasi formohet Trupi i Jurisë zhvillohet seanca

dëgjimore për pretendimet e palëvenë proces dhe e palëve të treta. Mbarimi i seancës dëgjimore shoqërohet me paraqitjen enjë raporti të ndërmjetëm nga ana e jurisë, me komentet dhe konkluzionet e

tij. Dhe vetëm pasi palët kanë shprehur objeksionet apo sugjerimet e tyre shtesë për draftin e parëtë rekomandimit, Juria bën raportin përfundimtar që i dërgohet DSB. Raporti duhet të miratohet nga DSB-ja

brenda një afati të caktuar për sa kohë qëkjo e fundit bie dakord, apo pala e pakënaqur nuk apelon çështjen. Në qoftë se çështjashkon në apel, ajo dëgjohet nga tre nga shtatë anëtarët e e përhershëm të

Trupit të Apelittë zgjedhur nga vetë DSB. Trupi i Apelit ka juridiksion vetëm për çështje që kanë të bëjnë

më ligjin, dhe me interpretimin e marrëveshjeve dhe në këtë rast është i detyruar tëndjekë interpretimet e bëra nga Konferenca Ministrore.

Raportet e Trupit të Apelit janëautomatikisht të adoptueshme nga DSB përveç rasteve kur nuk arrihet

konsensus për timiratuar ato. Monitorimi i zbatimit të rekomandimit të Jurisë apo Trupit të Apelit për të

sjellërregullin, objekt i konfliktit me marrëveshjet e OBT-së, në përputhje me marrëveshjenrespektive bëhet nga DSB. Në rast se shteti në fjalë nuk e sjell ligjin në konformitet merekomandimet e Jurisë dhe

Trupit të Apelit, atëherë pala tjetër mund të kërkojëautorizimin nga DSB për kundërpërgjigje.

Megjithatë një mundësi tjetër i ofrohet palës së pakënaqur nga zbatimi irekomandimit, e cila pasi

shterron mundësinë e konsultimit, kërkon përsëri krijimin e njëJurie të re për të shqyrtuar përputhjen e rregullit të rregullit të ri me rekomandimet eJurisë apo Trupit të Apelit. Nga një vështrim i përgjithshëm

që i bëjmë sistemit të zgjidhjes së konfliketevenë OBT, vëmë re se ai është i shoqëruar me negocime dhe këshillime të vazhdueshmedhe me një tendence për zbatim të rezultateve të

tij. Ky sistem unik kushtëzohet ngavetë natyra e marrëdhënieve tregtare të cilat mbartin në vetvete një interes të madhekonomik. Në të shumtën e rasteve është e nevojshme të mbahen parasysh kushtet

eveçanta që kanë disa vende dhe sektorët të cilat janë përfshirë në konflikt.

Llojet e të drejtave të përdorura në OBT

Sistemi i tregtisë shumëpalëshe është i bazuar ndër të tjera në konceptin e të drejtave dhe detyrimeve

reciproke për palët të mbështetura në traktatet e OBT-së. Nërastet e shkeljes së këtyre detyrimeve apo

64

të drejtave që rrjedhin nga marrëveshjet, çdoshtet anëtarë i OBT-së mund të kërkojë ndalimin e akteve nëpërmjet mëkanizmit tëzgjidhjes së konflikteve. Mekanzmi aktual i ofruar nga OBT-ja parashikon në

mënyrë eksplicite heqjendorë nga aktet apo ligjet që janë në kundërshtim me marrëveshjen dhe sjelljen e situatësnë përputhje me rekomandimet e dhëna nga trupat e zgjidhjes së konflikteve në OBT. Kjo e

drejtë na çon në përfundimin se nocioni i restituimit, status quo ante , i njohur ngae drejta ndërkombëtare aplikohet deri diku në kontekstin e ligjeve të OBT-së. Pra e drejtae pretenduar në kuadër

të OBT-së është perspektive dhe nuk synon të kthejë në gjendjen emëparshmë palët në konflikt, duke

qenë kështu në përputhje të plotë me konceptimin ekëtij mjeti në kuadër të së drejtës ndërkomëbtare publike. Neni 3 (7) i DSU parashikon në mënyrë hireakike të drejtat që mund të përdorennga palët në

mekanzimin e zgjidhjes së konflikteve.Së pari, kërkohet heqja e masës e cila është në kundërshtim me një nen tëmarrëveshjes.Së dyti, kërkohet kompensim, i cili realizohet vetëm kur shfuqizimi i

ligjit praktikisht nuk është e mundur, ose kur shërben si masë e përkohshme, deri nëshfuqizimin e ligjit jo

konform marrëveshjes.Së treti, vendi pretendues mund të pezullojë aplikimin e koncesioneve apodetyrime të tjera reciproke që rrjedhin nga marrëveshja pasi kjo është autorizuar nga DSB.

Në rastet e pretendimeve pa shkelje të marrëveshjes , mjeti i parë i përdorur është kompensimi. Sheti që

ka penguar arritjet e “kënaqshme” nga zbatimi i marrëveshjes nuk është i detyruar të shfuqizojë ligjin që ka

sjellë këtë pengesë, por vetëm tëkompensojë palën tjetër.

65

C. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE TË FORMURA ME QËLLIM TË

UNIFIKIMIT TË RREGULLATIVËS

Organizatat të caktuara ndërkombëtare janë themeluar me qëllim të unifikimit të rregullave të së drejtës

ndërkombëtare biznesore në mënyrë që kështu të realizohet tregti më e mirë ndërkombëtare këto

organizata janë:

UNICITRAL,

UNIDROIT dhe

Konferenca Ndërkombëtare e Hagës mbi të drejtat ndërkombëtare biznesore.

1. UNICITRAL

a). Kuptimi. – Është Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të drejtën ndërkombëtare tregtare

(United Nation Commission International Trade Law) që është themeluar me vendim të Asamblesë së

Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara në vitin 1966. Kjo organizatë ka status të organit të Kombeve të

Bashkuara (KB). Selia e UNICITRAL – it është në Vjenë të Austrisë.

Me rastin e themelimit të këtij organi, është filluar nga fakti se dallimet në mes të legjislacioneve

nacionale paraqesin pengesë për zhvillimin (mbarëvajtjen) e tregtisë ndërkombëtare. Për këtë arsye,

UNICITRAL – i ka këto objektiva:

a) Harmonizimin progresiv (barazimin) e rregullave;

b) Formulimin e ri të së drejtës ndërkombëtare të tregtisë; dhe

c) Koordinimin e rregullativave të institucioneve të tjera të cilat merren me formulimin e së drejtës

unifikuese në masën e asaj që është e mundëshme.

b). Lënda e rregullimit. – UNICITRAL – i ka formuluar rregulla uniforme në formë të konventave

ndërkombëtare dhe modeleve të ligjeve me të cilat janë rregulluar fusha të ndryshme të qarkullimit të

mallrave dhe të shërbimeve.

Së pari, është rregulluar materia e shitblerjes së mallrave dhe punët tjera me të cilat këmbehen mallrat.

Në këtë lëmë janë nxjerrë:

1) Konventa mbi parashikimin e së drejtës me shitjen ndërkombëtare të mallrave (NewYork 1974 e

cila ka hyrë në fuqi me 01.08.1988). Kjo Konventë përmban rregullat uniforme të cilat i

rregullojnë afatet e p[parashikimeve për realizimin e së drejtës nga kontratat e shitblerjes

ndërkombëtare.

2) Konventa mbi kontratat për shitjen ndërkombëtare të mallrave (Vjenë 1980, e cila ka hyrë në fuqi

me 01.01.1988); dhe

3) Ciceroni (Udhëzuesi) juridik mbi punët e kompensuese ndërkombëtare i nxjerrë në vitin 1992.

Qëllimi i tij është që tu ndihmojë palëve të cilat janë duke negociuar për lidhjen e punëve –

veprimeve kompensuese. Në udhëzues identifikohen çështjet themelore dhe formulohen

zgjedhjet e mundshme juridike.

E dyta, materia e transportit ndërkombëtar të mallrave UNICITRAL e ka hartuar Konventën mbi

transportin e mallit nëpër qarkullimin detar të njohura si rregullat e Hamburgut. Përveç kësaj, është

66

nxjerrë edhe Konventa mbi përgjegjësitë e operatorëve të terminaleve transportuese në tregtinë

ndërkombëtare që është nxjerrë me 19.04.1991, por që akoma nuk ka hyrë në fuqi (më mungesë të pesë

instrumenteve për ratifikim).

E treta, materia e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare dhe procedurës së zgjedhjes të kontesteve siç

janë:

1) Rregullat e Arbitrazhes të UNICITRAL – it të aprovuara me 1976 të cilat përmbajnë zgjedhje që

mund t’i pranojnë palët në kontest;

2) Rregullat e UNICITRAL – it mbi pajtimin e vitit 1980 kur palët dëshirojnë që kontestin ta zgjedhin

miqësisht, nëpërmjet pajtimit, duke i aplikuar këto rregula;

3) Modeli i Ligjit të UNICITRAL – it mbi arbitrazhin ndërkombëtar të tregtisë të vitit 1987. Ky model

ka për synim ndihmën e shteteve që t’i përsosin në mënyrë bashkëkohore rregullat e veta

nacionale mbi procedurën e arbitrazhit;

4) Shënimet – skicat UNICITRAL – it mbi organizimin e procedurës së arbitrazhit (e nxjerrë në vitin

1996) të cilat mund t’i shfrytëzojnë arbitërat e ku përfshihet lisat e çështjeve mbi të cilat arbitrat

dëshirojnë të marrin vendim me rastin e procedurës së arbitrazhit. Burimi themelor i së drejtës

ndërkombëtare të arbitrazheve tregtare është Konventa mbi pranimin dhe ekzekutimin e

vendimeve të jashtme – juaja të arbitrazhit, e njohur si Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958. Ajo

është formuluar nën patronazhin e Kombeve të Bashkuara para formimit të vet UNICITRAL – it

por që është pjesë e programit sipas të cilit punon vet UNICITRAL – i.

E katërta, materia e lidhjes së kontratave UNICITRAL – i e ka hartuar në vitin 1994. Modelin e ligjit mbi

furnizim me mall , vërtetimet dhe shërbimet.

E pesta, materia e punëve ndërkombëtare të ndërtimit. Ky organ e ka formuluar Udhëzuesin juridik të

kontratave ndërkombëtare mbi kryerjen e punëve investuese (1988).

E gjashta, formulimi i materies së pagesave ndërkombëtare:

I. UNICITRAL – i ka bërë Konventën mbi kambialin e trasuar ndërkombëtar dhe vetanak (1988),

duke u orvatur që t’i tejkalojnë dallimet të cilat ekzistojnë në mes të drejtës kontinentale (të

Gjenevës) dhe asaj anglo – saksone të çekut dhe të kambialit. (Kjo konventë nuk ka hyrë në

fuqi ngase për këtë kërkohen dhjetë depozita mbi ratifikimin).

II. UNICITRAL – i e ka bartur udhëzimin juridik mbi transferin elektronik të mjeteve (viti 1987). Ky

organ e ka sajuar Modelin e Ligjit mbi transferin e ndërkombëtar të mjeteve (1992) e që ka

të bën me transaksionin që fillon me instruksione për bankën që shfrytëzuesit t’i len në

dispozicion të hollat e caktuara, i rregullon obligimet e dërguesit ose bankës pranuese, kohën

e pagesës së bankës pranuese dhe përgjegjësinë e bankës ndaj dërguesit ose urdhërdhënësit

në rastet kur vonohet transferi i të hollave ose kur vije deri të gabimet të tjera eventuale.

III. Konventa e UNICITRAL – it mbi ganecit e pavarura dhe akreditivin stand bay (New York 1995) që

të lehtësohet përdorja e garancive të pavarura dhe stand bay akreditivave. Konventa i ven

bazat e parimeve themelore, karakteristikave të kufijve të pavarur dhe stand bay

akreditivave.

67

IV. Tregtia elektronike UNICITRAL e ka nxjerrë modelin e Ligjit mbi tregtinë elektronike në vitin

1996 në mënyrë që të lehtësohet përdorja e mjeteve moderne të komunikimit. (EDI Posta

elektronike me përdorimin e internetit ose pa te).

V. Materia e falimentimit. UNICITRAL – i e ka themeluar sistemin e grumbullimit dhe të shpalljes së

vendimeve gjyqësore dhe të arbitrazhit të marra me aplikim të konventave dhe modeleve të

ligjeve të cilat i ka sajuar ky organ. Kjo veprimtari ka për qëllim sigurimin e interpretimit dhe

të aplikimit unik të rregulloreve.

2. KONVENTA E HAGËS MBI TË DREJTËN NDËRKOMBËTARE PRIVATE

a). Kuptimi. – Takimi i parë i Konferencës së Hagës mbi të drejtën ndërkombëtare private

(Konferenca e Hagës) është mbajtur në vitin 1893. Mirëpo, prej 15.07.1955, kur është aprovuar statuti,

sesionet janë mbajtur në mënyrë të rregullt. Konferenca e Hagës kështu është bërë organizatë e

përhershme ndërkombëtare qëllimi i së cilës është unifikimi progresiv i së drejtës ndërkombëtare private.

Konferenca e Hagës e shfrytëzon metodën e negocimit dhe formulimit të konventave mbi fusha të

ndryshme të së drejtës ndërkombëtare private. Veprimtarinë hulumtuese – kërkimore e ushtron

Sekretariati, ndërsa versionet preliminare të dokumenteve i përpilon Komisioni i veçantë i ekspertëve.

b). Objekti i rregullimit. – Në mesin e konventave të cilat janë formuluar në kuadër të

veprimtarisë së Konferencës së Hagës e të cilat janë ratifikuar nga shumica e vendeve duhet përmendur:

Konventën mbi procedurën civile, dërgimi i shkresave dhe pranimi – marrja e provave jashtë vendit;

Konventën mbi përcaktimin e të drejtës kompetente për shitblerjen ndërkombëtare, pranimin dhe

ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të jashtme, bashkëpunimin administrativ dhe gjyqësor në mes të

pushteteve (autoriteteve) të shteteve të ndryshme. Konventat e Hagës kombinojnë shumë aspekte të së

drejtës ndërkombëtare private. Përveç kësaj, Konferenca e Hagës mbi të drejtën ndërkombëtare private e

zhvillon dhe e avancon shkencën e së drejtës.

3. UNIDROIT (Unidruat)

a). Kuptimi. – Instituti ndërkombëtar për unifikimin e së drejtës private (UNIDROIT) është

organizatë e pavarur ndërkombëtare me seli në Rromë. Si qëllim të vetin e ka hulumtimin e mënyrave të

harmonizimit dhe koordinimit të së drejtës private të shteteve ose grupeve të shteteve në mënyrë që ato

t’i pranojnë gradualisht rregullat uniforme të së drejtës private. Është formuar në vitin 1926 si organ

ndihmës i Ligës së Kombeve. Pas shpërndarjes serish është themeluar në vitin 1940 në bazë të një

kontrate multinacionale, gjegjësisht statutit. Anëtarë janë shtetet të cilat e pranojnë këtë statut.

UNIDROIT e ka Sekretariatin si organ ekzekutiv dhe Këshillin drejtues i cili kujdeset për realizimin e

qëllimeve të përcaktuara. Gjatë ekzistencës së vet i ka përgatitur mbi shtatëdhjetë studime nga lëmi i të

drejtës ndërkombëtare private. Shumica e këtyre studimeve kanë rezultuar si tekste konventash. Tekstet

e konventave do të duhej t’i aprovonin shtetet anëtare në konferenca diplomatike të organizuara nën

përkujdesjen e UNIDROIT – it.

b). Objektivi i rregullimit. – UNIDROIT i ka nxjerrë këto konventa:

68

Konventa ligjin uniform mbi lidhjen e kontratave për shitblerjen ndërkombëtare dhe Konventën

mbi ligjin uniform për shitjen ndërkombëtare të mallit (Hagë, 1964);

Konventën mbi agjenturën – agjencinë tregtare në shitjen ndërkombëtare të mallit (Gjenevë,

1983);

Konventën mbi lizingun ndërkombëtare dhe Konventën mbi faktoringun ndërkombëtar (Otavë,

1988);

Konventën mbi objektet kulturore të vjedhura ose të ekspozuara ilegalisht (Romë, 1995);

Përveç sa u tha në sipër, UNIDROIT i ka shpallur Parimet për kontratat lidhur me tregtinë ndërkombëtare

(1994). Udhëzimet për kontratën master franshizingut ndërkombëtar (1988). Aktivitetet e UNIDROIT – it

kanë qenë bazë për tekstet të cilat i kanë nxjerrë dhe organizatat tjera ndërkombëtare.

69

C. ORGANIZTAT NDËRKOMBËTARE ME KARAKTER TË KUFIZUARE TERRITORIAL

Organizatat ndërkombëtare me karakter të kufizuar territorial të cilat i studion e drejta biznesore dallojnë

sipas kritereve të ndryshme: Ekzistojnë organizata ndërkombëtare anëtare te të cilave janë shtetet që i

përkasin regjionit unik ekonomik (si p.sh. Unioni Evropian, vendet e ASEAN – it) ose organizatat

ndërkombëtare anëtare te të cilave janë shtete që kanë sistem të ngjashëm ekonomik (OECED).

Ekzistojnë edhe institucione të specializuar të Kombeve të Bashkuara që kanë qëllime të caktuara

ekonomike

1) Unioni Evropian

UE bën pjesë në projektet më të rëndësishme të paqes në gjithë historinë. Pas luftrash të panumërta,

brenda një periudhe shumë të shkurtër kohore, u arrit, që në kontinentin e vogël të vendosej paqja përmes integrimit. Ata, që dikur ishin armiq, bashkëpunojnë tani ngushtë me njëri tjetrin në pothuaj të

gjitha fushat. Konfliktet zgjidhen me anë bisedimesh. Kjo është një arsye, që BE ka gjetur në mbarë botën vlerësimin e një shembulli për bashkëpunimin rajonal dhe të modelit për politikën e shekullit XXI.

Edhe ata, që nuk dinë shumë rreth BE, dinë të paktën që ai është në një farë mënyre i komplikuar. Mes mësuesve/eve të politikës tema e Evropës shkakton zakonisht reflekse mbrojtjeje. Për asnjë temë tjetër

nuk është aq e vështirë të rekrutosh dhe motivosh pjesëmarrës. E nëse kemi parasysh, se sa e madhe është rëndësia e BE për të gjithë qyetarët/et, atëherë ky është natyrisht një fakt shqetësues.

Kompleksiteti i sistemit të BE është me siguri një arsye kyçe, pse është kaq i vështirë përçimi i UE. Por ka edhe probleme të tjera: UE ndryshon vazhdimisht. Sa arrijmë të informohemi rreth ndryshimeve

kontraktuale, vendeve në parlament dhe ponderimit të votave në Këshillin e BE, ka ndryshuar sërish çdo gjë. Libri im metodik në fakt sapo është botuar, por ja që nuk është më aktual. UE është delja e zezë. Të

gjitha vendimet e papëlqyeshme i atribuohen BE. Por që në këtë proces vendimmarrjeje kanë marrë

pjesë të gjitha shtetet anëtare me qeveritë e tyre, kjo anashkalohet. Ndaj BE ka një imazh të keq. E kush nuk i njeh të gjitha legjendat e paragjykimet për "ata të Brukselit". UE është krejt ndryshe nga gjithçka

tjetër, që ne njohim. Nuk e fusim dot në ndonjë nga sirtarët tanë. Nuk e vendosim dot në një kategori të njohur për ne. Ai nuk është as një organizatë ndërkombëtare "normale", as nuk funksionon si sistemi ynë

politik kombëtar.

Thelbi dhe struktura: Këto probleme në përçim formojnë sfondin, i cili bën të dallueshëm thelbin e

këtij kompleksi tematik. Në qendër gjejmë problemin, se si të përçojmë një ide bazë dhe të pavarur rreth BE, që do të ndihmojë jo vetëm për të kuptuar zhvillimin e deritanishëm të UE, por, krahas kësaj, edhe të

kategorizojmë dhe vlerësojmë eventet e ardhshme.

VEREJTJE:

Materali per Unionin evropian do jetë ankes I poscëm I këtyre leksioneve;

70

BANKA QENDRORE EVROPIANE

Banka qëndrore evropiane (BQE, BCE, akronimi në anglisht)) është banka qëndrore e ngarkuar me vënien në jetë të politikës monetare për 17 vendet e Bashkimit evropian, që kanë aderuar në euro dhe që

formojnë të ashtuquajturën “zona euro“. Duke u nisur nga 1 janari 2011, ato janë: Austria, Belgjika, Qipro, Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Malta, Vendet e Ulta,

Portugalia, Sllovakia, Spanja.

BQE është formuar, në bazë të Traktatit të Bashkimit evropian dhe të “statutit të sistemit evropian të bankave qëndrore dhe të Bankës qëndrore evropiane“, më 1 qershor 1998, ndërsa ka filluar të

funksionojë më 1 janar 1999, kur të gjitha funksionet e politikës monetare dhe normave të këmbimit të 11 bankave qëndrore kombëtare u transferuan në BQE. Në të njëjtën datë u sanksionuan në mënyrë të

parevokueshme edhe normat e kthimit të monedhave nacionale kundrejt euros. Në kuptimin e së drejtës

publike ndërkombëtare, BQE, në bazë të Traktatit të Lisbonës, është person juridik autonom.

BQE është organi qëndror i Eurosistemit dhe i Sistemit europian të bankave qëndrore. Eurosistemi grupon

BQE dhe bankat qëndrore kombëtare të Shteteve anëtare të Bashkimit evropian, që kanë adaptuar euron. Në kuadrin e Eurosistemit, BQE-s i janë besuar misionet që më parë kryheshin prej bankave qëndrore

kombëtare: emetimin e monedhës dhe politikën monetare. Ndërsa Sistemi evropian i bankave qëndrore përfshin BQE dhe bankat qëndrore të 27 Shteteve anëtare të BE. Bankat qëndrore të Shteteve, antare të

BE, por që nuk marrin pjesë në zonën euro, kanë një status të veçantë: ato kanë të drejtë të zbatojnë një

politikë monetare kombëtare autonome, por nuk marrin pjesë në marrjen e vendimeve të politikës monetare të zonës euro dhe as në zbatimin e tyre.

Në përputhje me traktatet dhe statutet, objektivi kryesor i BQE është të ruaj qëndrueshmërinë e çmimeve. Pa paragjykuar këtë objektiv, ajo u jep mbështetjen e vet objektivave ekonomike të BE,

domethënë, mbajtjen e një niveli të lartë të punësimit dhe nxitjen e një rritje joinflacioniste. Ajo vepron

në përputhje me parimin e një ekonomie të tregut të hapur. Misionet themelore të Eurosistemit konsistojnë në :

- të përcaktoj dhe zbatoj politikën monetare të zonës euro; - të drejtoj politikën e shkëmbimit të zonës euro;

- të mbaj dhe të menaxhoj rezervën e shkëmbimit të Shteteve anëtare; - të siguroj funksionimin e mirë të sistemit të pagesave.

Gjithashtu Eurosistemi kontribon në drejtimin e politikave të autoriteteve kompetente që lidhen me kontrollin e ndërmarjeve të kreditit dhe stabilitetin e sistemit financiar. BQE luan një funksion konsultativ

pranë BE dhe autoriteteve kombëtare në fushat e kompetencës së saj, në veçanti për çështjet që lidhen me të drejtën komunitare ose kombëtare. Së fundi, për të kryer misionet eSistemit europian të bankave qëndrore, e asistuar nga bankat qëndrore kombëtare, BQE mbledh informacione statistikore të

nevojshme për funksionimin e saj.

71

BANKA EUROPIANE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM23

Struktura institucionale dhe funksionimi

Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (www.ebrd.com) u themelua në vitin 1991, me qëllim të

financimit të projekteve strukturore në vendet ish-socialiste nga Evropa Qendrore dhe Lindore, duke i mbështetur ato në fazën e tranzicionit drejt ekonomisë së tregut. Banka është në pronësi të 60 shteteve

dhe 2 institucioneve ndërqeveritare (Bashkësisë Evropiane dhe Bankës investuese Evropiane), me kapital

të shënuar prej një shume më të madhe se 20 miliardë Euro. Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim nuk e shfrytëzon direkt këtë bazë të fortë kapitale për financim të projekteve, por huazon nga tregjet

ndërkomëtare të kapitalit, duke u bazuar vazhdimisht në principet e shëndosha bankare.

Banka promovon financimin dhe investimet direkte nga jashtë, e mobilizon kapitalin vendas dhe

mundëson ndihmë teknike; punon me banka, industri dhe biznese si dhe me ndërmarrje publike. Ajo, punon me 27 vende nga Evropa Qëndrore deri tek Azia Qëndrore, në të cilat respektohen principet

demokratike.

Strukturën udhëheqëse të Bankës e udhëheq Bordi i guventarorëve (të cilit i janë ndarë të gjitha

kompetencat), Bordi i drejtorëve (përgjegjës për punën dhe politikën e përgjithshme), dhe kryetari (përfaqësuesi ligjor i Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, i zgjedhur nga ana e Bordit të

guvernatorëve, i cili udhëheq me punën e Bankës sipas udhëzimeve nga Bordi i drejtorëve).

Pjesmarrja e Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim në zgjidhjen e sfidave komplekse të

tranzicionit bazohet në strategji, politikë dhe procedurë. Dallimi midis vendeve të rajonit në të cilat funsionon Banka është i madh, por ajo i rregullon produktet e saja dhe i drejton punën e sektorëve të saj

drejt plotësimit të nevojave konkrete të tregut për çdo vend. Zhvillohen dhe ndiqen strategji veçmas për 27 vendet ku ajo punon. Gjithashtu, Banka ka edhe politikat e saja sektoriale, në të cilat vendoset

zyrtarisht strategjia për sektorët në vijim: bujqësi; energjetikë; infrastukturë komunale dhe ajo e mjedisit

jetësor; resurset natyrore; pronësisë; transportit; telekomunikacionit; informatikës dhe publikimeve. Financimi i projekteve është veprimtari thelbësore e Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim. Banka

siguron financim me kredi dhe kapital aksionar, garanci, leasing, mbështejtje të tregut dhe gjithashtu, e financon zhvillimin professional përmes programeve për mbështetje. Vendimet konkrete krijohen sipas

nevojave të klientit dhe projektit, si dhe në bazë të gjendjes specifike të vendit, rajonit dhe sektorit. Deri më tash, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim ka ndarë më shumë se 22.7 miliardë Euro për

projekte në sektorët privat dhe ato shtetëror.

Projetet e mëdha të Bankës varojnë nga 5 milion Euro deri më 250 milion Euro (më shumë se 20 miliardë

Euro janë siguruar për më shumë se 800 projekte të mëdha). Këto projekte duhet t’i plotësojnë kushtet primare, siç janë: të jenë fitimprurëse dhe të rëndësishme për ekonominë lokale, ti kënaqin standartet

për mbrojtje të mjedisit jetësor, të kenë financim shtesë nga donatorë dhe nga bashkë-financierë tjerë.

Projektet e vogla, thuajse çdoherë janë të financuara përmes ndërmjetësve financiarë, siç janë bankat

komerciale, bankat për biznese të vogla, fondet kapitale dhe institucionet që punojnë me leasing; të cilat në këtë mënyrë u mundësojnë sipërmarrësve dhe ndërmarrjeve të vogla me qasje më të madhe deri tek

mjetet financiare.

Programi për lehtësim të tregtisë mundëson lehtësime kreditore në formë të garancioneve nga Banka

Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, dhënë për përfitim të bankave komerciale ndërkombëtare. Banka,

23 http://www.ebrd.com/pages/homepage.shtml

72

poashtu, mundëson financim direkt të bankave në rajon me qëllim të ardhshëm për huamarrje të ndërmarrjeve lokale për aktivitete tregtare.

Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim është aktive në programet vijuese për mbështetje zhvillimore

të biznesit:

Program për menaxhimin e ndryshimeve organizative – TAM (shkëmbimin e menaxhimit „know-how“ dhe i zhvillojnë aftësitë për biznes);

Program për biznesin e shërbimeve këshillore – BAC (zhvillohet kapaciteti profesional për konsultantët lokal të cilët do t’ju ndihmojnë MSP këshilltarëve ekspert rreth performancës në

biznes);

Instituti i përbashkët i Vienës (zbaton seminari për udhëheqës të ndërrmarjeve, sipërmarrës dhe nënpunës shtetëror).

Në të gjitha këto aktivitete Banka vepron në pajtueshmëri më politikat e saja korporative, procedurat dhe strategjitë, siç janë: politika për informacione publike, politika për mjedis jetësor, mekanizmi i pavarur për

resurse, etj.

2) Bashkësia e shteteve të pavarura

Me ndërprerjen e ekzistencës së Bashkimit Sovjetik, në bashkësinë ndërkombëtare paraqitet Bashkësia e

Shteteve të Pavarura (BSHP). Aktet e themelimit konsiderohen tri dokumente që për nga forma dhe fuqia

janë të ndryshme: Marrëveshja në mes të Bellorususë, Rusisë dhe Ukrainës mbi BSHP; Protokolli i

shefave të shteteve i nënshkruar në Alma Ata dhe Deklarata e Alma Atës e datës 21.12.1991. Këto akte e

kanë proklamuar qëllimin mbi formimin dhe zhvillimin e aktiviteteve të përbashkëta të palëve

nënshkruese për zhvillimin e hapësirës ekonomike, për politikën e përbashkët doganore dhe të migrimit,

për zhvillimin unik të sistemit të transportit e lidhjeve, etj,.

BPSH konsiderohet organizatë ndërkombëtare e tipit regjional. Anëtarët e saj janë akorduar që të

realizojnë reforma radikale ekonomike dhe t’i transformojnë marrëdhëniet pronësore dhe liritë

ndërkombëtare, t’i evitojnë mundësitë e aktiviteteve që do të dëmtonin njëri tjetrin, t’i ndërtojnë

marrëdhëniet ekonomike në bazë të njësisë ekzistuese rublës, me mundësi të futjes edhe të valutave

vetanake, krijimin e hapësirës së përbashkët ekonomike, koordinimin e veprimtarisë së tregtisë së

jashtme, lirinë e transitit të mallit, njerëzve etj,.

Vendet anëtare të BPSH kanë lidhur kontratë mbi themelimin e Unionit Ekonomik (1993).

BPSH i ka organet e veta siç janë Këshilli i shefave të shteteve, Këshilli i ministrave të jashtëm, etj,.

Kontestet në mes të shteteve anëtare zgjidhen me marrëveshje ndërsa vendimet merren me konsensus.

3. NAFTA (North American Free Trade Agreement) Zona e Amerikës veriore për tregti të lirë.

NAFTA është kontratë shumëpalëshe mbi liberalizimin e tregtisë së përbashkët e lidhur në mes të SHBA,

Kanadës dhe Meksikës. Kontrata ka shumë dispozita të cilat mund të radhitën në katër grupe: 1. rregullat

mbi eliminimin e doganave që paguhen për mall me origjinë nga vendet kontraktuese: 2. rregullat mbi

73

konstatimin e origjinës së mallrave; 3. zvogëlimi i barrierave në tregti e shërbime dhe 4. rregullat mbi

mënyrat e posaçme të zgjedhjes së kontesteve nga kontratat.

4. EBRD – Banka Evropiane për Ndërtim dhe Zhvillim

EBRD e kanë formuar në vitin 1991 shtetet e zhvilluara. Anëtarët janë vendet që, sipas mendimit të

bankës, promovojnë demokracinë, pluralizmin dhe ekonominë e tregut. Ajo i shërben transicionit të

vendeve të Evropës qendrore, Evropës lindore dhe Bashkësisë së shteteve të pavarura. Parasëgjithash

është e dedikuar për investime në aktivitete të sektorit privat dhe zhvillimit të infrastrukturës të nevojshme

për përkrahje të sektorit privat. Sipas tekstit të akteve të themelimit, Banka ka për qëllim mundësimin e

financimeve shtesë të jashtme në investime private dhe publike.

5. ASEAN – Asociacioni i shteteve të Azisë juglindore

ASECAN – i është integrim regjional i Republikës Popullore të Kinës dhe Japonisë. Zona e lirë e ASEAN –

it është formuar me kontratë në vitin 1992 por fillimisht ka qenë kontrata mbi tregtinë preferenciale (1977).

ASEAN – i inicion ndërmarrje të përbashkëta ku pjesëmarrja e të huajve mund të jetë maksimalisht 49%.

Organet e ASEAN – it janë Samiti i Shefave të vendeve anëtare dhe këshillit ministror me sektor të

posaçme. Ndërkaq ky organizim nuk ka zhvilluar tregti të përbashkët.

Si kundërpeshë e Kinës dhe ASGAN – it para pak kohësh është formuar AREK-u (Asia Pacific

Economic Corporation) nga 18 vende të pacifikut aziatik duke i përfshirë këtu edhe ShBA – të. Kjo

organizatë e ka themeluar planin që anëtarëve të vetë t’i sigurojë tregti të lirë deri me 2010 ndërsa vendeve

në zhvillim deri me 2020.

6. ANCON ose Cartagona Agreement.

Këtë organizatë e përbëjnë Bolivia, Çile, Kolumbia dhe Ekuadori. Njihet edhe si grupa e Andeve.

Ekziston si kundërpeshë e fuqisë Ekonomike të Argjentinës, Brazilit dhe Meksikës. Në lëmin e tregtisë e ka

përcaktuar liberalizimin e tregtisë së Jashtme të përbashkët dhe programin e sektorit të zhvillimit industrial.

Me ndryshime të mëvonshme flaket baza e tregtisë multilaterale në favor të tregtisë bilaterale. Me vendim

të vitit 1991 plasojnë investime të huaja është kufizuar në 40% të kapitalit themelor ndërmarrja e cila e ka

nacionalitetin e ANCON-it.

74

D. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE ANËTARE TË TE CILAVE JANË SHTETET

ME SISTEM TË NGJASHËM EKONOMIK

OCED (Organization for Economic Corporation and Development) – Organizata për

bashkëpunim ekonomik dhe zhvillim është një organizatë ndërkombëtare anëtarë të së cilës janë

vendete e Evropës Perëndimore dhe Botë Perëndimore të cilat i kanë pranuar politikat dhe

obligimet e caktuara në mes vete. Kjo është organizatë me karakter të kufizuar ngase e përbëjnë

shtetet me sistem të njëjtë ekonomik. Këshilli i OCED-së vendosë se a do të fiton ndonjë vend

që ti bashkëngjitet OCED-së. Rregullisht një herë në vit e shqyrton situatën ekonomike në

shtetet anëtare dhe jap rekomandime.

OECD ka sajuar një numër të madh rregullash të veprimit në fusha të ndryshme. Në këto

rregulla janë përfshirë fusha të llojllojshme të jetës ekonomike me qëllim të arritjes së efikasitetit

dhe përparimit ekonomik të anëtarëve të vetë. Rregullat e këtilla e formulojnë tregtinë

ndërkombëtare. OECD zhvillon bashkëpunim dhe konsultime në lëmine e energjisë nëpërmes

komitetit përkatës. E ka edhe agjencionin për energji nukleare si trup të veçantë të organizatës.

Janë themeluar edhe qendra bashkëpunimi me joanëtarët të cilat realizojnë programe të

caktuara, si p.sh për lëmin e investimeve, testimin, ekologjinë etj.

OECD sot e parqet vetën si organizatë e cila jep përgjigje në atë se si globalizimi ndryshon

ekonominë botërore. Sipas OECD-së globalizimi duhet të kapë perspektiva të reja për rritjen

ekonomike ose të ndërprerje rezistencën e shprehur në protekcionzëm.

Komonvelti - është asociacion i veçantë të cilinë e përbëjnë 54 vende të zhvilluara dhe vende

në zhvillim shtete sovrane nga kontinente të ndryshme. Komonvelti nuk e ka funksionin të cilin e

ka pasur atëherë kur këtë organizatë e ka pat themeluar Britania e Madhe si fuqi koloniale nga

shtetet nën ndikimin e saj. Veprimtaria e asociacionit të komonveltit është e natyrave të

ndryshme; promovimin e demokracisë, menaxhimi i mirë, reformat ekonomike, ofrimi i ndikimeve

teknike, masat në lëmin e shëndetit, menaxhimi i borxheve, këshillime se si të negociohet për

aranzhmane më të mira tregtare etj.

OSE !!!!!!

Organizata e Kooperimit dhe Zhvillimit Ekonomik (në anglisht OECD – Organisation for Economic Co-operation and Development) është një organizatë ndërkombëtare e studimeve ekonomike, vendet

anëtare të së cilës, shumica e vendeve të zhvilluara, kanë të përbashkët një sistem të qeverisjes demokratike dhe një ekonomi të tregut. Ajo luan kryesisht një rol të asamblesë konsultative. OCDE ka

zëvëndësuar Organizatën europiane të bashkëpunimit ekonomik (OECE), që rezultoi prej Planit Marshall

dhe Konferencës së të Gjashtëve dhe që ka ekzistuar prej 1948 deri 1960. Qëllimi i saj ishte vendosja e një organizate të përhershme të ngarkuar me vënien në zbatim të programit të rimëkëmbjes të

përbashkët (Plani Marshall) dhe, në veçanti, të një mbikqyrësi të rishpërndarjes.

Në 2010 OCDE kishte 34 vende anëtare, përfshin disa qindra ekspertë në qëndrat e saj të kërkimit (selia

është në Chateau de la Muette) dhe publikon periodikisht studime ekonomike – analiza, parashikime dhe rekomandime të politikës ekonomike – dhe statistika, kryesisht që kanë të bëjnë me vendet anëtare.

Më 14 dhjetor 1960 njëzet vende kanë firmosur Konventën e Organizatës së kooperimit dhe të zhvillimit

ekonomik. Qysh atëhere, 14 vende të tjera kanë adheruar në OCDE, duke përfshirë kështu pothuaj të

75

gjitha vendet e zhvilluara dhe demokratike të botës. Bashkësia e formuar prej këtyre vendeve përfaqëson tani 80 % e PNB botërore. Struktura e brëndëshme e OCDE ndahet në 12 degë ku punojnë rreth 2500

persona. Fushat e studimit janë ndarë në gjashtë tema të mëdha:

Ekonomia,

Shoqëria (Migrimet, Edukimi, Punësimi, etj)

Qeverisja (Lufta kundër korrupsionit, Menaxhimi publik, etj),

Financat publike (Fiskaliteti, pensionet, etj),

Inovacioni (Bioteknologjia, Teknologjitë e informacionit dhe të komunikimit, etj),

Qëndrueshmëria (Zhvillimi i qëndrueshëm, Energjia, Mjedisi, etj),

Si një klub i vendeve të pasura dhe një instrument në shërbim të liberalizmit, OCDE inkurajon shkëmbimin e lirë, konkurrencën, burimet e inovacionit dhe rritjen e produktivitetit. Për të luftuar kundër

papunësisë OCDE rekomandon sidomos derregullimin e tregut të punës. Konceptimi pragmatik i OCDE

në këshillimin e politikave ekonomike që, sipas pikpamjes së saj, kanë dhënë rezultatet më të mira në vendet anëtare, i përqaset argumenteve të liberalizmit ekonomik dhe është shpesh në kundërshti me

disa parime keyneziane.

Për të realizuar studimet e veta ekonomike OCDE mbështetet në bazën e të dhënave ekonomike, një

nga më të pasurat në botë. OCDE përbën një zyrë studimesh të vendeve të industrializuara, që mbështet doktrinën neoliberale, gjykon politikat e vendeve anëtare dhe propozon marrëveshje të

orjentuara drejt venitjes së pushteteve publike dhe një autonomie të aktorëve privat.

OCDE dallohet prej organizatave, si OKB, sepse, në kundërshtim me këtë të fundit, kjo nuk është një organizatë demokratike dhe universale. Ndërsa OKB grumbullon praktikisht të gjitha vendet e botës,

OCDE llogarit veçse 34 vende, më të pasurat dhe më të industrializuarat. Ndërsa e para është bazuar mbi vlerat universale të të drejtave të njëriut, OCDE reklamon vlerat e liberalizmit, politik dhe ekonomik.

COMESA (Common Market for Eastern and Sour then Africa) – Fjala është për tregun e

përbashkët të Afrikës lindore dhe juglindore si organizatë tregtare regjionale. Sekretariati gjeneral

( i përgjithshëm) i COMESA – it jep informacione mbi programin e zi shteteve të cilat e kanë lidhë

kontratën e Llomës (1996) me UE-në dhe ndihmon shtetet e këtyre vendeve që ta realizojnë

zhvillimin e vetë nëpërmes rregullave të konventës së Llomes. Konventa parasheh instrumente të

shumë numërta nëpërmes të të cilave vendet anëtare të COMESA-së dhe Unionit Evropianë mund

të bashkëpunojnë në forma të ndryshme nga lëmit e tregtisë, kulturës, zhvillimit të përgjithshëm

etj.

76

E. AGJENCIONET E SPECIALIZUARA DHE TRUPAT PRANË ORGANIZATËS SË

KOMBËVE TË BASHKUARA

1) Komisioni Evropian për Evropë (ECE). Është formuar nga Këshilli ekonomik social i Kombeve

të Bashkuara. Ky është njëri nga pesë Komisionet e KB qëllimi i të cilit është zhvillimi i Evropës.

Komisionet regjionale ekonomike paraqesin organe ndihmëse të KB të sajuara në bazë regjionale.

ECE është formuar për dialog për kuptim më të mirë të politikës së përbashkët. Qëllimi themelor

ka qenë harmonizimi i politikës dhe praktikës së anëtarëve të vetë në atë mënyrë që të

lehtësojnë kombinimin e investimeve, integrimin e rrjetit të transportit etj. Më shumë se dyzet

vite ECE ka qenë instrument i dialogut ekonomik në mes sistemeve të ndryshme ekonomike dhe

formulimit të standardeve si p.sh udhëzimin mbi transportin e mallrave të rrezikshme TIR, lëmin

e tregtisë ekonomike, konventën mbi ndotjen etj. ECE vepron në kushtet e ekzistencës së Unionit

Evropian dhe në arritje të organizatave me karakter regjional dhe shërben për unifikimin e

veprimtarive dhe lehtësimin në mes shteteve anëtare. Komisionet tjera regjionale janë ato të

Amerikës latine dhe karaiveve për Afrikën, për Azinë Perëndimore.

2) Konferenca e KB mbi tregtinë dhe zhvillimin (UNCTAD). Si organizatë e specializuar e KB

ka për qëllim që vendet ne zhvillim të rrisin (shtojnë) tregtinë, investimet e njëkohësisht të

ndihmon që të ballafaqohen me provokimet e globalizimit në mënyrë që në baza të njëjta të

integrohen në ekonominë botërore. Ka 188 anëtarë por ka edhe vende me status vëzhguesish.

Sekretariati gjendet në Gjenevë. Qëllimet e veta i realizon nëpërmes konsultimeve dhe analizave

politike, bisedimeve ndërkombëtare, bashkëpunimit teknik me sektorin afarist.

3) Grupa 77 (G –77) ka lindur me nënshkrimin e deklaratës së shtatëdhjetë e shtatë vendeve në

fund të sesionit të parë të UNCTAD-it në vitin 1964 numri i anëtarëve është shtuar në 133 por

emërtimi ka mbetur i nyejt që nga fillimi. G-77 është koalicioni më i madh i vendeve të botës së

tretë në KB. Afirmon kooperimin ekonomik dhe teknik në mes anëtarëve, interesat kolektive të

anëtarëve etj.

4) Organizata e KB për zhvillim industrial UNIDO. Ka për objektiv ndihmën në zhvillimin

industrial dhe modernizimin industrial.

77

F. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE TË KARAKTERIT JOQEVERITAR

Organizatat ndërkombëtare me karakter joqeveritar kanë vend të rëndësishëm për shkencën e të

drejtës ndërkombëtare. Përkundër FMN, Bankës Botërore etj këto nuk i themelojnë shtetet por tregtarët e

shteteve të ndryshme (asocies moratorium). Janë të rregulluara me të drejtën nacionale të vendeve në

të cilat i kanë selitë por kanë karakter ndërkombëtarë ngase anëtarët janë nga vende të ndryshme.

Ndahen në organizata universe ngase i përfshijnë të gjitha aktivitetet ekonomike (Oda ekonomike

ndërkombëtare në Paris) dhe të veçanta sipas veprimtarive të posaçme (aerotransporti, transporti i mallit,

konsalting inxhinierët etj.).

1) Oda Ekonomike ndërkombëtare (International chamber of commerce) me seli në Paris

është themeluar në vitin 1919. aktualisht ka anëtarë nga më shumë se 130 vende. Kombet e

bashkuara ia kanë dhënë kësaj ode statusin konsultativ të nivelit më të lartë pranë KB ashtu si

edhe agjencioneve të reja të specializuara. Anëtarë janë komitetet nacionale të vendeve anëtare.

Meqë ka numër të madh anëtarësh OEN ka autorizime të formulojë rregulla të afarizmit. Aplikimi

i tyre është i vullnetshëm dhe në shumë raste edhe aplikohen. Këto janë kodifikime private në

formë të rregullave autonome. Shembujt më të rrënjësishëm të rregullave të këtilla janë rregullat

Incoterms (International Commercial Terms) dhe rregullat uniforme e doket për akreditivat

dokumentare. Ka edhe rregulla të arbitrazhit që i aplikon edhe gjyqi i arbitrazhit për shkak të

kualitetit të tyre të lartë. OEN i ka sajuar edhe modelet e njohura të kontratave mbi shitjen

ndërkombëtare të mallrave, mbi agjenturën, mbi distribuimin etj. Përveç tjerash OEN është vendi

ku shqyrtohen çështje të ndryshme të tregtisë dhe investimeve.

Asociacionet e veprimtarive të veçanta

IATA.- asociacioni ndërkombëtarë për aerotransport është organizatë e kompanive ajrore e cila

formulon rregullat për aerotransport. IATA i ka komitetet e veta. Një komitet i veçantë i shqyrton

të gjitha çështjet juridike që kanë të bëjnë me transportin ajror ndërkombëtarë. Aktivitetin e vetë

e ushtron në grupe të veçanta siç është p.sh grupi mbi kushtet transportit, grupi mbi çështjet

juridike të transportit kargo etj.

FIDIC - është organizatë ndërkombëtare e inxhinierëve konsalting e formuar për të mbrojtur

interesat e profesioneve të inxhinierëve konsalting. FIDIC në veçanti është i rrënjësishëm sepse i

ka themeluar modelet e kontratave për ndërtime siç janë, pushtetet e kontratave për kryerjen e

punëve të vitit 1987, kushtet e kontratave për kryerjen e punëve (libri i verdhë) i vitit 1987,

kushtet e kontratave mbi ndërtimet sipas sistemit ,,çelësi në dorë” (libri i portokalltë) etj. Në vitin

1999 FIDIC e ka hartuar setin e ri të kontratave me versione të ndryshuara të atyre paraprake.

IMO – (International Maritime organization) është organizatë për komunikacion ndërkombëtarë

detarë dhe për promocion të sigurisë së transportit në det. I ka formuluar masat që duhet

ndërmarr me qëllim të evitimit të mundësisë së shkaktimit të dëmtimit gjatë lundrimit. IMO e ka

hartuar legjislacionin komplet në lëmin e transportit detar duke i përpiluar dhjetëra konventa dhe

protokolle me norma të cilat rregullojnë lëmit e sigurisë së transportit, të ndotjes, përgjegjësive,

kompensimin e dëmit etj.

78

I. KORPORATAT TRANSNACIONALE / SHUMËKOMBËSHET

1. Nocioni dhe përkufizimi i korporatave transnacionale

Përkundër pranisë relativisht të gjatë të togfjalëshit fillimisht si korporata multinacionale ose

shumëkombëshe e me vonë si korporata transnacionale, në transaksionet biznesore, midis subjekteve të

nduarduarta biznesore, në botë, ende ka dilema, dallime dhe mungesë konsensusi, përkitazi me

legjitimitetin e tyre ekzistencial. Kundërshtarët e tyre si argument fondamental e përmendin dhe e

përdorin faktin e përkatësisë nacionale të këtyre formacioneve biznesore tejet relevante dhe me ndikim.

Përcaktimi i selisë qendrore, reale dhe autentike i këtyre korporatave, merret si një veshtersi tjetër

serioze, parësisht nga shkaku i shtrirjes së tyre të gjerë, nëpër vende të shumta të globit tokësor. Pra

faktin tejet relevant dhe notor per më shumë se një shekull, se korporatat transnacionale ekzistojnë,

veprojnë me sukses, zgjerohen dhe gjithnjë e më tepër zhvillohen, askush tashmë nuk mund ta mohoj.

Mirëpo, përkundër prevalences dominante dhe të pakontestueshme të këtij fakti relevant dhe

notor, vështirësitë e përcaktimit të nocionit “transnacional” dhe definimit të korporatave të tilla, ende nuk

janë tejkaluar. Nocioni transnacional nënkupton shtrirjen e këtyre korporatave mbi dhe jashtë kufijve të

shteteve nacionale të prejardhjes së tyre. Ndërkaq, përkufizimi i plotë i tyre akoma përcillet me dallime

josimbolike të pikëpamjeve të ndryshme të anëtarëve të ndryshëm. Dallimet vijnë kryesisht për shkak të

nderduarsisë se kritereve nga të cilat anëtarët relevantë, nisen kur i definojnë korporatat transnacionale.

Në kuptimin më të gjerë, korporatat transnacionale janë tërësi konglomerative të fuqishme

ekonomike, që përbëhet nga disa pjesë të domiciluara anë e kënd botës.

Sipas një pikëpamje tjetër tregtare, të cilat disponojnë me mjete, kushte, mundësi dhe rrethana

e resurse për sendërtimin e profitit në përmasa botërore- në tregun botëror. Ajo që bie në sy nga

përkufizimet e mësipërme, është gjithsesi mungesa (vijes) qartësisë dalluese në mes të shoqërive

tregtare dhe korporatave transnacionale, ngase edhe shoqëritë tregtare të llojeve të ndryshme zhvillojnë

aktivitetet e tyre biznesore në shumë vende të botës.

Sipas një përkufizimi tjetër, më rekapitulues, multidimensional dhe më gjithëpërfshirës, korporata

transnacionale përfshinë në vete grupacionin e ndërmarrjeve, rrjedhimisht të shoqërive, të cilat veprojnë

në një formë të caktuar në më shumë vende, me ç’rast, pjesët e bashkuara e kanë mbajtur mëvetësinë

dhe subjektivitetin juridik.

2. Historiku i zhvillimit të korporatave transnacionale

Besohet se në lashtësinë e shtresore, dikund rreth 2500 vjet, para epokës së re, tregtarët

summer, kishin njerëzit e tyre, jo vetëm për shitje të mallrave në vendet e tjera, por edhe për detashim,

depozitim dhe pranim të mallrave të tyre. Kjo ecuri është vazhduar edhe nga tregtarët romak e grek, për

të arritur shekujt XV, XVI e sidomos XVII, kur shumë firma evropiane nga Anglia, Franca, Danimarka dhe

Gjermania, kishin dërguar përfaqësuesit e tyre tregtar në Amerikë dhe Indi për të zhvilluar aktivitete

biznesore.

Ekzistojnë mendime dhe qëndrime të ndryshme lidhur me korporatat e para transnacionale të

kohës së re. Disa thonë se korporata “Singer” për prodhimin e makinave qepëse ishte e para; të tjerët

mendojnë për standard O, cl; ndërsa të tjerët për Royal Duch- shell. Sidoqoftë, me e rëndësishme se sa

79

renditja sipas primatit të paraqitjes së tyre, sigurisht që është vet dukuria dhe rëndësia e paraqitjes dhe

veprimtarisë së tyre vazhdimisht të shtuara e të zhvilluara në botë .

Është interesant këtu të përmendet ecuria zhvillimore e korporatës Standard Oil e cila nën veprimin e

fuqishëm të ligjeve anti monopoliste dhe anti trustore të SHBA-ve, por edhe me vendimin e Gjykatës

supreme amerikane të v. 1911., aktiva e saj, do të ndahet në 36 filiale, të cilat e fituan madje edhe

entitetin juridik. Ky veprim i gjykatës ishte një përpjekje për ta shkatërruar monopolin e kësaj corporate.

Por pa sukses Rockfeller-I I parë dhe sidomos i dyti do ta perballojnë këte sfidë; madje do të zgjerohen e

zhvillohen edhe më shumë, duke pasur në dispozicion zhvillimor 200 filiale të mëdha në shumë vende të

botës dhe duke kontrolluar mbi 15% të prodhimit, përpunimit dhe qarkullimit të naftës dhe duke

poseduar me 20% të flotës tankeriste për transportin e derivateve të naftës.

Tepër specifike dhe interesante është rasti i korporatës amerikane ITT e cila për shkak të

veprimtarisë së saj po ashtu specifike e karakteristike në shumë vende të botës, është bërë shembull me

eklatant I një korporate deformuese dhe ka ndikuar keq në famën negative edhe të korporatave të tjera

relevante e të njohura të shekullit XIX e XX. ITT-ja është themeluar në vitet e 60-ta dhe vetëm deri në

vitin 1969, në 93 vende ka zhvilluar 331 korporata, gjegjësisht kompani të bashkangjitura ose të

integruara në 93 vende të botës dhe rreth 708 filiale me reparte prodhuese në 27 vende e me kompani

në 70 vende të ndryshme. Këto kompani dhe filialet e tyre kanë afruar një asortiman të gjerë prodhimesh

ose shërbimesh nga elektronika, telekomunikimet, farmaceutika, kozmetika, ushqimet, sigurimet etj.

Mjetet moderne të informimit të cilat ITT-ja i prodhonte u bënë instrumente adapte për keqpërdorime të

ndryshme, aktivitete mallverzuese, ndërhyrje politike, intriga, shantazhe, shpiunime dhe operacione të

tjera të ngjajshme. Kjo korporatë, kishte furnizuar me armë Hitlerin dhe nacistët në njërën anë, por edhe

aleatët në anën tjetër. Për më tepër, njëri nga perfaqsuesit e kësaj kompanie e zhvilloi njërin nga

shërbimet informative me efikase private e cila ishte në lidhje të ngushtë me CIA-në. Perveq ITT-së, IBM-

it; Westinghause; Texaco, kishte edhe shumë e shumë korporata të tjera amerikane dhe evropiane të

hershme, relevante, të mëdha, me zhvillim dhe efekte zhvillimore, të cilat me punën dhe veprimtarinë e

tyre e shënuan fondin e shek. XIX dhe shek XX. Këto kompani kryesisht amerikane, do të zhvillohen e

zgjerohen me kohë edhe në Evropë e më gjerë për tu bërë mbi 200 sosh të mëdha e të njohura, sidomos

pas luftës së dytë botërore e deri me sot. Janë të njohura nga kjo kohë edhe korporata gjermane të

Volksvagenit, Thyssen-it, Fiati Italian, Nippan Steal Yawata, Fudi japonezë etj.

3. Disa nga specifikat kryesore e të përbashkëta të korporatave transnacionale:

o Korporatat e para TU themelohen në SHBA në shekullin XIX, pastaj në Angli dhe Evropë;

o Shumë korporata karakterizohen me zhvillime të hovshme, shpeshherë me shumë se sat ë hyrat

nacionale të disa shteteve të zhvilluara e shumë të zhvilluara;

o Shtohet ndikimi reciprok i KTN dhe bashkësive regjionale ekonomike, sidomos organizatave

regjionale ndërkombëtare;

o Paraqitja e hovshme dhe avancimi dinamik i KTN-ve, do të shkaktojë dukurinë e dominimin e të

ashtuquajturit “kapitalizëm anacional”;

o Fenomeni i KTN-se do të shkaktojë edhe disa tronditje politike dhe eskalacionin e formave dhe

modaliteteve të caktuara të sjelljeve “pirateske”;

o Fuqizimi i KTN-ve do të përcillet me një ecuri intenzive zhvillimore të legjislacioneve antitrustore,

rrjedhimisht me harmonizimin dhe unifikimin gjithnjë e më të madh të legjislacioneve nacionale

të ndërlidhura me regjimin e doganave, politikave fiskale etj;

80

Në ndërkohë, në zhvillim e sipër, do të shtohen nevojat dhe aktivitetet e sinkronizuara për rregullim-

(normim) ndërkombëtar të sjelljeve dhe veprimeve të KTN-ve. Kjo do të ndodhë nder të tjera edhe me

formimin e organizatave të veçanta të OKB-së siç janë: UNTCTC (UN centre on Transnational

Corporations) dhe te Komisionit të veçantë për korporatat transnacionale (Commision on transnational

Corporations) ; si dhe puna në kodeksin e sjelljes së KTN-ve Brenda kornizave te Keshillit ekonomik e

social dhe të komisionit të KTN- ve.

Në këtë kontekst, vlen të përmendet në mënyrë të veçantë aktiviteti ndërkombëtar 30 vjeçar në suaza të

GATT-it, përmes 28 marrëveshjeve multilaterale të raundit të Urugvajit, të miratuara në mbledhjen

ministrore të prillit të v. 1994 në Marakesh e të cilat hyjnë në fuqi me 1. 1. 1995., etj.

4. Veçoritë kryesore të KTN-se janë:

Në parim janë grupacione të organizatave të cilat përbëhen nga një numër i madh i pjesëve;

Këto grupacione më së shpeshti paraqiten te organizuara në forma të caktuara organizative (si truste,

holdingje, kartele dhe /ose koncerne);

Këto grupacione e sigurojnë dhe legalizojnë aktivitetin e tyre afarist- biznesor në shumë vende;

Secila pjesë e grupacionit e mbanë (e ruan) entitetin e saj juridik;

Cilësinë e personit juridik, pjesët e grupacionit i fitojnë në bazë të regjistrimit, në bazë të dispozitave

ligjore të vendit në të cilin e kanë selinë; dhe

Tërësia e ka selinë e saj në qendrën- ku edhe merren të gjitha vendimet relevante dhe nga e cila qendër

“buron” vartësia ekonomike dhe juridike e ndërmarrjeve, shoqërive dhe filialeve.

5. Llojet e korporatave transnacionale

Korporatat transnacionale ndahen në lloje të ndryshme, pikërisht duke u bazuar në kritere dhe

veçori të ndryshme.

Kriteri i parë- mund të jetë ndarja e tyre bazuar në llojin e veprimtarisë të KTN-së. Këto

veprimtari apo fusha mund të jenë nga më të ndryshmet si: bujqësia, industria, shërbimet,

xehetaria etj.

Kriteri i dytë i KTN-ve, ka të bëj me formën organizative dhe funksionale të tyre,pra të

korporatave transnacionale.

Këto forma janë:

KTN-et në formë të trusteve

a. Trustet janë shoqata (bashkime) të veçanta, te fuqishme të kapitalit, në të cilat

aksionarët, me marrëveshje i bartin në trustis-in, ang. trustees (një si titullar kryesor i

trustit) të drejtën e tyre të votës me letrat e tyre me vlerë,në zëvendësim për certifikatat

e pjesëmarrjes në letrat e reja të përbashkëta me vlerë, të cilat gjinden në duart e

trustees. Në fakt, trustet krijohen me bartjen e të drejtës së udhëheqjes me organizatën

rrjedhimisht shoqërinë, ndërmarrjen, e jo me bartjen e së drejtës së pronësisë në letrat

me vlerë.

81

Formë më shpesh e pranishme sot e trusteve aktualisht është Holdingu. Kjo formë e

trusteve është shfaqur si shmangie pasojave të ligjeve antitrustore. Kjo është në të

vërtetë shoqëri aksionare, në të cilën në vend me marrëveshje, bashkimi bëhet apo

realizohet me aksione.

Trustet më tutje, janë bashkime të veçanta e të fuqishme me veçori të caktuara në

përputhje me të drejtën dhe ekonominë e vendeve në të cilat themelohen. Trustet e tilla

në të vërtetë janë asociacione komplekse të kapitalit, të krijuara me marrëveshje të

aksionarëve të shoqërive të të ndryshme që i bartin në trustees të drejtat e tyre të votës,

me letrat e tyre me vlerë në këmbim të certifikatës së pjesëmarrjes në letra të reja me

vlerë, që gjinden të trustees. Si një modalitet i trusteve, që i shmanget pasojave të

ligjeve antitrustore jo rrallë paraqitet holdingu. Këto holdingje, në fakt janë shoqëri

aksionare, të cilat I substituojnë efektet e shoqërive të anëtarësuara me efektet pa të

drejtë vote ose të votës së pjesërishme. Në vend të marrëveshjes, bashkimi te këto

forma trustore, realizohet me aksione.

b. KTN-et si koncerne- janë shoqëri të mvetsishme juridiko-civile, të cilat përbëhen nga

disa shoqëri me administratë të përbashkët. Kryesisht krijohen me shkapërderdhjen –

shtrirjen (degëzimin) e një shoqërie amë në më shumë shoqëri të anëtarësuar. Degëzimi

bëhet në dy mënyra:

shoqëria amë krijon një ose më shumë shoqëri (filiale) të reja, që i përgjigjen

kësaj. Pra kështu zhvillohet procesi i filializimit të shoqërisë.

Një shoqëri ekzistuese i nënshtrohet një tjetre më të madhe- amzës (adoptimi i

shoqërisë. Koncernet drejtojnë kapitalin dhe vendosin për shoqëritë e

anëtarësuara. Te koncernet shpesh ekziston përqendrimi i mundësive të mëdha

ekonomike në duar të individëve ose grupeve të vogla. Kështu ka ndodhur osh.

Me Standard Oil Company, e cila kishte mbi 500 sipërmarrje në 52 vende, me

kapital prej 20 miliardë dollarë.

c) KTN-ët si kartele

Kartelet janë organizata (shoqata) biznesore, të cilat krijohen me kontratë me qëllim të ndikimit

monopolistik në prodhimin dhe plasmanin e mallrave. Kontrata në mes të firmave apo kompanive të

caktuara, anëtare të grupacionit të caktuar, për të dominuar në treg, përmes monopolizimit; përkatësisht

rritjes së çmimeve të produkteve të ndërmarrjeve apo kompanive anëtare të karteleve.

Funksionet apo qëllimet kryesore të karteleve janë:

o Përjashtimi (eliminimi) i konkurrencës së lirë,

o Barazimi (njëjtësimi) i kushteve të shitjes, prodhimit dhe furnizimit, dhe

o Racionalizimi i prodhimit.

Pikërisht për shkak të qëllimeve a funksioneve të mësipërme kartelet edhe mbyllen ose ndalohen. Prandaj

ato modifikojnë organizimin e tyre për të shpëtuar nga ndalesat eventuale.

82

II. GJYKATAT NDËRKOMBËTARE GJYKATA NDËRKOMBËTARE E DREJTËSISË24

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë që njihet ndryshe dhe si gjykata botërore, është një gjykatë e përhershme e OKB-së me seli në Hagë. Ajo e ka filluar punën në vitin 1946, kur zëvendësoi Gjykatën e

Përhershme Ndërkombëtare të Drejtësisë që kishte funksionuar që nga viti 1922.

GJND-ja ka dy funksione: Merr vendime në raste mosmarrëveshjesh, kur një shtet e kërkon një gjë të tillë.

Jep opinione kur i kërkohet nga organizma apo agjensi të OKB-së- si është prëshëmbull kërkesa e

Ansamblesë së përgjithshme e vitit 2003 për ligjshmërinë e barierës që Izraeli ka ndërtuar në

Bregun Perëndimor. Gjykata përbëhet nga 15 gjykatës, të kombësive të ndryshme, që zgjidhen për një mandat 9

vjeçar nga Asambleja e Përgjithshme dhe Këshilli i Sigurimit. Anëtarët e GJND-së nuk përfaqësojnë qeveritë e vendeve nga vijnë, por janë gjykatës të pavarur.

Kush mund t'i drejtohet GJND-së?

Vetëm shtetet e njohura ndërkombëatrisht mund të aplikojnë dhe të paraqiten para Gjykatës, përkatësisht vendet anëtare të OKB-së.

Gjykata mund të dëgjojë një çështje para saj vetëm në rast se shtetet e përfhsira në të, e kanë

pranuar juridiksionin e saj. Një çështje nis me paraqitjen dhe shkëmbimin me me shkrim të argumenteve nga palët, e pasuar

nga disa seanca dëgjimore.

A janë të detyrueshme vendimet e GJND-së?

Pas seancave dëgjimore, anëtarët e gjykatës e shqyrtojnë çështjen dhe pastaj gjykata shpall

vendimin publikisht. Vendimi është i formës së prerë dhe nuk apelohet.

Nëse një nga shtetet e përfshirë nuk e zbaton atë, atëherë pala tjetër mund ta çojë çështjen në

KS të OKB-së. Kjo, në një farë mënyre, do të thotë se një mosmarrëveshje e caktuar mund të mbetet e

pazgjidhur nëse një nga pesë anëtarët e përhershëm të KS që kanë të drejtën e vetos, vendos që të bllokojë marrjen e masave të mëtejshme.

Që nga viti 1946, gjykata ka dhënë të paktën 93 vendime në raste mosmarrëveshjesh që variojnë nga mosmarrëveshjet kufitare dhe sovraniteti territorial, deri tek mospërdorimi i forcës, mosndërhyrja në

çështjet e brendshme të shteteve, raste pengmarrjesh, të të drejtës së azilit politik e kombësisë.

Çfarë janë këshillat e GJND-së?

Këshillat e gjykatës kanë karakter konsultativ, nuk janë të detyrueshme për palët e përfhsira.

Që nga formimi Gjykata ka dhënë të paktën 25 këshilla të tilla, në çështje si anëtarësia në OKB dhe reparacionet për lëndimet e marra nga personat që punojnë për OKB-në, deri tek statusi i

raportuesve të OKB-së për të drejtat e njeriut apo ligjshmërinë e kërcënimit apo prëdorimit të

armëve bërthamore.

24

marrë ne - http://www.bbc.co.uk/albanian/news/2009/04/090417_gjnd_qanda.shtml

83

A ka qenë e sukseshme GJND-ja?

GJND-ja, pavarësisht nga vendimet e marra, nuk ka arritur që të bëhet organizmi që donin të ngrinin

theemluesit e tij në ditët e mbushura me optimizëm të pas Luftës së Dytë Botërore, që ajo të shërbente si një forum për zgjidhjen e mosmarrëveshjeme me natyrë ndërkombëtare.

Kjo ka ndodhur kryesisht ngaqë qeveritë nuk ia kanë lënë në dorë asaj vendimarrjen në rastet e

mosmarrëveshjeve që kanë lidhje me to.

Në vitin 1984, Shtetet e Bashkuara braktisën një çështje të shtruar para gjykatës nga qeveria sandiniste e

Nikaraguas. Sandinistët ishin ankuar për aktivitetet e rebelëve Kontra që mbështeteshin nga SHBA, por administrata e Reganit u indinjua nga këmbëngulja e gjykatës se kishte juridiskion në këtë rast dhe

refuzoi të merrte pjesë në procedimet e mëtejshme të gjykatës.

Nga ndryshon GJND-ja prej gjykatave të tjera ndërkombëtare?

GJND-ja është gjykatë që vlerëson dhe merr vendime në mosmarrëveshjet mes shteteve, por jo individëve.

GJND-ja nuk duhet ngatërruar me Gjykatën Ndërkombëtare Penale, e cila po ashtu është me seli në Hagë, e cila është formuar për të ndjekur penalisht dhe për të nxjerrë para drejtësisë ata që

janë përgjegjës për krimet më të rënda: krime kundër njerëzimit e krime lufte që mund të jenë kryer në botë.

Gjykatat Ndërkombëtare për Krime në ish-Jugosllavi dhe në Ruandë, gjykojnë rastet e individëve

për krime kundër njerëzimit, por vetëm ato të kryera në këto territore për një periudhë të caktuar kohe.

GJYKATA E PËRHERSHME E ARBITRAZHIT NË HAGË

Në konferencat e paqës që janë mbajtur në Hagë në vitin 1899 dhe 1907 është shfaqur aspirata e krijimit

të një gjykate të përhershme dhe të obligueshme në formë të Arbitrazhit por aspirata e tillë nuk është

kurorëzuar me sukses. Prapësëprapë u formua Arbitrazhi i Përhershëm Gjyqësor kompetenca e të cilit

është fakultative.

Secili shtet nënshkrues i Konventëes së Hagës i emëron më së shumti 4 persona për anëtar gjykate për

periudhën kohore 6 vjeçar. Personat e tillë rradhiten në regjistrin e anëtarve të gjykatës dhe e fitojnë

cilësinë e gjyqatarëve, e a do të gjykaojnë vërtetë mvaret nga ajo se a do t’i drejtohen shtetet gjykatës

dhe a do t’i zgjedhin nga regjistri i përmendur 1 deri 5 persona që do të jenë gjykatës (arbitra) në

kontestin konkret. Ajo që me të vërtetë është e përhershme është sekretariati i gjykatës që e udhëheq

administratën gjyqësore. Sekretariati i mbledh të gjitha të dhënat mbi gjyqësinë ndërkombtare të

zgjedhur dhe e mban arkivin e gjykatës. Veprimtaria e kësaj gjykate është kritikuar shumë në shkencën

juridike. Mirëpo ajo sigurisht se i ka arritur disa rezultate që janë të rëndësishme për të drejtën

ndërkombtare në përgjithësi e posaqërisht për të drejtën ndërkombtare tregtare (ekonomike, afariste).

Kështu që në vitin 1902 ajo e ka zgjedhur kontestin midis SHBA-ve dhe Meksikës për dedikimin e të

ardhurave të fondacioneve të Kalifornisë, kurse deri në vitin 1914 ajo i ka zgjidhur edhe 14 konteste

tjera. Për të drejtën ndërkombatre tregtare janë me interes të gjitha vendimet e nxjerra nga Gjykata e

përhershme e arbitrazhit. Kontesti për tretmanin preferencial të shteteve në Venezuelë është zgjidhur nga

kjo gjykatë në vitin 1904, kontesti për taksat e banimit në Japoni, kontesti për anijet e peshkimit në

84

Atlantikun Verior janë zgjidhur me 1910, kontesti lidhur me ekspropiimin e pasurive të kishave është

zgjidhur më 1920, kontesi lidhur reklamimet e Norvegjisë kundër SHBA-ve në vitin 1922 etj.. Praktika e

Gjykatës së përhershme të arbitrazhit në Hagë përkundrejt vërejtjeve të pësuara mund të thuhet se i ka

kontribuar afirmimit të disa parimeve të së drejtës ndërkombtare tregtare. Mund të konstatohet se

shtetet nënshkruese të Konventës në fjalë nuk janë ngutur shumë që kontestet tregatre të tyre t’ia

besojnë për zgjidhje arbitrazhit ndëkombtar.

GJYKATA E DREJTËSISË E BASHKËSISË EKONOMIE EVROPIANE

Nga vet emri i saj shifet se kemi të bëjmë me një gjykatë me kompetencë regjionale. Kjo gjykatë është

kompetente për zgjidhjen e kontesteve të llojeve të caktuara në suaza të Bashkësisë Ekonomike

Evropiane dhe lidhet me Tregun e përbashkët të BE. Kjo është gjykatë e 3 bashkësive: 1)e Bashkësisë

Evropiane për Qymyr e Qelik; 2) Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe 3)Euroatomit. Në Konventën e

Romës mjaft detalisht është rregulluar vendi dhe roli i gjykatës (neni 164 deri neni 188) kurse puna e saj

është rregulluar me Statut dhe Rregullore Pune. Gjykata e Drejtësisë (LA COUR DE JUSTICE) e siguron

respektimin e së drejtës gjatë interpretimit dhe zbatimit të Konventave të Romës. Gjykata përbëhet nga 7

gjyqtar dhe vepron në plenum, por me qëllim të hetimit të rasteve konkrete apo me qëllim të gjykimeve

të kontesteve të caktuara ajo mund të formoj trupa gjykues (kolegje) prej 3 deri 5 gjyqtar. Gjykatës i

ndihmojnë 2 avokat publik (mbrojtës të së drejtës). Gjykata e emëron sekretarin dhe ia cakton statusin.

Ajo që është qenësore në këtë gjykatë dhe që dallon nga gjykatat ndërkombtare paraprake është fakti se

në të si palë ndërgjygjëse mund të paraqiten sikurse Shtetet Anëtare si persona juridik ashtu edhe

personat fizik dhe personat juridik. D.m.th. palë ndërgjygjëse në Gjykatë të Drejtësisë mund të jenë:

Komisioni i Bashkësisë Ekonomike Evropiane; Shtetet Anëtare të Konventës; personat juridik të tyre dhe

personat fizik me shtetësi të Shteteve Anëtare. Këta dy subjektet e fundit për të pasur të drejtë

paraqitjeje si palë nevojitet që vendimi i ardhshëm t’iu dërgohet atyre nga shkaku se prek interesat e

tyre. Mirëpo kur është në pyetje padia me të cilin iniciohet procedura me rregullat e gjykatës është

paraparë se duhet të paraqitet padia brenda afatit 2 mujor dhe atë qoftë nga dita e shpalljes së aktit

juridik (në formë të ndonjë vendimi apo të dispozitave juridike) përkatës apo njoftimit të paditësit për

aktin e tillë apo në mungesë të kësaj nga dita kur paditësi ka marrë dijeni për ekzistimin e aktit të tillë.

Afati i përmendur 2 mujor është i natyrës prekluzive që d.m.th. se pas kalimit të tij mund të paraqitet

padia e poqëse paraqitet ajo hudhet poshtë.

Aktiviteti dhe praktika e kësaj gjykate është shumë i frytshëm, ajo i ka krye diku rreth 500 lëndë pa i

marr parasysh nja 50 sosh që janë në procedim e sipër. Kjo gjykatë me vendimet e saja në masë të

madhe e ka njëjtësu (unifikue) praktikën e shteteve lidhur me qështjet e këmbimit të tregtisë së jashtme

dhe të unifikimit të tregut evropian. 150 vendime të saj kanë të bëjnë me zbatimin e Konventave të

Romës. Disa vendime tjera kanë të bëjnë me zbatimin e së drejtës së BE në garancionin për zbatim

uniform të së drejtës së BE (e drejta e Bashkësisë) me cënimin e së drejtës së qarkullimit të lirë të

mallrave më shkeljen e rregullave lidhur me konkurencën andaj në lëndët e natyrës fiskale, me

përgjegjësinë e Bashkësisë për dëmin e shkaktuar.

Vendimet e Gjykatës së Drejtësisë në suaza të Bashkësisë Ekonomike Evropiane që përmbajnë

(parashohin) detyrime në të holla jo për shtetin por për subjektet tjera e kanë fuqinë e titullit

(dokumentit) ekzekutiv TITULLUS EXECUSIONIS. Ekzekutimi i detyrimeshëm i vendimeve në fjalë

rregullohet me rregullat procedurale civile të shtetit në të cilin kërkohet ekzekutimi (përmbarimi) i

vendimit me detyrim në të holla. Urdhëri ekzekutiv jepet pa kurfarë verifikimi (kontrolli) paraprak përveq

verifikimit të autenticitetit nga pushteti i shtetit të caktuar që me parë gjë për të cilën duhet njoftuar

85

Komisioni i Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe Gjykatës së Drejtësisë. Po qenë të plotësuara këto

formalitete me kërkesën e palës së intersuar , e kjo mund të kërkoj ekzekutim të dhunshëm duke iu

drejtuar drejpërsëdrejti pushtetit kompetent sipas rregullave interne të shtetit. Ekzekutimi i detyrueshëm

mund të shtyhet vetëm në bazë të vendimit të Gjykatës së Drejtësisë. Mirëpo kontrollin e rregullësisë së

masave të ekzekutimit e siguronë Gjykata e Shtetit në të cilin bëhet ekzekutimi. Kjo është paraparë në

nenin 192 të Konventës së Romës. Nëse shteti i caktuar zakonisht nëpërmjet gjykatës së tij nuk e

ekzekuton vendimin e Gjykatës së Drejtësisë eventualisht mund të krijohet problemi i matyrës politike.

Pa marrë parasysh se këtu kemi të bëjmë me një Gjykatë të kaarkterit regjional duhet pranuar se për

herë të parë në planin ndërkombtar është realizua gjyqësia tregtare (ekonomike, afariste) ndërkombtare

në një formë autoritative dhe efikase. Ajo me vendimet e saja i ka kontribuar forcimit të raporteve

ekonomike dhe unifikimit të shumë rregullave në suaza të Bashkësisë Ekonomike Evropiane.

ARBITRAZHI TREGTAR NDËRKOMBËTAR NOCIONI I ATN-së

Në përdorim aktual tash është termi Arbitrazh Tregtar Ndërkombëtar. Zyrtarisht kjo shprehje do të mund

të vlente vetëm për arbitrazhin që është organizuar në pajtim me Konventën mbi Arbitrazhin Tregtar

Ndërkombëtar të Europës e cila është nënshkruar në Gjenevë me 21 prill të vitit 1961, mirëpo në praktikë

me nocionin Arbitrazh Tregtar Ndërkombëtar nënkuptohet çdo arbitrazh për zgjidhjen e kontesteve

ndërkombëtare tregtare i cili nuk i takon një sistemi juridik intern. Ekziston edhe një pikëpamje tjetër

sipas të cilës është ATN ai arbitrazh në të cilin si arbitra mund të marrin pjesë edhe shtetasit e shteteve

tjera e jo vetëm ata që janë shtetas të shtetit ku ndodhet selia e arbitrazhit.

Këtu bëjmë fjalë për të gjitha arbitrazhet që merren me zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare

qofshin ato nacionale apo ndërkombëtare. Kemi të bëjmë këtu me një mënyrë tjetër të zgjidhjes së

kontesteve tregtare ndërkombëtare nga mënyra e zgjidhjes së tyre në gjykatat shtetërore nacionale apo

ndërkombëtare.

Sipas Konventës Europiane mbi ATN-në me shprehjen ose termin “Arbitrazh” kuptohet vetë zgjidhja e

kontesteve jo vetëm nga ana e arbitrave të emëruar për rastet e caktuara (ARBITRAZHI AD HOC – I

KOHËPASKOHSHËM) veç se edhe nga ana e arbitrazheve të përhershme ( neni 1, pika 2, germa B e

Konventës). Ky definicion është jo i plotë kështu sipas një pikëpamjeje shkencore: Arbitrazhet e tregtisë

së jashtme janë institucione që formohen nga organizatat profesionale private apo nga personat e

organizatave gjysmë publike (siç janë psh: Odat Ekonomike) me qëllim shqyrtimet e kontesteve nga

qarkullimi i tregtisë së jashtme për zgjidhjen e të cilave është kontraktuar kompetenca e tyre nga palët

në kontest. Në literaturën juridike bëhen tentime për caktimin e elementeve që i përmban nocioni i ATN-

së. Elemente të tilla do të ishin:

a) Se për funksionimin e tyre nevojitet marrëveshja (kontrata) me shkrim e palëve me të cilin i

besohet kontesti për zgjidhje Arbitrazhit,

b) Se i zgjidhin raportet juridike kontestuese me element ndërkombëtar,

c) Se janë insitucione të së drejtës ndërkombëtare

ARBITRAZHI TREGTAR NDËRKOMBËTAR HISTORIKU I ATN-së

86

Arbitrazhi është institucion i origjinës shumë të vjetër, zhvillimi i tij sidomos në epokën e mesjetës i ka

treguar karakteristikat themelore të arbitrazhit tregtar të cilat ai i ka ruajtur në esencë gjer në ditët e

sotme. Kjo ka të bëj sidomos me përbërjen e arbitrazhit në qendrat mesjetare tregtare në të cilat bëhej

tregtia ndërkombëtare, mandej me shkurtësinë dhe shpejtësinë e procedurës e para së gjithash me

ekspertësinë e arbitrave si dhe me zbatimin e të drejtës materiale (lex mercatoria) që nënkuptohej dhe

manifestohej në zakonet (adetet) tregtare (uzansat). Midis dy luftërave botërore kemi zgjerim të

arbitrazhit dhe rritje të autoritetit të tij. Mirëpo vetëm pas Luftës së dytë Botërore kemi zhvillim të

vrullshëm të arbitrazhit të paparë më herët. Të shumëfishta janë shkaqet e zhvillimit të gjyqësisë së

arbitrazhit. Arsyeja për prosperitetin e tij qëndron në karakteristikat (veçoritë) e tij në të drejtën që e

zbaton mandej në përbërjen në të cilën vepron dhe në procedurën që zhvillohet me rastin e zgjidhjes së

kontesteve tregtare. Mirëpo themeli për zgjerimin e arbitrazhit ndodhet në intensifikimin e këmbimit

tregtar ndërkombëtar mandëj në zhvillimin e tregtisë në përmasa botërore, kohët e fundit praktikisht e

gjithë bota bëhet “fqinje”, sepse mjetet e komunikacionit bashkëkohor e kanë ofruar një shtet me shtetin

tjetër edhe kur nuk ndodhen në fqinjësi direkte.

Europës e cila konsiderohet si djep i ATN-së dhe Amerikës ku arbitrazhi është zhvilluar në organizatë të

degëzuar iu bashkohen Azia dhe Afrika si partner në tregtinë ndërkombëtare. Çdo ditë e më tepër rritet

numri i transaksioneve të shitblerjes tregtare ndërkombëtare si dhe numri i transaksioneve të shërbimeve

të ndryshme. Kështu krijohen përveç arbitrazheve të përgjithshme edhe ato të specializuara që e fitojnë

besimin e qarqeve afariste edhe jashtë shtetit të selisë së tyre. Nacionale për kah rëndësia në esencën e

tyre me punën që e ushtrojnë bëhen të karakterit ndërkombëtar duke i zgjidhur kontestet midis palëve të

nacionaliteteve të ndryshme. Palët kontraktuese kontestet mund t’ia besojnë për zgjidhje gjykatës

shtetërore zakonisht të palës së paditur apo arbitrazhit si gjykatë e zgjedhur ato zakonisht e zgjedhin

arbitrazhin për zgjidhje të kontestit të tyre për shkak të epërsive që i kanë në relacion me gjykatat

shtetërore. Me anë të klauzolës arbitrale ose me anë të kontratës për zgjedhjen e arbitrazhit në një

mënyrë caktohet e drejta materiale që zbatohet nga arbitrazhi me rastin e zgjidhjes së kontestit, sidomos

arbitrazhet institucionale i kanë epërsitë e veta në relacion me gjykatat shtetërore po edhe me arbitrazhet

Ad-Hoc. Në shekullin e XVIII dhe XIX bëhet inkorporimi i të drejtës tregtare në kodifikimet nacionale,

kështu bëhet afrimi dhe harmonizimi i të drejtave nacionale. Aspirata për unifikim të së drejtës tregtare

për nevoja të tregtisë ndërkombëtare nëpërmjet (International Association of Legal Sciences –Shoqatë

shkencore në lëminë e tregtisë ndërkombëtare). Edhe OKB-ja i kontribuon kësaj duke krijuar kontrata

tipe të shitblerjes ndërkombëtare përveç kësaj është nxjerr edhe Ligji Uniform mbi Shitjen

Ndërkombëtare të Sendeve të Luajtshme.

Përveq fakteve të sipërpërmendura ka edhe rrethana tjera që flasin në favor të aplikimit të gjyqësisë së

arbitrazhit. Përmendet mendimi i Ciceronit i cili thoshte se vendimi nga gjykata shtetërore kërkohet me

qëllim që të fitohet apo të humbet e tëra, kurse vendimi i arbitrazhit me qëllim që mos të humbet e tëra

por as mos të fitohet e tëra. Me anë të arbitrazhit kur e zgjedhin si mënyrë për zgjidhjen e kontesteve

deklarohemi për paqe e jo për drejtshmëri juridike. Arbitrat e zgjedhin të drejtën që ekziston “apo të

drejtën që nuk ekziston”. E drejta e këtillë zakonisht mbështetet në kontratën e palëve, mandej në të

drejtën zakonore tregtare dhe në të drejtën e krahasuar gjë që mund ta quajmë “E drejtë ndërkombtare

tregtare të së nesërmes” dhe në të cilën mund ta krahasojmë me të drejtën që e krijonin vet tregtarët në

mesjetë në panairet e ndryshme dhe portet detare apo nga e drejta zakonore nacionale. E drejta tregtare

ndëkombtare bashkëkohore e ka burimin në të drejtën zakonore tregtare ndërkombtare.

Tregtia ndërkombtare edhe aktualisht i krijon vetvetes rregulla juridike autonome të cilat në masë të

madhe janë të pavarura nga sistemet juridike nacionale. Të drejtën autonome tregtare mund ta gjejmë

p.sh. në Kushtet e Përgjithshme të shitjes, mandje në kontratat tipe dhe adëhezive, mandej në uzancat

87

dhe adetet (adetet) tregtare. Me përmbajtjen e tillë e drejta tregatre ndërkombtare është në zhvillim të

vazhdueshëm dhe si e tillë i konvenon arbitrazhi. Bashkësisë afariste ndërkombtare arbitrazhi i shërben

që ti shmang mosmarëveshjet dhe njëkohësisht që ti ruja raportet afariste, që duke i zgjidhur kontestet

sipas mundësisë mos ta prish bashkëpunimin afarist të subjekteve në kontest. Andaj edhe arbitrazhi

konsiderohet institucional paqësor dhe jo gjithëmonë urdhërdhënës.

E drejta autonome tregtare përdoret nga shteti edhe me qëllim të kompletimit të rendit juridik. Në

mënyrë të vazhdueshme kemi zhvillim të së drejtës tregtare në mënyrë autonome edhe nga ana e

arbitrazheve. Arbitrazheve shpeshherë palët ia njohin të drejtën me i zgjidh kontestet ashtu siç mendon

arbitrazhi se është më së drejti, (pa u bazuar pra në normat konkrete ekzistuese). Normat e krijuara nga

vet subjektet e tregtisë dhe nga arbitrazhet janë shumë më elastike se sa normat e ligjeve. Zakonet

afariste zgjerohen për çdo ditë e më tepër dhe dallohen sipas branshave të ndryshme (speciale për lami

të caktuara).

Arbitrazhi aktulisht si mënyrë e zgjedhjes së kontesteve është i njohur nga të gjithë në tregtinë

ndëkombtare. Mund të thuhet se kontestet tregtare ditë e më pak i besohen për zgjidhje gjykatave

shtetërore.

Kushtet e Përgjithshme për dërgimin e mallrave të Këshillit për ndihmë reciproke ekonimike e parashofin

për rast kontesti arbitrazhin edhepse në të gjitha Shtetet Anëtare ekzistojnë arbitrazhet institucionale

(shtetërore) si organe të specializuara për zgjidhjen e kontesteve midis subjekteve ekonomike.

Specificiteti i tregtisë së jashtme kërkon që kontestet tregtare ti zgjidh arbitrazhi ndërkombtar e jo

gjyqësia e brendshme e një shteti. Kontratat tipe të Komisionit Ekonomik Evropian të OKB-ës gjithashtu

parashohin zgjidhjen e kontesteve me anë të arbitrazhit. Sidomos në shtetet perëndimore asociacionet

tregtare ia besojnë për zgjidhje kontestet e tyre ekskluzivisht arbitrazheve. Kjo dukuri ditë e më tepër

përhapet edhe në shtetet e lindjes.

Zhvillimi i së drejtës së pranueshme për transakcionet tregtare ndërkombtare dhe zhvillimi i gjyqësisë s

arbitrazhit mundësohet me anë të disponibilitetit dhe mundësimin e kontraktimit të arbitrazhit.

Profesionaliteti, shpejtësia e zgjidhjes së kontesteve, njëshkallëshmëria e procedurës së arbitrazhit,

shpenzimet më të vogla dhe “bona fides” në trajtimin e qështjeve kontestuese janë disa nga rrethanat që

ndikojnë tek palët ta kontraktojnë arbitrazhin për zgjidhjen e kontesteve të tyre.

Në suaza të së drejtës autonome tregtare zhvillohet e drejta e specializuar që bazohet në kontratat

formulare dhe në Kushtet e Përgjithshme dhe e cila e përfshien gjithë atë që është e mundur në suaza të

lirisë së kontraktimit të kontraktohet. Arbitrazhet në praktikën e tyre e treguan tendencën e afrimit të

qështjeve në mënyrë internacionaliste, zbatimit më liberal të së drejtës sepse këtë e kërkojnë kontestet

me elementin ndërkombtar.Për arbitrazhet thuhet se në punën e tyre e shmangin jurisprodencën “bardhë

e zi”. Një ndër qështjet më serioze të së drejtës tregtare ndërkombtareështë problemi i afrimit të të

drejtave të shteteve të ndryshme. Ka shumë lëmi juridike në të cilat afrimi (rregullimi i ngjajshëm) i

sistemeve të ndryshme juridike është i mundshëm: E drejta e shitblerjes ndërkombtare; E drejta

ndërkombtare e komunikacionit; Mbrojtja e pronësisë industriale – e drejta e patentit, markës tregtare,

dizajnimi; E drejta e kambialit dhe çekut (si domosdoshmëri e sukseshme).

Është teknikë jurdike e trashëguar nga kohët ma të lashta ajo që zbatohet ne unfikimin e së drejtës në

lëminë tragtare.

Efikasitetit të arbitazhit i kontribojnë masat për sigurimin e ekzekutimit të vendimeve të arbirazhit. Duhet

përmendur sidomos Protokolin e Gjenevës mbi Klauzolat e Arbitrazhit të vitit 1923, mandej Konventën e

88

Gjenevës mbi ekzekutimin e e vendimeve të arbitrazhit të vitit 1927, Konventën e Neë York-ut mbi

njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit të vitit 1958, Konventën Europiane mbi arbitrazhin

tregtar ndërkombtar të vitit 1961, Konventën për zgjidhjen e kontesteve invetive ndërmjet shteteve dhe

shtetasve të shtetit tjetër të vitit 1965 etj. Përveq kësaj ka edhe shumë kontrata bilaterale me të cilat

parashifet zgjidhja nga arbitrazhi i kontesteve tregtare.

QENDRA PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE INVESTIVE

Ideja lidhur me zgjidhjen e kontesteve investive midis shteteve dhe personave fizik apo juridik që janë

shtetas të shteteve tjera në arbitrazhin ndërkombtar me kohë u bë e pranueshme nga të gjithë si një nga

mnëyrat e preferueshme të zgjiidhjes së situatave kontestuese që nuk janë aq të rralla. Parashtrimi i

kontesteve të këtilla në trup (organ) ndërkombtar është gjithsesi më praktik se sa zgjidhja e tyre nga

gjykatat e ndonjë shteti. Nga njëra anë investitori i huaj ka mjaft arsye që mos të besoj në pamvarësinë

dhe paanësinë e gjykatave të shtetit në të cilin janë bërë investimet e huaja. Nga ana tjetë shteti që

është në kontest me të (investitorin e huaj) mund t’i ketë po ato arsye po qe se ka frikë t’i nënshtrohet

kompetencës së gjykatës së shtetit të investitorit apo të ndonjë shteti të tretë. Arbitrazhet e shumta në

shtetet e ndryshme me punën e tyre poashtu mund të nxisin mosbesim të palëve në kontest i cili në të

shumtën e rasteve motivohet me shkaqe politike. Nga kjo arsye dalin aspirate (përpjekje) në drejtim të

neutralizimit dhe depolitizimit të arbitrazhit ndërkombtar bile edhe në punën e Komisionit të Kombeve të

Bashkuara për të drejtën tragtare ndërkombtare – UNICITRAL (United Nations Commision For

International Trade Laë). Sigurisht që një nga hapat më të rëndësishëm në këtë drejtim është bërë në

vitin 1965 me Konventën e Ëashingtonit për Zgjidhjen e Kontesteve Investime midis Shteteve dhe

Shtetasve të Shteteve Tjera (Konvention on the Settlement of Investment disputes betëeen states and

nationals of other states). Në pajtim me dispozitat e saja është krijuar (themeluar) Arbitrazhi i

Specializuar (Qendra Ndërkombtare pë Zgjidhjen e Kontesteve Investive) i cili është ndërkomtar në

kuptimin e plotë të fjalës sidomos nga shkaku se funksionimi i tij absolutisht nuk ka asnjë lidhe me

rregullat e e veprimit dhe asistimit të gjykatave të shtetit në të cilin ndodhet arbitrazhi. Sipas disa

shkencëtarve përparësitë e kësaj Qendre janë në atë se është liruar nga ndikimet politike. Por prap se

prap në disa raste ndikimi i shteteve dhe grupacioneve politike është i mundshëm edhepse më i rrallë se

kur janë në pyetje gjykatat e shteteve. Nga ana tjetër është e dukshme frika nga mundësitë reale të

kompanive të mëdha që zakonisht janë të involvuara në konteste investive e që financiarisht janë shumë

të fuqishme në pikëpamje të korruptimit të arbitrave apo të mënyrave tjera të “kontrolli” të gjykatës së

arbitrazhit. Kjo rrethanë është theksuar gjatë pregaditjes së tekstit të Konventës në fjalë. Andaj edhe në

tesktin definitive të saj në një nen thuhet se një nga shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit të

Qendrës është “blerja” është korruptimi i arbitrit.

Ka pasur mendime se nuk ka nevojë për lidhjen e Konventës dhe themelimin e Qendrës me pretekst se

në Gjykatën e Arbitrazhit Ndërkombtar të Përhershëm (Permanent Court of International Arbitration)

ekziston mundësia e zgjidhjes së kontesteve midis shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera> Duhet

theksuar se vendimet e Qendrës lidhur me përmbarimin (ekzekutimin) i prodhojnë efektet e vendimeve të

shtetit vendës që është anëtar i Konventës dhe janë të ekzektueshme në mënyrën në të cilën janë të

ekzeketueshme vendimet e shtetit të tillë. Me konventë nuk janë prekur rregullat nacionale që u përkasin

imuniteteve të shtetit në procedurën përmbaruese. Me anë të Konventës në fjalë është përjashtuar e

drejta e shteteve nënshruese të saj lidhur me dhënien e të ashtuquajturës mbrojtje diplomatike për

shtetasit që paraqiten si palë në procedurën e arbitrazhit të Qendrës. Me anë të Konventës janë caktuar

“kufijt e jashtëm” të komptenecës së Qendrës. Me fjalët tjera është e nevojshme të plotësohen disa

prezumime parakushte për t’u mundësuar dhe lejuar lidhja e Kontratës mbi kompetencën e arbitrazhit të

89

Qendrës për zgjidhjen e kontestit investiv. Ato kanë të bëjnë sikurse me vet kontestin ashtu edhe me disa

nga cilësitë (veçoritë) e palëve në të (kontest). Edhe analiza siperfaqësore e dispozitës bazike e cila i

rregullon këto dy qështje tregon se janë të mundshme qëndrime të ndyshme sidomos nga shkaku se nuk

janë dhënë në Konventë definicionet e nocioneve konkrete – siç është p.sh. nocioni i kontestit, palës etj.

Neni 25 i Konventës

I – Kompetenca e Qendrës e përfshien secili contest juridik të lindur (krijuar) direkt nga investimet

ndërmjet shtetit kontraktues (apo rajonit përbërës të shtetit ose agjensionit të shtetit kontraktues të cilin

ai shtet e ka emërtuar në Qendër dhe shtetasit të shtetatasit tjetër kontraktues e të cilin (kontest) palët

në kontest me shkrim pajtohen t’ia besoj (për zgjidhje) Qendrës. Kur palët pajtohen për një gjë të tillë

atëherë asnjëra nga to nuk mundet njëanshëm ta revokoj pëlqimin e vet.

II – “Shtetas” i shtetit tjetër kontraktues quhet:

a) secili person fizik që ka qenë shtetas i shtetit kontraktues përveqëse të shtetit palë në kontestin ta

parashtroj “për pajtim” apo “arbitrazh”, si dhe në ditën kur kërkesa është regjitsruar në pajtim me nenin

28 al.3 apo nenin 36 al.3, por nuk e përfshien personin i cili në njërën apo në ditën tjetër të përmendur

ka qenë shtetas i shtetit kontraktues që është palë në contest;

b) secilin person juridik që e ka pasur shtetësinë e ndonjë shteti kontraktues përveqëse të shtetit që

është palë në contest në ditën kur palët janë dakorduar që kontestin ta parashtrojnë për pajtim apo

arbitrazh dhe secili person juridik që ditën e tillë e ka pasur shtetësinë e shtetit kontraktues që është palë

në kontest e të cilin palët janë dakorduar që për shkak të kontrollit të jashtëm ta trajtojnë si shtetas të

shtetit tjetër kontraktues me qëllim të kësaj Konvente.

III - Pëlqimin e rajonit përbërës apo të agjensionit të shtetit kontraktues duhet ta lejoj shteti i tillë

përveqëse kur ai shtet e njofton Qendrën se nuk është e nevojshme leja e tij.

IV - Secili shtet kontraktues mundet në momentin e ratifikimit, përvetësimit apo lejimit të kësaj Konvente

apo më vonë në çdo kohë me e lajmërue Qendrën për llojin apo llojet e kontesteve që vijnë apo nuk vijnë

në konsiderim për t’u vënë nën kompetencën e Qendrës. Lajmërimin e tillë Sekretari i Përgjithshëmi

Qendrës menjëherë ua dërgon të gjitha shteteve kontraktuese. Lajmërimi i tillë nuk përban leje që ka të

bëj me rajonin apo agjensinë e shtetit kontraktues.

Nga sa u tha më sipër del se kemi të bëjmë me prezumimet objektive me të cilat palët nuk mund të

disponojnë lirisht dhe thënë kushtëzimisht ta zgjerojnë kompetencën e Qendrës. Nga praktika e Qendrës,

respektivisht e kolegjeve të arbitrazhit dhe nga klauzolat modele del se ajo që u tha është vetëm

pjesërisht e saktë, Në to shprehimisht thuhet se do të ishte e dobishme që palët ta përcaktojnë

përmbajtjen e nocioneve konkrete dhe kështu të bëhen të sigurta se janë plotësuar prezumimet për

krijimin (themelimin) e kompetencës së Qendrës për procedimin e qështjes së tyre. Në qoftë se palët nuk

janë marrë vesh ndryshe atëherë vie në konsiderim tentimi i konstatimit “objektivisht” për ekzistimin e

prezumimeve lidhur me komptencën e Qendrës. Posaqërisht duhet pasur parasysh faktin se njëra nga

palët në kontest – shteti pëlqimin e vet për kompetencën e Qendrës mund ta jep në mënyra të

ndryshme. Ai mund të përmbahet në Marrëveshjen direkte me investitorin e huaj, gjë që ndodh

zakonisht. Mirëpo pëlqimi i shtetit mund të përmbahet edhe në normat (dispozitat) e tija me të cilat

paraprakisht pajtohet me komptencën e Qendrës gjegjësisht të Kolegjit të Arbitrazhit. Edhe më të

90

shpeshta janë rastet në të cilat pëlqimi i shtetit jepet në kontratën ndërkombtare bilaterale apo

multilaterale.

Në Konventën në fjalë janë caktuar “prezumimet objektive” për kompetencën e Qendrës që d.m.th. se

patjetër duhet të plotësohen ato për të ekzistuar komptenca e Qendrës dhe për t’u mundësuar

kontraktimi i kompetencës së saj nga palët midis të cilave ka lind kontesti investiv. Përmbushja e

prezumimeve për ekzistimin e komptencës së Qendrës vërtetohet në provedurën paraprake nga Sekretari

i Përgjithshëm i saj. Sekretari është i autorizuar që ta refuzoj evidentimine kërkesës për arbitrin në

regjistrin përkatës po qe se kontesti nuk bie në kompetencën e Qendrës. Mandej për komptencën e vet

për procedim në lëndën konkrete vendos edhe Gjykata e Arbitrazhit (trupi gjykues ose arbitri individual).

Palët nuk mund t’I ndryshojnë dispozitat e Konventës dhe ta zgjerojnë komptencën e Qendrës në

kontestet të cilat objektivisht nuk janë nën kompetecën e saj. Duke marr parasysh atë që u tha më lartë

del se është shumë me rëndësi vërtetimi i prezumimeve objektive dhe definimi i tyre për ekzistimin e

kompetencës së Qendrës (racione materiae dhe racione personeie) si dhe vërtetimi i ekzistimit të

kontratës (marrëveshjes) për arbitrazh të lidhur mes palëve.

Qendra Ndërkombtare për Zgjidhjen e Kontesteve Investive e ka Këshillin Administrativ dhe Sekretarinë e

cila e mban regjistrin e pajtuesve (pajtimtarëve) dhe regjistrin e arbitrave. Këshilli Administrativ i nxjerr

rregullat mbi inicimin e procedurës së pajtimit dhe të arbitrimit. Ai është competent edhe për nxjerrjen e

rregullave të procedurës së pajtimit dhe arbitrimit.

Këshillat e Pajtimit dhe Këshillat e Arbitrave përbëhen nga personat e kulaifikuar ashtu siç është paraparë

në tekstin e Konvnetës në fjalë. Secili shtet kontraktues mund t’i emëroj 4 persona në secilin Këshill, të

cilët mund të jenë por jo domosdo shtetas të shtetit që i propozon. Kryetari i Këshillit ka të drejtë t’i

emëroj jo persona sikurse për Këshillin që merret me Pajtime ashtu edhe për atë që merret me Arbitrim.

Personat e emëruar në Këshill duhet të jenë me shtetësi të ndryshme. Personat në këtë shërbim duhet të

kenë parime të larta morale, mandej pregaditjen profesionale në lëminë juridike, tregtare, idustriale apo

financiare për të mund që tu besohet dhënia e vendimeve në mënyrë të pavarur dhe të paanshme.

Profesionaliteti (pregaditja profesionale në lëminë e drejtësisë) është e rëndësisë së veçantë tek të

punësuarit në Këshillin e Arbitrave. Me rastin e emrëimit të personave për shërbim në Këshillin përkatës

duhet pasur parasysh rëndësia e përfaqësimit të sistemeve juridike kryesore të botës si dhe të formave

krysore të veprimeve ekonomike në suaza botërore.

Pajtuesit dhe arbitrat emërohen për periudhë kohore 10 vjeçare me mundësi të zgjedhjes përsëri. Në rast

vdekjeje apo dorëheqjeje të arbitrit ose të ndërmjetësuesit organi që e ka emëruar personin e tillë ka të

drejtë ta emëroj personin tjetër i cili do ta ushtroj funksionin deri në skadimin e mandatit të anëtarit në

vend të të cilit vjen. Pajtuesit dhe arbitrate mbeten në shërbim deri sa mos të caktohen pasardhësit e

tyre. I njëjti person mund ta kryej punë në të dy Këshillat (për pajtim dhe për arbitrim). Të gjitha

emërimet i komunikohen Sekretarit të Përgjishëm të Qendrës dhe vlejnë nga dita e marrjes së njoftimit.

Pëlqimi i palës për arbitrazh konsiderohet pëlqim për asi lloj arbitrazhi me përjashtim të çfarëdo mjeti

juridik tjetër përveqëse kur është thënë ndonjë gjë tjetër në marrëveshjen e palëve. Shteti kontraktues

mund të kërkoj që të shfrytëzohen deri në fund mjetet lokale, administrative apo gjyqësore e si kusht për

pajtim në arbitrazh në përputhje me rregullat e Konventës në fjalë.

Shteti kontraktues nu mund t’i jep mbrojtje diplomatike apo ta inicoj kontestin ndërkombtar lidhur me

kontestin ndërkombtar lidhur me kontestin për të cilin shtetasi I tij dhe shteti kontraktues janë pajtuar që

ta parashtrojnë apo e kanë parashtruar në arbitrazh në përputhje me Konventën në fjalë, përveqëse kur

91

shteti i tillë kontraktues nuk e ka respektuar dhe zbatuar vendimin e dhënë në kontestin e tillë. Kuptohet

se mbrojtja diplomatike e pëmendur nuk i përfshien negociatat diplomatike që bëhen vetëm me qëllim të

lehtësimit të zgjidhjes së kontestit.

Kërkesa për pajtim

Secili shtet kontratues i Konventës apo shtetas i shtetit kontraktues që dëshiron ta inicoj procedurën e

pajtimit duhet të dërgoj kërkesë të shkruar me këtë qëllim te Sekretari i Përgjithshëm i cili një ekzemplar

të kërkesës ia dërgon palë tjetër. Kërkesa duhet t’i përmbaj të dhënat mbi objektin e kontestit, emrat dhe

adresat e palëve si dhe pëlqimin e tyre për pajtim në përputhje me dispozitat për incimin e procedurës së

pajtimit apo arbitrimit. Sekretari i Përgjithshëm e evidenton kërkesën në regjistër, përveqëse kur nga të

dhënat e përmbajtura në kërkesën konstaton se kontesti nuk hyn në kompetencën e Qendrës. Sekretari

menjëherë i njofton palët për evidentimin e kërkesës respektivisht për refuzimin e e evidentimit në

Regjistër ( për shkak të jokompetencës së Qendrës për zgjidhjen e kontestit të përmendur në Kërkesë).

Formimi i Komisionit për pajtim

Ky Komision formohet brenda një afati sa më të shkurtër pas regjistrimit të Kërkesës së shkruar në

Regjistër. Komisioni përbëhet prej një pajtuesi apo cilitdo numër tek të pajtuesve, të emëruar sipas

Marrëveshjes së palëve. Nëse palët nuk pajtohen për numrin e pajtuesve dhe për mënyrën e emërimti të

tyre Komisioni do të përbëhet prej 3 pajtuesve: secila palë do ta emëroj nga një pajtues, kurse të tretin i

cili do të jetë krytar i Komisionit do ta emërojnë palët me marrëveshjen e tyre. Poqese Komisioni nuk

formohet brenda afatit prej 90 ditësh nga dita në të cilën Sekretari i lajmëron palët pëër regjistrimin e

Kërkesës apo brenda ndonjë afati tjetër për të cilin palët merren vesh, kryetari sipas kërkesës së njërës

nga palët por pas konsultimit me të dy palët në masën në të cilën është e mundur një gjë e tillë do ta

emëroj pajtuesin respektivisht pajtuesit që ende nuk janë emëruar.

Pajtuesit mund të emërohen jasht radhës së anëtarve të Këshillit të Pajtimit, përveqëse kur ata i emëron

kryetari i Këshillit të Pajtimit. Pajtuesit e emëruar jasht radhës së anëtarve të Këshillit të Pajtimit duhet t’i

plotësojnë kushtet e parapar për ata që hyjnë në radhën e antarve të Këshillit të Pajtimit.

Komisioni është i autorizuar që vet të vendos për kompetencën e vet që ta marr në shqyrtim kontestin që

duhet të zgjidhet me pajtimin e palëve. Komisioni do ta shyrtoj çdo prapësim të palës në kontest me

pretendim se kontesti nuk hyn në kompetencën e Qendrës apo se nga shkaqet tjera nuk bën pjesë në

kompetencën e Komisionit dhe të vendos se a do të shqyrtohet prapësimi si qështje paraprake në mënyrë

të veçantë apo bashkarisht me objektin e kontestit.

Procedura e pajtimit zhvillohet sipas dispozitave të përmbajtura në Konventë dhe nëse palët nuk merren

vesh ndryshe sipas Rregullores mbi Pajtimin që ka qenë në fuqi në ditën kur palët e kanë dhënë pëlqimin

për pajtim. Po qe se paraqitet ndonjë qështje e natyrës procedurale që nuk është përfshir me dispozitat e

Konventës apo me Rregulloren mbi Pajtimin ose me rregulla procedurale për të cilat palët janë dakorduar

atëherë qështjen e tillë do ta zgjidh vet Komisioni i Pajtimit. Detyrë e Komisionit është që t’i sqaroj

qështjet kontestuese midis palëve dhe të përpiqet që ta arrij marrëveshjen ndërmjet tyre, nën kushtet e

pranueshme për të dyja palët. Me qëllim të tillë Komisioni mundet në secilën fazë të procedurës dhe kohë

pas kohe t’u rakomandoj palëve kushtet e Marrëveshjes të cilën mund ta arrijnë ato. Palët kanë detyrë që

me ndërgjegjje të bashkëpunojnë me Komisionin për t’ia mundësuar kryerjen e detyrës së tijdhe t’i

shqyrtoj seriozisht rekomandimet e Komisionit. Nëse palët arrijnë marrëveshje Komisioni duhet të përpiloj

Raport në të cilin duhet ta spjegoj (shtroj) objektin e kontestuar dhe të konstatoj se palët kanë arritur

92

marrëveshje. Po qe se Komisioni në cilëndo fazë të procedurës konsideron (mendon) se nuk ka gjasa që

palët të arrijnë marrëveshje atëherë ai do ta mbyll (përfundoj) procedurën dhe do të përpiloj Raport në

të cilin do të jep spjegime se kontesti është parashtruar për zgjidhje dhe se palët nuk kanë arritur

marrëveshje (pajtim). Në qoftë se njëra palë nuk vjen apo nuk bashkëpunon gjatë procedurës Komisioni

do ta mbyll procedurën dhe do të konstatoj së Raport se pala e tillë nuk ka ardhur, përkatësisht se nuk ka

bashkëpunuar në procedurë. Në qoftë se palët nuk merren vesh ndryshe, atëherë asnjëra nga palët e

procedurës së pajtimit të pasuksesshëm nuk ka të drejtë që në cilëndo procedurë tjetër të mëvonshme,

qoftë në ndonjë arbitrazh qoftë në ndonjë gjykatë shtetërore, të mbështetet (bazohet) apo thirret në

ndonjë pikëpamje, deklaratë, pohim ose ofrim të marrëveshjes të cilën e ka bërë (dhënë) pala tjetër në

procedurën e pajtimit apo në raportin e Komisionit ose në ndonjë rakomandim të tij.

GJYKATA EVROPIANE E DREJTËSISË

Gjykata Evropiane e Drejtësisë është gjykata më e lartë e BE-an. Ajo është formuar në vitin 1952 me

formimin e Traktatit të Parisit apo Tri Komuniteteve për thëngjill dhe çelik, dhe selia e saj gjendet në

Luksemburg. Detyra e saj është të siguroj që e drejta e BE-së të interpretohet dhe të zbatohet në mënyrë

uniforme në të gjitha shtete anëtare. Sipas disa mendimeve pos si institucion që vepron në kuadrin e

sistemit komunitar, Gjykata Evropiane e Drejtësisë vepron edhe si gjyq ndërkombëtarë si dhe si gjykatë e

brendshme e shteteve anëtare.

Gjykata Evropiane e Drejtësisë përbëhet nga 27 gjyqtarë dhe 8 avokatë të përgjithshëm të cilët kanë për

detyrë të japin mendimet e tyre për çështjet që shtrohen për zgjidhje përpara gjykatës. Mendimet e tyre

jepen publikisht dhe duhet të jenë të paanshme. Me themelimin e Kontratës së Nicës është paraparë se

Gjykata Evropiane e Drejtësisë të përbëhet nga një gjykatës nga secili shtet anëtarë. Kjo do të thotë me

anëtarësimin e shteteve në BE-në do të rritet edhe numri i gjykatësve Mandati i gjyqtarëve dhe i

avokatëve është 6 vjeçare, i cili mundë të ripërtërihet me një ose dy periudha të mëtejme 3 vjeçare

Gjykata e Lartë Evropiane e Drejtësisë është kompetente që të kontrollojë dhe sigurojë respektimin e së

drejtës në interpretimin dhe zbatimin e normave të përcaktuara në kontratën themeluese nga ana e

institucioneve legjislative dhe ekzekutive të Bashkësisë Evropiane. Çështjet kryesore që shtrohen për

zgjidhje përpara gjykatës janë:

Kërkesa për gjykim paraprak

Procedimi për shkelje të detyrimeve që rrjedhin nga traktatet

Procedimi për anulim të një vendimi

Procedimi për mosveprim

Për ta ndihmuar Gjykatën Evropiane të Drejtësisë për ti zgjidhur numrin e madh të çështjeve që

shtrohen përpara saj si dhe për ta siguruar një mbrojtje më të mirë ligjore qytetarëve të Bashkimit

Evropian në vitin 1989 u krijua Gjykata e Shkallës së Parë. Kjo gjykatë është përgjegjëse për zgjidhjen e

një numri të caktuar çështjesh në mënyrë të veçantë të atyre që paraqiten nga individët dhe çështjet që

kanë të bëjnë me rastet e konkurrencës së pandershme midis ndërmarrjeve. Gjykata Evropiane e

Drejtësisë dhe Gjykata e Shkallës së Parë kanë nga një president të zgjedhur ndërmjet gjyqtarëve për

një mandat tre vjeçar.

93

Vendimet e Gjykatës se Lartë Evropiane të Drejtësisë merren në përgjithësi me shumicën e votave. Për

të qenë Gjykata e aftë për të marrë vendime është e nevojshme që të jenë të pranishëm në seancë të

paktën 9 gjykatës. Prania e të gjithë gjykatësve është e nevojshme vetëm atëherë kur njëra nga palët

në konflikt e kërkon një gjë të tillë. Gjykata mundet ta merr një vendim vetëm atëherë kur numri i

gjykatësve të pranishëm është numër tek. Nëse numri i gjykatësve që janë prezent në seancë është

numër qift atëherë gjykatësi më i ri për nga mandati nuk merr pjesë në seancën e Gjykatës.

Që një shtet të funksionojë sa më mirë dhe sa më drejtë duhet ta ketë edhe gjykatën e tij. Pra gjykatat

janë formuar për t'i zgjidhur problemet që shkaktohen nëpër ndërmarrjet të ndryshme ose problemet që

shkaktohen brenda shtetit dhe këto probleme dërgohen në gjykatë. Secila palë ka të drejtë, për këtë

vendos gjyqi. Ka raste që mund të ndodhin probleme edhe mes shteteve të ndryshme sidomos mes

shteteve të BE-së. Atëherë këto raste dërgohen në Gjykatën e Lartë Evropiane të Drejtësisë. Ka edhe

gjykata të tjera siç është edhe Gjykata e Hagës e cila është formuar për krime të luftës, dhe në këtë

gjykatë gjykohen gjithë ata persona që kanë bërë krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Nuk donë të

thotë se çdo rast që dërgohet në gjykatë përbën krim. Ka raste që janë shpallur të pafajshëm. Për këtë

duhet të funksionojnë gjykatat. Pra në fund që të kemi një rend sa më të mirë publik shtetërorë e

evropian vlen të funksionojnë gjykatat.

94

TEMA TE VEÇANTA

BURSA SI INSTITUCION (angl. Exchange, gjerm. Borse, Dr. Bourse)

1. Kuptimi, përkufizimi dhe ecuria zhvillimore e bursës

Bursa është institucion I tregut financiar, në të cilën, ndërmjetësuesit e autorizuar të bursës, në përputhje

me rregullat paraprakisht të njohura tregtojnë me materiale të standardizuara të tregut; ndërsa çmimet

formohen në varshmëri nga oferta dhe kërkesa. Bursa në tekstin e mëtejmë (B), është ambient zyrtar, në

të cilin bëhet shitblerja e llojeve të caktuara të mallrave, veçoritë dhe karakteristikat e të cilave janë të

mirënjohura dhe sasitë e të cilave mallra, janë objekt këmbimi. Mallrat që këmbehen në bursë, nuk

gjinden në ambientin zyrtar të këmbimit. Për organizimin e bursës dhe për zhvillimin e aktiviteteve dhe

punëve bursore ekzistojnë dispozita të veçanta dhe uzansa.

Bursa pra” është vend i institucionalizuar i këmbimit, në të cilin, pjesëmarrësit e caktuar kryejnë

transaksione me letra me vlerë, me qëllim që të realizojnë fitim”. Përkufizimi I mësipërm jep dorë për

diferencimin e bursës, si themelatë dhe vend I institucionalizuar I këmbimit nga tregu I LV., Tregjet e

letrave me vlerë nuk janë gjithherë të institucionalizuara dhe ngërthejnë në vete shtrirje dhe domethënie

kuptimore – nacionale, dukshëm më të gjerë se sa bursa, rrjedhimisht mund të mbulojnë më shumë

bursa, në disa shtete të botës. Jo rrallë ndodhë që në suazat organizative, funksionale, hapësinore dhe

institucionale të një burse të ekzistojnë dhe zhvillohen më shumë segmente të tregjeve diferente.

Shembull konkret dhe ilustrativ është Bursa e Nju Jorkut (NYSE – Neë Yorle Stock Exchange) e cila I ka të

listuara edhe tregjet e obligacioneve (Bond Markets edhe tregjet e aksioneve (Equity Markets) edhe

tregjet e tjera. Mirëpo as kjo bursë,që është bursa e fuqishme në botë, nuk e mbulon asnjë treg në

tërësi.

Prejardhja e emrit (nocionit) bursë nuk dihet me saktësi te plote. Disa mendojnë se prejardhja e

bursës (pra emërtimit te saj) vjen nga “Bourse de Paris” (shqip.Burs de Pari), vendtregtorës nacionale të

aksioneve në Francë. Te tjerët konsiderojnë se bursa e ka marr këtë emër, me përzierjen e mbiemrit të

një tregtari belg z. Van de Burse nga shekulli XVI-të, me fjalën latine Bursa. Në lokale të veçanta fillimisht

nëpër qytetet e Flandrisë e të Burgundisë, më vonë edhe në qytete të tjera gjithandej Evropës, tregtarët

janë takuar në ambiente të caktuara për të këmbyer, tregtuar, barazuar llogaritë etj. Kështu që me kohë,

mjaftë shpejtë, bursat do të zhvillojnë aktivitetet e tyre dhe të afirmohen si vendkëmbime serioze edhe

me peshë e rëndësi ndërlokale e ndërshtetërore. Një bursë e tillë e para e karakterit ndërshtetëror, në

vitin e largët 1531 do të themelohet në Antverpen, për tu pasuruar më pas edhe me shumë të tjera në

vende të ndryshme të Evropës dhe botës. Bursat me qenësinë e tyre institucionale dhe funksionale,

objektivisht I shërbejnë unifikimit kohor, hapësinor, tashmë edhe virtual të aktiviteteve, veprimeve dhe

punëve këmbimore tregtare – biznesore, me të cilat ato (bursat), në përputhje me ligjet e vendit, uzansat

dhe marrëveshjet e instituara e të akorduara ndërkombëtare, merren.

Në bursa përcaktohen qartë rregullat dhe uzusët e tregtimit, pjesëmarrësit në transaksionet e

tyre si dhe objekti I tregtimit – Biznesit. Rregullat janë të natyrës ligjore (imperative ose kogjente) dhe

nënligjore. Pjesëmarrësit janë personat juridik dhe fizik të cilët nën kondita të caktuara regulative, mund

të jenë anëtarë të bursave ose pjesë e aktiviteteve të tyre biznesore; ndërsa objekti I aktiviteteve dhe

veprimtarisë bursore, mund të jenë:

95

Mallrat;

Shërbimet;

Mjetet monetare; dhe LV., që gjinden në listingun e bursës.

2. Llojet e bursave

Në bursa tregtohet me mall efektiv. Sipas objektit të tregtimit bursat ndahen në:

Bursa efektive (efekte);

Bursa të mallrave dhe

Bursa të përziera (mikste).

Në të parat biznesi zhvillohet me LV. Me deviza dhe me derivate financiare.

Në të dytat tregtohet me mallra, ndërsa

Në të tretat edhe me produktet e para edhe me të dytat (1+2=3).

Një tjetër qasje klasifikuese e bursave, ato I kategorizon në:

Bursat në të cilat tregtohet me mallra dhe me shërbime – (bursat e mallrave ose produkteve dhe bursa e

shërbimeve);

Bursa në të cilat tregtohet me mjete nacionale dhe devizore në formë parash;

Bursat në të cilat tregtohet me LV (bursat e letrave me vlerë).

Sipas një këndvështrimi të tretë, bursat ndahen edhe në bursat:

- si institucione të organizuara dhe

- si institucione të paorganizuara – tregjet përkrye pulti (OTC –over-the-counter markets).

Bursat sipas mënyrës së organizimit të tyre, përkatësisht sipas sistemit të tregtimit me LV.

Aktualisht në botë janë konsoliduar dy modalitete bazike të tregtimit me LV.

E para – me thirrje të zëshme të brokerave në dysheme apo në kat të Bursës (Open Out Cry) dhe

forma tjetër më elegante,;

E dyta – nëpërmjet të tregtisë kompjutorike (ndërmjet agjentëve të bursave, të lidhur ndërmjet

vedi), që është më e avancuar, me operabile dhe shumë më efektive.

3. Karakteristikat dhe veçoritë e punës së bursave

Ndër karakteristikat dhe veçoritë themelore të bursave janë:

96

Aktiviteti i pjesëmarrësve, në bursë është I ndërlidhur me një hapësirë të caktuar dhe instrumente të

caktuara;

Objekti I biznesit (tregtimi) në bursë gjithnjë duhet të jetë I tipizuar dhe I standardizuar;

Mungesa e objektit të tregtimit nga vendi I tregtimit 9bursa);

Rregullat e tregtimit – biznesit në bursë e kanë funksionin e dyfishtë – që të sigurojnë standardizimin

gjithnjë e më detal të objektit dhe rregullave të biznesit, sipas të cilave bëhet qarkullimi; si dhe që të

ofrojnë mbrojtje të gjithë pjesëmarrësve në qarkullim,përkimisht tregtim, pa dallim.

Mbrojtja e pjesëmarrësve nga rreziqet e tregut, është një veçori tjetër e bursave; por edhe arsyeja

parësore e themelimit zanafillor të bursave dhe zhvillimit të tyre tejet dinamik dhe perspektivë, sot dhe në

të ardhmen.

4. Organizimi dhe funksionimi i bursave

4.1. Modelet e organizimit dhe funkcionimit të bursave

Nder komponentët relevante të afarizmit , punës dhe veprimtarisë së bursave pa mëdyshje është edhe

shitblerja e LV. Në bursa bëhet shitblerja e LV afatgjata dhe të karakterit kapital, shitja e parë e të cilave,

në parim bëhet drejtpërsëdrejti ose në tregun e kapitalit të bursave. Për dallim nga tregu I bursave, në

tregun jobursor, tregtohet me të gjitha letrat, do të thotë edhe me efektet e emetuara port ë

përgjithshme. Pjesëmarrësit në biznesin jashtëbursor janë: bankat, dilerët e të tjerë, të cilët nuk shesin

as blejnë për llogari të tyre dhe as nga portofoli I tyre. Biznesi jashtë bursor në tregun e kapitalit

zhvillohet jashtë lokaleve zyrtare të destinuara për afarizëm bursor; që do të thotë biznesi mund të

zhvillohet edhe në ndonjë lokal apo hapësirë tjetër të bursës. Bursa e LV afatgjata (efektive) është treg I

organizuar dhe I rregulluar sekondar I LV.

Dallohen 3 (tri) modele kryesore të bursës:

4.2. Modeli anglez (anglo sakson) – me ndikim të parëndësishëm të shtetit. Bankat dhe

organizatat e institucionit e tjera të shtetit,sipas këtij modeli, nuk mund të jenë anëtarë të bursës. Numri

I anëtarëve është fiks, ndërsa pranimi I anëtarëve të rijnë bëhet me opsion. Bursat I kanë organet e tyre

drejtuese. Këto organe kanë emërtime të ndryshme, si p.sh. Pleqësi, Këshill ose bord, Këshilli I

guvernatorëve etj. Emërtimet e përmendura, kanë të bëjnë me organet ekzekutive (menaxhuese,

drejtuese, udhëheqëse). Pikërisht organet në fjalë, udhëheqin me punët e bursave. Prijësi I këtyre

organeve (kryetari) zgjidhet nga anëtarët e tyre (p.sh. Këshilli I guvernatorëve nga anëtarët e tij në

procedurë të caktuar e zgjedhë kryetarin e vetë). Anëtarët e udhëheqjes (drejtësisë) së Bursës, nuk bën

që të merren me punët e bursës, as që të jenë në të njëjtën kohë nga subjektet biznesore, që janë

anëtare të bursës. Si I çdo subjekti biznesor, qëllimi I veprimtarisë dhe biznesit të bursave, është fitimi.

4.3. Modeli frëng ose kontinental – Sipas këtij modeli B. themelohen me ligj dhe punojnë

nën mbikëqyrjen e drejtpërdrejtë të shtetit. Numri I anëtarëve të B., nuk është fiks. Me bursat udhëheqë

organi, anëtarët e të cilit I cakton shteti. Bankat sipas këtij modeli, nuk mund të jenë anëtarë të bursës.

97

Synimi kryesor I themelimit, punës dhe ekzistimit të B. edhe të ky model,është po ashtu krijimi I profilit

(fitimit).

4.4. Modeli I përzier (miks) – paraqet kombinimin-bashkëdyzimin e modelit të parë dhe të

dytë. Sipas këtij modeli bursat I themelon , I drejton dhe udhëheqë me to shteti. Anëtarë të Bursës mund

të jenë bankat dhe institucionet e tjera financiare. Numri I anëtarëve të Bursës nuk është I kufizuar.

Pranimin e anëtarëve të rinj, për më tepër e bëjnë bankat. Qëllimi I biznesit të Bursave, nuk është krijimi

I profitit vetanak, ngase shpenzimet e Bursës mbulohen, me kuotizimin e bankës.

4.5. Pjesëmarrës në aktivitetet bursore janë të shumtë dhe specifik për nga vecoritë

e tyre

Ata janë: blerësit-investitorët në LV; ndërmjetësuesit – subjektët biznesore (ndërmarrjet) LV të të cilave

janë në listingun e bursës dhe ndërmjetësuesit – (dilerët dhe brokerat).

Të shohim në vijim se kush dhe çka janë dilerët dhe çka janë brokerat?

Dilerët – paraqiten si ndërmjetësues burësor (në bursa), por edhe si shitës me pakicë të

autorizuar për qarkullimin e markave (vurratave) të caktuara të prodhimeve. Dilerët janë njëra

nga kategoritë më të rëndësishme të lojërave” (subjekteve-aktorëve) të autorizuar në bursa.

Në bursa ata veprojnë si principalë (kryesor, autonom) që do të thotë tregojnë në emër dhe

llogari të tyre. Kjo do të thotë se janë plotësisht autonom, por edhe se vetë I bartin rreziqet

eventuale. Kur klientët blejnë nga dilerët, aktiven e marrin (fitojnë) nga portfolio I vetë dilerit.

Dileri është ndërmjetës financiar jobankar. Dileri është ndërmjetës financiar I cili hynë në

marrëdhënie shitblerje me blerësin ose me shitësin dhe I cili për llogari të vetë, I pranon dhe I

kryen të gjitha detyrimet, të drejtat, rreziqet dhe përgjegjësitë nga kontrata e shitblerjes. Pra,

dilerët në tregun bursor kanë pozitë dhe përgjegjësi specifike.

Brokerat – thënë më së thjeshti, janë ndërmjetës bursor, të cilëve klientët e interesuar iu

drejtohen kur dëshirojnë të blejnë ose të shesin LV. Ndërmjetësuesit burësor, ndërkaq janë

personat juridik (+ fizik?) të cilët kanë leje për qasje në bursë dhe janë të autorizuar, që të

lidhin punë bursore, sikurse blerësit dhe shitësit dhe për atë punë, marrin provizionin

(brokerazhën) e tyre, në % e cila zbritet me, me rritjen e vlerës së transaksioneve. Si

ndërmjetës bursorë, brokerët kanë leje për qasje në bursa dhe janë të autorizuar që të lidhin

punë bursore si blerësit ose shitësit. Punët I ushtrojnë në emër të vetë e për llogari të huaj (të

urdhërdhënësit). Brokerët si ndërmjetës, nuk bartin rrezik, as nuk mund të japin garancinë, për

ecurinë përfundimtare të punës. Ata punojnë me ndërmjetësit e tjerë të autorizuar, ndërsa

objekt I punës (tregimit) të tyre, mund të jenë vetëm mallrat dhe LV, të cilat zyrtarisht janë të

regjistruara në bursë. Brokerat janë specialistë, profesionistë dhe mjeshtër të punës së tyre. Në

zhvillimet e sotme rapide e të hovshme biznesore, respektivisht në tregun bashkëkohor

nacional dhe global ekzistojnë shumë forma të forta, të njohura e të specializuara, që merren

me punët dilero-brokere. Këto subjekte biznesore, janë institucione financiare ndërmjetësuese,

të cilat në tregtimin e LV, paraqiten, në emër të vet dhe llogari të huaj (të klientëve të tyre) -

(komisionarëve) ose në emër dhe llogari të klientëve të tyre (përfaqësuesit). Firmat e

sipërpërmendura kryejnë punë të caktuara profesionale, specifike dhe të specializuara për to.

98

Punët kryesore që kryejnë firmat e brokerave si shtëpi ndërmjetësuese janë:

tregtimi me instrumentet financiare;

veprimtaria në tregun primar;

hartimi I analizave dhe ofrimi I shërbimeve këshillëdhënëse;

pagesa e dividendës dhe kuponëve të kamatave;

përfaqshmi I klientëve në kuvendin e aksionarëve.

ruajtja e LV.;

udhëheqja e portofolit të LV për llogari të shfrytëzuesit të shërbimeve;

ofrimi i shërbimeve të tregtimit me kredi;

huazimi I LV, etj.

Dilerët dhe brokerat, si dhe firmat e tyre, krijojnë tregun e dilerëve dhe të brokerave, në të cilin

zhvillohen aktivitetet specifike dhe të rëndësishme.

Tregu i brokerave (si i mëvetësishëm)

është treg i ndërmjetësimeve;

I përshtatshëm për tregtimin e LV;

transaktorët vetë i kërkojnë klientët (kontrapartët) e tyre, për ta harmonizuar ofertën dhe

kërkesën;

punojnë për provizion – në emër të huaj dhe llogari të huaj;

janë mirë të informuar lidhur me tendencat dhe ecuritë e tregjeve financiare

ofrojnë shërbime të ndryshme (hulumtimin e trendëve në tregun financiar, udhëheqja me mjetet,

respektivisht pasurinë, këshillat mbi investimet – investitorëve, kryerja e urdhrave, llogaritja

(clearing);

90% të fitimeve I realizojnë duke I përfaqësuar investitorët institucional;

nuk mund të garantojnë që urdhëri I komitentit do të ekzekutohet.

Tregu i dilerëve – (veqoritë e tij)

Investitorëve ju mundëson shitblerjes e LV nga dilerët, përkatësisht nga rezervat e tyre;

Dilerët punojnë në emër të tyre dhe në llogari të tyre, përfitojnë në dallim të çmimit;

Dilerët investojnë në LV., për të cilat janë të sigurtë se do të mund ti stërshesin;

Vazhdimisht I shpallin “bid” dhe “ask” çmimet ;

Ofrojnë qasje të drejtpërdrejtë çdo subjekti, I cili shet dhe blenë, si dhe çdo LV e cila e ka gjetur

dilerin e vetë-market makers-in. Si derivate I tregut të brokerave, është paraqitur dhe zhvilluar

edhe tregu I aukcionit

Ky treg karakterizohet me nderlidhshmerinë që ka me bursën, si institucioni më I rëndësishëm për

aukcione; është treg me komentim të madh të ofertës dhe kërkesës, si dhe me negociata të centralizuara

e të koncentruara; transaksionet në te I zhvillojnë vetëm ndërmjetësit e autorizuar; është derivate I

tregut te brokerave, në të është I fiksuar tregu I arit – N.M. Rotschild E Soros; prioriteti rigoroz I

çmimeve gjatë tregtimit etj. Mbikëqyrjen e punës së shtëpive të brokerave dhe dilerëve, duhet ta bëjnë

agjencionet për mbikëqyrjen e shërbimeve financiare. Pa dallim nga modeli të cilit I përket bursa I ka

organet e saj të: Udhëheqjes; Komisionin për regjistrimin e emisionit të efekteve, me të cilat tregtohet;

Shoqatën e brokerave të bursës;

99

Punët bursore

Si në çdo institucion financiar dhe përgjithësisht, edhe në bursa kryhen punë të rëndësishme, jo

vetëm për palët pjesëmarrëse në transaksionet bursore, por edhe për mbarë ekonominë dhe shoqërinë e

një vendi. Punët e bursave konsistojnë në shitblerjen e LV., valutave dhe mallrave. Punët bursore lidhen

në mes të subjekteve biznesore, ose përmes përfaqësuesve të tyre.

Punët bursore që nga aspekti kohor kryhen në bursa, janë:

- Punët e shpejta, të menjëhershme ose prompte dhe

- Punët terminare (afatore) ose që kryhen në interval më të gjatë kohor.

A. Punët e shpejta (prompte) që janë ato që duhet të kryhen menjëherë, pa vonesë; gjatë ditës ose

më së voni 3-5 ditë pas nënshkrimit të kontratës së shitblerjes. Këto punë janë më të thjeshta,

reale, pa komplikime e stergjatje, që kushtojnë, pa rreziqe dhe evitojnë spekulimet eventuale.

B. Të punët terminore (afatore) çasti I kryerjes, rrjedhimisht përfundimit të punës bursore lehet për

më vonë. Pra pas kalimit të një distance kohore (nga data e lidhjes së punës deri në datën e

përfundimit të saj. Këto punë bursore rendomë edhe përcillen ose mund të përcillen me rreziqe e

probleme të natyrave të ndryshme spekulative. P.sh. Me rritjen ose zbritjen e kurseve etj. Kjo

mund të ndodhë edhe për shkak të intervalit kohor fleksibil. Pra më I gjatë se te punët promte.

Kështu që në këtë ndërkohë deri në përmbylljen e transaksionit në bursë, mund të ndodhin

tentative abuzive veçmas me lekundjet e vlerave (kurseve ) valutore. Në këtë mënyrë në treg

janë identifikuar dhe bërë të njohur keqpërdoruesit apo manipulantët e tillë, që quhen Hasistë

(fr. Haussier) dhe Besistë (fr. Bossier).

Hasistët - merren me blerjen dhe spekulojnë me kohën, duke pritur rritjen e kursit të valutës

gjegjëse; në mënyrë që LV më shtrenjtë ti shes.

Besistët -, ndërkaq shesin (presin që para furnizimit me LV, kursi I valutës gjegjëse, do të jetë

më I ulët, në mënyrë që më pakë të paguaj kërkesën)LV terminare. Pra, qëllimet e veprimeve

spekulative të këtyre subjekteve, janë përfitimet nga dallimet e kurseve valutore, në mes të

datës kontraktuese dhe realizuese të kontratës në bursë.

Punët bursore sipas objektit transakcional, mund të klasifikohen në:

A. Të mallrave (ku tregtohen mallrat) dhe

B. Të efekteve (ku tregtohen LV afatgjata).

Përkundër rolit dhe rëndësisë së pakontestueshme të Bursave, për avancimin e mëtejmë dhe lehtësimin

në ecuritë aq dinamike të qarkullimit të mallrave, parave dhe kapitalit edhe në përmasa globale,

pjesëmarrësit tanë gjithnjë duhet të jenë të vëmendshëm e të vetëdijshëm për rreziqet potenciale. Pra,

duhet të jesh në tregun e vërtetë, anën e vërtetë dhe në kohën e duhur, për të fituar.

Tregjet devizore

100

Tregu devizor është nder tregjet më të mëdha e më likuide në botë. Në këtë treg transaksionet

biznesore me valutat dominuese aktualisht (Dollarin amerikan, Euron, Jenin dhe Frangun zviceran që

shërben si valutë reverse dhe për mbulimet tek spekulimet (hedging) zhvillohet, prej orës 0 deri në orën

24 në tërë globin.

Pjesëmarrës parësor dhe më frekuent në këtë treg devizash janë bankat afariste (komerciale) pastaj

fondet dhe firmat e brokerave.

Tregu devizor zhvillohet nëpërmjet transaksioneve të ndryshme telefonike dhe kompjuterike. Pra është

treg elektronik, që zhvillohet përkrye pultit (OTC –over – the- conter markets), pra pa vend të caktuar,

siç është bursa. Me saktësisht ky treg zhvillohet në mënyrë jashtë institucionale ose edhe virtuale.

Zhvillohet shpejtë (Brenda minutave e sekondave dhe përmes rrufesë elektrike.

Për të ditur se me çfarë çmimi ta blejnë apo ta shesin valutën e jashtme , dilerët devizor duhet pa pra ti

përcjellin transaksionet dhe çmimet e publikuara të pjesëmarrësve të tjerë në treg. Këto të dhëna gjinden

në monitorët dhe buletinet ditorë të bankave ose edhe të rrjetave të mëdha financiare informative, me

famë botërore, siç janë Bloamberg (Blumberg), Reuters (Rijters), Daë Janes (Dou Gjons), Telerate etj.

Pas mbylljes së transaksionit përkatës, çmimi dhe vëllimi I tij gati njëkohësisht shpallet në të gjitha

ekranet e dilerëve në botë.

Tipet bazike të transaksioneve devizore janë:

Transaksionet spot;

Transaksionet forward; dhe

Transaksionet swap.

1. Transakcionet spot – janë ato të cilat, tek të cilat çmimi i njërës valutë në termine (kurs) të

valutës tjeter – kontraktohet në ditën e transaksionit, kurse dorëzimi (këmbimi, nivelizimi) I

valutës, bëhet, po të njëjtën ditë të punës ose më së voni, dy ditë pas.

2. Te transaksionet forward, çmimi i një valute, kontraktohet, në ditën e transaksionit, ndersa

barazimi dhe dorëzimi real bëhet vetëm në të ardhmen. Ky prolongim mund të zgjasë nga 2-3

javë deri 12 muaj.

3. Transaksionet Swap janë transaksione, në të cilat valuta e huaj shitët ashtu që, menjëherë, në

mënyrë simultane, përgjigjet në stërshitjen e saj, për një datë saktësisht të caktuar në të

ardhmen. Pra swap (svap-i) është kontratë mbi shitblerjen prompte dhe terminore, në të njëjtën

kohë.

Fondet investive (investuese)

101

Janë organizata, asociacione apo firma specifike, që themelohen me qëllim të tubimit të mjeteve

nga anëtarët e vetë (investitorët, të cilët pas saj I investojnë drejtpërsëdrejti, me letra vendore me vlerë,

instrumente financiare apo patundshmëri.

Fondet investive dallojnë nga investimet e tjera. Ndonëse merren si instrumente apo mekanizma

investues, vetvetiu nuk janë LV. Këto Fonde mund të emetojnë LV, mund të tregtojnë me to, por nuk

janë letra të themi autentike me vlerë. Këto fonde janë grupe të menaxhuara profesionale të LV; të

organizuara si një portofol apo më shumë sish. Kur investitori investon në fond, ai nuk investon në një

letër të veçantë me vlerë, të cilën e mbanë fondi, por investon, në të gjitha se bashku, kryesisht ashtu që

(qoftë edhe me aksion) e blen pjesëmarrjen në fond, për ta fituar në këtë të drejtën indirekte të

pronësisë në fund dhe portofolin e tij.

Bazuar në përvojat e tregjeve financiare amerikane, si dhe në raportet e bursës mbi fondet

investuese, këto fonde, mund të ndahen në tri grupe themelore:

Fondet e ndërsjella ( shembull tipik janë Mutual Funds);

Trustet unike investuese (unik investment trusts) dhe

Fondet e ndryshme të specializuara, investuese (fondet për mbulim (Hedge Funds) Ekzistojnë

edhe fondet e ashtuquajtura për arbitrazhe dhe për blerje të ndërmarrjeve).

Fondet e ndërsjella (që mund të jenë të tipit të hapur apo të mbyllur), janë ndërmarrje investive, që I

mbledhin mjetet e investitorëve, me shitjen e aksioneve të veta në letra të ndryshme me vlerë, tipi I të

cilave I përgjigjet”filozofisë dhe planit investues” të këtyre fondeve. Ekzistojnë edhe lloje e nënlloje të

tjera të fondeve investive, veçmas në traditën biznesore amerikane. Ato janë:

Fondet hibride apo të balancuara (hybrid Funds) (janë f. kombinuese); dhe

Fondet ndërkombëtare, globale (international/ global funds) – janë fonde që mjetet e veta I

investojnë në letra të ndryshme ndërkombëtare me vlerë (në aksione, obligacione)etj.

Çdo fond, përveç planit zhvillimor i ka edhe qëllimet e veta investuese.

Qëllimi i parë i tyre është: rritja agresive;

Qëllimi i dytë është: rritja;

Qëllimi I tretë është rritja dhe të ardhurat ( angl.groëth and income) dhe

Qëllimi I katërt është: të ardhurat (income).

. Derivatët dhe inovacionet financiare

dinamika marramendëse e zhvillimeve në tregjet financiare, si në nivel nacional edhe atë ndërkombëtar,

pastaj globalizimi dhe de rregullimi I tregjeve ndërkombëtare financiare, sidomos në këto 15 vitet e fundit

kanë nxjerr në pah dhe aplikim, një varg të tërë të instrumenteve dhe prodhimeve (produkteve)

financiare, që ndryshe quhen derivate ose inovacione financiare (angl. Financial derivaties on

innovations)

Nga të gjitha derivatet dhe inovacionet financiare marrin për shembull: kontratat dhe opsionet

futurës.

102

Kontratat futurës (instrumentet futurës) janë kontrata që lidhen në mes të blerësve dhe shitësve. Për

blerjen , shitjen e letrës së caktuar me vlerë apo të mallit në një ditë të caktuar në të ardhmen, sipas

çmimit I cili mund të caktohet në momentin e shitjes. Të kjo kontratë pra shitësi detyrohet që ta kryej

dorëzimin e akorduar të mallit në të ardhmen, ndërsa blerësi detyrohet që ta pranojë atë. Në kontratë

specifikohet lloji I mallit (valutat, LV), çmimi dhe afatet e dorëzimit, si dhe në vartësi nga vendi,

përkatësisht bursa, në të cilën lidhet kjo kontratë, te përcaktohet edhe shtyrja – zgjidhja – përmbushja e

saj (scluaring, settlement). Ajo duhet të përfshijë edhe muajin e dorëzimit (delivery month), kur malli I

caktuar me kontratë duhet të dorëzohet. Afati I dorëzimit, të shumtën është 1 (një) vit, ndonëse

obligacionet shtetërore amerikane (treasury bonds) mund ta kenë afatin e dorëzimit tri e më shumë vjet.

Kontratat futurës ndahen në:

Kontrata futurës në mall dhe

K. futurës në valuta dhe LV.

K. Futures në mall (commodity futurës), janë k. që mbulojnë shitblerjen e mallit fizik për dorëzim

të ardhshëm nëpërmjet bursës së mallit.

Kontratat futurës në valuta, LV dhe në instrumente financiare (financiar futurës), janë vazhdim I

natyrshëm I kontratave futurës të mallit Me to tregohet në tregjet e njëjta, çmimet e tyre

fluktuojnë njëjtë dhe shërbejnë për qëllime të njëjta

investive – për spekulim dhe mbulim të rreziqeve të caktuara.

Një grup tjetër I madh I derivateve financiare (inovacioneve) janë opsionet, përkimisht kontratat

opcionale.

Këto kontrata janë instrumente juridike të rëndësishme që I lejojnë blerësit të tyre , që të blejnë ose

shesin, sasi të caktuara të ndonjë pasurie (p.sh. LV) me çmim saktësisht të përcaktuar, deri në një datë

të caktuar. Pra kjo kontratë ia jep opsionin zgjedhjes pronarit; ia jep të drejtën ta realizojë atë, por nuk

ka detyrim ta bëj atë gjë. Pra, deri te skadimi I kontratës opcionale ai (pronari) mund të mbetët pasiv.

Këtu dallon kjo kontratë (opcionale) nga kontrata farëard dhe kontrata futurës.

Portofoli

Baza e teorisë moderne te portofolit qendron në faktin se diversifikimi i portofolit – që do të thotë

kombinimi i atyre LV., dhe instrumenteve që kanë, korrelacion të ulët të lëvizjes së vlerave, në drejtim të

njëjtë (lartë apo poshtë), mund ta reduktojë, me masë të dukshme rrezikun e portofolit dhe në të njëjtën

kohë, ta avancojë shkallën e kthimit të portofolit (shkallën e fitimit investitues).

Portofoli i LV është shuma matematikore, financiare dhe juridike apo pasqyra e të gjitha llojeve të

LV., që gjinden në një llogari apo që janë në pronësi të një investituesi individual apo

institucional, nëse janë të shpërndara në më shumë llogari dhe ose përmbajnë patundshmëri.

Portofoli I një investitori individual, mund të përmbahet I tëri në një llogari të brokerit (apo edhe

në llogari bankare) e të përbëhet nga:

- 20 lloje të aksioneve të ndryshme;

- 10 lloje të aksioneve të derivateve financiare, parave të thata në llogari dhe në pronësi të tij.

103

Ekzistojnë edhe portofole të investitorëve institucional, të cilët nga portofolat e investitorit

individual, dallojnë, për nga madhësia dhe kompleksiteti .

14. ODA E KONOMIKE - angl. Chambre of Comerce;

1.) Nocioni, funkcioni, detyrat dhe rëndësia e odës.

Në vende të ndryshme të Botës, këto asociacione quhen edhe oda tregtare ose Komerciale. Në këto oda

bashkohen ose anëtarësohen në to subjektet ekonomike – biznesore të një qyteti, rajoni, shteti. Oda

ndërkombëtare tregtare (International chambre of commerce) me seli në Paris, p.sh., ka autoritetin dhe

kredibilitetin më të lartë në botë, në lidhjen e kontesteve ekonomike – biznesore, që subjektet e

ndryshme nga mbarë bota I kanë në mes vete. Funksioni kryesor dhe qëllimi parësor I odave ekonomike

është që të veprojë në nxitjen, përkrahjen profesionale dhe avancimin e të gjitha fronteve dhe degëve të

ekonomisë.

Këtë funksione dhe detyrë, odat e kryejnë në dy drejtime. Duke ndihmuar dhe përkrahur

profesionalisht subjektet ekonomik që janë anëtare të saj, si dhe duke koordinuar aktivitetet e saja

hulumtuese – shkencore dhe profesionale me institucionet vendore, si dhe me ato shkencore e

profesionale të shtetit të caktuar.

Në realizimin e funksionit të tyre, odat sidomos:

I harmonizojnë planet dhe programet e tyre të punës me kërkesat, nevojat, interesat dhe

perspektivat zhvillimore të anëtarëve të tyre;

I harmonizojnë interesat e veçanta të anëtarëve të tjerë me strategjitë dhe planet zhvillimore

ekonomike, përkatësisht me interesat gjithëkombëtare;

Iniciojnë aktivitete dhe aksione relevante me interes të përbashkët;

I zhvillojnë, begatojnë dhe avancojnë interesat e tyre të përbashkëta në tregun e përbashkët dhe

unik;

Ndërmarrin iniciativa për nxjerrjen ose ndryshimin e plotësimit të ligjeve dhe për përcaktimin e politikave

dhe strategjive ekonomike;

Informojnë subjektet – anëtare lidhur me ecuritë dhe problemet në treg, si dhe me të arriturat e reja

tekniko-teknologjike dhe shkencore.

Iu ofrojnë ndihmë konkrete teknike, organizatave, konsulente dhe tjetër farë, anëtarëve të tyre;

Zhvillojnë kontakte, bashkëpunim dhe koordinim me subjektet dhe organizmat e ndryshëm ekonomik

relevant të botës së jashtme, me qëllim edhe të avancimit të investimeve të jashtme në vendet

përkatëse, si dhe të avancimit dhe kultivimit të klimës së shëndetshme e konkurrente, në mes të

subjekteve relevante biznesore etj.

Mënyrat dhe metodat, me të cilat odat ekonomike i realizojnë detyrat, funksionet, autorizimet ligjore dhe

përgjegjësitë i përgjigjen, karakterit dhe pozitës së tyre që ato kanë në shoqëri si asociacione të pavarura

profesionale të subjekteve ekonomike, të bashkuara në to.

104

Pra, odat ekonomike mund të definohen si asociacione apo organizata të pavarura, ekonomike, jopolitike,

jofitimprurëse dhe profesionale. Ato formohen me ligj dhe në bazë të ligjit, statutit të tyre dhe akteve të

tjera të përgjithshme juridike, zhvillojnë aktivitetet e tyre. Mjetet për zhvillimin dhe realizimin e detyrave,

objektivave dhe përgjegjësive të tyre odat i sigurojnë nga subjektet anëtare të tyre. Odat janë persona

juridik. Ato kanë organet e tyre drejtuese dhe shërbimet profesionale. Odat mund të organizohen në

forma dhe nivele të ndryshme.

ZGJIDHJA ALTERNATIVE E KONTESTEVE BIZNESORE

Një pjesë e vendeve të Evropën Jug - lindore ende gjendet në fazën fillestare të procesit të anëtarësimit

në Unionin Evropian. Pa asnjë dyshim, procesi i harmonizimit dhe përafrimit të së drejtës vendore me të

105

drejtën e Unionit Evropian, parasëgjithash parimeve të parapara në Librin e Bardhë që i dedikohet

pergaditjeve të anëtarësimit, janë detyra të rëndësishme të institucioneve shtetërore. Në kuadër të këtij

procesi fillimisht duhet të kontribuojnë institucionet akademike – shkencore të cilat konsiderojmë që tani

më kanë arritur njohuri për të drejtën evropiane duke e shqyrëtuar edhe procesin e harmonizimit sipas

standardeve të kërkuara. Natyrisht, kjo bazë filestare e fillimit të procesit të harmonizimit të legjislacionit

të vendit të caktuar me atë të Unionit Evropian duhet inicoihet bazuar në traditën nacionale legjilative por

edhe në bazë të metodave komperative të vendeve të cilat e kanë kaluar ose janë në këtë proces. Ky

proces është edhe projekt institucional i cili përveç që u dedikohet qytetarëve të vendit përfituies i bënë

edhe të gjitha ministritë dhe organet ligjdhënëse. Në kuadër të kësaj veprimtarie harmonizuese rol të

rëndësishëm luan edhe kompletimi i legjislacionit të brendshëm për arbitrazhin. Ky legjislacion jo vetëm

që ndikon në shkarkimin e punës të cilën e kanë gjykatat e rregullta të vendit për zgjedhine e tërësisë së

çështjeve kontestimore në lëmin e biznesit por në mas të madhe ndikon në rritjen dhe garantimin e

investimeve të huaja. Kjo për faktin se nëpërmjet të kontratave arrihet që të kontraktohet kontesti

eventual në gjykatën e arbitrazhit si metodë dhe formë e specializuara për zbatimin e legjislacionit

komunitar. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit dhe përjashtimin e parimit të

publicitet që merr pjesë gjatë procedurës gjyqësore.

Arbitrazhi në kontekstin historik

Tani më nuk është kontestuese se arbitrazhi25 në shoqërinë njerëzore ekziston që nga kohërat e vjetra.

Sipas disa mendimeve dhe botimeve të ndryshme arbitrazhi ka ekzistuar gjithmonë dhe rrjedhimisht është i vjetër po aq se edhe vet shoqëria njerëzore. Për shkak të natyrës që ka, në qarqet akademike

konsiderohet se fenomeni arbitrazh i ka tejkaluar perceptimet internacionale dhe tani parqet një fenomen përfundimisht intelektual.26

Duke i përmbledhur burimet historike për kuptimin, rolin ekzistencën, etj, të arbitrazhit dhe atë që nga

Greqia antike, Roma e vjetër, vendet e lindjes së afërt dhe të mesme, mund të përfundohet se arbitrazhi

është një institucion shumë i vjetër që ka lindur dhe është zhvilluar gjatë kohës pothuajse në shumicën e territoreve të vendeve. Deri në mesin e Shekullit XIX ka dominuar lloji i arbitrazhit tradicional roli i të cili

ka qenë para së gjithash ruajtja marrëdhënieve të mira në mes të njerëzve të cilat në ndonjë formë kanë qenë të detyruar të jeton në bashkësi siç është rasti me familjen, të afërmit, etj,. Deri të arbitrazhi ka

ardhur vetëm në rastet më ekstreme kur papajtueshmëritë respektivisht kontestet që kanë lindur kanë qenë aq të mëdha sa për zgjedhjen e tyre është dashur intervenimi i palës së tretë. Palët në kontest për

arbitër kanë zgjedhur personin e caktuar gjykimi, dija, objektiviteti, besimi dhe autoritet i të cilit nuk qenë

aspak të dyshimtë. Duhet theksuar se sipas këtij modeli janë menaxhuar dhe rregulluar kontestet politike dhe pronësore edhe në polisat e vjetra greke. Ky lloj tradicional i arbitrazhit edhe sot nuk është braktisur

për të rregulluar konteste të caktuara në jetën shoqërore por përkrah tij janë zhvilluar edhe lloje të reja të cilat mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme. Sipas autorit Pak, arbitrazhet mund të

klasifikohen sipas disa kritereve: sipas mënyrës së zgjedhjes së kontestit: arbitrazhet që kontestet i

zgjedhin me mjete juridike dhe arbitrazhet të cilat kontestet i zgjedhin me mjete jo juridike; sipas palëve pjesëmarrëse: arbitrazhet të cilat zgjedhin konteste në mes të shteteve sovrane, arbitrazhi për tregti të

jashtme që zgjedhë kontestet nga lëmi i tregtisë ndërkombëtare dhe arbitrazhi për zgjedhjen e kontesteve nga tregtia me mallra dhe shërbime që qarkullojnë në sferën nacionale ose raporteve

25 Fjalori i shqipes së sotme – botimi Toena Tiranë 2002 fjalën Arbitrazh e sqaron në dy kuptime. E para; nënkuptohet zgjedhje e

mosmarrëveshjeve ndërmjet të palëve të ndryshme nga ana e një komisioni arbitrash, ndërkaq e dyta; Organ i posaçëm, që merret me zgjedhjen e mosmarrëveshjeve me karakter ekonomik, financiar, etj, ndërmjet palëve të ndryshme. Sipas fjalorit me fjalë e shprehje të huaja të autorit Mikel

Ndreca i botuar nga Rilindja Prishtinë në vitin 1986 fjala arbitrazh rrjedh nga fjala frënge arbitrage – gjykim nga arbitri ndërkaq kuptimi i fjalës

është identik si në fjalorin e cituar në sipër. 26 Jarrosson CH., La notion d’arbitrage, Paris 1987 fq, 1

106

biznesore pa elementin e jashtëm; sipas qëndrueshmërisë: arbitrazhe të tregtare të përhershme dhe të përkohshme (ad hoc); sipas tërësisë së normave që vlejnë: arbitrazhe për tregti të jashtme të cilat i

takojnë sistemit ndërkombëtar, arbitrazhin tregtar nacional respektivisht arbitrazhin e odave tregtare dhe arbitrazhin ad hoc.27

Ky punim trajton kontratën në bazë të së cilës kontraktohet kompetenca e arbitrazhit ndërkombëtar (të

përhershme – institucionale ose të përkohshme – ad hoc) për tregti për zgjedhjen e kontesteve të karakterit pasuror me element ndërkombëtar me ç’rast palët në bazë të kompetencave ligjore ua besojnë

zgjedhjen e kontestit dhe vendimin e konsiderojnë të formës së prerë sikurse çdo vendim tjetër gjyqësor.

Zhvillimi i një arbitrimi të këtillë në kuadër të rregullimit të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare konsiderohet fenomen relativisht i ri. Që në fillim të Shekullit XIX disa shoqëri tregtare kanë filluar që të

respektojnë arbitrazhat si isntitucione të përhertëshme dhe të veçanta për zgjedhjen e kontesteve nga

sfera e tregtisë ndërkombëtare. Rregullat e këtyre arbitrazheve gradualisht e kanë tejkalluar legjislacionin e vendit dhe dhe janë shëndrruar në një sistem autonom i cili është pëlqyer dhe zbatuar nga subjekte të

fuqishme ekonomike. Rast tipik subjekteve të këtilla biznesore paraqesin shoqëritë e sigurimit Lloyd në Londër si dhe Shoqëria e e tregtarëve të miellit London Corn Trede Association.28

Motivi i cili i ka shtyrë subjektet biznesore që lidhur me kontratat ndërkombëtare të kontraktojnë

kompetencën e arbitrazhit në rast të ndonjë kontesti ka qenë dëshira që kontesti të zgjedhet me ligj dhe drejtë më mënyrë specifike duke i marrë parasysh dokte profesionale dhe rregullat e caktuara të sjelljës.

Vet natyra komplekse e strukturës të marrëdhënieve të tregtisë së jashtme kërkojnë një shkallë të lartë

të kujdese me rastin e zgjedhjes së këtyre kontesteve. Palët në këto konteste ju takojnë botës së biznesit e që qëllimi parësor i tyre është në përgjithësi zhvillimi i veprimtarisë biznesore sipas parimit të njohur në

tregtinë ndërkombëtare “goodwill”. Ky parim shpesh shumë më të rëndësishëm e konsideron ruajtjen e marrëdhënieve të mira dhe fer biznesore se sa edhe fitimin e ndonjë kontesti të caktuar.

Roli i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare para së gjithash nuk është vetëm zgjedhja e kontesteve. Kjo

arbitrazh para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike tregtare fer dhe parimit juridik – biznesor bona fides.

Për arbitrazhin potencohet se vepron edhe si faktor psikologjik që jo rrallë ka rol vendimtar në sjelljen e

palëve ne veçanti të atyre subjekteve të cilat nuk ju përmbahen standardeve ndërkombëtare të tregtisë.29

Përparësitë e zgjedhjes së kontesteve biznesore ndërkombëtare nëpërmjet të arbitrazhit

Arbitrazhi tregrat ndërkombëtar paraqet një institucion specifik e kompleks për nga forma e krijimit dhe metodat e procedimit për zgjedhjen e kontesteve që lindin nga operacionet që lindin, zhvillohen dhe

përfundojnë në sferën e tregtisë ndërkombëtare. E vecanta e këtij institucioni është kompetencë ka e

cila buron nga vullneti dhe konsensualiteti i palëve kontraktuese.30 Është e njohur se karaktreri dhe struktura e komplikuar e marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare

kërkojnë kujdes maksiomal dhe trajtim të veçantë me rastin e paraqitjes dhe të zgjedhjes së kontestve të caktuara nga kjo sferë. Njëri ndër motivet themelore që i shtynë subjektet të përcaktohen që brenda një

kontrate biznesore ndërkombëtare, e cila i referohet rregullimit operacioneve dhe marrëdhënieve

specifike, në rast të paraqitjes së ndonjë kontetsi eventual, komepetente për zgjedhje e tyre të përcaktojnë gjykatën e arbitrazhit. Kjo për shkak se mbizotëron bindja se çështja kontestuese do të

27 Pak M., Priznanje I izvršenje sudskih arbitražnih odluka, Zbornik postiplomskih specijalističkih studija na Pravnom Fakultetu u Beogradu, me thirrje Ugovonri u međunarodnoj trgovini I, Beograd, 1987 28 Po aty 29 Goldšatjn A & Triva S., Međunarodna tregovačka arbitraža, Zagreb 1987 fq. 10 30 Këtë konstatim e potencojn ëshumica e autorëve që e trajtojnë çështjen e arbitrazhit

107

zgjedhet drejtë, shpejtë, profesionalisht dhe nga personalitete që kanë kualifikime dhe cilësi të duhura morale dhe profesionale. Palët para arbitrit të kësaj gjykate zakonisht i takojnë botës së biznesit qëllimi i

të cilëve është ushtrimi i aktivitetit biznesor. Nga këto arsye palët ndonjëherë kanë interes më të madh që në këto marrëdhënie t'i ruajnë lidhjet e tyre biznesore dhe pozitën autoritative se sa edhe të fitojnë

kontestin e inicuar.

Roli i arbitrazhit ne tregtinë ndërkombëtare nuk është i bazuar vetëm në zgjedhje të kontestve të

caktuara. Parasëgjithash ky instituciona para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike të bazuara në parime te fer pley dhe boa fide në kuadër të aktiviteteve tregtare ndërkombëtare në përgjithësi. Për

arbitrazhin potencohet se ajo vepron edhe si faktor psikologjik që në vazhdimësi ka rolin e injorimit të subjekteve të caktuara të cilat nuk i pranojnë dhe bojkotojnë standardet e pranuara tregtare

ndërkombëtare. Andaj, në sferën e qarkullimit dhe operacioneve tregtare ndërkombëtare parimisht në

konsideratë merren edhe qendrimet e arbitrazhit. Sipas rregullit përvec qendrimeve e arbitrazheve konsiderohen edhe efeket që vinë nga rreziqet në rast të zgjedhjes së kontestit para këtyre gjykatave.

Edhe në këtë kuptim, arbitrazhi kontribuon në tejkalimin e kontesteve dhe krijimin e kushteve për vijimin e rregullut të transaksioneve tragtare ndrkombëtare. Për këtë arsye arbitrazhi ka rol të rëndësishëm jo

vetëm në sferën e të drejtës por edhe në sferate e marrëdhënieve politike dhe ekonomike.

Rëndësia e pranimit të palëve që kontesti eventual i tyre të zgjidhet nga ndonjëra nga arbitrazhet në

sferën e tregtis ndërkombëtare është e themeluar pikërisht për shkak të mosbesimit që kanë palët kontraktuale në gjykatat nacionale të vendeve të huaja. Pavërsisht nga parimet dhe bindjet e vendeve të

caktuara për panshëmrinë gjykatava të rregullta nacionale, prap se prap praktika jo rrallë ka treguar se ka raste kur këto gjykata kanë qenë të një anëshme në favor të palës vendore. Situata e këtillë e ka

favorizuar dhe aktualizuar abitrazhin si forume serioze e të paanshme në zgjedhjen e kontestve. Në

përcaktimin e palëve të interesuara për arbitrazh ka ndikuar edhe mundësia e zgjedhjes së arbitrit të cilët janë zakonisht ekspertë të qarkullimit tregtarë ndërkombëtar me njohuri të mjaftueshme për teknikat

dhe operacionet e biznesit. Ashtu siç mund të zgjedhin arbitrin ose panelin e aribitëve, palët lirishëm kanë mundësi të deklarohen se sipas të cilës së drejtë materiale dhe procedurale do të procedojnë. Përveç

kësaj, palët sipas parimit të konsensualitetit kanë të drejtë të zgjedhin vendin e arbitrazhes që nënkupton zgjedhjen e vendit nga i cili arbitri do të nxjerrë vendimin që ka rëndësi shumë ta madhe në fazën e

ekzekutimit të tij.

Rëndësia e veçntë e arbitrazhit qëndorn pikërisht në shpejtësinë procedurale. Në kuadër të procedimit –

gjykimit të arbitrazhit sipas rregullit gjykimi është një shkallësh dhe më pak formal se sa ai që nxjerret gjatë procedurës në gjykatë të rregullt. Vendimit i arbitrazhit është meritor dhe ndaj tij palët nuk mund të

ushtrohet ankesë. I vetmi mjet juridik i cili mund të ushtrohet ndaj këtij vendimi është kërkesa për

prishjen e vendimit të arbitrazhit për të cilin vendon gjykata e shtetit kompetente sipas vendit ku është zhvilluar procedura. Megjithatë, prishja e vendimit të arbitrazhit mund të ushtohen vetëm më

pretendimet se nuk janë respektuar kushtet procedurale dhe në asnjë mënyrë për shkak të kushteve materiale dhe faktike. Procedura para arbitrazhit është jopublike për shkak të interesit dhe fshehtësive

biznesore që kanë palët. Të gjitha këto rrethana kanë ndikuar që arbitrazhi të fitojë rol primar në sferën e

zgjedhjes së kontestve të qarkullimit të tregtisë ndërkombëtare dhe jetës biznesore.

Burimet juridike ndërkombëtare

Konventat ndërkombëtare

108

Rol vendimtar në evaluimin dhe avansimin e arbitrazhit, në veçanti në sferën e marrëdhënieve të tregtisë ndërkombëtare, kanë pasur dhe kanë konventat multilaterale, regjilane dhe bilaterale. Dy konventat e

para multilaterale sipas të cilave është rregulluar çështja e arbitrazhit ndërkombëtar datojnë para Luftës së Dytë Botërore në kuadër të Lidhjes së Kombeve të lidhur ne Gjenevë. Këto janë Protokoli mbi

arbitrazhin i nxjerrë me 24 shtator 1923 (i njohur si Protokoli i Gjenevës) dhe Konventa për ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhave të huaja e datës 26 shtator 1923 (e njour si Konventa e Gjenevës). Në kohën

e nxjerrjës së tyre këto dokumente janë cilësuar të një rëndësie të veçantë duke i pasur parasysh faktet

se ato kanë aritur që me shpejtësi t'i tejkalojnë vështerësitë që janë paraqitur me herët nga ky lëm.

Progresim të cilin do ta fitoj arbitrazhi posaqërisht sipas dispozitave të Konventës për pranimin e ekzkeutimin e vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar të vitit 1958 (e njohur si Konventa e New Yorku –

t) patën ndikim zbehjen dhe uljën e rëndësisë së Protokolit të Gjenevës dhe Konventës së Gjenevës.

Këto ky dokumente nuk vlejnë më ne mes të shteteve të cilat e kanë pranuar dhe Konventën e New York – ut.31 Konventat e sipërpërmendura zbatohen vetëm për ato vendet të cilat nuk janë nënshkruese të

Konventës së New York – ut si dhe në marrëdhëniet në mes të vendeve të cilat nuk janë nënshkruse të Konventës së New Yorkut dhe atyre të cilat e kanë ratifikuar këtë Konventë. Konventa e New York – ut

deri me tani paraqet instrumet universal juridik – konventë të veçantë ndërkombëtar nga sfera arbitrazhit të tregitisë ndërkombëtare. Kjo konventë të cilën deri me sot e kanë pranura rreth 160 shtete

zbatohet dhe interpretohet nga ana e gjykatave të një numri të madh të shteteve dhe njëkohësisht

paraqet lëndë të veçantë për trajtim shkencor nga doktrina në tërë botën.32

Në kuadër të konventave të karakterit regjional të cilat e rregullojnë arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare e rëndësishme është Konventa Evropiane për arbitrazhin ndërkombëtar e nxjerrë me 21 prill 1961 në

Gjenevë nga ana e Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Evropen. Këtë konventë deri me

sot e kanë pranuar 26 shtete evropiane. Sipas qendirimit të përgjithsmë doktrinar, Konventa Evropiane paraqet një etap të rëndësishme të evolucionit të së drejtës së arbitrazhit të tregtisë së jashtme. Në fund,

kur është fjala për konteste nga sfera e investimeve, me rëndësis të posaqme për zgjedhje të tyre në mes të shtetit dhe subjekteve të caktuara si dhe në mes të vet shteteve është Konventa eVashingtonit

datës 18 mars 1965 e pranuar nga 130 shtete.33

Ligjet – model si rregulla të rëndësishme për harmonizimin e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare.

Njëri nga dokumentet më të rëndësishme për unifikimin dhe harminizimin e rregullativës së arbitrazhit

për tregti ndërkombëtare është Ligji – model i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare i cili është miratuar nga Komisioni i KB me 21 qershor 1985 për të drejtën tregtar ndërkombëtare (UNICITRAL)34

Qëllimi themelor i sjelljës së Ligjit – model është konstituar në përcaktimi i rregullave të përgjithshme të

cilat do t'i përcaktonin standardet moderne të një arbitrazhi për tregti ndërkombëtare që do të

pranoheshin nga sisstemet juridike të shteteve pavarësisht se çfarë sistemi ekonomik që kanë. Në këtë kuptim me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara të datës 11 dhjetor 1985 shteteve u është

" rekomanduar që të marrin në konsiderim Ligjin – model kur të nxjerrin ose kryejë ndonjë revizion të legjislacionit të vet në mënyrë që ai t'u përshtatet nevojave bashkëkohore për arbitrazhin e tregtisë

ndërkombëtare".35

31 Neni VII/2 i Konventës së Nju Jorkut 32 Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998, fq. 729 33 Po aty 34 Për më shumë shiko në http://www.uncitral.org/ 35 Po aty në pjesën e publikmimeve dhe histrorsë së uncitral – it.

109

Edhe pse ndryshimet në mes të sistemeve juridike nacionale kanë sjellë komplikim në unifikimin e rregullativës për arbitrazhin ndërkombëtar, roli i Ligjit – model sot vlerësohet i kënaqëshëm. Shkakun e

këtij suksesi pa asnjë dyshim duhet kërkuar në karakterin fleksibil të harmonizimit që ky dokumet reflekton. Për ndryshim nga legjislacionet specifike dhe konventave ndërkombëtare të cilat nuk pranojnë

modifikimin e rregullave të veta, Ligji – model u propozon shteteve që zgjedhjet e veta nga kjo lëmi t'i rishikojnë dhe t'i harmonizojnë në bazë të Ligjeve – model. Në këtë mënyrë secili shtet është i lirë që për

nevoja të procesit të integrimit të hamonizojë legjislacionin nacional në bazë të Ligjeve – model që

konsiderohet mjaft fleksibile. Duke i pasura parasysh zgjedhjet që ofrojnë Ligjet – modele, disa nga shtetet kanë vendosur që të hecin më tutje në drejtim të liberalizimit të rregullativës ligjore për sferën e

arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Ligjet – model janë pranuar nga numri më i madh i sistemeve juridike dhe sot mbi 20 shtete kanë nxjerrë ligjin mbi arbitrazhin të cilat, kush më pak e kush me shumë,

janë bazuar pikrësisht në këto modele.36 Duhet potencuar se këtyre ju kanë bashkuar tetë shtete te SHBA

– ve dhe të gjitha provincat në territorin e Kanadës.

Ligji nacional si burim juridik

Burim i rëndësishëm dhe i veçantë juridik për funksionin dhe kopetencën e arbitrazhit të tregëtisë

ndërkombëtare është ligji nacional. Rëndësia e tij është rritur në njëzet vitet e fundit për shkak sigurisë, efikasitetit dhe profesionalitetit që ka treguar në zgjedhjen e kontesteve eventuale që kanë dalura nga

zhvillimi i operacioneve të tregtisë ndërkombëtare.

Shkaqet për nxjerrjen e legjieve të veçanta nacionale për arbitrazhin janë të shumfishta. Në radhë të

parë janë ato të cilat rrjedhin nga operacionet intensive të cilat janë karakteristike për biznesin ndërkombëtare. Arbitrazhi është bërë mënyra me e zakonshme për zgjedhjen e kontestitit eventual dhe

edhe ato shetete të cilat kanë “papajtueshmëri”37 me konceptet dhe zgjedhjet e saja cdo ditë janë duke

ju nënshtruar një regjimi shumë më të rreptë dhe kërkesave të tregtisë ndërkombëtare që të ndryshojnë qëndrimin në këtë fushë.38 Në këtë kuadër, Modeli i Ligji të Arbitrazhit mbi Tregtinë Ndërkombëtare është

provuar të jetë baza më e rëndësishme për modernizimin e rregullave të arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Natyrisht kjo nënkupon nevojën që ligjet nacionale në këtë fushtë të harmonizohen me

te.

Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit – kontrata mbiarbitrazhin

Juridiksionin ose kompetenca e arbitrazhit është e bazuar marrëveshje të palëve kontraktues të cilta paraprakisht pajën pajtuar kontestin evetuar për zgjedhja t’ia besojnë arbitrazhit. Andaj një kontratë

e vlefshme për të siguruar kompetencë arbitrazhit është baza e krijimit të juridiksionit dhe në të njëjtën

kohë përjashtim (off) të një gjykata kompetente shtetërore. Marrëveshja për arbitrazhin shfaqet në dy forma. E para ka të bejë me kontraktimin paraprakt të kompetencës së saj dhe e dyta kur palët në një

konest eventual pajtohen ose arrijnë kompromis që ta cështjën ta dërgojnë në një gjykatë arbitrazhi.

Njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit

36Sipas Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998 Australia, Ishujt e Bermudeve, Kanadaja, Qiproja, Egjipti, Holanda, Hong Kongu, Maksika,

Gjermania, Nigeria, Peru, Singapori, Zvicrra, Tunisi, Ukrahina etj kanë rregulluar cështjën e arbitrazhit në bazë të Ligjit – model –UNCITRAL. . 37 P.sh. Rasti i Spanjes 38 P.sh. Mbretëria e Bashkuar

110

Problemi i njohjes dhe zbatimit të vendimeve të arbitrazhit të pasqyrohet në faktin se ato mund të

drejtëpërdrejtë e detyrjnë organet shtetërore që t’i zbatojnë ato pa përjashtim. Kjo nënkupton se nëse

pala e humb kontestin dhe nuk pranon që vullnetarisht t’i përmbush detyriet nga ky vendim i arbitrazhit,

të jetë e mundur që ai të zbatimohet – realizohet vetëm përmes gjykatave kombëtare. Baza e saj është

autonomia e vullnetit të palëve dhe parimi i konsenualitetit për të ju shmangur jurisdikdionit të gjykatave

të rregullta nacionale dhe kontraktimi i kompetencës së gjykatës së arbitrazhit. Në mënyrë që të

shmangen situata të tilla dhe për të lehtësuar njohjen dhe zbatimin e çmime të arbitrazhit, konventat

ndërkombëtare (më e rëndësishme në këtë aspekt është New York Konventa) dhe Ligji modeli në mënyrë

uniforme për të përcaktuar kushtet për njohjen dhe zbatimin e çmime arbitrazhit. Kushtin që vendimi i

arbitrazhit, pa marrë parasysh në të cilën tokë e marra do të njihet si e detyrueshme, dhe se një kërkesë

me shkrim gjykatës kompetente për të bërë me rreth i ngushtë pikërisht duke specifikuar arsyet për

refuzimin e njohjes ose ekzekutimit, këto dokumente japin izvšenje efektive Çmimin si objektivi kryesor i

çdo arbitrazh të mosmarrëveshjes.

Llojet e Arbitrazhit

Në praktikën e tashme të begatshme të gjykimit të arbitrazhit, paraqiten dy lloje kryesore të arbitrazhit :

Arbitrazhët ad hoc (A-të përkohshme) dhe

Arbitrazhët institucionale, (gjykatat e zgjedhura të përhershme).

A. ad hoc – është gjykatë e zgjedhur që themelohet në bazë të kontratës së palëve me detyrë

dhe qëllim që të gjykojë vetëm një kontest të caktuar, në mënyrë që të pushojë se ekzistuari pas gjykimit

të atij rasti.

A. institucionale – është organizatë permanente, e themeluar me detyrë, që ta ushtrojë

funksionin e gjykatës së zgjedhur, nëse dhe atëherë kur palët në kontest I drejtohen për këtë. Këto A.

janë shërbime-servise joshtetërore, të gatshme për tu ndihmuar subjekteve që kanë nevojë.

Përparësitë dhe mangësitë e Arbitrazhit

Gjykatat e A. janë gjithnjë e më shumë të kërkuara dhe të kontraktuara, ngase konsiderohet se kanë më

shumë përparësi nga ato shtetërore gjyqësore.

Ja disa nga përparësitë e tyre:

Ekzistimi (lidhja) e marrëveshjes së A-imit, si prerekvizitë e arbitrimit;

Mundësia e zgjedhjes së arbitrave (gjyqtarëve) nga palët sipas dëshirës së tyre

Profesionalizmi (ekspertiza) e lartë e arbitrave;

Kredibiliteti dhe autoriteti I tyre I pakontestueshëm;

Neutraliteti I arbitrave;

Efikasiteti (shpejtësia e procedimit) dhe efektiviteti I gjykimit (procedurës së A.);

Fleksibiliteti I A.

Kushtueshmeria (kostoja) e gjykimit;

Procedurat dhe vendimet e A. Janë kryesisht jo publike (konfidenciale) që është relevante për

bizneset;

Disa nga mangësitë e Arbitrazhit janë:

111

Mungojnë mundësitë dhe instrumentet ankimore ;

Përgjithësisht arbitrat janë të pafuqishëm që të ndërmarrin masa ndaj palëve;

Vërtetimi (zbardhja) e gjendjes faktike të A. është më shumë e limituar, se sa

në gjykatat e rregullta shtetërore;

Vendimet e A nuk janë të ekzekutueshme aty për aty ose ekzekutohen me më shumë vështirësi etj.

Vlen të përmendet këtu që disa çështje kontestuese, me ligje të ndryshme, përjashtohen nga arbitrariteti

(p.sh. kontestet lidhur me rendimin e hapësirave banesore, konsumatorët, interesin publik etj). A. si

institute sui generis dhe si modalitet ekzemplarë I zgjidhjes ndryshe; alternative jo në mënyrë tipike

(shtetërore) të kontesteve në mes palëve, është ngritur dhe zhvilluar gjithandej edhe në nivelin dhe

përmasat e biznesit dhe ekonomisë globale. A. është tashmë, pa mëdyshje mjeti dhe opsioni më I

admiruar dhe I aplikuar në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare.39

Ndërmjetësimi (mediacioni)

Ndërmjetësimi është një mundësi tjetër alternative për zgjidhjen e kontesteve.

Si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve në mes të subjekteve të ndryshme biznesore,ndërmjetësimi

është dukshëm më i shpejtë,më racional,më ekonomik,më profesional dhe më i paanshëm,

përkatësisht më i përshtatshëm për palët në konteste ekonomike-binesore.

Aktualisht në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë për përzgjedhjen dhe

aplikimin e kësaj mënyre ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e

rregullon këtë materie dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund të

ndërmjetësojnë në zgjidhjen e kontesteve eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që

të punohet më shumë nga institucionet kompetente ,që të sensibilizohen më tepër subjektet

biznesore,për të kuptuar më mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe për ta aplikuar atë më

masivisht, në praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që mund të

lindin në mes tyre në ndërkohë.

PUNËT TREGTARE TË JASHTME

39 Më gjërësisht për këtë shih te Prof. Dr. Mehdi J. Hetemi, Arbitrazhi gjithnjë e më i preferueshëm në zgjidhjen e konflikteve në hapsirën e

tregtisë nderkombëtare (në librin: Disa tema aktuale të ekonomisë së tregut), Prishtinë, 2005., fq. 5 etj.; Shih më detalisht për këtë te Prof. dr. Riza Smaka, op. cit., fq. 490 etj.

112

Nocioni për punët e tregtisë së jashtme

Në kuadër të qarkullimit tregtar të jashtëm zbatohen aktivitete të shume numrat për këmbimin e mallrave

dhe shërbimeve, bashkëpunimi dhe investimi midis subjekteve- rezidentë të vendeve të ndryshme që me

një emër të përgjithshëm quhen punët e tregtisë së jashtme. Në grupin e punëve të tregtisë së jashtme

bëjnë pjesë eksporti dhe importi klasik i mallrave dhe shërbimeve; punët e ndërmjetësimit dhe

përfaqësimit; lizingut; franshizingut; kooperimi afatgjatë prodhues; turizmi ndërkombëtar etj.

Çështjet e lartpërmendura në vete përfshijnë këmbimin dhe bashkëpunimin midis partnerëve -rezidentë

të vendeve të ndryshme me rast një pjesë e tyre janë më të thjeshta, ndërsa një pjesë më të ndërlikuara.

Si punë më të ndërlikuara të tregtisë së jashtme paraqiten ata në kuadër të së cilave përfshihen

investimi i subjekteve prej një vendi në një tjetër, të ashtuquajturat investime të përbashkëta dhe

investime të drejtpërdrejta të huaja. Karakteristika tjetër e punëve të tregtisë së jashtme është që një

pjesë e madhe e tyre e veçanërisht ata më të ndërlikuarat i nënshtrohen lejimit nga ana e organit

kompetent shtetëror. Në të vërtetë, kryerja e tyre është e limituar nga marrja e pajtimit nga ana e

organeve shtetërore. Veçanërisht, klasifikimi i rëndësishëm i punëve të tregtisë së jashtme bëhet sipas

statusit pronësor të mallit – objekt i qarkullimit të tregtisë së jashtme.

Sipas këtij kriteri, dallojmë eksport dhe import klasik (të rregullt ose definitiv) dhe të përkohshëm.

Eksporti dhe importi klasik paraqesin punë më të vjetër dhe më të thjeshtë të tregtisë së jashtme. Gjatë

arritjes së kontratës për eksport dhe import klasik vjen deri te ndërrimi i pronësisë së mallit. Në rastet e

importit klasik, malli shitet në tregjet e huaja dhe i njëjti kalon prej pronësisë së mallit të vendit ku

prodhohet në pronësinë e partnerit të huaj- blerësi.

Gjatë importit klasik të mallit i njëjti kalon prej pronësisë së huaj në pronësi të subjektit të vendit-

importues përkatësisht pas procedurës së përfunduar të doganimit importues malli importues

nacionalizohet.

Eksporti dhe importi i përkohshëm i mallrave paraqet një lloj specifik i punëve të tregtisë së jashtme gjatë

zbatimit të së cilit nuk vjen deri te ndryshimi i statusit pronësor të mallit.

Eksporti i përkohshëm i mallit paraqet nxjerrjen e mallit jashtë rajonit doganor të vendit të importuesit,

me qëllim që të kryhen aktivitete të caktuara me ose ndaj saj, ndërsa pas skadimit të afatit të përcaktuar,

malli në gjendje të njëjtë ose të ndryshuar kthehet në vendin ku është prodhuar.

Në tërë periudhën kohore, përderisa malli e ka statusin e mallit të importuar përkohësisht mbetet në

pronësi të subjektit të vendit. Pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli përkohësisht i importuar patjetër

duhet të kthehet në vendin e vet ose definitivisht të importohet dhe kontrata e përgjithshme të merr

trajtimin e importit klasik.

Importi i përkohshëm i mallit, paraqet llojin specifik të importit të mallit në rajonin doganor të vendit të

importuesit, me qëllim që të kryhen disa aktivitete të caktuara me ose ndaj saj, ndërsa pas skadimit të

afatit të përcaktuar në gjendjen e njëjtë ose të ndryshuar, malli kthehet në vendin e huaj.

Në tërë periudhën kohore përderisa malli e ka statusin e mallit përkohësisht të importuar mbetet në

pronësi të subjektit të huaj. Pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli përkohësisht i importuar patjetër

duhet të kthehet në vendin e huaj ose definitivisht të importohet, me rast kontrata e përgjithshme do të

113

merr trajtimin e importit klasik. Çdo subjekt i cili përkohësisht eksporton ose importon, është i obliguar të

dorëzojë kërkesë deri te dogana kompetente në aspektin territorial për lejimin e eksportit dhe importit të

përkohshëm. Dogana e njëjtë patjetër në mënyre të vazhdueshme duhet të ndjek procedimin e mallrave

që gjenden nën mbikëqyrjen doganore dhe të ndërmerr masa përkatëse në raste të shkeljes së akteve

ligjore, përkatësisht kushteve dhe afateve në bazë të të cilave, është i lejuar eksporti dhe importi i

përkohshëm.

Mallrat në qarkullimin e tregtisë së jashtme, mund përkohësisht të eksportohen dhe importohen për

shkak të qëllimeve të ndryshme si për shembull: eksporti dhe importi i përkohshëm i pajisjeve hua;

eksporti dhe importi i përkohshëm i mallrave për shkak të fisnikërimit; eksport dhe import i përkohshëm

për shkak të përmirësimit, për shkak të montimit, për shkak të ekspozimit në panaire ndërkombëtare, për

shkak të shitjes komisionuese dhe konsinjative, për shkak të hulumtimit, shumimit etj.

Në këtë kre janë përpunuar shitblerja, si bazë e eksportit dhe importit klasik dhe çështje specifike në

kuadër të të cilave përfshihen të gjitha llojet tjera në tregtinë e jashtme.

SHITBLERJA NË TREGTINË E JASHTME

Shitblerja është kryesore, përkatësisht qëllimi thelbësor i këmbimit të mallrave dhe shërbimeve midis dy

palëve të kontraktuara (blerësi dhe shitësi në qarkullimin vendor dhe ndërkombëtar). Duke e shprehur

vullnetin e vet autonom për arritjen e kontratës shitblerëse, shitësi dhe blerësi e plotësojnë përkatësisht,

i përmbahen parimit themelor të shitblerjes ndërkombëtare, i ashtuquajturi parim i autonomisë së

vullneteve. Megjithatë, kjo autonomi është relative sepse çdo shtet është i interesuar për qarkullimin e

mallrave dhe shërbimeve drejt dhe nga territori i tij. Kështu shtetet këtë e shprehin nëpërmjet

legjislaturave të tyre duke e kufizuar ose stimuluar qarkullimin ndërkombëtar. Përveç legjislaturave

kombëtare, këtu është edhe një faktor i rëndësishëm që e kufizon autonominë e palëve të kontraktuara e

ajo është e drejta ndërkombëtare që manifestohet nëpërmjet konventave ndërkombëtare. Në esencë

shitblerja në mënyrë të ndërlikuar është rregulluar edhe me të drejtën kombëtare dhe ndërkombëtare me

çrast definohet si marrëveshje midis shitësit dhe blerësit me të cilin shitësi obligohet që blerësit tija

dërgoje mallin e përcaktuar që është objekt i kontratës dhe të garantojë për vlerat e tij, përderisa blerësi

është i obliguar që shitësit tija paguajë çmimin e përcaktuar në kontratë.

Fazat ne shitblerje

Në dukje të parë mënyra e zakonshme e definimit të nocionit shitblerje do të na orientonte në

konkludimin se edhe kryerja e këtij lloji të punëve tregtare të jashtme është relativisht e thjeshtë dhe e

lehtë. Por, shitblerja veçanërisht në tregtinë e jashtme paraqet aktivitet të ndërlikuar që imponon shkallë

të lartë të diturisë dhe përvojës si nga ana e shitësit ashtu edhe e blerësit. Pikërisht për këtë, procesi i

shitblerjes analizohet nëpërmjet përkufizimit të më shumë fazave në të cilat në mënyrë të detajuar dhe të

ndërlikuar janë të vërtetuara dhe të definuara të drejtat dhe obligimet e shitësit dhe blerësit.

Procesi i shitblerjes është i ndarë në tre faza:

- Faza e ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, - Faza e arritjes së kontratës shitblerëse dhe

114

- Faza e realizimit të kontratës se arritur

Faza e ofertës së arritjes së kontratës shitblerëse

Faza e ofertës për arritjen e shitblerjes paraqet fazë nisëse, e cila fillon me ngritjen e nismës për arritjen

e marrëveshjes shitblerëse. Nisma për arritjen e kontratës shitblerëse mund të ngritet si nga blerësi po

ashtu edhe nga shitësi.

Në rastet kur nisma buron nga blerësi, atëherë ai deri te shitësit e mundshëm (zakonisht në numër të

madh) dorëzon kërkesë për dërgimin e ofertës. Në kërkesën për dërgimin e ofertave theksohen

karakteristikat kryesore të mallit të nevojshëm duke i theksuar elementet relativisht themelore dhe të

rëndësishme të shitblerjes.

Shitësit pas marrjes së kërkesës për dërgimin e ofertave së pari kryejnë krahasimin e objektit të kërkuar

dhe kushtet e vendosura në kërkesë me mundësitë e tyre. Shitësit e interesuar, të cilët gjejnë interes

për arritjen e kontratës shitblerëse, i qasen plotësimit të ofertës. Në ofertë detalisht, qartë dhe në mënyre

të ndërlikuar theksohen të gjitha elementet e kontratës shitblerëse si dhe afati kohor deri kur vlejnë

kushtet e ofruara. Oferta në periudhën sa është e mundur më të shkurtër kohore, dorëzohet deri te

blerësi. Është e rëndësishme të theksohet se për profesionalizmin e firmave, të cilat dërgojnë oferta

gjykohet edhe sipas asaj se në cilin afat nga momenti i marrjes së kërkesës për oferta nga ana e blerësit

e kanë dërguar ofertën e tyre.

Nisma për arritjen e kontratës shitblerëse, kemi theksuar se mund të burojë edhe nga shitësi. Në këtë

rast në mënyrë vetë nismëtare ai dërgon oferta për arritjen e kontratës shitblerëse deri te blerësit e

mundshëm. Me aktivitetet e mëtutjeshme në fazën e ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, pasojnë

aktivitete te blerësi. Blerësi i analizon ofertat e mbledhura, me çrast bën komparacion midis elementeve

të ofruara dhe të kërkuara të kontratës shitblerëse. Në thelb kryen selektimin e ofertave të mbledhura me

analizë voluminoze dhe me vlerësimin e cilësisë, çmimit, afateve dhe favoreve ose jo favoreve tjera të

ofruara. Blerësi në pajtim me të dhënat e analizës së zbatuar të ofertave të mbledhura, në procesin e

selektimit mund të merr vendime të ndryshme, për të cilat në afatin e vërtetuar duhet t’i njoftoje shitësit.

Në rastet kur disa oferta ndahen si të favorshme, blerësi mund të vendos të hyjë në negociata me të (më

optimalja është te zgjedhën tre ofertues) dhe më pas të vendos se me cilin partner të nënshkruajë

kontratë shitblerëse. Ka raste kur një ofertë është më e volitshme por blerësi nuk e pranon në tërësi por

vetëm një pjesë të caktuar të saj. Atëherë ai mund që shitësit t’i dërgojë kundër–ofertë në të cilën do t’i

theksojë kushtet dhe obligimet e reja në pajtim me interesat e tij. Nëse shitësi e pranon kundër-ofertën,

konsiderohet se kontrata shitblerëse është arritur. Nëse gjatë selektimit të ofertave, blerësi zgjedh një

ofertë dhe në mënyrë të plotë pajtohet me të gjitha elementet e theksuara në të, atëherë me pranimin e

së njëjtës konsiderohet se ka ardhur deri te arritja e kontratës shitblerëse. Rast të këtillë më shpesh kemi

kur bëhet fjalë për mallra me karakteristika të cilat janë qartë të diferencuara (mallra për konsumim të

gjerë, materiale reprodukuese) ose kur kontrata shitblerëse nënshkruhet me partnerë, të cilët me sukses

bashkëpunojnë gjatë shumë viteve.

Faza e arritjes së kontratës shitblerëse

115

Kontrata shitblerëse mund të arrihet që në fazën e ofertës, në rastet kur blerësi në mënyrë të plotë do ta

pranojë një ofertë dhe kur shitësi plotësisht do ta pranojë kundër-ofertën e dërguar nga blerësi. Në

qarkullimin ndërkombëtar, veçanërisht në rastet kur bëhet fjalë për këmbimin e mallrave të ndërlikuara

midis partnerëve të cilët nuk kanë përvoje të përbashkët në qarkullimin tregtar të jashtëm është e

preferueshme zbatimi i operacioneve të komplikuara komerciale dhe disa veprime tjera specifike në

procesin e shitblerjes.

Sipas kësaj, në rastet kur në kuadër të fazës së ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, nuk ka ardhur

deri te arritja e saj, atëherë, kalohet në fazën e ardhshme të shitblerjes, e ashtuquajtura fazë e arritjes së

kontratës shitblerëse. Në të vërtetë pas fazës së ofertës, e cila konsiderohet si përgatitore pason procesi

vëllimor dhe i komplikuar i arritjes së kontratës për shitblerje i cili është i ndarë në tre etapa:

E para negociata afariste; e dyta formimi i përmbajtjes së kontratës shitblerëse dhe e treta nënshkrimi

dhe verifikimi i kontratës. Në etapën e parë në kuadër të fazës për arritjen e kontratës shitblerëse, nga

ana e ekipeve profesionale tek blerësi dhe shitësi ndërmerren një grup i aktiviteteve që përfshin analizën

e te gjitha elementeve të kontratës shitblerëse. Më pas në kuadër të negociatave afariste midis blerësit

dhe shitësit, detalisht analizohen elementet për të cilat nuk ka kompatibilitet midis kushteve të ofruara

dhe të kërkuara. Nëse palët, arrijnë marrëveshje rreth të gjitha elementeve pasojnë aktivitetet për

formulimin dhe definimin e përmbajtjes së kontratës shitblerëse. Në fund pason nënshkrimi i kontratës

shitblerëse nga ana e personave të autorizuar, nga ana e blerësit dhe shitësit si dhe verifikimi i tij me

vulë nga secila prej palëve.

Në praktikën bashkëkohore tregtare kemi lloje të ndryshme të kontratave shitblerëse. Midis tyre

veçanërisht janë të rëndësishme kontratat kornizë dhe parciale por edhe ato standarde. Kontrata kornizë

shitblerëse paraqet një lloj të kontratës së përgjithshme që nënshkruhet midis partnerëve të cilët kanë

pasur përvoja afatgjate të ndërsjella. Në të, në mënyrë të përgjithshme caktohen vetëm elementet më të

qenësishme edhe atë për një periudhë më të gjatë kohore më së shpeshti një vit. Realizimi i kontratave

kornizë kryhet nëpërmjet nënshkrimit të kontratave parciale. Në kontratat parciale nëpërmjet rregullimit

të detajuar, të qartë dhe kompleks të të gjitha elementeve të shitblerjes bëhet konkretizimi i elementeve

të rregulluara në kontratën kornizë. Kontratat shitblerëse standarde ose tipike paraqesin kontrata në të

cilat qartë janë të formuluara elementet standarde të objektit, dërgimi dhe pagesa e mallit e te

ngjashme, përderisa për çmimin dhe elementet tjera bëhet marrëveshje plotësuese. Ky lloj i kontratave

përdoren në sfera të caktuara të qarkullimit ndërkombëtar, të tregjeve të organizuara ndërkombëtare etj.

Në këtë lloj të kontratave bëjnë pjesë edhe “kontratat athezive” në të cilat shitësi i përcakton të gjitha

elementet, gjatë së cilave pranohen dhe refuzohen pa kurrfarë ndryshimi.

Faza e realizimit të kontratës shitblerëse

Në fazën e realizimit të kontratës shitblerëse kryhen të gjitha veprimet të cilat janë kontraktuar në kuadër

të kontratës shitblerëse, veçanërisht dërgimi, pranim-dorëzimi dhe pagesa e vlerës së mallit. Që të

realizohet qëllimi për shkak të të cilit është arritur kontrata shitblerëse patjetër duhet të realizohen të

gjitha obligimet e marra nga ana e blerësit dhe shitësit. Në rast të moskryerjes së obligimeve të

116

kontratës, qoftë ajo të jetë e pjesërishme apo e plotë, pasojnë sanksione të caktuara por edhe rënie e

autoritetit afarist të firmës.

Elemente të kontratës shitblerëse

Në kuadër të kontratës shitblerëse është e domosdoshme që me përpikshmëri të qartë dhe të plotë të

vërtetohen të gjitha të drejtat dhe obligimet e blerësit dhe shitësit. Definimi i qartë i të drejtave dhe

obligimeve të palëve bëhet nëpërmjet konkretizimit të të gjitha elementeve të kontratës shitblerëse. Me

legjislaturat kombëtare të pothuajse të gjitha vendeve në mënyre decide vërtetohen elementet e

qenësishme pa rregullimin e të cilave kontrata shitblerëse nuk do të kishte fuqi juridike. Si elemente të

rëndësishme paraqiten objekti i shitblerjes dhe çmimit. Në legjislaturat e caktuara lejohet që çmimi të

vërtetohet në mënyrë jo të drejtpërdrejt përkatësisht në kontratën shitblerëse të theksohen rrethanat në

bazë të së cilave do të bëhet vërtetimi plotësues i çmimit. Përveç objektit dhe çmimit në kontratën

shitblerëse duhet të vërtetohen edhe elementet tjera edhe atë veçanërisht: arbitrimi i mallit, klauzolat

transportuese, dërgimi i mallit dhe pagesa (që do të përpunohen në mënyre të detajuar) si dhe pranimi

sasior dhe cilësor; përgjegjësia për mangësitë e mallit; dënimi i kontraktuar; arbitrimi dhe gjykata

kompetente; dispozitat për hyrjen në fuqi të kontratës etj.

Objekti i shitblerjes

Objekti i kontratës ndërkombëtare të shitblerjes përcaktohet me llojin e asortimanit, me sasinë

dhe cilësinë e mallit. Veçanërisht është e rëndësishme të theksohet se kusht i domosdoshëm për një mall

të jetë objekt i shitblerjes në qarkullimin e jashtëm tregtar është që ai të jetë send i tundshëm. Gjithashtu

është shumë me rëndësi që qarkullimi i llojit konkret të mallit të mos jetë i ndaluar me normat juridike.

Lloji dhe asortimani: Konkretizimi i llojit të veçantë të mallit si objekt i kontratës shitblerëse bëhet

nëpërmjet caktimit të asortimanit. Me asortiman i nënkuptojmë modalitetet e ndryshme të mallit sipas

cilësisë, përbërjes dhe pamjes së jashtme. Në pajtim me llojin e mallit, asortimani vërtetohet në mënyra

të ndryshme. Për shembull sipas llojit të mallit, asortimani vërtetohet në mënyra të ndryshme. Për

shembull, me theksimin e firmës, tipi ose emri i zakonshëm tregtar caktohet asortiman i prodhimeve të

standardizuara përderisa nëpërmjet përshkrimit të plotë të elementeve vërtetohet asortimani i mallit të

ndërlikuar etj.

Sasia: Sasia e mallit e cila është objekt i kontratës shitblerëse vërtetohet sipas numrit të njësisë matëse.

Problemi themelor që paraqitet gjatë vërtetimit të sasisë të mallit është përdorimi i njësive të ndryshme

matëse në vende të ndryshme. Në esencë, në kontratën shitblerëse saktësisht duhet të vërtetohet se në

çfarë njësi matëse shprehet sasia e mallit. Në kuadër të këtij elementi të objektit të shitblerjes duhet të

saktësohen edhe dallimet për të cilat lëshohet pe midis sasisë së dërguar dhe asaj të kontraktuar të cilat

do të konsiderohen si dallime të tolerueshme.

Cilësia: Cilësia e mallit paraqet element të rëndësishëm të objektit të kontratës shitblerëse sepse me të

vërtetohen cilësitë e mallit. Cilësia mund të caktohet në katër mënyra: e para, individualisht dhe sipas

llojit të mallit, e dyta sipas përshkrimit të mallit, e treta sipas nocionit profesional tregtar dhe e katërta

sipas mostrës.

117

Caktimi individual i cilësisë si dhe caktimi i cilësisë sipas llojit të mallit zbatohet në rast kur

shitblehet mall me karakteristika individuale dhe qartë të diferencuara, në rastet kur karakteristikat e

mallit mund të nxirren në mënyre jo të drejtpërdrejtë nga përkatësia e saj gjenetike.

Caktimi i cilësisë sipas përshkrimit të mallit bëhet nëpërmjet përshkrimit të saktë të cilësive të saj sipas

kritereve të ndryshme në mënyrë përkatëse me llojin e mallit. Si kritere për caktimin e cilësisë sipas

përshkrimit të mallit mund të aplikohen: cilësitë fizike, pamja e jashtme, trandmani i mallit, kapaciteti

prodhues e të ngjashme. Gjatë caktimit të cilësisë së mallit mund të shfrytëzohen edhe nocionet

profesionale tregtare si për shembull prima, primisima, de luxe e të ngjashme. Cilësia e mallit si element i

objektit të shitblerjes mund të caktohet edhe nëpërmjet mostrës. Mostra paraqet pjesën reprezentative të

mallit të kontraktuar kështu që gjatë shfrytëzimit të tij si mënyrë për caktimin e cilësisë, mallit të dërguar

duhet t’i ketë cilësitë si të mostrës me përjashtim të mangësive të fshehta eventuale të mostrës.

Përmbajtja e cilësive të mallit mund të jetë plotësisht ose vetëm me cilësi të caktuara. Në kuadër të

cilësisë si element i objektit të shitblerjes duhet të rregullohen edhe çështjet e lidhura me lëshimet pe

tolerante sipas cilësisë së mallit të dërguar dhe atij të kontraktuar.

Çmimi

Çmimi si shprehje e vlerës së mallit në të holla është elementi i dytë i qenësishëm i kontratave

shitblerëse. Në kuadër të kontratës shitblerëse çmimi mund të përcaktohet në mënyrë të drejtpërdrejtë

dhe jo të drejtpërdrejtë.

Gjatë mënyrës së drejtpërdrejtë të vërtetimit të çmimit të objektit të shitblerjes, çmimi shprehet

nëpërmjet theksimit të vlerës sipas njësisë dhe në përgjithësi në valutën e vendit apo të huaj. Përderisa

gjatë vërtetimit jo të drejtpërdrejtë të çmimeve vërtetohen rrethanat në bazë të të cilave do të bëhet

vërtetimi plotësues i çmimit. Vërtetimi i qartë dhe i detajuar si element i kontratës shitblerëse nënkupton

vërtetimin e saktë të valutës në të cilën janë të shprehura çmimet dhe vlera e përgjithshme të shitblerjes

si dhe të valutës me të cilën do të bëhet pagesa e obligimeve financiare. Çështje e rëndësishme pasuese

është përmbajtja e çmimit përkatësisht elementet e saj që drejtpërsëdrejti vërtetohen me klauzolen e

kontraktuar transportuese. Në kuadër të elementit çmim vëmendje e rëndësishme i kushtohet çështjes së

bonifikimit të çmimit. Nën bonifikim të çmimit nënkuptohet njohja e çmimit më të volitshëm në favor të

blerësit ose shitësit në kushte kur janë krijuar lëshime pe të tolerueshme midis cilësisë ose sasisë së

kontraktuar të mallit. Në kuadër të kontratës shitblerëse theksohet se vallë në kuadër të lëshimeve të

tolerueshme do të bëhet bonifikimi i çmimit dhe nëse vallë bëhet vërtetimi i saj do të bëhet nëpërmjet

uzanseve tregtare, nëpërmjet ndërmjetësimit në arbitrim ose në ndonjë mënyrë tjetër.

Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve tolerante midis cilësisë së dërguar dhe të kontraktuar bëhet

nëpërmjet respektimit të uzanseve tregtare, nëpërmjet ndërmjetësimit të arbitrimit ose ndonjë mënyre

tjetër.

Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve pe tolerante midis cilësisë së dërguar dhe të kontraktuar të

mallit bëhet nëpërmjet zmadhimit dhe zvogëlimit të çmimit në mënyrë përkatëse me lëshimin pe të

krijuar. Nëse dërgohet mall me cilësi më të mirë nga ai i kontraktuari atëherë nëpërmjet bonifikimit vjen

bëhet zmadhimi përkatës i çmimit. Në të kundërtën nëse cilësia e mallit të dërguar është më i keq në

raport me ata që është kontraktuar atëherë nëpërmjet bonifikimit bëhet zvogëlimi i çmimit.

Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve pe tolerante në sasinë e dërguar dhe të kontraktuar të mallit

varet nga tendencat e çmimit të llojit të njëjtë përkatës të tregut. Për shembull nëse çmimi i tregut ka

118

tendenca të rënies atëherë shitësi do të jetë i interesuar të dërgojë sasi më të madhe ndërsa blerësi do të

jetë i interesuar të pranojë sasi më të vogël të mallit sipas çmimit të kontraktuar. Në të kundërtën nëse

çmimi ka tendencë të rritjes shitësi do të jetë i interesuar të dërgojë sasi më të vogël ndërsa blerësi do të

jetë interesuar të pranojë sasi më të madhe të mallit sipas çmimit të kontraktuar. Me qëllim të shmangies

së problemeve të këtij tipi, në kuadër të kontratës shitblerëse në mënyre decide vërtetohet se si do të

bëhet bonifikimi i çmimit. Në rastet kur gjatë kohës së realizimit të kontratës shitblerëse erdhi deri te

lëshimi i çmimeve, ndërsa blerësi nuk e ka paguar pjesën ose shumën e përgjithshme, mund të kërkohet

revidimi i çmimit nëpërmjet zbatimit të të ashtuquajturës klauzolë të Gjenevës e cila është si vijon:

P1=P0 Ça+b M1+cS1}

100Ç M0 S0}

Me çrast: P1 është çmimi i korrigjuar; P0 –çmimi i kontraktuar i mallit; M1-çmimi sipas njësisë së

materialit në bazë të së cilës është bërë llogaritja; përkatësisht është baza e kalkulimit të kontratës

përkatëse. S1-rrogat dhe të dhënat tjera gjatë prodhimit ose në momentin e dërgimit të mallit; S0-rroga

minimale që është marrë si bazë gjatë bërjes së kalkulimit; a-pjesëmarrja e shpenzimeve të përgjithshme

në ato përfundimtare; b-pjesëmarrja e shpenzimeve materiale në ato përfundimtare dhe c-pjesëmarrja e

rrogave me shpenzimet përfundimtare me çrast a+b+c=100.

Me aplikimin e klauzolës së Gjenevës dhe në bazë të parametrave saktësisht të vërtetuara, llogaritet

çmimi i ri i korrigjuar i objektit të kontratës së kontraktuar.

Ambalazhi

Çdo mall objekt i këmbimit domosdoshmërisht duhet të paketohet. Caktimi i llojit të ambalazhit dhe

sigurimi i tij janë çështje të rëndësishme që duhet saktë dhe qartë duhet të rregullohen në kontratën

shitblerëse.

Lloji i ambalazhit varet nga lloji i mallit që ambalazhohet në të por duhet pasur kujdes për disa kritere. Në

thelb ambalazhi duhet të sigurojë mbrojtje efikase përkatësisht nuk guxon në mënyrë të pavolitshme të

ndikojë në cilësitë kimike dhe fizike të mallit, duhet të ketë nivel përkatës estetik dhe nuk duhet të jetë i

dëmshëm për mjedisin jetësor.

Gjithashtu ambalazhi duhet të jetë relativisht i lehtë dhe i favorshëm për ngarkim dhe shkarkim nga

mjetet transportuese. Edhe pse vlera e ambalazhit ne përgjithësi nuk duhet të ketë pjesëmarrje në vlerën

e mallit që në të është i ambalazhuar, megjithatë në kontratën shitblerëse duhet të rregullohen çështjet e

sigurimit të saj dhe të shpenzimeve të ambalazhit. Sigurimi i ambalazhit më së shpeshti është obligim i

shitësit, në disa raste edhe blerësi e siguron të njëjtin. Përderisa në raport me çështjen se kush i mban

shpenzimet e ambalazhit, blerësi dhe shitësi duhet saktë të bëjnë marrëveshje nëpërmjet klauzolave te

caktuara. Shpenzimet e ambalazhit i mban shitësi nëse në kontratën shitblerëse janë të vërtetuara

klauzolat: “ambalazhi i humbur për shitësin”, “ambalazhi gratis për blerësin” etj. Përderisa gjatë klauzolës

së kontraktuar “bruto për neto” shpenzimet për ambalazhin janë barrë e blerësit. Në disa raste të

caktuara specifike mund të vërtetohet obligimi i blerësit që tija kthejë ambalazhin shitësit. Ato janë raste

të ambalazhit të kthyer dhe atëherë në kontratën shitblerëse detalisht duhet të vërtetohen të drejtat dhe

obligimet e palëve, veçanërisht çështjet për pagesën dhe kthimin e kaucionit.

119

Vendi i deponimit të mallrave paraqet vendin në të cilin shitësi ia ven mallin në disponim blerësit, ndërsa

blerësi ka për obligim të njëjtën ta merr.

Caktimi i vendit të porosisë kryhet nëpërmjet marrëveshjes së klauzolës transportuese në marrëveshjen e

shitblerjes.

Mënyra porosisë së mallit caktohet në bazë të vullnetit të blerësit dhe shitësit, apo nëse do të përgatitet,

paketohet, dorëzohet në përcjellje, do të merr apo do të ndërmarrë veprime të tjera mbi mallin, dhe ajo

të merret si moment i përcjelljes së mallit.

Afati i porosisë është njëjtë një element kryesor në marrëveshjen e shitblerjes nga i cili rregullohet

aspekti kohor i porosisë, apo koha kur shitësi është i detyruar të ia dorëzon mallin blerësit. Afati i

porosisë në kuadër të marrëveshjes mund të caktohet më përdorimin e termineve profesional tregtar (për

shembull, për porosi-menjëherë; për porosi në termin të caktuar-në gjysmën e parë të muajit; apo me

pranimin e termineve teknike-malli në rrugë” mall notues” dhe tjera) apo me përshkrim të gjerë, kur

vërtetohet moment i vërtetë i përcjelljes së mallit. Kuptohet se pavarësisht mënyrës së vërtetimit të afatit

të përcjelljes, shitësi ka për obligim me kohë të njoftojë blerësin për kohën e saktë të përcjelljes së mallit.

Pagesa. Obligim i përgjithshëm i blerësit në marrëveshjen e shitblerjes është që të paguajë vlerën e

mallit.

Pagesa e mallit, në kuadër të shitblerjes ndërkombëtare, tërheq

Operacione të caktuara specifike, pasi që bëhet fjalë për pagesën në kuadër të marrëveshjes të prodhimit

ndërkombëtar paqësor.

Blerësi dhe shitësi në marrëveshjen e shitblerjes duhet precizisht t’i vërtetojnë vlerën e përgjithshme si

obligim për pagesë mënyrën, vendin dhe afatin e pagesës.

Nga ky aspekt, pagesa mund të kryhet para përcjelljes së mallit, në momentin e përcjelljes së mallit dhe

të përcjelljes së mallit. Pagesa e mallit para përcjelljes së saj mund të kryhet në tërësi (pagesa

prenumerike) apo pjesërisht (avans apo akontacion).

Pagesa në momentin e përcjelljes së mallit, mund të kryhet në bazë të përcjelljes efektive apo në bazë

të përcjelljes së dokumenteve.

Rol të madh në lehtësimin e pagesës gjatë shitblerjes ndërkombëtare ka dokumenti akreditiv i

parevokueshëm, i cili paraqet argument të blerësit nga banka e tij (banka e akredituar)m në mënyrë

direkte apo nëpërmjet bankës korrespondente, ti paguhet shitësit një sasi e shumës dhe në bazë të disa

kushteve.

Pagesa në bazë të përcjelljes së mallit, kryesisht do të thotë

Kreditim të eksportit, pavarësisht nëse bëhet fjalë për kreditim afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë.

Posaçërisht duhet të theksohet se gjatë lidhjes së marrëveshjes për shitblerje, blerësi dhe shitës mund të

merren vesh edhe për mënyrë të kombinuar të pagesës, si shembull, një pjesë ë obligimeve të paguhen

para avansit, dhe mbetja përmes avansit të mallit (kredisë) dhe kombinimeve të ndryshme.

120

Këtu duhet të theksohet se gjatë kyçjes së marrëveshjes për shitblerje, blerësi dhe shitësi mund të

merren vesh edhe për mënyrën e kombinuar të pagesës si shembull, një pjesë ë obligimeve të paguhen

para avansit, dhe pjesa e mbetur e avansit të mallit (kredisë) dhe kombinimeve të tjera.

Dokumente të mallit

Dokumente të mallrave janë ata të cilët janë të lidhur me mallin dhe rrjedhën e mallrave në

tregun e jashtëm. Dokumente bazike të mallrave janë: fakturat, specificiteti i mallrave dhe lista e paketimit.

Fatura paraqet dokument komercial që dërgohet deri te pranuesi i mallit. Në fakturë në mënyrë më precize sillen të dhënat e mallit të porositur edhe atë; lloji, sasia, çmimi dhe vlera e

përgjithshme, si elemente të domosdoshme, dhe të dhëna të tjera plotësuese, të vërtetuara në

marrëveshjen e shitblerjes.

Në rastet kur realizim i marrëveshjes së shitblerjes kryhet më një dërgesë, atëherë faktura mbështetet në vlerën e përgjithshme të marrëveshjes. Por, nëse realizimi i marrëveshjes për shitblerje bëhet më shumë

dërgesa, atëherë për çdo dërgesë dërgohet faturë veç e veç. Realizimi i marrëveshjes në këtë rast, do të

kryhet më faturim në etapa, ndërsa numri i faturave varet nga numri i dërgesave. Në punimet e tregut të jashtëm paraqiten lloje të ndryshme të faturave si janë fatura e më parshëm (në

të cilën sillen vetëm elementet në bazë të marrëveshjes, ndërsa pas vërtetimit të elementeve të tjera të

dërgesave vendoset faturë preliminare), faturë proformë (paraqet një lloj të ofertës, apo vendoset pa u

kryer marrëveshje apo dërgim i mallit, dhe nga këtej tërhiqet obligimi për pagesë) dhe tjera.

Specificiteti i mallrave paraqet listë me mallrat të dërguar në bazë të llojeve. Ky dokument paraqet raport

të faturës dhe të dokumenteve të tjerë, nëse në të njëjtët nuk mundet të sillen të gjitha llojet e mallrave.

Lista e paketimit është dokument i mallrave identik me specificitetin e mallrave. Ky dokument është listë

e mallrave në bazë të llojeve të paketimit, apo për radhitjeve. Lista e paketimit mbështetet në faturën e

mallrave.

Obligimet specifike të tregut të jashtëm

Format e ndërlikuara në punët e tregut te jashtëm në të cilët në vete krahas këmbimit të mallrave,

përfshijnë edhe bashkëpunimin mes partnerëve, si edhe atyre të cilët lidhen në kushte kur mundësitë

janë të kufizuara apo të pamundura për transaksione direkte dhe të rregullta mes pjesëmarrësve në

këmbimin ndërkombëtar, quhen detyrat specifike të tregut të jashtëm

Mbi domosdoshmërinë e sjelljes së formave të ndërlikuara në këmbimin ndërkombëtar dhe të

bashkëpunimit ndikojnë një numër i madh i faktorëve.

Do të përmendim një pjesë të faktorëve të përgjithshëm të cilët e kushtëzojnë pranimin e detyrave

specifike në tregun e jashtëm: imosekzistimi i marrëdhënieve të rregullta ndërshtetërore dhe tregtare;

saldo jo e mjaftueshme kliringe në këmbimin mes shteteve në të cilët ekziston sistem i tillë i llogaritjeve

në prodhimin e jashtëm; kushte të pamjaftueshme për transfer dhe konvertim të valutës me bonitet

të ndryshëm (konvertibilitet, stabilitet); nevoja e sigurimit të rreziqeve kursive tek puna e termeve dhe

tregut të jashtëm;

Alocim i pamjaftueshëm i kuotave devizore;

Ekzistimi i mallrave jo konkurrente të cilët rëndë të mund të shiten nën kushtet ekzistuese të tregut në

prodhimet e rregullta të tregut; depërtim në tregjet e reja dhe tregje me mbrojtje intensive (përkufizime

121

të ndryshme); Shfrytëzimi i plotë dhe efikas i kapaciteteve të prodhimeve të vendit dhe shfrytëzimi i

shërbimeve të dëshiruara prodhuese jashtë vendit; ekzistimi i dallimeve me vlerë në çmimet dhe në

tregjet e shteteve të ndryshme, për shkak të veprimit defektiv në tregun ndërkombëtar dhe të tjera.

Nga karakteristikat e bazike të punës së tregut të jashtëm specifik që praktikohen çdoherë dhe çdo kund

kur këmbimi i rregullt pamundësohet apo është i ngarkuar, sie dhe nga kushtet e përmendura dhe

rrethanat në të cilat sillen ato obligime, del arsyeshmeria e tyre ekonomike dhe e domosdoshme.

Rëndësia e tyre si ndërmarrje si edhe për ekonomin nacionale është e madhe, dhe për atë çdo shtet

duhet sa m shumë ti zgjerojë mundësitë për pranim.

Obligimet specifike të tregut të jashtëm janë kategori e cila në vete përfshin forma të ndryshme në

punimet e tregut të jashtëm.

Një pjesë e këtyre punëve janë më të thjeshta, të tjerët janë më të ndërlikuara; një pjesë i dedikohet

mallrave, të tjerat arbitrazhës devizore; një pjesë e tyre shtrihen në miratimin në plan shtetëror, të tjerë

jo;disa lidhen vetëm me këmbimin e mallrave dhe shërbimeve, të tjera në vete përfshin edhe

bashkëpunimin mes pjesëmarrësve, ndërsa atë më të ndërlikuar dedikohen në investimin në shtete të

tjera.

Në vazhdim do të përpunohen llojet themelore dhe karakteristikat e tyre, si edhe veprimet në përfshirjen

e disa nga specifikat në ndarjen e tregut të jashtëm. Do ti përpunojmë:

(1) punët kompenzuese, (2 )punët e lidhura, (3) punët indent, (4) faktorizues,, (5 forfentizues, (6)

punët tranzitore, (7) përfaqësimi, (8) lizingu, (9) re eksporti,, (1о) punët e mirëqenies, (11) siç punët,

(12) franshizimi, (13) kooperimi afatgjatë prodhues, (14 )licencat, (15) ingjineringu, dhe (16 )investimet

e jashtme.

Detyrat kompenzuese, (Compensation Transactions)

Paraqesin Eksport i lidhur më importin e mallrave pa përdorimin e mjeteve për pagesë. Në realitet, bëhet

fjalë për këmbimin ndërkombëtar të mallrave për mall (trampe), pa përdorimin e mjeteve për pagesë nga

jashtë. Por nëse, ngritën dallime eventuale për shkak të tepricës së deponuar nga njëra anë, ata

likuidohen nëpërmjet pagesës më mjete devizore.

Definimi i lehtë i institutit obligimet kompenzuese nuk do të thotë se realizmi i tyre është lehtë dhe i

thjeshtë. Përkundrazi, kompletimi i saj del nga fakti se të njëjtat realizohen me shtete me të cilët janë

sjellur përkufizime devizore dhe për atë, nënshtrohen në miratimin nga organet shtetërore.

Ndaj partnerëve të dy shteteve nuk ka ose nuk janë në mundësi të furnizojnë mjete devizore për pagesën

e detyrimeve të tyre në import, ata janë të detyruar këmbimin e mallrave apo shërbimeve ta kryejnë në

bazë të metodës “trampe”, apo mall për mall. Ndërlikimi i obligimeve kompenzuese del nga

domosdoshmëria për verë, harmonizim të përkohshëm dhe lëndor i nevojave dhe mundësitë e partnerëve

nga shtete të ndryshme.

Thënë më thjeshtë, do të thotë se partneri vendas, prodhues i një malli të caktuar eksportues), do të

duhet të gjejë partner (importues) jo vetëm të palës së interesuar për mallin e vet, por edhe vetë

122

prodhuesi vendas (tani importues), duhet në të njëjtën kohë për vlerë të njëjtë, të gjejë interes për

mallin e huaj të cilën e shtet parenti u huaj (tani eksportues), pasi tek obligimet kompenzuese partnerët

në të njëjtën kohë gjenden në rolin e eksportuesit dhe importuesit.

Krahas interesimit të ndërsjellë të partnerëve, njëkohësisht duhet të ekzistojë interesim i ndërsjellë edhe i

shteteve, pasi punët kompenzuese qëndrojnë në miratimin nga ana e organit shtetërore kompetent.

Në të njëjtën kohë, e domosdoshme është që në kohë të harmonizohen nevojat dhe mundësitë e

partnerëve, pastaj të vërtetohen dhe të miratohen listat e mallrave, çmimet e mallrave, mënyra dhe

afatet e deponimit e të tjera.

Duke pasur parasysh veprimin e faktorëve të sipërpërmendur, më së shpeshti në marrëdhënie e

ndërsjella të partnerit vendas dhe të jashtëm involvohen edhe përfaqësues të tjerë të interesuar për

mallrat që janë mjet i kompensimit të caktuar.

Në varshmëri nga numri i pjesëmarrësve dhe marrëdhëniet e tyre të ndërsjella, si zakonisht është që tre

dallohen : (1) obligimet direkte (2) të përziera dhe të zgjeruara dhe (3) obligime triangulare

kompenzuese.

Obligimet direkte kompenzuese lidhen mes dy partnerëve të punës nga shtetet e ndryshme. Tek ky lloj i

punës kompenzuese partneri vendas dhe a i huaj njëkohësisht paraqiten në rolin e importuesit dhe

eksportuesit.

Më së shpeshti mes partnerëve ndërmjetëson ndonjë institucion- i besueshëm, i cili mund të jetë bankë,

ndërmarrje shpedicioni, shoqatë e sigurimeve apo shoqatë tjetër në të cilën partnerët shprehin besimin.

Procedura është si vijon: mall i bëhet në disponim të besuarit me argument të provokueshme tija jep

partnerit tjetër pasi që ai do ti plotësojë të gjitha obligimet apo do tija dorëzojë më para mallin në sasi të

vërtetuar, në kualitet dhe vlerë.

Obligimet kompenzuese të përziera apo të zgjeruara janë ai lloj i kompenzimeit të punës tek të cilët,

krahas partnerit të huaj dhe atij vendas, në ndarjen involvohen edhe pjesëtarë të tjerë.

Puna e përzier kompenzuese paraqitet në rastet kur plotësisht do të përfshihet vetëm një

pjesëmarrës, apo kur nga njëra anë kemi kompensim direkt të punës (një pjesëmarrës paraqitet

në rolin e importuesit dhe të eksportuesit), ndërsa ën anën tjetër kemi dy pjesëmarrës –

importues dhe eksportues.

Tek ky lloj i punës procedura është si vijon: Të paramendojmë se ten e paraqiten dy pjesëtarë, njëri

eksportues dhe tjetri importues, ndërsa në diasporë si pjesëtarë paraqitet një subjekt në rolin e

importuesit dhe eksportuesit ( punë e drejtpërdrejtë e kompemnzimit). Parteri i parë- eksportuesit

vendas, nëpërmjet të besuarit, i deponon 100 tonelata detergjent në vlerë prej 150 mijë euro, të dytit –

partneri i jashtëm (në Gjerman), përmes të besuarit të tij, deponon një makinë me vlerë identike, por

partnerit të tretë-importuesi ynë.

Në këtë rast, eksportuesi obligimin e tij e rregullon me pagesën në denarë në interes të importuesit

vendas, apo në llogarinë e tija paguan 9.225.000 euro (gjatë paritetit valutar 1:61,50).

Puna e zgjeruar kompenzuese, paraqitet në rastet kur në ndarjen kompenzuese përfshihen edhe dy

pjesëtarë, njëri nga shteti vendas e tjetri në shtetin e jashtëm. Teknika e dhënie-pranimit si edhe te

punët kompenzuese direkte, kryhet nëpërmjet të besuarit, vetëm se tek ky lloj i punës specifike është

123

pagesa mes partnerëve në secilin nga shtetet. Kjo do të thotë se në punët e zgjeruara kompenzuese

marrin pjesë katër partnerë, nga dy nga dy shtetet. Pastaj, partneri i parë- importuesi i parë, nëpërmjet

të besuarit, i deponon 100 tonelatat detergjent partnerit të dytë-importuesit të jashtëm. Ai e paguan

vlerën e mallit në valutë vendase ( në këtë shembull në euro) në llogari të partnerit të tretë në shtetin e

tij (Gjermani), i cili nga aspekti i punës së kompensuar, është importues i jashtëm

Partneri jashtëm –importues, nëpërmjet të besuarit ia deponon mallin e tij (në shembullin tonë-makina)

jo edhe të importuesit (tanë). Importuesi vendas, pasi që do ta fitojë, mallin e paguan në valutë vendase

(denarë) në interes të eksportuesit vendas.

Në këtë mënyrë mbyllet rrethi, mallrat deponohen në dy shtetet, ndërsa pagesa është bërë pa përdorimin

e mjeteve devziore, por në kuadër të prodhimit të brendshëm pagesore në secilin shtet. Punët triangulare

kompenzuese realizohen në rastet kur nuk është e mundur punët kompenzuese të realizohen në kuadër

të dy shteteve, apo kur nuk ekzistojnë kushte për harmonizimin e nevojave dhe mundësive të dy tregjeve

nacionale.

Partnerët nga dy shtetet mund ti harmonizojnë nevojat e tyre dhe mundësitë, për shembull vetëm për

eksport të mallrave nga ajo vendase në shtetin tjetër, por mallrat që i ofrojnë partnerët e jashtëm në

shtetin e dytë të mos munden të plasohen në tregun vendas, nga njëra anë, dhe mallrat që janë të

nevojshëm të mos munden të sigurojnë nga subjekte në shtetin e dytë,nga ana tjetër.

Në këto raste kërkohen të interesuar, një apo më shumë pjesëtarë nga shtetet e treta të cilët janë të

kyçur në punën triangualare kompenzuese. Si importues dhe eksportues në çdo shtet mund të lajmërohet

një subjekt i ri, apo te paraqiten subjekte të ndryshme mes te cilëve pagesa bëhet në valutën vendase.

Ky lloj i punës është specifik dhe i ndërlikuar, dhe për atë rrallë herë lidhen në prodhimin

ndërkombëtarë. Por, të shohim se si është rrjedha e këtij lloji të punës. Partneri i parë-importuesi vendas

përmes te besuarit e deponon mallin "А" deri te partneri i dytë-importues në shtetin e dytë. Ai e paguan

vlerën në valutën vendase deri te partneri i tretë-eksportues në shtetin e vet, i cili në llogari të kësaj

kryen deponime të mallit "B" deri te partneri i katërt-eksportues deri te partneri i katërt- importues në

shtetin e tretë. Importuesi i shtetit të tretë në valutën vendase i paguan partnerit të pestë-eksportues

ën shtetin i cili kryen deponime në mallin "В" deri te partner i gjashtë-importuesi vendas.

Ai nga ana e tij, për vlerën e obligimeve të veta kryen pagesë në valutë vendase në interes të partnerit të

parë-eksportuesit vendas. Në të gjitha shembujt e sipërpërmendur nënkuptohet se vlera e të gjitha

mallrave dhe shërbimeve që janë mjet i punës së kompensuar është i barabartë, deponimet e mallrave

kryhen përmes të besuarve, ndërsa pagesa mes subjekteve në një shtet kryhen në valutën vendase.

Por në praktikë shpeshherë ndodh që vlera e mallrave apo shërbimeve të cilat importohen të mos jetë

me vlerën e mallrave dhe shërbimeve të cilat importohen në një shtet, apo paraqiten disa dallime në

vlerën e mallrave dhe shërbimeve të cilat janë mjet i kompensimit të punës. Atëherë kryhet stëllogaritja e

pagesës vetëm në dallimet e paraqitura, edhe atë në valutën në bazë të marrëveshjes.

Përparësitë e punës kompenzuese më së miri mund të vlerësohen duke e pasur parasysh rrethanat me të

cilat të njëjtët kyçen dhe miratohen. Bëhet fjalë për atë se puna kompenzuese mundëson kryerjen e

këmbimeve në tregun e jashtëm edhe kur nuk ekzistojnë kushte për pagesë në mjete devizore, pasi që

ata lidhen në shtete në të cilët janë sjellur kufizime devizore.

124

Nga ky institute mundësohet eksport efikas i mallrave në shtetet në të cilët, nga disa masa restriktive

është stërngarkuar këmbimi i tregut të jashtëm, apo se ekzistojnë probleme në balancë. Po ashtu me ata

mundësohet edhe i import i repromaterialeve të domosdoshme në procesin e prodhimeve të disa degëve

vendase. Në fund fundi, punët kompenzuese paraqesin element në mbarëvajtjen e marrëdhënieve

ekonomike mes shteteve, veçanërisht mes shteteve në zhvillim, të cilët më së shpeshti kanë probleme me

realizimin e baraspeshës.

Procedura për kyçjen dhe kryerjen e punëve kompenzuese mund të ndahet në disa faza:

iniciativa;

harmonizimi i listave të mallrave në vëllim dhe strukturë;

harmonizimi i çmimeve i mallrave;

vërtetimi i radhitjes së deponimeve dhe mallrave;

zgjedhja e të besuarit, apo sigurimi i garancive bankare, hapja e akreditimeve dhe tjera;

kyçja e marrëveshjeve për kompensimin e punës ;

Orvatja në miratimin e kompensimit të punës nga organ kompetent;

regjistrimi i marrëveshjeve për kompensimin e punës dhe kryerje dhe likuidim i kompensimit të

punës.

Iniciativa për kyçjen e marrëveshjeve me kompensim më së shpeshti gjason nga partnerët me të cilët ka

bashkëpunim të gjatë dhe të suksesshëm. Në ofertën për punën e kompensuar, ofruesi duke i njohur

kushtet e tregut të tij vendas propozon lista të orientuar të mallrave dhe shërbimeve në dy drejtime-edhe

në eksportin dhe në importin. Pranuesi e shikon ofertën dhe së pari analizon mundësitë në marrjen e

pajtueshmërisë për kompozimin e punës nga organ kompetent, si edhe mundësitë në përfitimin e

kontingjenteve, lejes apo pajtueshmërisë, nëse mallrat janë mjet i një regjimi ekonomik restriktiv.

Më tej, nëse ekziston mundësi në përfitimin e pajtueshmërisë dhe vendimeve nga organet kompetente,

në bazë të nevojave dhe mundësive apo në bazë të njohurive për kushtet e tregut vendas, partneri

vendas i njofton ofruesin e jashtëm dhe i jep pajtueshmëri për punën e kompensuar.

Pastaj partnerët shkojnë në harmonizim më të detajuar të listave ekonomike në pikëpamje të sasisë,

çmimeve të mallrave, kushtet dhe afatet në deponimin e mallrave dhe të tjera, duke u kujdesur më pas

për vlerat e njëjta të mallrave apo shërbimeve në dy drejtimet.

Nëse vëllimi i punës së kompensuar është i vogël, atëherë partnerët drejtohen në zgjedhjen e një të

besuari.

Por në raste kur bëhet fjalë për punë kompenzuese më vëllimore apo më afatgjatë, në vend të zgjidhjes

së një të besuari, më së shpeshti kërkohet dhënia e një garancie bankare në sigurimin e pagesës së

mallrave të te gjithë pjesëmarrësve.

Pas harmonizimit të të gjitha elementeve, shkohet në kyçjen e marrëveshjeve për kompensimin e punës.

Gjatë realizimit të punë kompenzuese të përziera, të zgjeruara të përziera, apo në traiangulare, krahas

marrëveshjes për kompensim

Në të njëjtën kohë janë nënshkruar dy apo më shumë marrëveshje mes partnerëve në një shtet.

125

Forma dhe teksti i marrëveshjes për punën kompenzuese, i cili nuk dallohet nga marrëveshja për

shitblerje, duhet ti përmbajë të gjitha elementet e mëparshme mes pjesëmarrësve dhe specifikave të

detajizuara për llojet dhe vlerat e mallrave apo shërbimeve për deponimin në dy kahet.

Ky lloj i marrëveshjeve hyn në fuqi në ditën kur do të miratohet nga organet shtetërore në të gjitha

shtetet duke i përfshirë në kompensimin e punës. Faza pasuese paraqet procedurë të ndërlikuar në

kërkesën dhe përftrimin e miratimit të punës kompenzuese nga jashtë nga organi shtetëror kompetent.

Obligimet që lidhin

Obligimet që lidhin (Barter) paraqesin shitblerje të mallrave dhe shërbimeve në një drejtim- impot, i

kushtëzuar me shitblerje të mallrave dhe shërbimeve në drejtim të kundërt-eksport, me çka gjatë

kryerjes së marrëveshjeve, apo deponimeve të mallrave dhe pagesës së obligimeve furnizohen sit ë

pavarur në kohë dhe financiarisht.

Obligimet e lidhura ndërkombëtare në vete përmbajnë tregti të lidhur dhe barter ndërkombëtar.

Tregtia ndërkombëtare e lidhur kemi në rastet kur këmbimi i një malli kushtëzohet me këmbimin e

mallrave dhe shërbimeve në drejtim të kundërt.

Deponimet dhe pagesat në dy drejtime kryhen pavarësisht njëra ndaj tjetrës.

Nga ky lloj i obligimeve shpeshherë pranohen kur eksportues i jashtëm deponon dhe monton disa

trasverzale në afat prej një deri në më shumë vjet, dhe në të njëjtën periudhë kryen pagesë të veten me

import të mallrave të cilët prodhohen në shtet. Barteri ndërkombëtarë është punë e lidhur me çka

subjekti nikoqir kryen import të disa mallrave dhe më pas e shtet në tregun vendas dhe me mjetet të

marra nga shitja e paguan ofertën nga jashtë para deponimit të mallit dhe po atëherë kryen eksportin e

tij.

Bareti ndërkombëtarë pranohet për kryerjen e punëve njëkahëshe me partnerë boniteti i të cilëve është i

dyshimtëii, derisa punët në tregtinë ndërkombëtare të lidhur janë më të mëdha për nga vëllimi dhe më së

shpeshti i dedikohen në periudhë më të gjatë kohore.

Në bazë të karakteristikave, njëkohësisht kompromisi i importit dhe eksportit apo shërbimeve mes

partnerëve në dy shtete, punët e ndërlidhura (barter) janë të ngjashme me punët e kompensuar.

Por, mes tyre ekzistojnë edhe dallime esenciale. Dallimi themelor është se obligimet e kompenzuara

karakterizohen me rrënjën në vlerë dhe kohor të deponimeve të mallrave pa pagesë të kundërvlerave të

tyre me mjete të huaja paqësore, ndërsa deponimet dhe pagesat e mallrave tek obligimet e lidhura

(barter) janë të pavarur kohor dhe me vlerë.

Tek obligimet e lidhura (barter), mbulimi në përqindje i importit dhe eksportit në zbatimin e këtij lloji të

punës,pastaj deponimet e mallrave nuk janë të kushtëzuar mes veti në kohën pagesat e ndërsjella kryhen

në llogaritë ndërkombëtare pagesore.

Por në praktikë ndërkombëtare, obligimet e lidhura (barter) shpeshherë quhen obligime globale

kompenzuese, për shkak të faktit se në to përfshihen një numër i madh i pjesëtarëve, me numër të madh

të mallrave të cilët importohen dhe eksportohen.

126

Tek obligimet e lidhura (barter), partnerët thirren në çmimet botërore të mallrave cilësia e të cilëve

përcaktohet sipas standardeve ndërkombëtare.

Çmimet e mallrave shprehen në dollarë të llogaritur apo në valutë të njërit nga shtetet pjesëmarrëse.

Mjet i obligimeve ndërkombëtare të lidhura (barter) më së shpeshti janë mallrat e brezave, me çka

lehtësohen problemet rreth vërtetimit të çmimeve. Por në raste kur obligimet e lidhura (barter) janë

mallra pa berëz, atëherë paraqitet problem i vërtetimit të llojit dhe kualitetit, ashtu edhe të çmimit të

mallit.

Këto lloje të obligimeve të lidhura (barter) shpeshherë kyçen mes partnerëve të cilët një kohë të gjatë

bashkëpunojnë dhe kanë besim të ndërsjellë dhe autoritet.

Në tregtinë ndërkombëtare paraqiten më shumë lloje të obligimeve të lidhura (barter). Do ti përmendim

disa nga ato:

Obligimet Barter janë atë tek të cilët kyçet marrëveshje nga e cila vërtetohen kushtet për

depononim njëkohësh të mallrave në dy drejtimet mes dy partnerëve, pa e përfshirë partnerin e

tretë;

Obligimet paralele te të cilët së pari kyçet marrëveshja bazë,ndërsa marrëveshja për deponimin e

mallrave në drejtim të kundërt realizohet ose në mënyrë të sinkorinuzat, ose më dallime;

Obligimet e ndërsjella janë ata tek të cilët realizohen dy marrëveshje me të cilët partnerët lidhen

se do të transporton mall nga shteti i partnerit tjetër, por realizimin e dy marrëveshjeve rrjedh në

natyrë të pavarur, në mënyrë jo të sinkronizuar dhe kryesisht ndarasi.

Obligimet Packag janë obligime të lidhura në kornizë (barter), tek të cilët deponimi i mallit në

drejtim të kundërt as për nga lloji i mallrave as edhe në kohë nuk është ashpër i vërtetuar

Unik team obligimet janë obligime që kyçen tek të cilët së pari realizohet marrëveshja për

kontradeponim dhe më pas marrëveshja bazë;

Bay - back obligimet janë atë të cilët eksportuesi nga një shtet obligohet se nga importuesi i

makinave apo pajisjeve në shtetin tjetër, në vend të pagesës në vlerë, do të ndërmerr prodhime

të caktuara pa dallim nëse janë prodhuar me atë pajisje ose jo.

Barter obligimet, si obligim specifike në tregtinë e jashtme, kanë rëndësi të madhe ekonomike si

për ekonominë nacionale, ashtu edhe për subjektet ekonomike- pjesëmarrës në këto obligime.

Përparësia themelore e këtyre obligimeve shprehet në mundësinë e miratimit të tregjeve të reja për

plasimin e mallrave të caktuara me qëllim të përmirësimit të strukturës së këmbimit ekonomik, me

zmadhimin njëherësh të daljeve devizore në shtet.

Nëpërmjet barter obligimeve, pjesëmarrësve-subjektive ekonomik u mundësohet pagesë më e lehtë e

obligimeve të tyre gjatë importit të mallrave dhe shërbimeve, duke i shfrytëzuar devizat e realizuar nga

eksporti i mallrave dhe shërbimeve.

Në kushtet aktuale të këmbimit ndërkombëtar, një numër i madh i shteteve iu kushton kujdes të veçantë

obligimeve të lidhura (barter). Duke parë anë të pozitive të aspekteve makro dhe mikro, paraqitet nevoja

e zhvillimit të obligimeve të lidhura (barter) edhe në praktikën e tregtisë së jashtme në ndërmarrjet e

tona.

Procedura për formimin dhe kryerjen e obligimeve (barter) rrjedh në disa faza:

127

përfitimi i ofertës nga partner i jashtëm;

parashtrimi i kushtit për deponim paralel nga ana e ndërmarrjeve nikoqire;

(2) negociata për pjesën importuese dhe eksportuese nga obligimi i lidhur; realizimi i dy

marrëveshjeve shitblerëse (edhe për pjesën e importi dhe eksportit ); sigurimi pagesore me

garanci bankare (te amrrëbeshjet kornizë për deponimet paralele tek obligimet e lidhura);

(3) ngritja e kërkesës për pëlqimin e obligimeve të lidhura (barter) me diasporën deri te organi

kompetente shtetëror dhe; deponim i mallrave në dy drejtime dhe pagesa e obligimeve në

bazë të dy marrëveshjeve.

Pas marrjes së ofertave nga partner i jashtëm për eksport të mallrave nga jashtë, ndërmarrja vendase,

në bazë të parakalkulimeve të tyre, vendos kontakt me eksportin e jashtëm dhe i sinjalizohet në dije

mundësia e deponimeve paralele.

Pas negociatave të përfunduara, lidhen dy marrëveshje për shitblerje (edhe për pjesën e eksportit dhe

importit të punës).

Forma dhe përmbajtja e këtyre marrëveshjeve është e njëjtë edhe të atyre të eksportit dhe importit të

rregullt, ne diferencim të vetëm në parimet për hyrjen në fuqi të këtyre marrëveshjeve.

Zaten , edhe pse kryerja e tyre mes vete është e ndërsjellë dhe e pavarur, hyrja në fuqi e këtyre

marrëveshjeve mes vete është e kushtëzuar, apo marrëveshja bazike hyn në fuqi me hyrjen në fuqi të

marrëveshjes për deponimin e mallrave në drejtim të kundërt.

Kur bëhet fjalë të lidhjes së obligimeve (barter) në vëllim më të madh dhe të cilët zgjasin një kohë të

gjatë, për shembull disa vite dhe tek të cilët nuk mundet me vërtetësi të konfirmohet asortimani i

mallrave për deponim në drejtim të kundërt, atëherë nënshkruhet marrëveshje kornizë për deponime

paralele me obligime të lidhura.

Me këtë lloj të marrëveshjeve, eksporti i jashtëm në mënyrë të parevokueshme se sipas kushteve të

tregut të shitblerjes në momentin e suksesit të obligimit, do të blejë nga ndërmarrja e mall të caktuar në

vlerë të vërtetuar dhe në bazë të dinamikës së konfirmuar të deponimit.

Në momentin e suksesit të obligimeve, nënshkruhen marrëveshje parciale në të cilat precizohen të gjitha

elementet: lloji i mallit, sasia, deponimi, pagesa dhe të tjera.

Duke e parë faktin se në marrëveshjen kornizë për deponime paralele nuk janë në përmbajtje dy

elementet themelore të marrëveshjes për shitblerje, lëndës dhe çmimit, lehtë mund të vijë deri te

problem i kryerjes së këtij lloji të marrëveshjes për deponimin e mallit në drejtim të kundërt.

Për atë qëllim, ndërmarrja vendase, tani eksportuese, mund të sigurojë nëpërmjet sistemit bankar e

dhënë nga ana e bankës së partnerit të jashtëm.

Nëse vjen deri te moskryerja e marrëveshjes për deponimet paralele, atëherë banka me garanci lidhet se

do ti paguajë dëmshpërblim partnerit nikoqir.

Indent obligative

128

Indent marrëveshjet (Indent Contracts) paraqesin transaksione specifike në tregtinë e jashtme gjatë të

cilës blerësi (identori) nga ndonjë shtet tejoqeanik dhe jo i zhvilluar, Indet agjenti në një shtet të zhvilluar

i dërgon dëshmi që të plason deponime e mallit tek eksportuesi më i përshtatshëm (i dentari).

Mund të dallohen dy lloje të ident marrëveshjeve: të hapura dhe të mbyllura.

Marrëveshje ident të hapura janë ata tek të cilët identori nuk është paraprakisht I përcaktuar, por lejohet

që zgjidhjen ta kryejë indent- agjenti.

Marrëveshje ident të mbyllura janë indent marrëveshje te të cilët në mënyrë të vërtetë paraprakisht

caktohet eksportuesi I mallit (identori).

Në deponimin të dërguar në agjencinë- indent, blerësi, apo identori, sjell të dhëna për llojin e sasisë së

mallit të kërkuar, çmime maksimale të cilën mund ta paguajë, afati i deponimit, si edhe afati në të cilin

vlejnë kushtet në porosinë.

Këto porosi shpeshherë kanë karakter ultimativ, ose mund të jenë të pranuar në tërësi apo të refuzohen.

Në rast shitësi ti pranojë kushtet e deponimit, ai me pajtueshmëri të tij e njofton blerësin dhe nëse

përgjigja është dhënë ën kuadër të afatit të paraparë në porosinë, konsiderohet se marrëveshja për

shitblerje është arritur.

Në pikëpamje të mënyrës së kryerjes së obligimeve idente, mund të dallojmë:

Marrëveshje indent të mbyllura nëse në deponimin, i përcjellur në mënyrë të drejtpërdrejtë deri te shitësi,

janë dhënë të gjitha elementet dhe shitësi duhet vetvetiu të vendos nëse do ta pranojë ose jo ofertën;

Obligimet ident preform nëse blerësi e dërgon porosinë

Deri të indent agjencia, dhe ajo, me zgjedhjen e eksportuesit më të përshtatshëm vendos kontakt mes

importuesit dhe eksportuesit, ku në mënyrë direkte kyçin marrëveshje.

Për shërbimin e kryer, blerësi I paguan agjencisë kompensim në lloj të provizionit

Obligimet ident komisionare nëse në porosinë, krahas kushteve për blerje të mallit, blerësi e cakton edhe

shumën e provizionit për ident-agjencinë në rast të vijë deri të lidhja e një marrëveshje për shitblerje.

Me karakterin utimativ të porosisë në indent obligimet, ushtrohet trysni e fuqishme ndaj shitësve në

krahasim me uljen e çmimeve. Kjo mënyrë pozitive veçanërisht shprehet edhe përmes faktit se tek indent

obligimet në rol të importuesit, apo blerësit, më së shpeshti paraqiten subjekt të shteteve të pazhvilluara,

ndërsa në rolin e eksportuesve apo shitësve-subjekt të shteteve të zhvilluara.

Faktoringu

Krahas obligimeve specifike ekonomike në tregtinë e jashtme në marrëdhëniet bashkëkohore

ndërkombëtare kujdes I veçantë I kushtohet edhe obligimeve specifike financiare.

Kështu, në kushte të mungesës kronike të mjeteve financiare, format klasike paqësore në përfitimin e

tregtisë së jashtme ( pagë në bazë të marrëveshjes për shitblerje, më së shpeshti në afat prej 60, 90 apo

180 ditë, ose në kredi) posaçërisht në vendet në zhvillim, paraqiten si faktor kufizues I zhvillimit dhe I

mbarëvajtjes.

129

Në kushte të tilla paraqiten institucione të reja për pagesën e përkohshme të ofertave nga jashtë. Mes

tyre më së shpeshti përmenden faktoringu dhe forfetingu, karakteristikat të cilët do ti përpunojmë në

vazhdim.

Faktoringu (Factoring) paraqet shitje të kërkesave të papaguara nga jashtë. Ndërkaq, ndërmarrja

nikoqire eksportuese e shet kërkesën e vet të papaguar dhe që nuk ka arritur nga importuesi I jashtëm,

agjencisë së specializuar-bankë (factor)

Faktori e blen kërkesën nga jashtë, ose eksportuesit nikoqir ia paguan shumën e kërkesës I zbritur për

provizionin në shumë prej disa përqindje nga vlera e kërkesës, kuptohet në varshmëri nga bonitetit I

importit të jashtëm.

Në realizmin e punës specifike financiare, banka-faktor dhe ndërmarrja eksportuese nikoqire

nënshkruajnë marrëveshje për factoring dhe atë më së shpeshti në kohë të pacaktuar apo për periudhë

prej 5-10vjet.

Për konventat e marrëveshjes për factoring pa anulime njoftohet importuesi I jashtëm, pasi që obligimin

e vetë financiar tani duhet ta kryejë në interes të faktorit.

Rëndësia e faktoringut në kornizat ndërkombëtare është e madhe për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme

të cilat nuk janë në mundësi të përfitojnë arnazhmane të mjaftueshme kreditore, dhe që të vijnë më

shpejtë deri të mjetet e domosdoshme financiare të profesionit të tyre ata para kohe I paguajnë kërkesat

e tyre.

Forfeting

Për dallim nga faktoringu, i cili paraqet shitje të kërkesave afatshkurta, është shitje e kërkesave afatgjata

nga jashtë, e të cilat më së shpeshti rrjedhin nga porosia e pajisjes apo nga inxhinieringu sipas sistemit “

çelës i dorës”, kryerje të punëve investuese jashtë vendit etj. Te forfetingu, ndërmarrja prodhuese e shet

kërkesën e saj afatgjate nga jashtë, duke ia dorëzuar bankës së specializuar – forfeter, dokumentet për

sigurinë e pagesës, e cila menjëherë ia paguan shumën e kërkesës nominale, të zvogëluar për shumën e

provizionit të saj, kamatën dhe shpenzime të tjera. Më tej, banka kryen pagesën e kërkesës nga

importuesi i huaj pjesë për pjesë, ashtu siç radhiten këstet. Të drejtat e tyre reciproke dhe obligimet,

eksportuesi dhe forfeteri i rregullojnë me marrëveshje të posaçme me forfeting, me çka e lajmërojnë

importuesin e jashtëm, sepse relacioni importues – eksportues, transformohet në relacion importues –

forfeter.

Përndryshe, ky institut financiar ndërkombëtar ka ngjashmëri të mëdha me faktoringun. Dallohen vetëm

sipas kohës së kërkesave. Që të dy punët e jashtme financiare specifike mund të luajnë rol të madh në

përshpejtimin jo vetëm të rrjedhave financiare, por edhe të qarkullimit të mallrave në qarkullimin

ndërkombëtar.

Punët transite

Në rastet kur malli është objekt i këmbimit të jashtëm tregtar ndërmjet partnerëve të dy vendeve jo

fqinje, nga vendi i eksportuesit deri te caku i fundit – vendi i importuesit, kalon, gjegjësisht bartet, nëpër

territorin e vendit të tretë, bëhet fjalë për transit. Në kuptimin e gjerë, me transit nënkuptojmë bartje e

130

personave, bagazhit, mallrave, si dhe mjete transportuese (anije, vagonë, kamionë etj.), kalimi i të cilëve

përmes territorit të

Vendit të caktuar, gjegjësisht, rajon doganor, mund të bëhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nëpër tërë

territorin, apo me ngarkim plotësues eventual, me transport të njëjtë apo me ndërrimin e transportit, dhe

nëse ky kalim paraqet vetëm një pjesë nga rrugëtimi i plotë që është filluar, ndërsa duhet të përfundojë

jashtë nga territori i vendit në të cilin bëhet bartja. Punët transite në qarkullimin e jashtëm tregtar quhen

të gjitha shërbimet të cilat ndërmarrjet e vendit për në vendet transite, i bëjnë me urdhër dhe në llogari

të partnerëve të jashtëm, pronarë të mallit në rrugë. Ndërmarrjet vendëse, kuptohet në pajtim me

urdhrat e pranuar nga pronari i jashtëm i mallit në rrugë, mund ta organizojnë transportin e mallit, si dhe

sigurimin nga rreziqe transporti në rajonin doganor vendës, të pajisen dokumente të transportit etj., të

kryejnë shërbime të implementimit të procedurës për doganimin e mallit në transit, të kryejnë shkarkim,

ngarkim dhe vendosje në lokale dhe lokale për vendosje të mallit doganor, të bëjnë sortim, matje,

paketim apo ripaketim të mallit, të ndërmjetësojnë gjatë verifikimit apo ta verifikojnë gjendjen

shëndetësore të mallit, të bëjnë kontroll veterinar dhe filopatologjik të mallrave etj. Me një fjalë,

ndërmarrjet vendëse i kryejnë të gjitha aktivitetet me qëllim që malli në transit përmes rajonit vendës

doganor sa më shpejtë dhe më sigurt të arrijë deri te destinacioni i fundit. Në varësi nga lloji dhe vëllimi i

shërbimeve që i bëjnë ndërmarrjet vendore, mund të dallojmë tre lloje punë transiti: të drejtpërdrejta,

punë të thyera transitimi dhe ndërmjetësim transitimi.

Punë të drejtpërdrejta transitimi ekzistojnë në raste kur malli i huaj bartet nëpër rajonin doganor vendës,

pa ndalimin e saj në të. Gjatë punëve transiti të drejtpërdrejta, ndërmarrjet vendore kryejnë shërbime të

transportit të mallit dhe shërbime shpedicioni për manovrimin dhe përcjelljen e mallit në transit.

Punë të thyera, gjegjësisht transitimi të tërthortë ka në rastet kur malli i huaj, gjatë bartjes nëpër rajonin

doganor vendor, ndalet për shkak të ngarkimit plotësues, vendosje në magazina dhe punë të tjera, e pas

kësaj e vazhdon rrugën e tij për në destinacionin e fundit. Përpos shërbimeve nga punët e transitit të

drejtpërdrejtë, te ky lloj punë transiti, ndërmarrjet vendore kryejnë edhe shërbime tjera, si për shembull:

shkarkim, ngarkim dhe ngarkim plotësues, vendosje dhe roje e mallrave në lokalet dhe lokalet të

dedikuara për vendosjen e mallrave doganore, për shembull fermentim, qëndrim etj.

Ndërmjetësim tranzitor, përpos shërbimeve të lartpërmendura të punëve transitimi, përfshin edhe

shërbime të ndërmjetësimit të qarkullimit të jashtëm tregtar. Urdhërues për këtë lloj pune mund të jetë

eksportuesi apo importuesi, ose edhe rieksporti, të cilët kërkojnë të kryhet shërbim i caktuar në emër të

tyre dhe në llogari të tyre. Këtu hyjnë lloje shërbimesh të ndryshme gjegjësisht aktivitete ekonomike që i

kryejnë prodhues vendës dhe ndërmarrje të tjera ekonomike dhe persona të tjerë, e në përputhje me

rregullat e vendit nëpër të cilin bëhet transiti. Në të vërtetë, me rregullat doganore të jashtme tregtare të

shumë vendeve, ndër të cilat edhe vendi ynë, mallrat e transitit, përpos asaj se mund ta ndërrojnë

përgjithmonë statusin e tyre dhe me urdhër të personit të huaj që është pronar i tyre, të bëhen edhe

mallra importi në vendin e transitit dhe definitivisht të doganohen. Gjithashtu mund të ndalen

përkohësisht me transitim, e me urdhër prapë të pronarit të tyre të huaj e me leje të marrë nga organi

përgjegjës shtetëror në vendin e transitit, për shkak të kryerjes së operacioneve të caktuara me

ndërmarrjet prodhuese vendore, apo në punë të caktuara të manipulimit komercial (sortim, ambalim,

ripaketim, mbushje, etiketim etj.), e mandej ta vazhdojnë transitin në rolin që do t’ua caktojë pronari i

tyre (të transportohen në vendin në të cilin janë të eksportuara ose të vazhdojnë për ndonjë vend tjetër,

të përdoren për rieksport në vend të tretë etj.). Kuptohet se gjatë gjithë procedurave të lartpërmendura

me mallra transiti, ata ngelin nën mbikëqyrje doganore.

131

Në varësi nga vendqëndrimi i urdhëruesit të mallit tranzitor, dallojmë: punë transitimi aktive dhe pasive.

Punë transitimi aktive kryhen me urdhër dhe në llogari të ndërmarrjes së huaj. Pagesën e obligimit të saj,

ndërmarrja e huaj e kryen me mjete devizore, gjegjësisht punët aktive të transitimit do të thonë derdhje

e mjeteve devizore në vend dhe shënohen në anën aktive të bilancit pagesor.

Punë transitimi pasive kemi në raste kur këto lloj shërbime i kryen ndërmarrja e huaj sipas urdhrit dhe në

llogari të ndërmarrjes vendore. Pagesa për këto shërbime bëhet me mjete devizore, të cilat shënohen në

anën pasive të bilancit pagesor të vendit të urdhëruesit.

Duke pasur parasysh se punët e transitimit kanë karakter të shërbimeve në qarkullimin e jashtëm tregtar

dhe se nga kjo lloj pune mund të realizohet derdhje e konsiderueshme e devizave, në praktikën e sotme

vendet, posaçërisht ato nëpër të cilat ka qarkullim të dendur, ndërmarrin masa të shumta për përparimin

e transitit. Qysh në vitin 1921, në Barcelonë është nënshkruar Konventa për lirinë e transitit. Vendet

nënshkruese të Konventës në përgjithësi i kanë ndërprerë doganat gjatë transitit të mallrave nëpër

territore të tyre. Sot, sipas rregullit, doganë tranzitore nuk llogarisin as vendet të cilat nuk janë

nënshkruese të kësaj Konvente. Kur bëhet fjalë për transit të mallrave në territoret e tyre, vendet më së

shpeshti zbatojnë mënyrë të thjeshtë doganimi, tarifa konsensuse transporti, masa të ndryshme të rritjes

së fuqisë kaluese në qarkullim përmes zgjerimit të tyre dhe modernizimit. Me qëllim që të lehtësohet dhe

përshpejtohet lëvizja e mallrave doganore transite në territoret e vendeve të treta, janë lidhur konventa

ndërkombëtare për transit të mallrave në të gjitha llojet e qarkullimit ndërkombëtar.

Përfaqësimi

Çështjet e përfaqësimit paraqesin një lloj tjetër të çështjeve të jashtme tregtare, të cilat I kryejnë

subjektet vendore me urdhër dhe në llogari të subjektit të huaj, dhe në bazë të marrëveshjes së

nënshkruar paraprake. Partnerë të huaj, më së shpeshti janë ndërmarrjet prodhuese, kurse subjektet

vendore janë ndërmarrje ndërmjetësuese të cilat I përfaqësojnë interesat dhe kryejnë aktivitetet e tregut

të caktuar, me autorizim të marr nga partneri I huaj, për ç‘gjë marrin kompensim të caktuar (provizion).

Me anë të marrëveshjes për përfaqësim në veçanti caktohen elementet që vijojnë:

Lënda e përfaqësimit (llojet e mallit dhe shërbimeve që importohen dhe eksportohen);

Kompetenca territoriale, gjegjësisht pazari në të cilin përfaqësuesi ka autorizim për të kryer aktivitetet e

veta;

Lartësia dhe mënyra e caktimit të provizionit për përfaqësim, e cila mund të caktohet, së pari përqindja e

vlerës të mallit të porositur; së dyti, përqindja e mallit të paguar; së treti, përqindja nga çmimi I arritur

dhe së katërti, nga vlera fikse etj. Në suaza të çështjeve përfaqësues bëjnë pjesë edhe shërbimet që

vijojnë:

Ndërmjetësimi tregtar nëpërmjet kryerjes së të gjitha punëve paraprake për nënshkrimin e marrëveshjes

për shit-blerje (oferta, informacione teknike etj, negociata dhe të ngjashme);

Përfaqësimi tregtar në formë të ndërmjetësimit afarist dhe nënshkrimi I marrëveshjeve për shit-blerje në

suaza të autorizimeve të marra nga principali;

Ekzekutimi I të gjitha aktiviteteve dhe ndërhyrjet e domosdoshme për kryerjen e rregullt të

marrëveshjeve të nënshkruara;

132

Përfaqësimi tregtaro-teknik, gjegjësisht kryerja e punëve të përfaqësimit tregtar dhe dhënia e shërbimeve

teknike (p.sh, servisimit);

konsignacioni;

aktivitetet që kanë të bëjnë me propagandë dhe reklamë të prodhimit të principalit dhe të tjera.

Një ndër llojet specifike të çështjeve përfaqësuese është shitja konsignative. Subjekti vendor

(konsignater) nëpërmjet themelimit të depove konsegnative, bënë shitjen e mallit të huaj,

konsumatorëve të skajshëm. Malli I vendosur në depo të konsignative është në pronë të principalit të

huaj, që do të thotë deri në shitjen përfundimtare të tyre, ka status të mallit përkohësisht të importuar.

Për shitjen me fletëurdhrës dhe në llogari të principalit të huaj, konsignateri fiton provizion, caktimi i të

cilit është objekt i rregullimit të marrëveshjes së ndërsjellë për shitjen e mallrave nga depoja

konsignative.

Çështjet e përfaqësimit kanë përparësi të veçanta si për principalin e huaj, ashtu edhe për përfaqësuesi

vendor. Principalët e huaj, nëpërmjet angazhimit të përfaqësuesve, në fakt, kursejnë kohë dhe mjete. Në

fakt, përfaqësuesit e angazhuar, në emër dhe llogari të principalit të huaj, kryejnë hulumtimin e tregut,

analizimin e bonitetit të partnerit, organizojnë kontakte afariste, dhe sidomos me rëndësi është fakti që

kryejnë edhe shitjen e mallrave që janë pronë e principalit të huaj. Gjithsesi se përfaqësuesit kanë njohuri

relativisht të madhe për kushtet dhe tendencën e tregut, si dhe lidhje afariste me subjektet të të njëjtit,

ashtu që në mënyrë të lehtë mund t’i realizojnë fleturdhrat e marrura nga principali I huaj. Principali I

huaj realizon mallin e tij, po ashtu fiton edhe njohuritë e nevojshme për tregjet, kurse njëherësh mjetet

dhe kuadrot e tija I angazhon në punën e tij, me çrast nëpërmjet specializimit të punës, realizon të

ardhura plotësuese. Gjithsesi se edhe ndërmarrjet vendore gjejnë interes në përfaqësimin e punëve.

Nëpërmjet punës së këtillë, ato efektojnë dijen dhe njohuritë e tyre afariste, kurse me angazhimin e

investimeve minimale, ata e organizojnë punën e tyre me çrast realizojnë edhe të hyra.

Lizingu

Në punën e tregtisë së jashtme, me shprehjen Lizing (Leasing) nënkuptohen punët kur një ndërmarrje e

huaj – pronare e një prone të caktuar, i jep këtë prone hua një ndërmarrje vendore. Në këto dy raste,

shfrytëzuesi I lizingut është I obliguar të paguaj huan, kurse pas skadimit ë afatit, ai është I obliguar të

kthej pronën. Sipas natyrës, lizingu paraqet mënyrën e financimit të një investimi. Investitori,gjegjësisht

personat e interesuar për pajisje të caktuar nga jashtë, të përballur me problemin e mungesës së

mundësisë për të marr kredi, përcaktohen për huazimin e (pronës) çështjeve të caktuara. Në këtë

mënyrë, në vend të kapitalit në para me kushte normale për kredi, investitori huazon, gjë për të cilën ai

është I detyruar të paguaj kompensim të caktuar.

Objekt i lizingut mund të jenë: patundshmëria, pajisja dhe disa lloje pasuri tjera të vlefshme. Kjo do të

thotë, varësisht nga lloji I lëndës së lizingut, mund të veçojmë:

lizingu i fabrikës, (ngrehinës) (plant-leasing),

Lizing i pajisjes (equipment-leasing) dhe

Lizing i pasurisë së vlefshme

Pjesa më e madhe e marrëveshjeve lizing, lidhen për huazimin e pajisjeve të shtrenjta, që janë më

bashkëkohoret në sferën e teknologjisë dhe teknikës, por rrallëherë nënshkruhen edhe marrëveshje për

133

huazimin e pasurisë së patundshme (depos, silos, lokalë etj.) dhe pasurisë me vlerë (mobile për zyra,

hotele etj. fotoaparat, kamera, telefon dhe të tjera).

Krahas dhënies së gjërave të këtilla hua, dhënësi I lizingut më së shumë ti merr për obligim servisimin e

pajisjes, pastaj vë në dispozicion përvojën dhe njohuritë e tija (knoë-hoë) nga sfera gjegjëse e teknikës

dhe teknologjisë, nëpërmjet stërvitjes së kuadrove të cilët do të punojnë me gjërat, që janë pjesë e

lizingut.

Sot, në shtetet e zhvilluara, sidomos në SHBA, prej nga rrjedh lizingu, formohen shoqëri-lizing të veçanta

si ndërmjetësues ndërmjet dhënësve dhe marrësve të gjërave me hua.

Varësisht nga ajo se kush është dhënës I lizingut, mund të veçohet: lizingu i prodhuesit dhe lizingu

nëpërmjet shoqërisë-lizing. Gjatë lizingut të prodhuesit, vihet kontakt I drejtpërdrejt ndërmjet prodhuesit,

I cili është financues, gjegjësisht dhënësit, dhe pranuesit të pajisjeve në huazim.

Në rastin kur huaja kryhet nëpërmjet lizing-shoqërisë, pranuesi I lizing-lëndës të njëjtin e blen nga

institucioni I specializuar, I cili nga ana e tij duhet të sigurojë lëndën nga person tjetër, për shembull,

pajisje nga prodhuesi. Në këtë rast, dhënësi I lizingut është lizing-shoqëri, e cila disponon me mjete të

lira financiare, kryen furnizimin e lëndës së lizingut dhe të njëjtin e huazon në kushte të caktuara dhe

kompensim po ashtu.

Në sferën e afarizmit ndërkombëtar veçohen edhe lloje tjera të lizingëve.

Varësisht nga kohëzgjatja e huas dhe statusi përfundimtar I gjërave të huazuara, veçohen lloje të

ndryshme të lizing-kontratave:

Kontratë lizingur me afat të kufizuar paraqet lizing kur pas skadimit të afatit të kontraktuar, shfrytëzuesi

nuk ka mundësi të vazhdojë kontratën, e as që ka mundësi të huazojë lëndën e lizingut. Në fakt, pas

skadimit të afatit, shfrytëzuesi nuk është I obliguar t’ia kthejë lëndën dhënësit të lizingut;

Lizingu me të drejt huazimi paraqet lizing atëherë, kur pas skadimit të afatit, huazimi vazhdon deri

shfrytëzuesi në tërësi nuk paguan pasurinë me vlerë dhe nuk bëhet pronar I saj;

Lizing kontrata me mundësi për vazhdim në afat të kontraktuar – shfrytëzuesi nuk ka interes që të blejë

huazimin e pasurisë me vlerë, por vetmes vazhdon afatin për huazimin e të njëjtit.

Lizing kontratat me kushte të veçanta – zbatohen vetëm gjatë huazimit të pasurisë së patundshme, kurse

gjatë caktimit të vlerës së të njëjtës, zbatohen masa të veçanta.

Lizingu-financiar, është lizing afatgjatë pa mundësi heqje dore para skadimit të afatit kontraktuar. Në

fakt, me këtë lloj lizingu zgjidhet çështja e financimit të investimit, në kushte të mungesës së mjeteve

vetjake.

Lizingu-operativ arrihet në rastet kur një ndërmarrje ka nevojë të përkohshme për rritjen e parkut të tij

makinave, për shkak kryerjes së punëve sezonale. Te ky lloj lizingu, gjërat huazohen për një periudhë të

shkurtër, gjegjësisht derisa të zgjasin punët sezonale.

Në kushtet bashkëkohore të ekonomisë, sidomos në sferën e këmbimit të jashtëm tregtar ndërmjet

shteteve me zhvillim të lartë, të cilat kanë nivel të lartë të zhvillimit tekniko-teknologjik dhe kapital të lirë

134

financiar, dhe shtetet e pazhvilluara dhe ato në zhvillim të cilat gjithnjë kanë mjete financiare, nga ana

tjetër, lizing aranzhmanet kanë ndikim të konsiderueshëm pozitive në këtë proces të domosdoshëm.

Në fakt, nëpërmjet lizing-kontratave, pronarët të pasurive me vlerë, kanë mundësi për rritjen e

prodhimtarisë së tyre, gjegjësisht importimin e prodhimit, nëpërmjet dhënies së pasurisë për hua. Gjatë

kësaj importuesit nga shtetet më të zhvilluara sigurojnë mjete relativisht financiare për pagesën e huas, e

cila, sipas rregullave, është më e madhe se kamatat e kredive bankare.

Nga ana tjetër, importuesit nga shtetet më pak të zhvilluara, të cilët shpesh nuk disponojnë me mjete

financiare (të veta apo të siguruar nëpërmjet kredive), dhe të cilët përpiqen të ndjekin zhvillimin e

teknikës dhe teknologjisë bashkëkohore dhe në këtë mënyrë të mbeten konkurrues me prodhimin e tyre

në botë, nëpërmjet lizing-institutit vijnë deri tek pajisjet e nevojshme bashkëkohore dhe ekonomike.

Në fakt, shfrytëzuesi I lizingut, vetëm me pagesën e huazimit, edhe atë në tre rata me mjetet e

realizuara me anë të shfrytëzimit të gjërave të huazuara, gjatë punës së tij mund të sigurojë pajisje më

bashkëkohore, të shfrytëzojë njohurinë dhe përvojën e huadhënësit dhe të ketë mundësi reale të

prodhojë prodhime që do të jenë konkurruese në tregun botëror.

Dhënësit dhe pranuesi i pajisjeve me hua, obligimet dhe të drejtat e tyre, do t’i rregullojnë konform

dispozitave ligjore nacionale, me kontratë me shkrim. Linig-kontrata paraqet kontratë me anë të cilës

njëra anë-dhënësi, obligohet që t’i japë për përdorim të përkohshëm (hua) një gjë të caktuar apo disa

gjëra, për një periudhë të caktuar, palës tjetër të kontraktuar - shfrytëzuesit, I cili obligohet që për këtë

të paguaj huazimin në disa rata të caktuara. Në rast të lizingut nëpërmjet lizing-shoqërisë, së pari

nënshkruhet kontratë ndërmjet prodhuesit apo tregtarit dhe lizing-shoqërisë si dhënëse e lizingut, kurse

tek më pastaj nënshkruhet lizing-kontrata e mirëfilltë ndërmjet dhënësit dhe huamarrësit.

Procedura e nënshkrimit të lizing-kontratave përfshinë disa faza. Nisma për nënshkrimin e lizing-

marrëveshjeve më së shpeshti rrjedh nga pranuesi potencial, i cili, pas zgjedhjes së lizing-shoqërisë, i

drejtohet të njëjtës me anë të kërkesë në formë të shkruar, për informacione lidhur me kushtet për

marrjen e gjërave të caktuara me hua. Pas shqyrtimit të kërkesës, lizing-shoqëria përgjigjet me dërgimin

e ofertës, në të cilën do të prezantojë të gjitha kushtet për dhënien e gjërave të caktuara me hua. Për

shkak se lizing-shoqëria nuk disponon me gjëra të caktuar, zhvillohen biseda paralele edhe me prodhuesit

dhe tregtarët për furnizimin e gjërave të këtilla. Kushtet e kontratës në kontratën e shit-blerjes, paraqesin

bazë për caktimin e kushteve me të cilat gjërat e caktuara do të jepen për hua. Për shkak të kësaj,

kontrata për shit-blerje ndërmjet prodhuesit apo tregtarit dhe lizing-shoqërisë nënshkruhet, që kur të

gjitha kushtet do të jenë të pranueshme për pranuesin e lizingut. Pastaj nënshkruhet kontrata për lizing,

ndërmjet lizing-shoqërisë dhe pranuesit të lizingut.

Rieksport

Rieksport (Re-export) është punë specifike në tregun e jashtëm, rieksportuese, kryen blerjen e mallit nga

njëra anë dhe shitjen e të njëjtës në shtet tjetër, me ose pa përpunim plotësuese apo mirëqenie.

Malli që është lëndë e rieksporti, mundet, por jo edhe doemos te kalojë përgjatë territorit doganor të

rieksportit.

Në punët e riekpsortit më së shpeshti inkuadrohen tre partnerë nga tri shtete edhe atë: shitës, apo

eksportues dhe blerës-importues në dy shtete të ndryshme, ku mes tyre ndërmjetëson ndërmarrje

vendase-rieksportuese.

135

Në praktikën e tregut të jashtëm dallojmë më shumë lloje të ndarjeve riekpsortuese.

Në varësi nga ajo se cilat punë I përfshin ndarja e caktuar rieksportuese, dallojmë:

Rieksport në kuptim më të ngushtë kur malli I importuar eksportohet në gjendje të pandryshuar dhe

Rieksport në kuptim më të gjerë, kur malli i importuar eksportohet në gjendje të ndryshuar.

Në këtë rast rieksportuesi blen mallin, që e fisnikëron (punon, përpunon) pavarësisht nëse ndërmarrje

vendase apo të jashtme, dhe më pas t ashes, apo eksportojë. Nga aspekti i territorit vendas doganor,

mund të dallojmë:

Rieskport të pastër, gjatë së cilës malli nuk hyn në territorin doganor vendas të rieksportuesit,

por në mënyrë të drejtpërdrejtë përcillet në shtetin importues edhe atë ose nga shteti

eksportuesose nga shteti i një vendi të tretë.

Gjatë rieksportit të pastër, mallrat më së shpeshti vendosen në zonë të lirë doganore në shtete të

treta, dhe më pas me ose manipulime të kryera tregtare (paketim, pakti në ambalazhë të re,

nënvizim i ri I mallit dhe të tjera), pa formalitete doganore përcillet deri te përcaktimi I fundit

Rieksporti tranzitor paraqitet në rastet kur malli kalon përgjatë territorit vendas, nuk vonohet një

kohë të gjatë, por transportohet në përcaktimin e fundit. Më leje të rieeksportit, mund të kryhen

edhe manipulime të caktuara tregtare dhe dorëzimi i dokumenteve të reja me qëllim origjina e

mallit të mbetet e panjohur për blerësin.

Në këtë rast, kalimi I linjës doganore vendase nuk do të thotë import dhe eksport I mallit, dhe

më pas nuk pranohen instrumentet doganore të tregut të jashtëm gjatë importit dhe eksportit.

Ramplasmani është rieksport me të cilin kryhet import pa doganë të mallit, me obligim që të

eksportohet malli në vlerë të njëjtë dhe qëndrim të njëjtë të tarifës.

Kuazi-rieksporti mund të praktikohet kur janë bërë gabime në sjelljen e instrumenteve

eksportuese-importuese në një shtet. Nëse një shtet jep subvencione për eksport të realizuar të

një mallit të caktuar, importi I të cilit është I liruar nga pagesat në doganë, ndërmarrje vendase

mund të transportojë dhe sërish të importojnë mallin me çmim të njëjtë dhe më pas të realizohen

të ardhura në emër të subvencioneve.

Në varshmëri të asaj në llogari të çkaje bëhet rieksporti mund të dallojmë:

Rieksport për llogari vetjake gjatë rieksportit, apo ndarjes për të cilin motive kryesor i rieksportit është që

të bëjë krahasime mes çmimeve të importit dhe eksportit.

Ky lloj I ndarjes emërtohet rieksport në kuptim të vërtetë të fjalës, pasi që eksportuese nuk din cili është

shfrytëzues i fundit i mallrave, apo importuesi nuk din për origjinën e mallit. Rieskporti në vete i

mbështjellë të gjitha dokumentet me të cilët kryhet doganimi i importimit të mallrave, ndërsa dorëzon

dokumente të reja për eksport.

Rieksporti në llogari të lejedhënësit, bëhet fjalë për ndërmjetësim me çka rieksporti realizon të ardhura në

kontest të provizionit në vlerë prej të përqindjes së caktuar nga vlera e ndarjes. Në këtë rast, firma

vendase rieksportuese punon në emër dhe në llogari të lejedhënësit vendas dhe të jashtëm, ndërsa të

gjithë partnerët janë të njoftuar me kombinimin e ndarjes së rieksportuar. Punët e rieksportit paraqesin

mënyrë kryesore të ndërmjetësimit në tregun e jashtëm, por në esencë kanë kahe spekulative.

136

Krahas qëllimeve për realizimin e dallimeve në çmime, me blerjen e njërit, dhe të shitjes së tjetrit në

tregun nacional, dhe realizimit të provizioneve të larta, gjatë rieksportit shpeshherë spekulohet edhe me

dallime në kursin devizor e më pas me azhet dhe disa zhet e valutës së shtetit-eksportues dhe importues

dhe të tjera.

Gjatë ndarjes së rieksportit, shpeshherë kryhet import I mallit nga shteti me të cilin është vendosur

marrëveshje e pagesës klirinike, dhe shitet në shtet nga e cila oferta mund të paguhet në devize

konvertibile. Në atë mënyrë kryhet konvertim i kërkesave klirinike në valuta të buta në kërkesën në valuta

konvertibile-deviza.

Me ndarjen e rieksporti shpeshherë lozin regjimet restriktive të tregut të jashtëm, si edhe rregullat

doganore. Për shembull, në sistemet bashkëkohore doganore mund të praktikohen shkalla e diferencimit

doganor gjatë importit të mallrave në disa shtete.

Me qëllim që të paguhet një shumë e doganës dhe e të dhënave të tjera importuese, importuesi vendas

do të furnizojë mall nga ai shtet. Por, nëse malli i kërkuar nuk mund të furnizohet nga ato tregje, atëherë

ftohet rieksporter i cili do të furnizojë mallin nga shteti tjetër, ndërsa nga shteti i vetë do të kryejë

deponim të mallit me dorëzimin e faturave dhe dokumentave të tjerë se si të shitet malli i vet, ndërsa

importuesit do ti mundësojë të paguajë doganë në shkallë të diferencuar më të ulët. Sot në më shumë

shtete janë formuar ndërmarrje të veçanta të cilët kryesisht merren me punë restriktive. Ata mirë i njohin

nevojat dhe mundësitë, si edhe regjimet restriktive të tregut të jashtëm dhe kufizimet doganore që i

sjellin shtetet e ndryshme.

Nëpërmjet ndarjeve restriktive kryhen kombinime të ndryshme të importimit dhe eksportimit nga shtete

të ndryshme për shkak të shmangies nga instrumentet restriktive, me qëllim realizimi I profitit më të

madh. Duke e pasur parasysh të gjitha spekulimet gjatë punëve të rieksportit, në çdo shtet ndërmerren

masa të ndryshme të kontrollimit. Krahas shteteve importuese dhe eksportuese, mbi këtë lloj të ndarjes

kontroll kryejnë edhe shtetet e rieksportuesve.

Nëse eksportuesi nuk dëshiron malli I tij të jetë mjet I shitjeve të mëtejmë, ai mund nga importuesi të

kërkon certifikatë për përdorimin e përfunduar (end-use certificate), në të cilën importuesi do të lidhet se

malli nuk do ta rieksportojë, por se do të shfrytëzojë në shtetin e tij.

Edhe importuesit mund të mbrohen nga blerja e mallit e cila ka qenë mjet I ndarjes së mëparshme, me

kërkesë të eksportuesit të dorëzojë dokument për origjinën e mallit (për shembull 1 EUR), nga e cila do

të shihet nëse malli është I prodhuar në shtetin e eksportuesit apo jo. Rieksporti paraqet transaksion të

tregut të jashtëm efekti financiar i të cilit shihet në daljen e devizor në dallimin e realizuar të çmimeve.

Provizionin e realizuar, dallimet në kurset devizore dhe tjera.

Shteti i rieksportit kryen kontroll në punën e gjithmbarshme të ndërmarrjes-rieskportues, me theks të

posaçëm në kontrollin devizor. Zaten, bëhet kontrollim i daljes dhe hyrjes së mjeteve devizore,

veçanërisht në ndarjet e rieksportit të pastër, gjatë të cilës parashtrohet problemi nëse kryhet hyrje e

devizave në shtet apo jo. Duke e pasur parasysh atë më sipër, punë e rieksportit në të gjitha shtetet

qëndrojnë në miratimin nga ana e organit kompetent shtetëror.

Obligimet fisnikërues së mallit

137

Obligimet e fisnikërisë (Lohn)

Paraqet obligim specifik në tregun e jashtëm në të cilën subjekti i një shteti kryen punët e përpunimit,

ripunimit dhe repunimit ndaj një malli të caktuar, me leje dhe llogari të pronarit të mallit-rezident i shtetit

tjetër.

Në parim, ai është rast kur në shtetin vendas kryhen shërbime prodhuese mbi mallin në pronësi të

rezidentit të jashtëm, i cili paraqitet si lejedhënës (import i përkohshëm), ose kur në një shtet të huaj

kryhen shërbime mbi mallin në pronësi të rezident vendas, ose lejedhënës nikoqir (eksport i

përkohshëm). Pas përfundimit të obligimeve të fisnikërisë, malli i fisnikëruar duhet të kthehet deri te

pronari (mall i përkohshëm i importuar të transportohet në shtet të jashtëm, derisa mall i përkohshëm i

transportuar të transportohet në shtetin nikoqir). Si obligime fisnikëruese konsiderohen operacionet

prodhuese me të cilat kryhet përpunim, ripunim dhe repunimi i mallit.

Përpunimi paraqitet operacion prodhues me të cilin malli (repromateriali apo gjysmëprodhimi) i ndryshon

vetitë e tij të mëparshme.

Ripunimi përfshin obligimet me të cilat malli përfiton pamje më të lartë dhe final, por pa ndryshime të

vetive të tij kryesor. Ata janë rastet e ngjyrimit, pastrimit, largimit, ambalazhës dhe tjera, e deri te rastet

kur mall i jepet mall tjetër, për shembull qepje, përzierje dhe tjera, dhe më pas malli nuk duhet ti humb

vetitë e tij themelore.

Repunimi përfshin procedurat mekanike dhe kimike që ndërmerren për shkak të përmirësimit cilësor të

prodhimit, por pa i shtuar të njëjtën apo lloj tjetër të mallit. Sipas domicilit të lejedhënësit, ose sipas asaj

nëse lejedhënësi, apo pronari mallit-mjet i fisnikërisë është rezident nikoqir apo i jashtëm, dallojmë

obligime pasive dhe aktive të fisnikërimit të mallrave.

Fisnikërimi aktiv i obligimeve ka në raste kur lejedhënësi ose pronari i mallit-mjet i fisnikërimit është

rezident i jashtëm. Në atë rast në shtetin nikoqir kryhet import i përkohshëm i mallit, fisnikërimi, dhe më

pas import përfundimtar të prodhimit përfundimtar. Nga aspekti i bilancit pagesore, këto obligime

kontribuojnë në rritjen e daljeve devizore, dhe nga këtu e kanë marrë titullin obligimet aktive të

fisnikërimit.

Obligimet e fisnikërimit pasiv paraqiten në raste kur lejedhënësi, apo pronari i mallit- mjet i fisnikërimit

është rezidenti nikoqir. Në atë rast në shtetin nikoqir kryhen eksporte të përkohshme të mallrave, dhe më

pas import i fisnikërimit të mallit (malli me shkallë të lartë finalizues apo prodhim përfundimtar). Nga

aspekti i bilancit pagesore, këto obligime krijojnë dalje devizore dhe për atë emërtohen si obligime

pasive fisnikëruese.

Realizimi i obligimeve ekonomike fisnikëruese, posaçërisht kur bëhet fjalë për obligime aktive

fisnikëruese, për ekonomi nacionale janë më afatgjate efektet mund të paraqiten si:

Realizmi i shkallës më të lartë i shfrytëzimit të kapaciteteve vendase prodhuese, zmadhimi i

nivelit të punësimit, realizimi i detajeve devizore për shërbimet e përfunduara prodhuese dhe

materialet e ndërtuara vendase;

Përfitimi i përvojës dhe dijes, pasi që punohet në bazë të propozimeve dhe recepturave të

lejedhënsësit të jashtëm ( i cili më së shpeshti është i shteteve të zhvilluara), që në mënyrë

pozitive ndikon edhe mbi kualitetin dhe cilësinë e prodhimit vetjake.;

138

Zgjidhja e problemeve të caktuara financiare apo ndërprerjes në prodhimet. Në disa raste, është

ekonomikisht më racionale disa faza të prodhimit ti lëshon një partneri të caktuar, se sa të

investohet në pajisje, apo në obligime më të mëdha në rimontim dhe rikonstruim të kapaciteteve

dhe tjera.

Importi, apo eksporti i mallrave fisnikëruese kryhet në bazë të aplikimit të procedurës doganore për

import të përkohshëm, ose eksport të përkohshëm.

Obligimet suiç

Obligimet suitç (Switch Deal) janë obligime specifike dhe mundësi për ndërmjetësim në tregtinë e

jashtme të këmbimit të mallrave dhe në procesin pagesore mes subjektit nga dy shtetet. Ata janë

obligime të rabitrazhës devizore apo të mallrave ose kombinim i arbitrazhës devizore dhe atyre të

mallrave, me çka sigurohet diferencim mes çmimeve më të larta dhe më të ulëta prodhuese të mallrave

apo përpunim i diferencimit të kursit në dy shtetet.

Tek ky lloj i obligimeve mes blerësit dhe shitësit nga shtete të ndryshme ndërmjetëson (fton)

ndërmjetësues (ftues) nga shteti i tretë, përmes të cilit kryhet shitblerja e mallit. Ndërmjetësuesi

interpretohet mes importuesit dhe eksportuesit pasi mes tyre nuk është e mundur të kryhet import i

rregullt, apo import për shkak të diferencimeve të ndrysh,e të sjellura në shtetet e tyre.

Ndërmjetësuesi i shfrytëzon diferencimet mes vlerës furnizuese dhe prodhuese të mallit, si edhe

diferencimet në kurset devizore.

Obligimet ndërmjetësuese paraqiten si domosdoshmëri gjatë importit dhe eksportit të mallrave me

kufizime devizore, veçanërisht në kushte të pagesave klirinike.

Në varësi të asaj nëse iniciativat për rifillimin e suiç punës e ofron importuesi apo eksportuesi i mallrave,

dallojmë: obligime suiç importues dhe eksportues.

Obligimet e importit suiç: Subjektet nga shtetet në të cilët dominojnë kufizimet devizore, shpeshherë ka

nevojë të blejnë disa mallra nga shtetet me valutë konvertibile. Pasi që të njëjtit nuk janë në mundësi të

furnizojnë valutë konvertibile për pagesën e importit dhe eksportit, ose nëse duhet të paguajnë disazhe

më të larta për zëvendësim të valutës nga të buta në më të fortë, ata drejtohen deri të ndërmjetësuesi i

shtetit të tretë për të cilët ka marrëveshje për pagesë klirnike me shtetin e tyre.

Ndërmjetësuesi e blen mallin nga territori konvertibil dhe ia paguan nga devizat e veta konvertibile.

Ndërmjetësimi në pagesë quhet sviçuvane ndërsa pagesa quhet suiç. pastaj ndërmjetësuesi e shet mallin

në territorin klirinik për valutë të butë dhe më pas e realizon dallimin në çmime, pasi që çmimet në deviza

klirinike, në bazë të rregullave është me lartë nga çmimi furnizues me deviza konvertibil.

Për devizat e realizuar klirinik, suiçeri blen mallin për valutë të butë dhe e shtet në tregun konvertibil me

deviza të fortë. Ky lloj i punës në prodhimin e jashtëm tregtar gjatë të së cilës realizohen rezultate më të

përshtatshme financiare, se sa të kryhen zëvendësim i valutave nga klirinike në konvertibile, quhen

obligime "aller-retour".

139

Obligimet e suiç importit praktikohen në rastet kur nuk mundet të kryhet eksport i rregullt në prodhim të

drejtpërdrejtë mes dy shteteve, por e domosdoshme është të kyçet suiçer nga shteti i tretë. Përmes

suiçerit mundësohet eksport i mallrave, tek ndërmjetësimi i pagesës ndërkombëtare mundësohet që

pagesa e eksportit të bëhet nëpërmjet devizave konvertibil.

Nuk ka shenja mosbesimi se me suiç obligimet mundësohet realizimi i prishimit të tregtisë së jashtme

mes atyre shteteve tek të cilët e pamundur është këmbim i jashtëm tregtar, dhe në llogari të asaj suiçeri

në shtetet e treta realizon efekte të arta financiare në emra të dallimeve në çmimet e mallrave në dy

shtetet, si edhe dallime në kursin valutor konvertibil dhe klirinik. Por evident është se ky lloj i punës në

vetë përfshin edhe elementet spekulative.

Për shkak të kësaj, ata mbështeten në pëlqimin nga ana e organeve kompetente në punën e fushës së

tregtisë së jashtme.

Franshizingu

Në kushte të prodhimit më masovik të mallrave, dhe më qëllim që të rritet niveli i prodhimit të mallrave si

edhe të miratohen tregjet më të reja dhe atë më të largëta, prodhuesit dhe tregtarët më të madhe

gjenden para një sfide në gjetjen e obligimeve më te reja specifike të tregtisë së jashtme. Franshizingu

(Franshising) paraqet dhënie e të drejtës ekskluzive të shitjes së disa mallrave apo shërbimeve dhe

përcjellja e dijes dhe përvojës së punës, nga njëra firmë-dhënës i franshizës - franshizëm -franchisor) të

firmës tjetër apo nikoqire ose firmë e jashtme- pranues i franshizës (franshizant - franchisee), nga e cila

duhet të paguhet tatim caktuar.

Ndërkaq, nëpërmjet franshizing aranzhmanit, franshizuesit përfshihen në sistemin e punës së dhënësit të

franshizës,ose punojnë nën firmën si edhe në bazë të instruksioneve të franshizuesit.

Marrëdhëniet e ndërsjella mes dhënësit dhe pranuesit të franshizës rregullohen me lidhjen e

marrëveshjes për franzhizëm.

Sipas lëndës së franzshizingut mund të dallohen: franshizingi punës (prodhues) dhe prodhues (industrial).

Tek franshizingu prodhues (industrial), prodhuesi- dhënësi i franshizës i lëshon të drejtë shitje dje të

drejtë të prodhimit të pjesërishme të një apo më shumë llojeve të prodhimeve në pranuesin e franshizës

edhe atë në treg të caktuar apo në territor të caktuar.

Zaten, tek ky lloj i franshizingut, krahas dijes dhe përvojës, licencat, emir tregtar dhe zhigu i dhënësit të

franshizës, pranuesi përfiton edhe të drejtë për prodhim të pjesërishme të prodhimeve të caktuara apo

grupeve prodhuese, duke i shfrytëzuar të arriturat organizative e teknologjik të franshizës, apo pajisja e

llojit të prodhuesit.

Tek franshizngu i punës (prodhuesi), krahas të drejtës ekskluzive për shitje, dhënësi i franshizës i lëshon

pranuesit shërbime të shumta të ashtuquajtura “pako të shërbimeve”, siç janë : dija dhe përvoja, formula

e saj apo mënyra e punimit; metodat e tyre për plasman të mallit, shfrytëzimi i licencës, emir tregtar dhe

zhigu dhe tjera.

Franshizingu së pari është paraqitur në praktikën tregtare në SHBA.

140

Beneficionet e këtij lloji të punës së tregtisë së jashtme, posaçërisht në dy Lufta botërore, më gjerë është

demonstruar në turizmin dhe hotelerinë, si edhe në shërbimet e tjera.

Dhënësi i franshizës e lëshon emrin e vetë të njohur reklamues gjithkund, disenjin e standardizuar të

ndërtesave dhe mobileve, i jep mbështetje financiare dhe ndihmë në punë pranuesit-restorant, hotel apo

motel. Sot konsiderohet se ndërmarrjet të cilët punojnë nën marrëveshje të franshizmit nxjerrin një të

tretën e dollarit të harxhuar në tregtinë e vogël në SHBA.

Tek ne, ky lloj i obligimeve të tregtisë së jashtme ende nuk është zhvilluar, por franshizmi është dukuri e

re e shteteve evropiane.

Në regullativën tonë të re nuk ekzistojnë rregulla të posaçme në rregullimin e këtij lloji të institute në

praktikën tregtare dhe për atë gjatë lidhjes së marrëveshjeve të këtilla tek ne shfrytëzohet parimi i

analogjisë.

Në kushtet e ndërlikuara bashkëkohore të ekonomizimit, që karakterizohet me prodhueshmëri masovike,

konkurrencë e lartë në tregun botëror, si edhe në luftën e prodhuesve në miratimin e tregjeve të reja,

gjithnjë e më shumë vijnë në shprehje punët pozitive dhe specifike në tregtinë e jashtme.

Franshizingu, si njëri nga ata, prodhuesve më të mëdhenj iu mundëson zgjerim të tregjeve të veta me

harxhime minimale financiare. Prodhuesit e mëdhenj, më së shpeshti ata nga shtet ë të zhvilluara, duke u

tërhjekur nga e drejta për prodhim të prodhimeve të veta në një treg të caktuar apo edhe e drejta për

prodhim të pjesërishme, dhe me qëllim që e njëjta të jetë më afër tregut, i plasojnë prodhimet e veta pa

investime në rrjetin prodhues. Në llogari të kësaj, u është e mundësuar kuadrot e tyre dhe dijet ti

kahëzojnë në projekte hulumtuese dhe marketingje, të cilët nga këndi i tyre, do të rezultojnë në gjetjen e

zbulimeve të reja, prodhuese dhe llogarisë.

Edhe pranuesit e franshizës gjejnë interes të tyre në këtë lloj të ndarjes në tregtinë e jashtme. Duke

vepruar si një sistem i punës me pranuesit e tjerë dhe dhënësit e franshizës, pranuesi punon me më pak

rrezik, i liruar nga harxhimet për marketing, reklama dhe propagandë, i liruar nga harxhimet e

administratës dhe bibliotekës dhe tjera. Obligim i vetëm i pranuesit është që të paguajë kamatë e

vërtetuar më marrëveshjen.

Kooperimi afatgjatë prodhues

Kooperimi afatgjatë në llogarinë e tregtisë së jashtme paraqet një lloj të bashkëpunimit ekonomik mes

partnerëve nga shtetet e ndryshme. Në kuadër të bashkëpunimit ekonomik nga ky lloj, partnerët bëjnë

kompromis prodhim të përbashkët dhe deponim të ndërsjellë të prodhimeve ose të pjesëve përbërëse të

prodhimeve, me qëllim në kuadër te një periudhe më të gjatë kohore, të sigurojnë vetëfinancim devizor.

Kooperimi afatgjatë prodhues, në thelb përfshin prodhim të përbashkët, përpunim, ripunim dhe këmbim

të pjesëve, gërshetimeve dhe nëngërshëtimeve, përputhje të ndërsjellë të programeve prodhuese,

bashkëpunim për shfrytëzimin më të mirë të kapaciteteve ekzistuese, projektim të përbashkët dhe plasimi

i punës, këmbimi i dokumenteve teknike dhe përvojave si edhe shfrytëzimi i licencave të jashtme dhe të

tjera.

Në praktikë janë diferencuar disa lloje të kooperimit afatgjatë prodhues edhe atë;

Prodhim dhe deponim i ndërsjellë i pjesëve të prodhimit që është mjet i kooperimit;

141

Prodhim i deponimit të ndërsjellë , me çka importohen pjesë dhe të njëjtat përdoren gjatë

prodhimit, ndërsa prodhimet e përfituara të gatshme eksportohen;

Prodhim dhe deponim i ndërsjellë, me çka eksportohen repromateriale apo gjysmë prodhime dhe

prodhimet e gatshme eksportohen; dhe

Prodhimet dhe deponimi i prodhimeve të gatshme mes bashkëpunuesve.

Kooperimi afatgjatë prodhues ka efekte të posaçme efektiv si në punën e bashkëpunuesve, ashtu edhe

në zhvillimin e ekonomisë nacionale.

Si efekte pozitive të këtij lloji paraqiten: procesi i përsosur prodhues, miratimi i zhvillimit të prodhimeve të

reja, rritja e produktivitetit të punës; puna më efikase, rritja e vlerës së importit, furnizimi më i mirë në

tregun vendas; realizimi shkallës më të lartë të ekonomisë nacionale në ndarjen ndërkombëtare të punës

dhe të tjera.

Obligimet licencuese përfshin blerjen (furnizimin) dhe shitjen ( (lëshimi) të mbrojtjeve (leje, ekzemplarë,

model, shenjë) dhe jo mbrojtëse (knoë-hoë) të drejta nga pronësia industriale tregtare ndërkombëtare.

Në këtë kontekst, subjekti vendas mund të paraqitet si blerës (furnizues) I të drejtës nga pronësia

industriale dhe knoë-hoë nga ndërmarrje private, nga njëra anë dhe si shitës (lëshues) të të drejtës së

pronësisë industriale dhe knoë-hoë të ndërmarrjeve të huaja.

Blerësi (furnizuesi) përfitohet më mundësinë e shfrytëzimit të teknikave dhe tekonolgjive të reja dhe në

aplikimin e prodhimit të ri, me obligim që atë të dëmshpërblejnë prodhuesin (lëshuesin) me kompensim

në të holla.

Në varshmëri nga mënyra e zmadhimit të shitësit (lëshuesit) të licencës dallohen tre konventa licencore

edhe atë:

Licencë afatshkurtër

Paraqet lloj klasik të zhdëmtimit të prodhuesit (lëshuesit) të licencës që kryhet nëpërmjet pagesës

afatshkurtër të zhdëmtimit.

Licencë komanduese kur shitësi (lëshuesi) I sigurohet zhdëmtim në varësi të vëllimit të prodhimit të

aplikuar dhe të shitur apo nga kohëzgjatja të shfrytëzimit të licencës.

Pagesa e zhdëmtimit kryhet në mënyrë periodike në periudhë të caktuar në bazë të evidencës tek

partnerët dhe

Licenca e kombinuar ka në rastet kur shuma e zhdëmtimit është e vendosur në Çmimet e shitjes të

materialeve të cilët blerësi është I obliguar që të blejë nga shitësi (lëshuesit) të licencës bazë të kushteve

të marrëveshjes.

Gjatë këtyre rasteve shitësi (lëshuesi) I licencës sigurohet më garanci bankare të dhënë nga banka e

blerësit.

Obligimet licencore janë relativisht të ndërlikuara dhe komplekse, posaçërisht gjatë kohëzgjatjes dhe

specificitetit, qe del nga pamundësia e matjes së vlerave të mjeteve të shitblerjes. Na parim efektet

materiale nga obligimet licencore manifestohen në një afat më të gjatë kohor të përdorimit të mjeteve

142

për shitblerje. Për atë negociata për nënshkrimin e marrëveshjeve licencore zgjasin relativisht gjatë. Në

korniza të bisedimeve duhet detalisht të testohen të gjitha faktorët prodhues, juridik dhe të tregut, të

lidhur me punën licencuese, dhe atë si nga ana e blerësit, ashtu edhe nga ana e shitësit.

Pasi të vërtetohen faktorët e paraparë, sjellët vendimi dhe nëse e njëjta është pozitive tek partneret,

shkohet drejt nënshkrimit të kontratës licencuese.

Punët licencuese ofrojnë mundësi edhe për blerësin edhe për shitësin e licencës.

Para asaj duhet të theksohet se gjeneralisht si shitës të licencës paraqiten subjekte nga vendet e

zhvilluara, kurse si blerës paraqiten subjekte nga vendet në zhvillim. Blerësi i licencës përmes punëve

licencuese, fiton mundësi për shfrytëzimin e teknikës dhe teknologjisë relativisht vendeve, apo ka

mundësi të prodhojë sipas metodave të reja të cilat në vendin e tij akoma nuk përdoren.

Në këtë mënyrë do të ketë mundësi potenciale në përmirësimin e aftësive konkurruese e cila do të

ndikojë në punën rentabile. Shitësi (lëshuesi) I licencës, nga njëra anë, ka motive për motivimin I punëve

licencuese, edhe atë përmes sigurimit të të ardhurave plotësuese për lëshimin e të drejtave të tyre nga

pronësia industriale, të cilat rrallëherë janë vjetruara në shtetin nikoqir.

Inzhinering të kompletuar apo sistem, “çelës në dorë”, që përfshin të gjitha aktivitetet nga vënia e

detyrës projektuese deri te dorëzimi I objektit të investitorit.

Konsanlting inzhineringu

I cili përfshin vetëm konsalting shërbimet gjatë punëve të inzhineringut në fitimin e jashtëm tregtar

Punimi I objekteve investuese- ku janë të përfshirë punë ndërtimore për ndërtimin e objektit të ri apo

rikontruimin e objektit ekzistues dhe lloje të tjera. Nga sasia dhe kompleksiteti I aktiviteteve të cekura në

korniza të punëve të inzhineringut qartë del ehe ndërlikushmëria e këtij lloji të punëve të jashtme

tregtare. Efikasiteti I kryerjes së tyre detyron nivel të ekipimit kadrovik dhe pajisjeve teknike të

subjekteve të cilët merren me këtë lloj të punëve. MU për atë shumë shpesh ndodh që ky lloj I punëve të

kryhen nga një numër më I madh pjesëmarrësish, që nga ana e vet e ngrenë pyetjen për arritjen e

domosdoshme të nivelit të lartë të sinkronizimit dhe koordinimit të aktiviteteve mes pjesëmarrësve. Sipas

mënyrës së rregullimit juridik të të drejtave dhe obligimeve në mes institucionit dhe punë kryerësit

dallojmë:

Kontratë konzorciale- ku paraqiten dy variante: e para, lidhet një kontratë mes investitorit dhe gjithë

punë kryerësve; e dyta, lidhet një kontratë mes investitorit dhe punë kryerësit kryesorë dhe pastaj ai lidh

kontrata të veçanta më punë kryerësit e tjerë.

Nënkontratë- e cila lidhet kur punë kryerësit kryesor,më pas shikon se nuk ka mundësi ti kryejë obligimet

e kontraktuara dhe lidh kontratë parciale me nën punë kryerës dhe të njëjtin e angazhon për kryerjen e

aktiviteteve të parapara.

Punët e inzheneringut produktojnë efekte pozitive si për pjesëmarrësit, ashtu edhe për ekonomitë

nacionale prej kur rrjedhin pjesëmarrësit. Përparësitë e këtyre punëve në esencë paraqiten si: shfrytëzimi

më I mirë e kapaciteteve prodhuese, punësimi më I madh posaçërisht përmes angazhimit të kuadrove të

larta profesionale dhe të specializuara, mobilizimi I operativës ndërtimore, transefer të teknologjive,

njohurive dhe mundësive, arritjen e të ardhurave më të madha dhe tjera.

143

Investime të përbashkëta dhe investime të huaja direkte

Investimet e përbashkëta dhe investimet direkte të huaja, paraqesin formën më të lartë të punëve të

jashtme tregtare, të cilat përfshin jo vetëm bashkëpunimin afarist, por edhe punë të investimit nga një

vend në tjetrin.

Investime të përbashkëta (Joint Venture) paraqesin investime nga ana e partnerëve nga vende kur

subjektet e vendin kryejnë punë inzhineringu për investime të huaja dhe Lejim, ose delegim të punëve të

inzhineringut në vend: rast kur subjektet e huaja kryejnë punë inzhineringu për investitorët e vendit.

Sipas sasisë së aktiviteteve që janë të cekura të investitorit, dallojmë disa lloje të punëve të

inzhineringut:

Inzhineringu në tregtinë e jashtme në aspekt global përfshinë një numër aktivitetesh sukseseve të

përpunimit, kompletimit dhe dhënies së prognozës investuese dhe dokumentacionit teknik. Përpunimi i

objektit investues apo realizimit të punëve paraprake në objekt ekzistues për arsye përmirësimi, apo

adoptimi, përcjellje e të drejtës për shfrytëzimin e përvojës dhe njohurive teknike: organizim dhe

udhëheqje me aktivitetet rreth realizimit, lëshimit në punë provuese dhe punë rreth pranim-dorëzimit të

objektit investues, që i kryen një subjekt nga një vend(shtet) me kërkesë të subjektit(investitorit) nga një

vend tjetër.

Specifika e këtij lloji të punëve i numëron në grupën e punëve më me përgjegjësi dhe më të ndërlikuara.

-Në esencë inzheneringu me vete ngërthen aktivitete të numrat , të cilat mund të grupohen si:

Aktivitete studimi (konsolting, shërbime, përpunim i studimeve, aplikimi i analizave të duhura etj)

Aktivitete projektuese (përgaditje të proektit për pjesën ndërtimore, për paisjet e duhura, për

proceset e punës etj ).

Aktivitete të punëkryerjes (ndërtim, montim, paisje, punëprovuese).

Aktivitete organizative (hyrje dhe përpunim të punës projektuese, racionalizim të hapave të

punës, përgatitje të kuadrit profesional etj ).

Aktivitete ekonomiko-financiare (parallogarit të sasisë së investimit, parallogarit të kontabilitetit,

mbylljen e konstruktit financiar, parallogarit të dinamikës të të hyrave dhe të dalurave të mjeteve

financiare, parallogarit për sigurim të pronës, dhe kërkesave të pjesëmarrësve në punë etj.)

Sipas Domicilit dallohen dy lloje inzheneringu të punës së tregtisë ndërkombëtare dhe atë:

Punim të punëve të inzheneringut në vendet e huaja.

Ndryshme në ndërmarrje ekzistuese, si tërësi apo në ndonjë repart apo njësi tjetër organizative të së

njëjtës. Para këtij lloji të punëve, partner i vendit dhe i jashtëm,në bazë të interesit të përbashkët. Të

drejtën e tyre të udhëheqjes në veprën e përbashkët, ndarjen e fitimit, apo mbulimit të humbjes nga

puna, partnerët i realizojnë në bazë të pjesëmarrjes së tyre, me atë që partner i huaj lirohet dhe i merren

të drejtat e pronësisë mbi pjesën.

Investimet direkte për dallim nga investimet e përbashkëta, paraqesin investim në kapital të

vendit dhe të huaj,në bazë të bazës pronësore për themelimin e ndërmarrjes së re të përzier, si

dhe themelim të ndërmarrjes vetjake të personit të huaj në vendin amë, apo të subjektit vendas

në vend të huaj.

144

Përmes këtij lloji të tregtisë së jashtme kryhet transferi i prodhimit nga një vend në tjetër.

Ndërmarrja e huaj përmes transferim të kapitalit të saj në vend tjetër , organizon prodhim në të

njëjtën më shpesh për shkak sigurimit të repromaterialeve, shfrytëzim e fuqinë të punës

efektive, por edhe përshkak të penetrimit në treg të paraparë. Përmes shfrytëzimit të faktorëve

të ballshëm dhe më të lirë të prodhimit, partner i huaj ka mundësi reale për arritjen e një

ekonomizimi më të lartë, a mu atë dhe konkurrencë më të madhe për paraqitje në tregjet

ndërkombëtare. Po ashtu ka edhe mundësi reale për rritjen e shitjes së prodhimeve , si në

tregun nacional të vendit ku merr pjesë, ashtu edhe në tregun e regjionit të paraparë.

Për vendin amë kur subjektet të huaja investojnë në prodhime të parapara manifestohen numër I madh

konventash. Përmes rritjes së prodhimit rritet shfrytëzimi I resurseve shtëpiake, rritet punësimi që

sintetikisht do të ndikojë drejt rritjes së bruto prodhimit të vendit.

Përskaj transferimit të kapitalit, me investimet e huaja dhe ato direkte, njëkohësisht kryhet edhe transfer

I aktiviteteve udhëheqëse teknologjike, marketing dhe të financave, me çka pasurohet ehe baza

nacionale e njohurive dhe mundësive. Njohuritë e reja për mënyrat efikase të udhëheqjes do të jenë më

të kapshëm për subjektet e vendit.

Me aplikimin e metodave të reja të punës, prodhuesit vendas do të kenë mundësi reale për punë më

efikase, që do të rezultojë në përmirësimin e fuqisë konkurruese për paraqitje në tregjet ndërkombëtare.

Krahas numrit të madh të investimeve pozitive të përbashkëta dhe rreziqeve direkte të huaja, të njëjtat

mund të kenë edhe reperkusione negative mbi ekonominë nacionale, si për shembull, dislokimi I

prodhimit e cila relativisht në nivel më të lartë e dëmton mjedisin jetësor.

Rreziqe të punës së jashtme tregtare

Realizimi i punëve të jashtme tregtare, në përgjithësi është i lidhur me rreziqe të shumtë që mund të

krijohen për një subjekt si rezultat nga jo realizimi i plotë apo i pjesërishëm i obligimeve nga ana e

partnerit. Nëse vije deri te kjo situatë, mund të shkaktohen humbje në punën e subjekteve të jashtme

tregtare, edhe atë përmes uljes së të ardhurave, humbje e mjeteve etj. Mu për këtë, gjatë lidhjes së

kontratave në punën e jashtme tregtare, subjektet duhet të kenë llogari për rezultatin përfundimtar të të

njëjtit, dhe gjatë kësaj të sigurohen nga rreziqet e mundshëm. Sigurimi nga rreziqet në qarkullimin e

jashtëm tregtar mund të kryhet në disa mënyra. Njëra nga mënyrat në qarkullimin e jashtëm tregtar

është përmes përputhja e tyre në çmime (zakonisht 2%), që trajtohet si rrezik i zakonshëm për mbulimin

e shpenzimeve plotësuese. Në praktikën bashkëkohore të jashtme tregtare, mënyrat më të aplikuara për

sigurim nga rreziqet janë bartja e rrezikut të partnerit apo të kompanive siguruese. Rreziqet nga tregtia e

jashtme paraqiten si rreziqe jo bartëse dhe bartëse.

Rreziqe jo bartëse

Rreziqe jo bartëse janë ato që janë si pasojë e faktorëve subjektivë me veprimin e të cilit, pala e rrezikuar

ka mund të ndikojë apo bile edhe të njëjtat janë varur nga vullneti i saj. Këtë lloj rreziqesh e pësojnë ose

blerësi ose shitësi në kontratën e jashtme tregtare. Ekzistojnë më tepër rreziqe jo bartëse: Rreziqet e

lidhura me shqisën e të pamurit, pamjen dhe vetitë e mallit krijohen në rastet kur malli sipas të shikuarit,

pamjes dhe vetive, nuk i përgjigjet kërkesave të tregut, edhe atë nga aspekti i shijes së konsumatorëve,

trendet e modës, shprehitë dhe në përgjithësi preferencave të konsumuesit; Rreziqe të tregut janë pasojë

e pamundësisë së realizimit të aktiviteteve të planifikuara për shkak të ndryshimeve të marrëdhënieve

tregtare dhe kushteve. Këto rreziqe mund të shkaktohen si rezultat i shkaqeve subjektive e objektive,

ndër të cilat theksohen aplikimi i masave administrative nga ana e shtetit (rregullim i qarkullimit të

145

mallrave dhe pëlhurës, kufizim i importit dhe eksportit etj.). Sigurimi nga ky lloj rreziqesh është relativisht

i rëndë, e posaçërisht në rastet e ndryshimeve të shpejta e të papritura në rregullativë. Prapëseprapë,

përcjellja permanente, profesioniste dhe azhure e lëvizjeve në treg, ndryshimet në ekonomi, si dhe

sistemi i jashtëm tregtar dhe devizor, mund të japë rezultate relativisht të mira në drejtim të zbutjes së

rreziqeve të tregut; Rreziqet e lidhura me çmimet janë të lidhura ngushtë me ndryshimet në

marrëdhëniet dhe kushtet e tregut, gjegjësisht me rreziqet e tregut. Por ky lloj rreziqesh mund të

shkaktohet edhe si rezultat i ndryshimeve në shpenzimet e prodhimtarisë, veçanërisht për shkak të

fluktacioneve të çmimeve të lëndëve të para, repromaterialeve, energjisë etj. Sigurimi nga ky lloj

rreziqesh bëhet përmes aplikimit të klauzulave për revizion të çmimeve si element i posaçëm i çmimit të

marrëveshjes shitblerëse; Rreziqe të lidhura me realizimin e marrëveshjes shkaktohen si pasojë e

realizimit joadekuat të procedurave afariste që i paraprijnë lidhjes së marrëveshjes së shitblerjes, si dhe

nga preciziteti jo i mjaftueshëm, në marrëveshjen e të drejtave dhe obligimeve të shitësit dhe blerësit.

Sigurimi nga ky lloj rreziqesh bëhet përmes analizës detale të bonitetit të partnerëve të huaj para lidhjes

së marrëveshjes shitblerëse. Natyrisht se subjektet do të sigurohen nga ky lloj rreziqesh edhe përmes

precizimit detal të klauzolave dhe elementëve të tjerë të kontratës së shitblerjes gjatë lidhjes së tij, me ç‘

rast si mundësi paraqitet edhe kërkesa e garancive që mund të shkaktohen gjate mosplotësimit të

obligimeve të marra (për shembull, sigurim përmes garancioneve bankiere); Rreziqe transportuese

paraqesin grup rreziqesh që mund të shkaktohen gjatë transportit të mallit apo gjatë transportimit të tij,

siç janë për shembull: aksident trafiku, pakujdesi, manovrim jo i drejtë me mallin, transportimi i mallit me

mjet jo gjegjës etj. Sigurimi nga ky lloj rreziqesh bëhet përmes sigurimit të mallit nga rreziqe transporti,

që në marrëveshjen e shitblerjes rregullohet me klauzola transportuese. Rreziqet kursive paraqesin

rreziqe që shkaktohen si rezultat i ndryshimeve të kurseve nga valutat e shkaktuara nga ndryshimet e

ofertës dhe kërkesës së tregjeve valutore devizore.; Rreziqet valutore janë pasojë e ndryshimeve të

vlerës së valutës, si rezultat i vendimit të autoriteteve monetare. Rreziqet kursive dhe valutore, në

përgjithësi krijohen kur parashihet pagesë e obligimeve financiare në valuta relativisht jo stabile. Sipas

kësaj, sigurimi nga të njëjtit mund të bëhet përmes pagesës së valutave konvertibile. Prapëseprapë, edhe

kjo mënyrë ofron vetëm sigurim të pjesërishme, sepse në varshmëri nga ndryshimet e ofertës dhe

kërkesës të tregjeve devizore, vije deri te ndryshimet e kurseve dhe këtyre valutave. Rreziqe kreditore

shkaktohen kur një blerës i huaj nuk i plotëson obligimet e marra për pagesën e mallrave apo shërbimeve

që eksportuesi ia ka dhënë në kredi. Për shkak të kësaj, në praktikë, kreditimi importues, shpesh

kushtëzohet me ekzistimin e aranzhmaneve ndërmjet shteteve të importuesit dhe eksportuesit. Sigurimi

nga ky lloj rreziqesh, kryesisht bëhet përmes analizës detale të bonitetit të blerësit të jashtëm, por edhe

përmes analizës së aranzhmaneve të lidhura ndërshtetërore, në kuptimin se nëse në të njëjtët janë të

përfshira rregulla për reprocitet gjatë kreditimit reciprok eksportues.

Transporti ndërkombëtar, shpedicion dhe sigurimi i transportit ndërkombëtar

Transporti ndërkombëtarë

Paraqet aktivitet të rëndësishëm gjatë realizimit të marrëveshjeve për shitblerje në tregtinë e jashtme. Në

përgjithësi, detyra e këtij aktiviteti shërbyes është të kryejë përcjelljen e mallit nga vendi i shitësit deri te

vend i blerësit dhe më pas të respektohen tre parimet kryesore: ekomoniciteti, shpejtësi dhe sigurimi.

146

Me ekonomicitetin nënkuptohet transporti i një sasie të madhe të mallit me çmim të ulët, derisa me

shpejtësinë, nënkuptohet transporti në kohë më të shkurtër ose në drejtim më të shkurtër rrugor dhe me

mjete më të shpejta transportuese.

Sigurimi nënkuptohet si shkallë më e lartë e sigurimit i cili mund të realizohet me transportin.

Në bazë të kombinimit optimal të këtyre tre parimeve për çdo rast çdo rast konkret kryhet zgjidhja e llojit

të transportit dhe rrugës transportuese.

Marrëdhëniet e ndërsjella të komunikatës transportuese rregullohen me marrëveshje të posaçme të

ashtuquajtur marrëveshje transportuese.

Në këtë marrëveshje krahas elementeve mjete dhe çmime, në mënyrë të precizuar theksohen edhe të

drejtat dhe obligimet e partnerëve. Sipas territorit në të cilën realizohet transporti dallojmë: këmbësorik,

ujor dhe transport ajror.

Transporti këmbësorik ndahet në hekurudhor, automobilistik dhe transport gypor

Transporti hekurudhor është lloj i rëndësishëm në komunikacionin hekurudhat. Përparësitë e tij shihen në

çmimet masovike, konstante dhe të volitshme. Derisa si anë negative e saj paraqitet pamundësia e

adaptimit.

Drumskliot është i rëndësishëm si lloj i transportit posaçërisht, fleksibiliteti i ti dhe mundësia e transportit

nga dera në derë.

Si anë negative të këtij lloji të transportit theksohen hapësira e kufizuar në mjetet transportuese dhe

çmimet relativisht të larta.

Transporti në rrugët ujore ndahen në detare, liqenore,lumor dhe kanaizuese

Transporti detar përfshin transport të lirë dhe transport me destinacion në det mes ndalesa në shtete të

ndryshme. Përparësi të rëndësishme të këtij lloji të transporti janë mundësitë për transport në sasi të

madhe të mallit dhe çmimeve relativisht të volitshme. Kjo në njëfarë mënyre, ka ndikuar gjatë pranimet

të këtij lloji të transportit në tregtinë ndërkombëtare ekonomike. Me transportin detar eksportohet 65-

75% nga këmbimi ndërkombëtar i mallrave.iii

Transporti ajror apo me aeroplan ka pjesëmarrje të vogël gjatë transporti të mallrave në tregtinë e

jashtme.

Kjo merret në arsyen e çmimet të larta dhe të hapësirës së vogël për transport të mallrave me aeroplan.

Si anë pozitive të këtij lloji të transportit theksohen efikasiteti dhe shpejtësia.

Në kushtet bashkëkohore të rritjes së prodhimit dhe tregtisë, transportorti merr gjithnjë e më shumë

rëndësi më të madhe.

Format klasike të transportit të mallrave nuk mund të përgjigjen në sfidat e tyre.

Në kohën e sotme paraqiten forma dhe lloje të reja të transportit ndërkombëtar, mes të cilëve përfshihen

transporti i kombinuar dhe unifikimi i transportit nëpërmjet paletizimit dhe kontenjerizimit, si teknologji

bashkëkohore transportuese.iv

147

Transporti I kombinuar do të thotë mënyrë e që transportuesi kryen kombinimin e dy ose më shumë

llojeve të transportit që ta përgatisë ose ripërgatisë mallin nga dera në derë.

Në këtë mënyrë importuesi dhe eksportuesi në tërësi lirohen nga obligimet lidhur me mallin e

transportuar, nga njëra dhe nga ana tjetër kapacitetet vetjake i angazhojnë në zhvillimin shtesë të

profesionit të tyre.

Paletizimi është përdorimi i paletave, apo shtresave të drurit të përpunuara nga dërrasa ose material të

tjerë në dimensione standarde në të cilën ngarkohet malli dhe palohet në njësinë ngarkesë e cila më pas

arrin deri te pranuesi.

Kontenjerizimi paraqet përdorimin e kontejnerëve si njësi transportuese speciale.

Kontejnerët paraqesin njësi speciale, të forta, të mbyllura të cilët janë rezistues në rastësive kohore, kanë

së paku një derë për ngarkim dhe shkarkim të mallit, dhe janë për përdorim afatgjatë në të gjitha llojet e

transportit.

Me paletat dhe veçanërisht me kontejnerët mundësohet transporti nga dera në derë, zvogëlohen

harxhimet për ngarkim, ringarkim dhe shkarkim: sigurohet sigurim më i madh i ngarkimit, zvogëlohen

harxhimet për sigurim, apo zvogëlohen harxhimet e përgjithshme transportuese.

Dokumentet transportues

Gjatë transportit të mallrave në përfitimet ndërkombëtare jepen dokumente të shumta në rregullimin e

marrëdhënieve mes lejedhënësit dhe transportuesit të mallrave të cilët emërtohen dokumente

transportuese.

Këto dokumente e shoqërojnë mallin në kohën e transportit të tyre ndërkombëtar pavarësisht llojit të

komunikacionit.

Numri i dokumenteve transportues për transport të mallit na bazë të disa obligimeve të tregut të jashtëm

varet nga numri i pjesëmarrësve në atë punë si edhe lloji i transportit, ose nga lëvizja e mallit nga njëri

lloj në tjetrin transport në kohën e transportit të mallit nga selia e porositësit deri te selia e pranuesit të

atij malli.

Dokumentet transportuese kanë rëndësi të madhe gjatë zbatimit të procedurës doganore dhe gjatë

doganimit të drejtpërdrejtë, me vetë faktin se nga ana e tyre shikohen elemente të rëndësishme të vlerës

së mallit doganor siç janë harxhimet për transport, ngarkim dhe shkarkim të mallit.

Në praktikën e tregtisë së jashtme janë diferencuar dy dokumente themelore transportuese edhe atë:

një, dokumente të përgjithshme transportuese dhe e dyta dokumente specifike transportuese.

Dokumentet e përgjithshme transportuese paraqesin listat e ngarkuar që i japin transportuesit gjatë

ndërmarrjes mallrave gjatë transportit të tyre në disa lloje të komunikacionit ndërkombëtar.

Në varshmëri të llojit të komunikacionit ndërkombëtar me të cilën kryhet transporti i mallit, dallojmë:

konosman detar (në transportin detar), listë ngarkues në aeroplan (në transportin ajror), listë hekurudhor

148

ngarkues-CIM ( në transportin hekurudhor); listë ngarkues i maunave - CMR (në transportin e

kamionëve), konosman lumor në (transportin në lum); listë ngarkues në liqen (në transportin në liqen);

listë multimodel transportues në (transportin e kombinuar); dhe dokumente të tjera.:

Dokumentet e transportimit gjatë shpedicionit në thelb janë ata pranimi i së cilës është ë nënshkruar me

disa konventa ndërkombëtare. Në këtë grup theksohet kanrneti TIR.

Karneti TIR i themeluar me konventë doganore për transport aumobilistik ndërkombëtar, paraqet

dokument specifik me të cilin mundësohet derdhje e shpejtë e mallit në komunikacionin me automobila.

Shpedicioni ndërkombëtar paraqet ndërmjetësim në sferën e gjetjes së rrugës më të përshtatshme

transportuese dhe mjet transportues të mallit nga shteti i eksportuesit deri te vend i importuesit.

Krahas këtij obligimi themelor, shpedicioni i kryen të gjitha aktivitetet lidhur me përgatitjen dhe

ripërgatitjen e mallit, siç janë: punët tarifore, transporti, formalitetet doganore, kontrollimi i kualitetit dhe

kuantitetit të mallit dhe të tjera.

Shpedituesi si ndërmjetësues mes ndërmarrjeve transportuese dhe në tregtinë e jashtme i zbaton të

gjitha obligimet lidhur me pranimin e mallit dhe ripërgatitjes së saj deri në qëllimin e caktuar. Me këtë

shpedicioni ia lehtëson punën ndërmarrjeve tregtare dhe transportuese, me çka shihet rëndësia e saj e

madhe në zhvillimin e tregtisë , veçmas në tregtinë e jashtme.v Shpedicioni ndërkombëtar furnizon

obligimet gjatë importit, eksportit dhe transitit gjatë mallit.

Gjatë importit dhe eksportit ai vepron jashtë nga kufijtë e tregut nacional të një shteti.

Mirëpo, edhe pse gjatë transitit vepron në kuadër të tregut nacional të shtetit, sërish bëhet fjalë për

shpedicon ndërkombëtar dhe është në pronësi të huaj të personit juridik dhe fizik. Shpedicioni

ndërkombëtar ndahet në kontinental, detar dhe kufitar.vi

Shpedicioni kontinental ndërkombëtar

Merret me organizimi në tokë (transport automobilistik, hekurudhor dhe atë gypor), ajror dhe transport

lumor-kanalizues të mallit, ose pranimit, përgatitjes, doganim, sigurimin e rreziqeve transportuese,

distribim dhe tjera.

Shpedicion detar ndërkombëtar organizon transport detar të mallit që përfshin pranimin e mallit në vende

të caktuara dhe përgatitje të mëtejshme, sigurim nga rreziqet e transportit, pranimit të mallit i cili ka

arritur me anije dhe përgatitja e mëtejme në brendinë me mjete transportuese tokësore, doganim,

sigurim nga rreziqet transportues, distribim dhe tjera.

Shpedicioni ndërkombëtar kufitar ka subjektet e saja në kalime frekuentuese doganore-kufitare dhe

merret me riekspeditim, doganim dhe punë të tjera në llogari të shpedicioneve kontinentale dhe detare.

Në praktikë nuk ka ndarje struktë të shpedicioneve ndërkombëtare, pasi edhe shpedicionet

ndërkombëtare merret me punë të shpedicionit detar dhe anasjelltas.

Deri sa shpedicionet kufitare më së shpeshti janë filiale të shpedicioneve të mëdha kontinentale dhe

detare.

149

Shpedicioni paraqet veprim i cili merret me dhënien e shërbimeve të shumta lidhur me bartjen e mallrave

nga vend i shitësit deri te blerësi, edhe atë me instradimin e obligimeve tarifore, transport, formalitete

doganore, kontrollim te kualitetit dhe kuantitetit të mallit dhe tjera.

Istradimi paraqet obligim themelore në shpedicionin. Me instradim nënkuptohet gjetja e drejtimit më të

përshtatshëm për bartjen e mallrave. Gjatë përcaktimit të variantit më të përshtatshëm vëmendje e

veçantë u kushtohet çmimeve të transportit, kohës dhe afatit të përgatitjes së mallit, llojit të mallit dhe

tjera.

Në grupin e obligimeve tarifore të shpedicionit bëjnë pjesë konfirmimi i harxhimeve transportuese për

transport konkret në pajtueshmëri me tarifat transportuese, dhënia e informative për shumën e

harxhimeve, kontrollimi i dokumenteve transportuese dhe tjera.

Shpeshherë me praktikën ndodh që ndërmarrjet shpedituese ta bartin mallin me mjete vetjake

transportuese. Në atë rast edhe transporti faktik i mallit bëj pjesë në shërbimet e shpedicionit.

Mos-harmonizimi kohor i disa aktiviteteve të punës shpeditive, për shembull i pranimit dhe i përgatitjes së

mallit, e shtron nevojën vendosjes së mallit.

Ndërmarrjet shpeditive në përbërjen e tyre kanë vendstrehime të posaçme (strehime publike dhe tjera)

në të cilat e vendosin mallin.

Deri sa malli është i vendosur në vendstrehimin, shpedituesit angazhohen për atë, me atë se sigurojnë

kushte për mos cemin e kualitetit dhe kuantitetit të mallit.

Njëra nga punët më të rëndësishme të shpedicionit ndërkombëtar është zbatimi i doganimit.

Shpedituesi e përfaqëson lejedhënësin para organet doganore dhe i aplikon të gjitha aktivitetet në kuadër

të procedurave përkatëse doganore.

Në këtë grup bëjnë pjesë: përmbledhja e të gjitha mallrave të nevojshme, dokumentet transportues,

dokumentet doganor, paraqitja e kërkesës deri te organet kompetente në pajtueshmëri me procedurën e

zgjedhur doganore dhe tjera.

Sigurimi ndërkombëtar

Rreziqet e shumta të cilët janë krijuan në punën e tregtisë së jashtme e ka paraqitur nevojën e formimit

të institucioneve të posaçme të cilat merren me sigurimin e mallit, mjetet bartëse, transaksionet

financiare dhe aktivitete të tjera në tregtinë e jashtme.

Në kuptim juridiko-politik, sigurimi paraqet marrëveshje konesenzuale mes institucionit të sigurimit dhe

siguruesit, me të cilën siguruesi obligohet për privilegj me kontarë –premi, që siguruesit tija privilegjojë

zhdëmtimin i cili do të krijohet në rast të ndonjë rreziku gjatë të së cilës ai është siguruar, më ndryshe

deri në vlerën e siguruar.vii

Si dokument bazik paraqitet polisa e sigurimit, e cila paraqet dokument i dhënë nga ana e kompanisë së

sigurimeve në të cilat janë figurojnë mënyrat dhe kushtet e sigurimit.

150

Në pisën janë dhënë të dhëna për mallin, për mjetet bartëse, rreziqet që janë përfshirë, shuma e premisë

dhe të tjera.

Kur bëhet fjalë për sigurimin e ndërsjellë, atëherë në përgjithësi mendohet në sigurimin transportues të

sigurimit të kredive eksportuese.

Sigurimi i transportit paraqet lloj të veçantë të interesit kundër rreziqeve transportuese

Rreziqet transportuese mund të jenë:fillestare, plotësuese, ushtarake dhe politike.

Rreziqet fillestare i dedikohen rreziqeve të cilët mund të krijohen gjatë transportit (fatkeqësive më

komunikacion, katastrofave elementare, vjedhjeve, zjarreve apo eksplodimeve në mjetet transportuese).

Rreziqet plotësuese i dedikohen llojeve të mallrave,apo sigurimi nga rreziqe manipulative dhe rreziqe të

tjera për mallra përkatëse.

Rreziqet ushtarake dhe politike përfshijnë sigurimin nga lufta, luftërave qytetare, protesta, kryengritje,

revolucione, destabiltet polik.

Sigurimi i transportit mund të ndahet sipas llojit të transportit dhe sipas objektit të sigurimit.

Sipas llojit të transportit, dallojmë sigurim detar, sigurim të qarkullimit ujor të brendshëm, sigurim në

komunikacionin e transportit rrugor dhe hekurudhor dhe sigurim në komunikacionin ajror.

Nga aspekti i objektit të sigurimit, sigurimi transportues ndahet në sigurim të mallit në transport apo

kargo sigurim, sigurim të mjeteve transportuese apo kasko sigurim dhe sigurim të përgjigjes së

transportuesit.

Sipas kësaj, sigurimi i mallit në transportin ndërkombëtar, do të thotë, të blihet mbulesë nga siguruesi

për dëme eventuale dhe humbje, në të cilat nënshtrohet malli për shkak të rreziqeve të ndryshëm gjatë

kohës së transportit në ndonjërën nga rrugët e transportit. Marrëveshja për sigurim transporti është

verifikuese kur palët e lidhura me marrëveshje do ta nënshkruajnë polisën e sigurimit. Në sigurimin e

transportit më së shpeshti përdoren këto lloje të plisave: plisa gjenerale, plisa individuale dhe plisa

angleze detare.

Me plisë gjenerale siguruesi i siguron të gjitha dërgesat e të siguruarit për një periudhë kohore të

caktuar. Plisa individuale jepet në rast kur është e siguruar dërgesë e caktuar edhe atë sipas rrugës së

caktuar të saktë dhe lloj të mjetit të bartjes. Plisa angleze detare për sigurim zbatohet te sigurimi i

ngarkesave ndërkombëtare detare.

Sigurimi i kredive importues paraqet lloj të posaçëm të sigurimit nga rreziqe financiare. Bëhet fjalë për

dhënie garanci në lidhje me eksportin dhe investimet e drejtpërdrejta jashtë vendit.

Këtë lloj të sigurimit e bëjnë institucione të posaçme sigurimi të cilët janë në pronësi shtetërore

gjegjësisht, institucione që paraqesin trupa të posaçëm qeveritarë apo reparte, ndërsa në vende të

caktuara këto institucione mund të jenë edhe në pronësi të kombinuar shtetërore e private. Është e

rëndomtë që sigurimin nga rreziqe jo komerciale ta kryejnë institucione shtetërore, ndërsa sigurimin e

eksportit të rreziqeve mund ta kryejnë edhe kompani të tjera private të sigurimit.

151

6. KONTRATA MBI FRANSHIZINGUN

Kontrata mbi franshizingun është një institut relativisht i ri juridik i krijuar nga autonomia gjithnjë e më e

madhe e të drejtës ekonomike. Kjo konsiderohet një sistem i ri kontraktues për distribuimin të mallrave

dhe shërbimeve e cila u lind dhe u zhvillua në SHBA prej nga u përhap edhe në vendet tjara të Evropës.

Më qëllim te të kuptuarit me të afërt të përmbajtjes respektivisht të karakteristikave të kontratës për

franshizingun shumë autorë kanë dhënë mendime përafërsisht të njëjta. Profesori Skakun lidhur me

përmbajtjen e kontratës mbi franshizingun e citon ekspertin amerikan HAROLD BRAUN i cili thekson se

“franshizingu është marrëveshja gojore ose me shkrim, për një afat të caktuar ose të pacaktuar, në bazë

të së cilës një person i ofron personit tjetër përdorimin e licencës së firmës, shenjave përdoruese ose

shenjave të tjera, në bazë të një interesi të përbashkët rreth plasmanit të mallrave dhë shërbimeve”.

Rregullat e shoqërisë ndërkombëtare për franshizingun (IFA) përmbajnë definicionin mbi franshizingun të

cilën e definojnë si ....”marrëdhënie kontraktore në mes të ofruesit dhe shfrytëzuesit të franshizingut në

bazë të të cilës ofruesi i franshizingut ofron ose detyrohet të mbajë interesin e vazhdueshëm lidhur me

afarizmin e pranuesit të franshizingut, sikurse edhe në sferat siç janë KNOW – HOW, dhe të trajnimit

deri sa që pranuesi detyrohet që të afroj nën firmën e përbashkët, pamjen e jashtme të saj ose

procedurave të cilat i përkasin ofruesit e të cilat ai i kontrollon, si dhe për burime të veta investon

kapitalin në afarizëm”.

Sipas shumicë së autorëve, të cilët e kanë trajtuar në aspektin shkencor kontratën mbi franshizingun,

aktgjykimi COUR DE PARIS i vitit 1978 konsiderohet si “akt i cili në aspektin përfshirjes të gjithmbarshme

i ka përcaktuar elementet specifike të marrëdhënieve të përbashkëta juridiko – kontraktore të

franshizingut. Sipas këtij aktgjykimi “franshizing definohet si metodë e bashkëpunimit në mes të dy ose

më shumë organizatave ekonomike, ofruesve të franshizingut dhe shfrytëzuesve të franshizingut, në

kuadër të së cilës paraqiten ofruesi i franshizingut, në cilësinë e pronarit ekskluziv te të drejtave lidhur me

përdorimin e firmës, vulës, shenjave përdoruese, simboleve dhe shenjave të tjera të paregjistruara të

identifikimit, si dhe të diturive dhe eksperiencave të cilat i ofrohen në dispozicion pranuesit të

franshizingut, me të drejtën e shfrytëzimit të tyre, në bazë të një kompensimi të caktuar ose në bazë të

realizimit të përparësive lidhur me grumbullin e prodhimeve dhe shërbimeve, origjinale ose specifike, në

qëllim të shfrytëzimit të detyruar dhe të plotë të tyre në përputhje me teknikat komerciale të cilat ofruesi

i franshizingut i ka të provuara në një treg të caktuar dhe më qëllim të arritjes së një zhvillimi të

përshpejtuar të veprimtarisë ekonomike të ndërmarrjes për të cilën konsideron të lidh kontratën – për

franshizingun: kjo kontratë mund të përmbajë edhe ndihmën komerciale, financiare dhe industriale në

mënyrë që të mundësoj integrimin më të lehtë në veprimtarinë ekonomike të ofruesit të franshizingut,

dhe gjithashtu kontrollin e caktuar ofruesit të franshizingut pse që pranuesi i franshizingut e investon

edhe një pjesë të teknikave të veta origjinale dhe KNOW – HOW, me të cilën mundëson ruajtjen e

imazhit të mallit të vulosur i cili është në shitje, zhvillon klientelën me shpenzime më të vogla dhe

rentabilitet për të dy anët, të cilat mbajnë deri në fund pavarësi të plotë juridike”.

Prof. Vilmi Gorenac kontratën mbi franshizingun e trajton si “ kontratë e cila e detyron ofruesin e

franshizingut që të vë në dispozicion një pjesë të caktuar të mallrave ose të ofrojë shërbime të caktuara

me përdorimin e emrit, shenjës së mallit, përgatitjeve dhe të drejtave të tjera të mbrojtura, në aspektin

teknik, teknologjik dhe organizativ në bazë të njohurive dhe eksperiencave, dhënies së këshillimeve dhe

trajnimeve, dhe që pranuesi franshizingut detyrohet që për shfrytëzimin e tyre të paguaj kompensimin

152

dhe gjatë afarizmit të vet tu përmbahet detyrimeve të marra, siç është rasti i shfrytëzimit të materialeve,

përgatitjeve, KNOW – HOW etj.

Ashtu siç është cekur edhe më sipër franshizingu është lajmëruar kah fundi i shekullit XIX në SHBA dhe

deri në gjysmën e shekullit XX ka qenë prezent në sferën e prodhimit dhe qarkullimit të automobilave dhe

naftës. Nga viti 1950 franshizingu ka shënuar një zhvillim posaçërisht në lëmin e përgatitjes së ushqimit

të shpejtë (Mc Donald’s), e bartur ne Evropë nga firmat amerikane. Pasi që kontrata mbi franshizingun,

në shumicën e vendeve, ka mbetur jashtë një tretmani të caktuar nga ligjdhënësit, burim supsidiar për

këtë punë juridike, përveç parimeve të përgjithshme të afarizmit, shfrytëzohen edhe dispozitat e ligjit mbi

të drejtën e detyrimeve dhe dispozitat e ligjit mbi veprimtarinë e jashtme tregtare. Kontrata mbi

franshizingun është kontratë e pa emërtuar, formale, e dy anshme, me ngarkesë, formularë dhe

komutativë.

Ndarjet më të rëndësishme të kontratës mbi franshizingun janë: franshizingu i mallrave, franshizingu i

qarkullimit afarist dhe franshizingu i prodhimit ose franshizingu industrial.

Franshizingu i mallrave është lloj franhizingu në bazë te të cilit ofruesi i franshizingut (prodhuesi i

mallrave) i jep tregtarit të cilin e zgjedh të drejtën e shitjes të ndonjë lloji të prodhimit të caktuar në një

territor saktësisht të përcaktuar deri të shfrytëzuesi i fundit – blerësi. Lëndë e kësaj kontrate nuk është

vetëm transferimi i të drejtave ekskluzive të shitjes, por edhe transferimi i njohurive dhe eksperiencave si

dhe procedurat rreth përdorimit të firmës dhe vulës. Duhet potencuar se pranuesi i franshizingut është

tregtari i pavarur i cili para personit të tretë vepron sipas emrit të vet dhe në llogari të vet.

Franshizingu në qarkullimin biznesor, ose franshizingu i shërbimeve është si i cili ofruesi i franshizingut i

ofron pranuesit të franshizingut një tërësi të shërbimeve (të drejtat e shfrytëzimit të njohurive biznesore

dhe teknike, dhënies së shërbimeve nën emrin tregtar, vulës dhe shenjave të tjera, mjeteve, recetave,

rregullave, dizajnëve, përparimeve teknike etj.). Ky lloj i franshizingut është karakteristik për sferën e

hotelerisë (Holiday Inn, International Hilton, Mc Donad’s, Maxim, Moule a Gateau), rrjeteve të pikave të

furnizimit me karburante, pastrimeve kimike, tregjeve të automobilave etj.

Franshizingu Industrial (prodhues) nënkupton aso lloj të franshizingut lëndë e të cilit përveç prodhimit

dhe shitjes së mallrave të caktuara në pikëpamje të rregullimit të procesit të përdorimit dhe aplikimit të

disa fazave tekniko – teknologjike në prodhim sidomos të prodhimeve ushqimore dhe të pijeve. Pranuesi i

franshizingut në këtë rast zbaton vetëm një pjesë të procesit vetanak tekniko – teknologjik ndërsa pjesën

dërmuese e blenë të ofruesi i franshizingut. Ky lloj i franshizingut tani është i kufizuar vetëm në sferën e

prodhimtarisë së pijeve joalkoolike (Coca cola, Pepsi Cola), prodhimeve të miellit, birrave etj.

Palët kontraktuese në kontratën e franshizingut janë: ofruesi i franshizingut dhe pranuesi i franshizingut.

Detyrimet themelore të ofruesit të franshizingut janë:

përdorimi i të drejtave ekskluzive të shitjes së mallrave dhe shërbimeve;

koncesionet lidhur me të drejtat e përdorimit të vulës;

koncesionet lidhur me të drejtat e përdorimit të firmës dhe shenjave të tjera afariste;

koncesionet lidhur me KNOW – HOW (metodat e prodhimit, recetave, formulave, procedurave të

prodhimit, metodat e përfitimit të klientëve, organizimin e plasnamit dhe qarkullimit, metodave të

kalkulimit dhe financiare etj).

kryerjen e kontrollit;

ofrimin e shërbimeve plotësuese.

153

Detyrimet themelore të pranuesit të franshizingut janë:

detyrimin që gjatë biznesit të vet të aplikoj dhe zbatoj të gjitha udhëzimet, standardet e

biznesore, procedurat teknologjike gjatë prodhimit të pijeve dhe ushqimit dhe arsimimit të njëjtë

dhe të përbashkët;

detyrimin e furnizimit me mall nga ofruesi i franshizingut ose presonit të tretë të cilin e përcakton

ai;

detyrimin e investimeve të përcaktuara;

detyrimin e ruajtjes të sekretit biznesor;

detyrimin e pagesës së kompensimit.

Për nga natyra juridike kontrata mbi franshizingun përmban elementet e kontratës mbi licencën,

kontratën mbi KNOW – HOW, kontratës mbi përfaqshmin, kontratën mbi punën, kontratën mbi shitjen,

kontratën mbi veprën, kontratën mbi shoqërinë, kontratën mbi shërbimet dhe kontratën mbi qiranë. Më

qëllim që të mos thellohemi më tutje në analizën e kësaj kontrate, si dhe a bëhet fjalë për natyrën

juridike të një kontrate të pavarur ose jo, edhe ne akordohemi, sikurse shumica e autorëve, se kontrata

mbi franshizingun trajtohet si konglomerat respektivisht kontratë e përzier.

Përparësitë dhe specifikat e kontratës mbi franshizingun në lëmin e turizmit, e posaçërisht në hoteleri dhe

restoranteri janë:

mundësia e shfrytëzimit të firmës hoteliere ose restoranteske, shërbimeve cilësore specifike,

ndihmën në arsimimin e edukimin dhe në specializimin e kudrave të nevojshme në hoteleri dhe

turizëm;

ofrimin e ndihmës në biznes, marketing, kontabilitet, shërbime informative etj;

zbatimin e metodave të reja teknike dhe teknologjike gjatë afarizmit në hotele dhe restorane më

qëllim të depërtimit në tregje dhe ofrimit të klientëve të rinjë;

shmangien nga gabimet e mundshme fillestare;

standardizimin e objekteve dhe mjeteve, afarizmit të shërbimeve, të cilat nuk kanë efekte të

mysafiret të cilët kërkojnë këto lloje të mallrave dhe shërbimeve.

Kontrata mbi franshizingun mund të ketë sukses jashtëzakonisht të madh në qoftë se pranuesi i tij iu

përshtatet standardeve, ndryshimeve cilësore, punës ekipore, afarizmit duke angazhuar njohuri dhe dituri

intelektuale dhe profesionale dhe në fund përdorimit të te arriturave më të reja tekniko-teknologjike.

7. KONTRATA MBI TAJM SHERNING - un

Turizmi si veprimtari ekonomike por edhe veprimtaritë tjera ekonomike vazhdimisht qëndrojnë në proces

të përshtatjes ndryshmeve, nevojave dhe kërkesave shoqërore bashkëkohore. Natyrisht, ndryshimi i

vazhdueshëm i këtyre marrëdhënieve shoqërore ka imponuar edhe ndryshimet e turizmit të bazuar në

filozofinë e shërbimeve klasike në forma më të reja, fleksibile dhe cilësore turistike. Njëra nga format e

reja të kontraktimit të marrëdhënieve specifike në turizëm dhe praktikën biznesore është kontratë mbi

tajm – sheringun.

154

Kontrata mbi tajm – sheringun është aso kontrate në të cilën njëra palë kontraktuese – dhënësi i tajm –

sheringut detyrohet që t’i jap në shfrytëzim palës tjetër – shfrytëzuesit të tajm – sheringut të drejtën e

shfrytëzimit ekonomik të një objekti të caktuar ekonomik sipas afateve të caktuara kohore të përcaktuara

në kontratë ndërsa, pala tjetër kontraktuese – shfrytëzuesi i tajm – sheringut detyrohet që objektin, që

është lëndë e kësaj kontrate, ta shfrytëzoj sipas afatit dhe destimimit të objektit ekonomik dhe

standardeve profesionale dhe për këtë palës tjetër t’i paguaj çmimin e kontraktuar. Kontrata mbi tajm –

sheringun është e mundur që të lidhet edhe në mes të subjekteve të cilat nuk zhvillojnë veprimtari

ekonomike.

Në sferën e turizmit kontrata mbi tajm – sheringun trajtohet si kontratë specifike sipas të cilës ofruesi i

kapaciteteve turistike – hoteliere për një kohë të përcaktuar detyrohet që bartësit te të drejtave t’u

dorëzojë në përdorim njësitë vendosëse për mysafirë sipas kushteve kontraktuese për një afat të caktuar

(për numër të caktuar vjetësh dhe për numër të caktuar pjesësh të kapacitete-njësive) nën detyrimin e

krijimit të mundësisë të shfrytëzimit të shërbimeve plotësuese (hapësirave të përbashkëta, terreneve

sportive etj.) në mirëmbajtjen e njësive të vendosjes në objekte të tjera, dhe që shfrytëzuesi detyrohet

që për to të paguaj paraprakisht kompensimin e caktuar (para fillimit të shfrytëzimit të njësive të

vendosjes) si të shpenzimeve të mirëmbajtjes, dhe mundësisë që shfrytëzimin e të drejtave të veta ta

bartë në personin e tretë.

Praktika biznesore e vendeve të ndryshme kanë krijuar disa modalitete të kësaj kontrate. Rregullimi i

kësaj kontrate me ligj është realizuar vetëm në disa vende p.sh. Francë, Portugali etj. Ekzistojnë dy lloje

karakteristike të këtyre kontratave:

A. Kontrata mbi tam – sheringun në bazë te të cilave mund të arrihet deri të pronësia apo

bashkëpronësia, dhe

B. Kontrata mbi tajm – sheringun në bazë të së cilës mundësohet realizmi i të drejtës në

shfrytëzimin e objektit të caktuar.

Edhe pse kontrata mbi taj – sheringun mund të trajtohet si institut i veçantë juridik, përmbajtja e saj

është e përberë nga kompozimi i elementet të disa kontratave. Parasëgjithash, dallojmë dominimin e

elementeve të kontratës mbi qiranë.

Vendet e caktuara në bazë të legjislacionit varësisht nga interesi i tyre, rregullojnë marrëdhëniet e

caktuara për tajm – sheringun në bazë të këtyre dy formave. Por, forma e dytë në praktikë është shumë

më e aplikueshme posaçërisht kur bëhet fjalë për shfrytëzimin e objekteve biznesore. Po ashtu, në këto

ligje përcaktohen subjektet, kushtet dhe objektet të cilat mund të jenë lëndë e kësaj kontrate.

Me lidhjen e kësaj kontrate lindin të drejta dhe detyrime për palët kontraktuese. Të drejtat e palës –

shfrytëzuese janë këto:

E drejta e shfrytëzimit të objektit të caktuar turistik në përputhje me destinimin;

E drejta që objekti të shfrytëzohet vetëm për vetëm për një periudhë të caktuar kohore gjatë vitit

(p.sh. për 7, 14 ose 21 ditë);

Të drejtën e shfrytëzimit maksimal kohor e përcaktuar sipas kontratës;

Detyrimin themelor që para shfrytëzimit të objektit të paguaj një shumë të caktuar dhe pjesën e

shpenzimeve për shërbime të përcaktuara në kontratë.

155

Më sipër është cekur se kontrata mbi tajm – sheringun i përmban pjesën me të madhe të elementeve të

kontratës mbi qiranë por duhet potencuar se ajo karakterizohet edhe me posedimin e elementeve të

kontratave turistike si p.sh. kontratës mbi shërbimet hoteliere, kontratës mbi alotmanin etj,. Andaj, mund

të konstatojmë se kontrata mbi tajm – sheringun është kontratë e emërtuar, formale (patjetër duhet të

përpilohet më shkrim), e dy anshme, e vazhduar, me ngarkesë dhe e ka karakterin e kontratave tipe dhe

formale.

Kontrata mbi tajm – sheringun duhet të përmbajë të dhënët mbi objektin turistik, çmimin e kohëzgjatjes

së shfrytëzimit, kohën dhe mënyrat e pagesave, periudhat kohore lidhur shfrytëzimin e objekteve

turistike, të dhënat mbi periudhat kohore të shfrytëzimit për njësi të vendosjes, pagesën e shpenzimeve

për mirëmbajtjen e objekteve turistike dhe kushtet e specifikuara se si munden personat e caktuar ti

shfrytëzojnë këto shërbime në objektin i cili është kontraktuar me tajm – shering. Nëse kjo kontratë nuk i

përmban elementet e sipërshënuara, nuk prodhon asnjë efekte juridike.

Me të dhëna lidhur me objektin turistik nënkuptohen përshkrimi i afërt i vend – vendosjeve dhe të njësive

në objektin hotelier. Çmimi është pjesa nominale e kompensimit të cilën ka detyrimin që ta paguan

shfrytëzuesi i kontratës. Shfrytëzimi kohor i përcaktuar në kontratë nuk mund të jetë më i shkurtër se

pesë ose më i gjatë se tridhjetë vjet. Koha gjatë vitit ndahet në 52 javë (njësi kohore), e më kontratë

parashihet se në cilën njësi kohore skadon afati i kontratës. Më fillimin e shfrytëzimit të objektit hotelier

nënkuptohet koha kur fillon për herë të parë mundësia e vendosjes në njësi të marra nga poseduesi i të

drejtave. Shpenzimet e mirëmbajtjes duhet ti mbulojnë të gjitha veprimet të cilat e bëjnë më cilësor

shfrytëzimin e vendosjeve hoteliere, meremetimet, renovimet, pjesët e ndërrimeve dhe mjeteve të tjera.

Bartësi i të drejtave të shfrytëzimit të objekteve – njësive ka mundësi që ti bartë edhe të personi tjetër

për një periudhë të caktuar kohore.

Përveç elementeve përmbajtëse të kësaj kontrate, në të mund të futen edhe elemente të tjera të

ashtuquajtura fakultative, varësisht nga rasti në rast. Disa klauzola, duke i pasur parasysh dispozitat e

pakta normative të kësaj kontrate, mund të rregullojnë në mënyrë të detajuar çështjen. Këto mund të

jenë:

o Numrin maksimal të personave të cilët mund ta shfrytëzojnë njësinë e kontraktuar me kontratë;

o “CHEK – IN” dhe “CHECK – OUT” kohën;

o shfrytëzimin e objektit turistik nga ana e bartësit te të drejtave;

o pastrimin, mirëmbajtjen dhe drejtimin e objektit;

o shërbime të tjera të cilat i ofrohen bartësit e të drejtave;

o vendosjen alternative;

o pasojat nga mos përmbushja e kushteve të kontratës.

Kontrata mbi të drejtën e shfrytëzimit kohorë të objekteve turistike detyrimisht duhet të jetë e lidhur në

formën më shkrim, sepse në të kundërtën nuk prodhon efekte juridike. Të drejtën e shfrytëzimit kohor të

objekteve turistike nëse kontraktohet për patundshmëri regjistrohet në librat e tokës, respektivisht në

libra të tjerë adekuat pran organit kompetent. Regjistrimi realizohet në bazë të kontratës dhe të drejtat

shënohen në listën e ngarkesave. Ligjet e vendeve të cilat e rregullojnë këtë institut juridik, mundësojnë

që të drejtat nga kjo kontratë mund të barten edhe në personat juridikë dhe personat fizikë. Në praktikë,

kjo më së shpeshti ndodh me dëshirën e bartësit te të drejtave lidhur me zëvendësimin e njësive kohore

të sigurojë shfrytëzimin e pushimeve në vende tjera ose objekte të tjera turistike. Bartja e të drejtave

156

realizohet drejtpërdrejtë ose tërthorazi në shfrytëzues të tjerë me një afat lajmërimi 10 deri 15 ditë

paraprakisht.

Me kontratë përcaktohen edhe kushtet e shfrytëzimit “TIME SHARE EXCHANGE PRIVILEGES” të bartësve

të të drejtave, respektivisht anëtarëve ndërkombëtar ose vendor të “EXCHANGE” organizatës.

7. KONTRATA MBI LIZINGUN

Kontrata mbi lizingun paraqet një mori marrëdhëniesh juridiko – ekonomike tipike të cilat zbatohen në

praktikë pa e pasur një rregullativë të caktuar juridike. Në kohët e fundit, për shkak të rëndësisë që ka ky

institut juridik, disa vende kanë filluar që me dispozita juridike këto marrëdhënie të caktuara t’i

rregullojnë në mënyrë të detajuar.

Kontrata mbi lizingun ka lindur si institut juridiko – ekonomik pas luftës së dytë botërore gjatë zhvillimit

të formave të reja të transaksioneve ekonomike në vende të zhvilluara ekonomikisht. Emërtimi i kësaj

kontrate lizing (leasing) ka prejardhjen nga fjala angleze “lease” që nënkupton qiran apo diç që epet me

qira. Përmbajtjes e kësaj fjalie në këtë kontratë inkorporon një tërësi të elementeve kontraktore në bazë

të të cilave njëra palë është e detyruar që palës tjetër t’i dorëzojë sendin për një periudhë të caktuar

kohore më vërej në dispozicion për përdorim. Pala e cila e merr me lizing objektin është e detyruar që

palës ofruesi t’i paguaj çmimin e qirasë sipas kushteve të kontraktuara. Definicioni i sipërshënuar nuk

është i përcaktuar tërësisht për teorinë e shkencës juridike. Kjo papërcaktueshmëri e definicionit është

rezultat i lindjes së vazhdueshme të marrëdhënieve ekonomike të reja bashkëkohore e të cilat shpesh

janë edhe të komplikuara.

Në praktikë, veprimtaria lidhur më përmbajtjen e lizingut i ka të inkorporuar në vete disa elementet të

kontratave të njohura si p.sh. kontratën mbi qiranë, kontratën mbi shitblerjen, kontratën mbi veprën,

kontratës mbi ofrimin e shërbimeve etj,. Elementet e kontratave të sipërpërmendura, në kuadër të

kontratës së lizingut, mblidhen dhe plotësohen në mënyrë që në fund paraqesin një institut konkret

juridik i cili i rregullon marrëdhëniet e caktuara unike juridike – ekonomike respektivisht një kontratë

bashkëkohore të së drejtës biznesore. Profesori Rozenberg lidhur me definicionin e kontratës mbi lizingun

thot se “me lizing nënkuptojmë një metodë të veçantë për financimin e qëllimeve investive si të sendet e

paluajtshme po ashtu edhe të ato të luajtshme të cilat sipas kontratës shfrytëzohen për një periudhë të

caktuar kohore, marrëdhënie këto që janë të lidhura në bazë të lizingut në mes të ofruesit të sendit –

objektit dhe marrësit të ati sendi – objekti”.

Palët kontraktuese në punët e lizingut janë: ofruesit i lizingut dhe marrësi i lizingut. Në mënyrë të caktuar

në marrëdhënie juridike marrin pjesë edhe prodhuesit e lëndëve të lizingut dhe financuesit e punëve.

Ofruesi i lizingut i lëshon në dorë shfrytëzuesit të lizingut kompensimin e përcaktuar (qiranë) që mund ta

kontraktojë ta paguaj në kiste. Ofruesi i lizingut mund të jetë edhe prodhuesi i lëndëve (mjeteve) por

edhe personi i cili tërthorazi merr pjesë në punët e lizngut.

Lëndë e kontratës së lizingut mund të jenë sendet e luajtshme dhe sendet e paluajtshme. Në praktikë,

kjo kontratë më shpesh lidhet për sendet e luajtshme si p.sh. makinave, kompjuterëve, makinave

ndërtimore, mjeteve të komunikacionit etj,. Qëllimi i lidhjes së kontratës së lizingut është krijimi i

mundësisë dhe të drejtës së shfrytëzimit të një tërësie të mjeteve, të cilat subjekti i caktuar nuk mund t;i

157

blihen, për të cilat periudha e amortizimit nuk është me e gjatë se sa koha e qëndrueshmërisë së tyre në

kontratën e lizingut.

Elementet qenësore të kësaj kontrate janë veprimet e caktuara me sendet të cilat dorëzohen në

shfrytëzim dhe çmimi i shfrytëzimit. Koha e zgjatjes së kontratës së lizingut nuk konsiderohet element

shumë i rëndësishëm e cila zakonisht zgjatë deri në pesë vjet por jo më shumë se dhjetë vjet. Kjo

kontratë mund të shkëputet pa përmbushjen e kushteve të caktuara. Elemente plotësuese mund të

konsiderohen përcaktimi i afateve kohore të shfrytëzimit dhe mënyrat e pagesës së çmimit të

kontraktuar. Gjithashtu, në mesin e elementeve plotësuese karakteristike për këtë kontratë radhitën

edhe: përdorimi i lokacionit; garancionet teknike; servisimi dhe përmbajtja mjeteve; aftësimi i kuadrit;

punimi i programeve; e drejta e qerasë; arbitrazhz; etj,.

8. KONTRATA PËR KNOW – HOW – in

Tani në botën bashkëkohore dhe të zhvilluar ekonomikisht, bashkëpunimi teknik – shkencorë dhe

teknologjikë është domosdoshmëri imanente. Asnjë vend në botë, pavarësisht nga zhvillimi, nuk mund t’i

realizojë në tërësi nevojat e veta pa pasur një bashkëpunim real dhe tregtar teknik – shkencor dhe

teknologjik me vende të tjera pa varësisht nga zhvillimi i tyre ekonomik.

Të gjithë njëzëri pajtohen me faktin se zhvillimi ekonomik i çdo vendi i duhet që më shumë se herëve të

tjerë qasje dhe angazhim serioz në planin e angazhimit të shkencës dhe teknologjive të reja për

ekonominë vetanake. Kjo qasje nga shumica e vendeve bëhet metoda seleksionuese dhe të kujdesshme

të realizuara nga kuadro profesioniste që pikësynim i kanë nevojat e ekonomisë vendore. Metodat e

seleksionimit dhe nevojave bazohen në strukturën e ekonomisë, nevojën e punësimit, mbrojtjen e

mjedisit nga ndotja, zhvillimin e qëndrueshëm, etj, të cilat ndikojnë që aftësitë teknike – teknologjike dhe

përgatitja e ekonomisë së vendit të zhvillohen në hap me proceset e kohës, në mënyrë të suksesshme

dhe tu bëjë ballë proceseve konkurruese në kuadër të ndarjes ndërkombëtare të punës që sot është njëri

ndër kushtet e domosdoshme.

Nuk është asgjë e re që të konstatojmë se tani në kushtet dhe rrethanat e reja hulumtimet shkencore

dhe puna shkencore janë shndërruar në një biznes të madh dhe me leverdishmëri të madhe ekonomike .

Ky fakt dita ditë është duke e devalvuar edhe kuptimin klasik të kapitalit financiar – bankar.

Nevojat tejet të mëdha për teknologji të reja dhe njëkohësisht për njohuri të caktuara që kanë shtetet në

zhvillim, por edhe ato të pa zhvilluara, nuk i kanë dhe pasi që vet nuk janë në gjendje të krijojnë, ky

problem në shtetet e zhvilluara nuk ekziston. Shtete e zhvilluara organizojnë dhe themelojnë institucione

shkencore dhe profesionale për krijimin e formave të ndryshme të teknologjive të caktuara bazuar në

posedimin e burimeve profesionale. Kështu që lëvizja e këtyre njohurive dhe të arriturave shkencore p

teknologjike realizohet nëpërmjet të kontratës së KNOW – HOW. Kontrata KNOW – HOW në pikë të

fundit paraqet modalitetet juridike që mundësojnë bashkëpunimin teknik – biznesore dhe atë nëpërmjet

shteteve të ndryshme pavarësisht nga sistemi shoqëror – politikë dhe ekonomikë.

Kuptimi i kontratës Know – how, kryesisht manifestohet në faktin se ajo përmban ne vete një vëllim të

diturisë dhe përvojës e cila ka aplikimin e saj në ekonomi (industri, tregti, shërbime, etj). Natyrisht,

dituria është send jo trupor, ajo mund të gjejë aplikimin e saj vetëm në komunikim (shpallje, lajmërim)

të drejtpërdrejtë në mënyrë perceptive. Mirëpo, know – how –i në cilësi të kreacionit shpirtëror dhe

158

mendor mund të shfaqet dhe në formën e materializuar me anët të te shënuarit në letër, edhe pse ky

materializim i know – how – it assesi nuk i jep atributin e sendit material. Pra kjo çështje në mes të punës

intelektuale dhe sendit material (respektivisht formës me anë të se cilës është shprehur) konsiderohet

bazë që në kuadër të së drejtës së autorit e njëjta të mbrohet. Kuptimi etimologjik i nocionit know – how,

shprehje kjo e cila buron nga fjala angleze, nuk ka ndonjë supstitum adekuat në disa gjuhë. Kështu, në

gjuhën tonë këtë shprehje shpesh e zëvendësojmë me një shprehje të afërt si për nga kuptimi ashtu

edhe për nga përmbajta “dituri, përvojë), sepse vet kuptimi i know – how – it donë të thotë “për të ditur

si”. Në të drejtën krahasimore ekzistojnë më shumë përkufizime – definicione të objektit të know – how

– it, por ne do të cekim vetëm disa që mendojmë se janë me reprezentuese.

Në SH.B.A. dominon përkufizimi sipas të cilës objekti i know – how – it përmban elemente të ndryshme

materiale, si p.sh. formula, receta, vizatime, modele, plane, projekte, risi, dosje teknike, përshkrime,

specifikacione, fletënevojë për lëndët e para dhe repromaterial, udhëzimet për prodhim dhe procese

teknologjike, analiza, kontrollim dhe vërtetim për ndonjë proces apo produkt, etj,. Duke mos e kontestuar

çështjen se “dituria dhe përvoja” të cilat i përmban në vete know – how – i kanë karakter biznesore, nga

pikëpamja e të drejtës së shpikësve dhe të drejtës së mbrojtjes së know – how – it, si e drejtë e

pronësisë intelektuale, në kuptimin material – juridikë konsiderojmë se karakteri teknik i know – how – it

është tejet i rëndësishëm. Dituria dhe përvoja e cila nuk është e natyrës teknike dhe e cila, përndryshe

nuk mund të zbatohet në industri apo në ndonjë prodhimtari tjetër nuk e paraqet know – how –in në

kuptim të dispozitave te të drejtës së pronësisë industriale, pasi që karakteri teknik i diturisë dhe zbatimi i

saj, janë kushte të parapara me ligj për realizimin e mbrojtjes juridike. Kjo nuk donë të thotë se dituria

dhe përvoja e karakterit biznesore nuk mund të jenë objekt i kontratës për bartjen e përvojës së

karakterit biznesore, por vetëm së bashku me diturinë teknike dhe përvojën si element i tyre përcjellës.

Sa i përket mbrojtjes së veçantë të diturisë dhe përvojës, janë të parapara në bazë të institucioneve dhe

mekanizma të caktuara juridike, siç janë p.sh. ruajtja e sekretit biznesore.

KONTRAKTIMI I ZGJEDHJËS SË MOSËRARRVESHJENE NË BIZNESIN NDËRKOMBËTAR

HYRJE:

E Drejta ndërkombëtare publike dhe e Drejta ndërkombëtare private

159

E drejta ndërkombëtare publike përkufizohet si ajo e drejtë që rregullon marrëdhëniet e shoqërisë

ndërkombëtare. Dy karakteristikat e saj kryesore janë, të qenurit një e drejtë konsensuale, që bazohet në konsensin paraprak të të interesuarve (me përjashtim të një grupi të vogël normash), dhe relativiteti i

normave të saj, për sa i përket forcës së tyre detyruese, duke qenë se bëhet fjalë për një të drejtë që zbatohet me konsens midis të barabartëve.

Nga ana e saj, e drejta ndërkombëtare private është ajo e drejtë që rregullon marrëdhëniet ndërmjet individëve të veçantë, kur ka ndonjë element të statusit të të huajve që bën që komponentët e

marrëdhënies juridike të kenë varësi nga disa shtete. Është një e drejtë që i lë shumë hapësirë autonomisë së vullnetit të palëve, me përjashtim të një numri të vogël normash.

1.- Përkufizimi i kontratës ndërkombëtare. Karakteristikat e saj

Kur një kontratë është ndërkombëtare?

Konsiderohet ndërkombëtare ajo kontratë që përmban një element të huaj, qoftë sepse elementet e kontratës janë të lidhura me shtete të ndryshme, qoftë sepse palët – edhe kur të gjitha elementet e

kontratës i përkasin të njëjtit vend – kanë vendosur t’ia nënshtrojnë atë së drejtës së një vendi tjetër.

Ç’karakteristikë kryesore paraqet kontrata ndërkombëtare kundrejt atyre kombëtare?

Kryesisht që meqë ekziston një element i statusit të të huajve duhet të mbahet parasysh se në

thelbësore, siç është ajo se çfarë normative do të zbatohet për kontratën. Palët mundet/duhet të

zgjedhin normativën e zbatueshme për problemet që dalin nga kontrata. Megjithatë, për të njëjtën kontratë do të zbatohen një sërë normash, pavarësisht vullnetit të palëve, që u përkasin shteteve të

ndryshme; kështu,

a) Normat që rregullojnë detyrimet e palëve mund të jenë: ligji shtetëror i zgjedhur nga palët; në mungesë të tij ligji që zbatohet për kontratat; o në një rast të fundit, ligji material i njëtrajtshëm

që rezulton i zbatueshëm për kontratën.

b) Normat që rregullojnë efektet e kontratës mbi interesat e përgjithshme: normat për mbrojtjen e interesave private (që mbrojnë interesat e atyre që ekonomikisht janë më të dobëta), normat për

mbrojtjen e interesave publike apo institucionale (që rregullojnë efektet e kontartës mbi institucionet publike, përkontrollin e këmbimeve, për bilancin e pagesave, etj,)

c) Normat e së drejtës publike që rezultojnë të zbatueshme: vendosja e sanksioneve, gjobave, lejet

e nevojshme... (normat antitrust).

Për të përcaktuar klauzolat e kontratës, është mirë të mbahet parasysh:

1. Që ligjet shtetërore zakonisht i lënë shumë hapësirë autonomisë së vullnetit të palëve.

2. Që modelet e kontratave duhet të përdoren si udhërrëfyese, por që kontratat duhet t’u përshtaten nevojave të rastit konkret.

3. Që është mirë që të bëhet një verifikim i risqeve tregtare dhe politike: të verifikohet aftësia paguese dhe besueshmëria e palës tjetër në kontratë, si dhe forma se si ajo I menaxhon

kontratat.

4. Që të ruhet një barazpeshë në negocimin e kontratës. 5. Që klauzolat e kontratës të përmbushin tre parakushtet e mëposhtme:

a) që hartimi i kontratës të mundësojë arritjen e objektivave ekonomike që janë vënë. b) që ajo të përmbajë zgjidhje të brendshme, për të shmangur që faktorë të jashtëm ta

bëjnë atë jo operuese (për shëmbull, mekanizma për rinegocim, klauzola pluskuese/të paqendrueshme, komitete ndërpalëshe për interpretimin dhe ndjekjen e kontratës...).

160

c) që përmbajtja të jetë e qartë, duke u shmangur klauzolat e errëta apo të paqarta, të dykuptimta.

6. Që të përfshihen në kontratë mjete për të zgjidhur mosmarrëveshjet që dalin nga zbatimi i saj.

Në këtë drejtim, është me shumë rëndësi që të futen në kontratat dy lloje klauzolash: ato të zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm për kontratën dhe ato të zgjedhjes së mekanizmit për zgjidhjen

e mosmarrëveshjeve (duke pakësuar kështu problemet dheshpenzimet);

a) Ligji i zbatueshëm: pjesa më e madhe e legjislacioneve kombëtare u mundësojnë palëve që të zgjedhin ligjin e zbatueshëm për kontratat, me kusht që zgjedhja të jetë bërë në formë të shprehur o të rezultojë si një zgjedhje e sigurtë (shih nenin 3.1.I Konventa e Romës).

b) Zgjedhja e gjykatës o arbitrazhit: më e mira është që të vendosen klauzola me zgjidhje të dyfishtë të mosmarrëveshjeve: fillimisht bihet në ujdi për t’iu drejtuar së pari mekanizmave jo juridiksionale për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve (ndërmjetësimi, pajtimi, formimi i komiteteve ndërpalëshe...), dhe, në rastin kur këto dështojnë, vendoset gjykata shtetërore o arbitrat kompetentë (klauzola për zgjedhjen e gjykatës shtetërore o klauzola për t’iu nënshtruar arbitrazhit).

2. Problemet që mund të paraqesin kontratat ndërkombëtare:

Nga pikëpamja juridike, problemet kryesore që mund të dalin gjatë jetës së kontratave ndërkombëtare e

kanë burimin te zgjedhja e mekanizmit që do të zgjidhë konfliktet e mundshme që vinë nga zbatimi dhe

menaxhimi i kontratës, si dhe nga ligji që do të zbatohet për to. Për këtë qëllim, u tha më lart se palët në kontratë mund të zgjedhin mekanizmin që konsiderojnë më me vend për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve,

si dhe ligjin që duhet të zbatojë arbitri o gjyqtari në procedurën për zgjidhjen e tyre. Normale është që të vendosen në vetë kontratën klauzola me zgjidhje në rrugë të dyfishtë, por asgjë s’pengon që ato të

përfshihen në një aneks të saj, apo që të firmoset një marrëveshje pasi ka lindur mospajtimi (ndonëse në praktikë kjo gjë rezulton të jetë opsioni më pak i rekomendueshëm). Në qoftë se zgjidhet një sistem i një

mekanizmi të dyfishtë, përcaktohet si i detyrueshëm së pari përdorimi i një mekanizmi jo juridiksional për

zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe pastaj një juridiksional.

A) Mekanizmat për të zgjidhur mosmarrëveshjet që dalin nga kontrata.

1.A) Mekanizmat jo juridiksionale:

Këto mekanizma gjithashtu njihen nga akronimi/siglat në anglisht ADR (Alternative Dispute Resolution /

zgjidhja alternative e mosmarrëveshjeve). Fjala është për metoda jo të detyrueshme për zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare. Mosdetyrueshmëria ka të bëjë si me atë që nuk do të duhet të përdoren

këto mekanizma për t’i dhënë zgjidhje konfliktit (përjashto rastet kur palët kanë rënë në ujdi për t’i bërë

ato të detyrueshme) ashtu dhe me atë që s’është e detyrueshme zgjidhja e mosmarrëveshjeve (e kuptuar si mundësi për të imponuar në mënyrë shtrënguese zbatimin e kontratës). Kështu fjala është për

mekanizma që zgjidhjen e konfliktit e gjejnë në konsensin në të cilin arrijnë palët, qoftë vetë ato drejtpërsëdrejti (negocim) qoftë me ndërhyrjen e një të treti (shërbimet e mira ndërmjetësimi o pajtimi).

Avantazhi që paraqesin këto sisteme kundrejt arbitrazhit apo gjykatave të zakonshme lidhet me atë se janë mjete më ekonomike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve.

1. Shërbimet e mira

Këto karakterizohen si mjet alternativ për zgjidhjen e konflikteve sepse ndërhyn një I tretë i cili vë në

161

kontakt palët në konflikt, me qëllim që të fillojnë bisedimet për të arritur në një marrëveshje, veçse personi i tretë në asnjë çast nuk propozon një zgjidhje për brendinë e mosmarrëveshjes, as përpiqet t’i

bindë palët në mënyrë që të arrijnë në një zgjidhje të caktuar.

2. Pajtimi ose ndërmjetësimi

Në këtë mjet alternativ për zgjidhjen e konflikteve ndërhyn një i tretë i paanshëm i cili takohet me të dyja

palët, bashkërisht o veçmas, për t’u përpjekur që të përqendrohen në atë që ka rëndësi dhe të arrijnë kështu në një marrëveshje që i jep fund konfliktit. I treti I paanshëm që vepron si ndërmjetës mund të

propozojë një zgjidhje dhe t’i bindë palët që të arrijnë një marrëveshje. Megjithëkëtë, palët vazhdojnë të kenë në dorë zhvillimin e procesit dhe s’kanë përse të pranojnë zgjidhjen e pajtuesit / ndërmjetësit.

2.A). Mekanizmat jurisdiksionale: Arbitrazhi

1. Cëshjte të përgjithshme mbi arbitrazhet tregtare ndërkombëtare

Arbitrazhi është një mekanizëm juridik për zgjidhjen e konflikteve ndërkombëtare, sipas të cilit palët

detyrohen të zbatojnë vullnetarisht vendimin e marrë nga një apo disa persona të caktuar drejtpërsëdrejti

a tërthorazi prej tyre dhe që veprojnë jashtë një strukture të pushtetit publik. Karakteristikat thelbësore të arbitrazhir janë, që:

1. Bazohet në vullnetin e palëve, si për ekzistencën e tij, ashtu dhe për përcaktimin e shumë prej

aspekteve të tij procedurale.

2. Ata që ftohen për të vendosur (arbitrat) janë individë të veçantë, që nuk veprojnë me mbështetjen e asnjë pushteti public;

3. Vendimi është i detyrueshëm për palët. Vendimet arbitrare janë të detyrueshme dhe kanë efektin e gjësë së gjykuar, kështu që juridiksioni i zakonshëm i shteteve nuk do të mund t’i rikthehej

çështjes së zgjidhur nga arbitrazhi për një vendim të ri.

Përgjithësisht, përcaktohen si avantazhe të arbitrazhit fleksibiliteti i tij për sa i përket procedurës, që fillon

madje në mundësinë e zgjedhjes së tij; shkalla e lartë e konfidencialitetit që paraqet; qenia e tij një mekanizëm më dinamik se gjykatat e brendshme; dhe asnjanësia e tij. Për sa i përket dizavantazheve

kryesore që paraqet, zakonisht përmendet kostoja e tij; kompetencat e kufizuara të arbitrave, që në procedura të koklavitura i detyron që t’u drejtohen gjykatave të zakonshme për të arritur në dhënien e

vendimit për aspektet që kanë të bëjnë me konfliktin dhe që janë të mbuluara nga arbitrazhi; mosqenia e

procedurave me një shumësi të palëve; dhe më në fund që vendimet arbitrare nuk krijojnë një korpus të jurisprudencës, siç ndodh në të kundërtën me vendimet e gjykatave të zakonshme.

Arbitrazhi si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve zhvillohet veçanërisht në rrafshin e kontratave

ndërkombëtare. Sipas normave ndërkombëtare (neni 1.1. Ligji Model I UNICITRAL), konsiderohet

“tregtar” arbitrazhi që vendoset ndërmjet individëve të veçantë, dhe që ka të bëjë me çështje të së drejtës për të cilat palët kanë të drejtë të vendosin (domethënë, eliminohet mundësia për t’iu drejtuar

arbitrazhit për lëndë për të cilat kompetenca është ekskluzivisht shtetërore). Për sa i takon “të paturit karakter ndërkombëtar”, sipas të njëjtave norma, ky karakter përcaktohet qoftë për faktin se

stabilimentet e palëve gjenden të vendosura në shtete të ndryshme, qoftë sepse vendi I përmbushjes së detyrimeve, o e një pjese qenësore të tyre, ndodhet në një shtet tjetër, I ndryshëm nga ai ku palët kanë

stabilimentin e tyre, o qoftë sepse palët shprehimisht kanë rënë në ujdi për atë që objekti i arbitrazhit

është i lidhur me më shumë se një shtet (neni 1.3 Ligji Model).

1. Llojet e arbitrazheve

a) Arbitrazhi ndërkombëtar si arbitrazh ad hoc:

162

Arbitrazhi ndërkombëtar është ai që zhvillohet brenda një institucioni, zakonisht me karakter privat.

Arbitrazhi ad hoc është ai për të cilin palët merren vesh jashtë kuadrit të çfarëdo institucioni. Arbitrazhet që më shumë sukses kanë patur kanë qenë ato institucionale. Institucionet që ngarkohen me

menaxhimin e arbitrazheve, edhe pse quhen gjykata, zakonisht janë mekanizma organizimi dhe administrimi të arbitrazheve që lidhen me to. Në këtë drejtim, japin mbështetje për zgjidhjen e një

mosmarrëveshje, duke lehtësuar emërimin e arbitrave, duke ofruar një rregullore për të udhëhequr

arbitrazhin, lokalet, punën e sekretarisë, etj. Të gjitha këto shërbime ofrohen në këmbim të një çmimi, i cili ndryshon shumë nga një institucion në një tjetër

b) Arbitrazhi mbi bazën e së drejtës dhe arbitrazhi mbi bazën e drejtësisë a paanësisë:

Në kohën e sotme dallimi i prerë ndërmjet tyre është diçka e vështirë, për shkak të fleksibilitetit që kanë

arbitrazhet, gjë që u jep organeve vendimmarrëse një hapësirë të gjërë manovrimi dhe interpretimi të normave që janë të zbatueshme për rastet. Sidoqoftë, e vërteta është që, në rast dyshimi lidhur me

qellimin e palëve për t’ia nënshtruar çështjen arbitrazhit bazuar në të drejtën o bazuar në drejtësi a paanësi, prirja e përgjithshme është që të favorizohet që rasti t’I nënshtrohet arbitrazhit mbi bazën e së

drejtës (neni 28.3 Ligji Model).

2. Marrëveshja arbitrare

Rezultati i arbitrazhit mbështetet në ekzistencën e një marrëveshje arbitrare. Ujdia arbitrare është një

marrëveshje vullnetesh, e cila i jep arbitrit pushtetin për të vendosur për një mosmarrëveshje të pranishme o që mund të lind në të ardhmen, dhe e cila delimiton rrafshin e veprimtarisë (bazën dhe

parametrin për aktivitetin e arbitrit). Që marrëveshja arbitrare të jetë e vlefshme duhet të formësohet me vullnetin e lirë të shprehur nga palët. Në përgjithësi, ajo do të bëhet me shkrim (kjo kërkesë del

praktikisht në të gjitha normat ndërkombëtare mbi arbitrazhin). Efekti i marrëveshjes arbitrare është se përjashton mundësinë që t’i drejtohesh një sistemi tjetër që s’është ai arbitrar (me përjashtim të

arbitrazhit). Kështu që, nëse çështja paraqitet para një juridiksioni kombëtar, gjyqtarët duhet të dërgojnë

çështjen dhe palët tek arbitrazhi, përjashto rastet kur vërtetojnë se marrëveshja arbitrare është e pavlefshme, jo efikase është e pamundur për t’u zbatuar(neni 8.1 Ligji Model). Me përjashtim të këtyre

rasteve, gjyqtarët nuk mund të kenë kompetencë për brendinë e çështjes, ndonëse mund të veprojnë si gjyqtarë mbështetës (nenet 5 dhe 6 Ligji Model) o mund të marrin masa parandaluese me kërkesë të

palëve, përpara o gjatë shqyrtimit nga ana e arbitrazhit (neni 9 Ligji Model).

Njëra nga karakteristikat kryesore së marrëveshjes arbitrare është autonomia e saj (neni 16 Ligji Model),

gjë që nënkupton se qenia dhe vlefshmëria e saj zhvillohen pavarësisht fatit që do të ketë marrëdhënia juridike me të cilën kjo marrëveshje lidhet, domethënë, kontrata.

Është mirë që në praktikë të përcaktohen si duhet pikat e marrëveshjes arbitrare, nëse kjo marrëveshje vendoset në kontratë dhe përpara se të lindin mosmarrëveshje, për të shmangur që kur dalin probleme,

palët të diskutojnë mbi disa pika arbitrare, duke vonuar më shumë zgjidhjen e mosmarrëveshjes. Kështu, është me interes të saktësohet nëse i nënshtrohesh një institucioni të caktuar, të përcaktohet se cila

është gjuha o cili është vendi i shqyrtimit arbitrar, numri i arbitrave dhe metoda e zgjedhjes, çdo gjë lidhur me masat parandaluese dhe ligji që do të zbatohet për brendinë e çështjes.

3. Përzgjedhja e arbitrave

Duke qënë se nuk janë organizma të paracaktuar, njëri nga vendimet që duhen marrë në arbitrazhet është se kush do të jenë arbitrat. Në këtë pikë, është parësor vullneti i palëve, përjashto rastet kur i janë

nënshtruar ndonjë institucioni që përcakton një formë tjetër për të vendosur numrin e arbitrave dhe

163

metodën e përzgjedhjes. Si rregull, numri I arbitrave ështe tre (neni 10.2 Ligji Model).

Arbitrat duhet të jenë persona të pavarur dhe asnjanës në veprimet e tyre, madje edhe në rastet kur bëhet fjalë për “arbitra të palës”. Në rast se ka dyshime të themelta për këto cilësi, palët mund të

përjashtojnë arbitrin, madje edhe në rastin e arbitrit të palës (neni 12.2 Ligji Model). Megjithatë, mundësia që të ndodhë përjashtimi është e vogël, sepse vetë arbitrat kanë detyrimin që të zbulojnë

rrethanat që mund të cenojnë pavarësinë e tyre (neni 12.1 Ligji Model). Përjashtimi bëhet sipas

marrëveshjes së vendosur midis palëve, e, në mungesë të saj, e vendos vetë gjykata arbitrare. Në këtë rast, po qe se përjashtimi hidhet poshtë, pala e dëmtuar mund t’i drejtohet rrugës gjyqësore, menjëherë

(si rregull nuk mund të bllokohet vazhdimi i procedurës (neni 13 Ligji Model) o në përfundim të procedurës, për të kundërshtuar vendimin arbitrar.

4. Procedura e arbitrazhit

U takon po ashtu palëve që të përcaktojnë normat që do të udhëheqin punën e arbitrazhit dhe, në rast se ato s’e bëjnë këtë, do të jetë vetë organi arbitrar ai që do t’I përcaktojë ato. Por në çdo rast duhet të

respektohen parimet e barazisë, dëgjimit në audiencë dhe kundërthënies (nenet 18 dhe 19 Ligji Model). Është diçka e zakonshme që qoftë palët, qoftë vetë organi arbitrar, të përdorin normat ekzistuese për

zhvillimin e procedurës(për shembull, Rregulloren e Arbitrazhit të UNCITRAL, e vitit 1976). Megjithatë, si

palët ashtu dhe arbitrat kur është rasti, ndërkohë që respektojnë parimet e nënvizuara, gëzojnë një liri absolute për të organizuar procedurën në mënyrën që vlerësojnë më të mirë.

Nga ana tjetër, në materializimin e punës së arbitrazhit është me rëndësi jetike që t’I përmbahesh

kompetencës që kanë arbitrat për të vendosur dhe për të shpallur masat parandaluese, në bazë të

marrëveshjes së arritur midis palëve. Duket qartë se arbitrat e zhvillojnë punën e tyre brenda kompetencës që iu është dhënë, duke qënë kompetenca një nga shtyllat e themelit ku mbështetet qëllimi

i mirë i procedurës arbitrare. Në qoftë se nuk respektohen caqet e kasaj kompetence, si vetë organi juridiksional ashtu dhe ndonjëra prej palëve do të mund ta kundërshtonte procedurën e vendimin e

arbitrazhit.

5. Ligji I zbatueshëm

Një tjetër prej zgjedhjeve që u takon palëve ta bëjnë, organit arbitrar kur është rasti, është ajo e së drejtës së zbatueshme për brendinë e mosmarrëveshjes (neni 28.1 Ligji Model). Si në zgjedhjet e

mësipërme, palët kanë liri të plotë për të përzgjedhur sistemin juridik që dëshirojnë të zbatojnë për

zgjidhjen e konfliktit. Po qe se ato nuk vendosin, e bëjnë këtë arbitrat, që si rregull e argumentojnë ligjin e zbatueshëm në përputhje me normat e së drejtës ndërkombëtare private për konfliktet. Në këtë pikë

duhet sqaruar se, ndonëse si rregull u drejtohen zbatimit të normave të së drejtës ndërkombëtare private për konfliktet, nuk ekziston zbatimi i detyrueshëm i normave territoriale i disa normave ndërkombëtare

nga ana e arbitrave, mirëpo, sipas normave ndërkombëtare që rregullojnë arbitrazhet, do të zbatohen

normat për konfliktet që gjykata arbitrare “vlerëson të zbatueshme”(neni 28.2 Ligji Model) ato që rezultojnë “të përshtatshme për rastin në fjalë” (neni VII.1 Konventa e Gjenevës). Duhet të theksohet

fleksibiliteti i madh që nënkupton kjo mundësi për zgjedhje nga ana e gjykatës arbitrare. Risqet që mund të paraqesë ky fleksibilitet i madh barazpeshohen pjesërisht me zbatimin që zakonisht arbitrat u bëjnë

normave materiale urdhëruese/imperative, të paktën atyre të shtetit në territorin e të cilit zhvillohet arbitrazhi (domethënë, normave në fuqi të zbatueshme në atë shtet, cilidoqoftë rasti që kërkon zgjidhje).

Në praktikë, zbatimi i këtyre normave u nënshtrohet dy caqeve: që fjala është vërtet për norma materiale

imperative dhe që zbatimi i tyre të mos jetë i papajtueshëm me parimet e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare.

6. Vendimet e arbitrazhit

164

Vendimi arbitrar duhet të plotësojë, përveç kërkesave për të cilat palët janë marrë vesh, një sërë

elementesh që janë njohur nga normativa ndërkombëtare e zbatueshme. Kështu ai duhet të jepet me shkrim dhe të firmoset nga arbitrat (mjafton shumica vetëm vota e kryetarit, në qoftë se justifikohet

mungesa e pjesës tjetër) (neni 31 Ligji Model); duhet të vendoset po ashtu data dhe vendi i arbitrazhit. Nga ana e tyre, palët mund të vendosin: nëse do të kërkohet apo jo arsyetimi në vendimin arbitrar, afatin

për dhënien e vendimit, nëse do të hartohet një vendim përfundimtar i vetëm disa të pjesshme, formën e

njoftimit të vendimit, o nëse përfshihen apo jo shpenzimet. Me nxjerrjen e vendimit, dhe ndreqjen e tij, dhe/o sqarimet e rastit, mosmarrëveshja quhet e zgjidhur dhe palët janë të detyruara të përmbushin atë

që përcakton vendimi arbitrar. Përjashtimisht, disa legjislacione të brendshme, o në rrafshin ndërkombëtar arbitrazhi i CIADI-t, lejojnë që të kërkohet shfuqizimi i vendimit për shkaqe ligjore (neni

34.2 Ligji Model). Shfuqizimi kërkohet para organeve juridiksionale kombëtare, me përjashtim të rastit të

CIADI-t që kërkohet në të njëjtën Qendër pranë një gjykate të re arbitrare. Rishikimi nga organi që bën shqyrtimin nuk përfshin një zgjidhje të re të brendisë së çështjes. Si rregull shfuqizimi mund të kërkohet

për mangësi formale të vendimit (sepse lënda nuk është e arbitrueshme, o cenon rendin publik, për mosqenie e pavlefshmëri të detyrimit/zotimit arbitrar, mungesë mbrojtjeje për njerën prej palëve,

prononcimin e arbitrave jashtë mandatit të tyre…). Kërkesa/ankesa për shfuqizim nuk e pezullon zbatimin e vendimit (përveç kësaj, nga zbatimi i normave të së drejtës ndërkombëtare, mund të rezultojë që

juridiksioni që ka kompetencën e shfuqizimit të mos jetë ai që është kompetente për zbatimin, por një

tjetër), gjë që mund të paraqesë në praktikë probleme të mëdha.

Njëra prej çështjeve të rëndësishme të arbitrazhit është zbatimi i vendimit pasi ai është marrë. Për të shmangur vonesa të mundshme o moszbatime, zotimet arbitrare o rregulloret e institucioneve të

ndryshme përmbajnë si rregull në këtë drejtim disa klauzola. Sipas statistikave, pjesa më e madhe e

vendimeve arbitrare zbatohen vullnetarisht, por çfarë ndodh në qoftë se pala e mundur vendos të mos përmbushë vendimin?... I dëmtuari nga mospërmbushja e detyrimit ka dy mundësi:

Ose ushtron trysni tregtare apo të një natyre tjetër për të arritur zbatimin me forcë;

Ose i drejtohet autoritetit të Shtetit, i ushtruar nëpërmjet gjykatave kombëtare, për të arritur një

embargo të pasurisë o detyrimin që i munduri të përmbushë vendimin me çdo mjet tjetër. Po qe se duhet t’i drejtohemi pushtetit shtetëror që ky të ndërhyjë për të imponuar zbatimin e vendimit

arbitrar, do të gjendemi përpara nevojës që të njihet, në mënyrë që të mund të ekzekutohet, ky detyrim juridik, pra vendimi arbitrar, i cili është shpallur jashtë juridiksionit të shtetit tënd të cilit i

drejtohesh me kërkesën që të imponojë zbatimin. Gjë që nënkupton një procedurë njohjeje dhe zbatimi të vendimit arbitrar. Në këtë drejtim, shumica e institucioneveo e marrëveshjeve

arbitrare përfshijnë –me referim/by reference o tekstualisht- Konventën e Nju Jorkut, e vitit

1958, për njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazheve të huaja, duke qënë Ligji Model i UNCITRAL-it norma e dytë më e përdorur. Përparimi i madh që kanë bërë të dyja normat ka

qënë heqja e autorizimit të dyfishtë (exequatur-ës) që kërkohej për të mundësuar zbatimin e vendimeve të shpallura në vende të tjera.

Si rregull, në qoftë se zbatimi kërkohet në vendin ku është nxjerrë vendimi, norma që zbatohet është Ligji Model (nenet 35 dhe 36). Po qe se kërkohet njohja e një vendimi të shpallur në një shtet të tretë, do të

mund zbatohet cilado nga këto dy norma. Sipas nenit IV Konventa e Nju Jorkut, për të kërkuar zbatimin e një vendimi arbitrar duhet të paraqitet, së bashku me shkresën e kërkesës, origjinali dhe kopja e

noterizuar e vendimit, si dhe origjinali dhe kopja e marrëveshjes me shkrim. Në nenin III të konventës së mësipërme përcaktohet se procedura shtetërore e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit duhet të jetë e

njëjta që zbatohet për sentencat gjyqësore dhe vendimet arbitrare kombëtare.

2. Gjykata e përherëshme e arbitrazhit

Është një organizëm ndërqeveritar, i krijuar nga shtetet në vitin 1899, misioni i së cilës është të

mundësojë arbitrazhin, si dhe forma të tjera të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve ndërmjet shteteve palë.

165

Baza e saj juridike është Traktati i Hagës i 1899-s, i reformuar në vitin 1907. Është një organizatë ndërkombëtare e pavarur, që mban lidhje të ngushta me sistemin e Kombeve të Bashkuara, por që

s’është i përfshirë në të. U ofron shërbime shteteve, organizatave ndërkombëtare dhe individëve të veçantë (arbitrazhi i pare tregtar ndërmjet një shteti dhe një individi privat pranë kësaj Gjykate u arrit në

vitin 1935). Në këtë pikën e fundit, Gjykata ka marrëveshje me UNCITRAL-in, për të ofruar shërbime administrative në rrafshin privat. Gjithashtu ka marrëveshje për të mbështetur zgjidhjen e konflikteve në

rrafshin e së Drejtës së Detit dhe Energjisë.

Nga ana institucionale, ajo përbëhet nga një Këshill Administrativ(për kontroll politik dhe buxhetor të

organizatës), nga anëtarët (lista e arbitrave potencialë të pavarur) dhe nga Zyra Ndërkombëtare e drejtuar nga Sekretari i Përgjithshëm. Lista e arbitrave ndahet në varësi të lëndës që trajtohet.

(Avantazhet që paraqet për arbitrazhet: çmim i moderuar dhe mbulim i mirë logjistik dhe administrativ)

3. UNCITRAL (United Nation Commission on International Trade Law)

Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare (KKBDTN) u vendos nga

Asambleja e Përgjithshme më 1966 (Rezoluta 2205 (XXI)), me mandatin për të nxitur harmonizimin dhe

unifikimin progresiv të së drejtës tregtare ndërkombëtare. Krijimi i Komisionit iu përgjigj pranimit nga ana e Kombeve të Bashkuara se pabarazitë ndërmjet ligjeve kombëtare që rregullonin tregtinë ndërkombëtare

krijonin pengesa për këtë tregti. Për të pakësuar dhe hequr këto pengesa OKB-ja miratoi këtë Komision. Që atëherë, Komisioni është shndërruar në një organ juridik qendror të Kombeve të Bashkuara në

rrafshin e së drejtës tregtare ndërkombëtare.

Nga të gjitha tekstet që ka miratuar UNCITRAL-i në rrafshin që na intereson –zgjidhja e

mosmarrëveshjeve që e kanë burimin në kontratat ndërkombëtare- duhet përmendur: Rregullorja për Arbitrazhin e vitit 1976, Ligji Model për Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar i vitit 1985 (amenduar në vitin

2004), dhe Ligji Model për Pajtimin Tregtar Ndërkombëtar të vitit 2002. Tekstet për arbitrazhin janë në këtë fushë një pike referimi shumë e rëndësishme, dhe përdoren qoftë sepse palët mund t’i zgjedhin ato,

madje në kontekstin e ndonjë institucioni që ka rregulloren e vet të arbitrazhit (si CCI Gjykata Arbitrare e

Londrës), qoftë sepse vetë institucionet e kanë kopjuar këtë rregullore (siç është rasti i Qendrës së Arbitrazhit Tregtar në Kajro).

4. Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë së Parisit (CCI)

Kjo Dhomë është një organizatë sipërmarrëse e rrafshit botëror, krijuar në vitin 1923, ndër aktivitetet e

së cilës janë ato të arbitrazhit dhe të zgjidhjes së konflikteve. Brenda këtij rrafshi veprimtarie puna e saj ka qënë me rëndësi bazë për zhvillimin e qendrave të tjera të arbitrazhit ndërkombëtar dhe për formimin

e arbitrave ndërkombëtarë. Për t’i dhënë përgjigje zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, CCI-ja strukturohet

në:

Një Gjykatë Ndërkombëtare të Arbitrazhit Një Qendër të Dispute Boards (sistem për këshillim të vazhduar dhe të ndërmjetëm, që përpiqet

të shmangë lindjen e konflikteve, nëpërmjet zhvillimit të një pune në drejtim të kontrollit dhe këshillimit, me anë të një grupi të përbërë nga një deri tre anëtarë të cilët njohin kontratën në

thellësi dhe studjojnë mospajtimet, duke propozuar rekomandime dhe vendime lidhur me

mosmarrëveshjet. Ka një Rregullore të posaçme dhe mekanizma të ndryshme të ndërhyrjes: Dispute Review Board, Dispute Adjudication Board y Combined Dispute Board)

Një Qendër Ndërkombëtare të Ekspertizës Një Sekretari ADR (Alternative Dispute Resolution)

166

Gjykata është qendra e arbitrazhit pranë Dhomës Ndërkombëtare të Tregtisë dhe ka si mision të promovojë zgjidhjen e konflikteve tregtare me karakter ndërkombëtar o të atyre çështjeve për të cilat

kanë vendosur palët. Për këtë ka një Rregullore të brendshme (rishikuar në vitin 1998). Tiparet thelbësore të procesit janë: qenia e arbitrave nga vende të ndryshme të botës, pesha e Sekretarit të

Përgjithshëm dhe hartimi i protokollit të misionit që angazhon palët dhe arbitrat. Protokolli i Misionit: është një dokument, që e harton gjykata pasi ka marrë dosjen, në të cilin jepen të dhënat e palëve dhe

të përfaqësuesit të tyre ligjor, një paraqitje e shkurtër e pretendimeve, selia e arbitrazhit dhe, veç në

qoftë se gjykata e konsideron të papërshtatshme, një listë me pikat që kërkojnë zgjidhje.

Nga ana tjetër, është e rëndësishme që pasi arbitrat kanë hartuar vendimin, t’ia dërgojnë atë Gjykatës, sepse Gjykata e CCI-së realizon një rishikim (në parim vetëm formal, ndonëse do të mund t’i tërhiqte

vemendjen arbitrit për çështje themelore) të vendimit arbitrar, para se ta nxjerrë atë.

5. Organizma të tjera të specializuara: OMC, CIADI, OMPI

OMC: Është një organizatë ndërkombëtare e pavarur, krijuar më 1995 pas një reforme të thellë të sistemit tregtar ndërkombëtar që rregullonte deri atë kohë GATT-in e vitit 1947. Mandati i saj

është të shërbejë si forum për zhvillimin e bisedimeve/negociatave tregtare ndërkombëtare, dhe

të mbikqyrë se si anëtarët e saj zbatojnë normativen që miraton vetë organizata. Si garant për zbatimin e normave të saj, organizata ka një Sistem për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve –SSD-, që

kombinon mekanizma jo juridiksionale dhe juridiksionale për zgjidhjen e konflikteve. Cilësia kryesore e OMC-it nuk është përdorimi i arbitrazhit si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve,

ndonëse kjo është parashikuar në traktatin që rregullon këtë pjesë të organizatës (Kompetenca për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve), por procedura e saj më e rëndësishme është sistemi i

paneleve (sistem hibrid midis një arbitrazhi dhe një gjykate juridiksionale). Funksionimi bazë i

SSD-së përfshin së pari përdorimin e një mekanizmi jo juridiksional për zgjidhjen e konflikteve –konsultimet- dhe pastaj kërkohet rishikimi e vendimeve të këtyre të fundit pranë një shkalle të

dytë, Organi I Apelit, i cili zgjidh ekskluzivisht çështje të së drejtës.

CIADI (Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve lidhur me Investimet, ICSID / International Centre for Settlement of Investment Disputes). Ky organizëm është pjesë e grupit

të Bankës Botërore dhe është krijuar në vitin 1965. Ofron shërbime pajtimi dhe arbitrazhi në fushën e investimeve ndërmjet shteteve kontraktuese dhe qytetarë të shteteve të tjera

kontraktuese. Atij si rregull i drejtohen praktikisht të gjitha arbitrazhet e lindura në kontekstin e Konventës për Promovimin dhe Mbrojtjen Reciproke të investimeve (APPRI).

Për të bërë të mundur dërgimin e mosmarrëveshjes pranë CIADI-t duhet të plotësohen katër kushte:

1. palët duhet të kenë vendosur që mosmarrëveshjen t’ia nënshtrojnë Qendrës (me shkrim); 2. duhet të bëhet fjalë për një mosmarrëveshje të ngritur ndërmjet një shteti palë dhe

3. një qytetari të një shteti tjetër palë; 4. duhet të jetë një mosmarrëveshje juridike; dhe

5. është e nevojshme që të ketë lindur drejtpërsëdrejti nga një investim.

Në pajtim me traktatin e Qendrës, vendimet arbitare të saj do të jenë drejtpërsëdrejti të ekzekutueshme

në territorin e shteteve palë, në të njëjtën mënyrë siç ekzekutohen sentencat e tyre të brendshme, pa patur mundësi që të rishikohen në rrafshin e brendshëm. Në këtë kuptim, ka vetëm mundësi rishikimi

pranë vetë CIADI-t.

OMPI: Është një organizëm i specializuar i Kombeve të Bashkuara, objektivi i të cilit është

zhvillimi i pronës intelektuale në shkallë ndërkombëtare në mënyrë të barazpeshuar dhe të arsyeshme. Ka një Qendër Arbitrazhi dhe Ndërmjetësimi, me seli në Gjenevë, krijuar në vitin

167

1994 për të promovuar zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në fushën e pronësisë intelektuale me metoda alternative të zgjidhjes së mosmarreveshjeve, duke përfshirë arbitrazhin dhe

ndërmjetësimin. Duhet të vihet në dukje se Brenda arbitrazheve të OMPI-t ka dy procedura: ajo e përgjithshme (e ngjashme me atë që zhvillojnë institucione të tjera në shkallë ndërkombëtare)

dhe ajo e thjeshtuar (që kryhet në një hapësirë kohore më të shkurtër dhe me kosto më të ulët; brenda kësaj të fundit synohet që procedura të mbyllet brenda 4 muajsh, duke u arritur që të

mbyllet madje brenda 6 javësh).

Konventa e Kombeve te Bashkuara mbi Kontratat per Shitjen Nderkombetare te Mallrave. PARATHËNIE Shtetet Pale ne kete Konvente

168

Duke patur parasysh objektivat e gjera ne rezolutat e adaptuara nga sesioni special i gjashte i Asamblese se Pergjithshme te Kombeve te Bashkuara mbi vendosjen e nje Rregulli te Ri Ekonomik Nderkombetar, Duke konsideruar se zhvillimi i tregtise nderkombetare ne baze te barazise dhe perfitimit reciprok eshte nje elemnt i rendesishem ne nxitjen e marredhenieve miqesore ndermjet shteteve, Duke qene te mendimit se adaptimi i rregullave te njesishme, te cilat rregullojne kontratat per shitjen nderkombetare te mallrave dhe marrin parasysh sistemet e ndryshme sociale, ekonomike dhe ligjore do te kontribuonte ne heqjen e barrierave ligjore ne tregtine nderkombetare dhe nxiste zhvillimin e tregtise nderkombetare, Rane dakord si vijon: Pjasa I. Fusha e zbatimit dhe dispozitat e pergjithshme KAPITULLI 1. FUSHA E ZBATIMIT Neni 1

1. Kjo Konvente zbatohet per kontratat e shitjes se mallrave ndermjet paleve për të cilat vendet e biznesit janë ne Shtete te ndryshme: (a) kur Shtetet jane Shtete Kontraktuese; ose (b) kur rregullat e te drejtes nderkombetare private kërkojnë zbatimin e ligjit te nje Shteti Kontraktues.

2. Fakti, qe palet kane vendin e tyre te biznesit ne Shtete te ndryshme nuk duhet te merret parasysh kur ky fakt nuk paraqitet si nga kontrata ashtu edhe nga çdo marredhenie ndermjet, apo nga informacionet e zbuluara nga, palet ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates

3. .As kombesia e paleve as karakteri civil ose tregtar i paleve ose i kontrates nuk merret ne konsiderate ne percaktimin e zbatimit te kesaj Konvente.

Neni 2 Kjo Konvente nuk zbatohet për shitjet:

a) e mallrave te blera per perdorim personal, familjar apo shtepiak, pervec kur shitesi ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates, nuk e dinte dhe as nuk duhet te kete ditur se mallrat ishin blere per njeren nga keto perdorime;

b) me ankand; c) ne ekzekutim ose ne te kundert nga autoriteti i ligjit; d) e kapitaleve, aksioneve, letrave me vlere te investimeve, instrumenteve te negociueshme ose para; e) e anijeve, mjeteve lundruese, mjeteve amfibe, avioneve; f) e energjise elektrike.

Neni 3

1. Kontratat per furnizimin e mallrave qe fabrikohen ose prodhohen duhet te konsiderohen shitje pervec kur pala qe porosit mallrat merr persiper te furnizoje nje pjese te konsiderueshme te materialeve te nevojshme per nje fabrikim apo prodhim te tille.

2. Kjo Konvente nuk zbatohet per kontratat ne te cilat pjesa mbizoteruese e detyrimeve te pales e cila furnizon mallrat konsiston ne furnizmin e punes apo te sherbimeve te tjera

Neni 4

Kjo Konvente rregullon vetem formimin e kontrates se shitjes dhe te drejtat e detyrimet e shitesit dhe bleresit qe rrjedhin nga kjo kontrate. Ne vecanti, pervec kur parashikohet shprehimisht ndryshe ne kete Konvente, ajo nuk ka te beje me:

(a) vlefshmerine e kontrates apo te ndonje dispozite te saj apo te cdo perdorimi; (b) efektin qe mund te kete kontrata mbi pronesine e mallrave te shitura.

Neni 5

Kjo Konvente nuk zbatohet per pergjegjesine e shitesit per vdekjen ose demtimet personale te shkaktuara nga mallrat ndaj cdo personi. Neni 6 Palet mund te perjashtojne zbatimin e kesaj Konvente ose, sipas nenit 12, shmangin ose ndryshojne efektin e cdonjeres prej dispozitave te saj. Kapitulli II. DISPOZITA TE PERGJITHSHME Neni 7

1. Ne interprtimin e kesaj Konvente, vemendje duhet t’i kushtohet karakterit te saj nderkombetar dhe nevojes per te nxitur standartizimin ne zbatimin e saj dhe ne respektimin e mirebesimit ne tregtine nderkombetare.

2. Ceshtjet qe kane te bejne me problemet e rregulluara nga kjo Konvente te cilat nuk qartesohen shprehimisht ne te duhet te zgjidhen ne perputhje me parimet e pergjithshme mbi te cilen ajo bazohet ose, ne mungese te ketyre parimeve, ne perputhje me ligjin e zbatueshem ne baze te rregullave te se drejtes nderkombetare private.

Neni 8

169

1. Per qellime te kesaj Konvente deklarimet e bera ose veprimi tjeter i nje pale duhet te interpretohen sipas qellimit te tij kur pala tjeter e dinte ose nuk mund te mos kishte dijeni se kush ishte qellimi.

2. Ne qofte se paragrafi i mesiperm nuk eshte i zbatueshem, deklarimet e bera dhe veprimi tjeter i nje pale duhet te interpretohen ne perputhje me mirekuptimin qe nje person i arsyeshem i te njejtit lloj si pala tjeter do te kishte ne te njejtat rrethana.

3. Ne percaktimin e qellimit te nje pale ose te mirekuptimit qe nje person i arsyeshme do te kishte, konsiderate e duhur duhet t’i jepet gjithe rrethanave perkatese te ceshtjes duke perfshire negociatat, cdo praktike te cilen palet kane vendosur ndermjet tyre, perdorimet ose cdo veprim vijues te paleve.

Neni 9

1. Palet lidhen nga cdo perdorim per te cilen ato kane rene dakort dhe nga cdo praktike te cilen ato e kane percaktuar ndermjte tyre.

2. Palet konsiderohen, pervec kur bien dakort ndryshe, te kene bere te zbatueshme, pa e citurar shprehimisht ne konraten e tyre ose hartimin e saj, nje perdorim te cilen palet e dinin ose duhej ta kishin ditur dhe i cili ne tregtine nderkombetare njihet gjeresisht, dhe respektohet rregullisht, nga palet per kontratat e tipit te perfshira ne tregtine e vecante perkatese.

Neni 10

Per qellime te kesaj konvente a) ne rast se nje pale ka me shume se nje vend biznesi, vend i biznesit eshte ai i cili lidhet me ngushte me kontraten dhe pembushjen

e saj, duke pasur parasysh rrethanat e njohura ose te parashikuara nga palet ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates; b) ne qofte se nje pale nuk ka nje vend biznesi, per referim duhet te merret vendbanimi i tij i rregullt.

Neni 11 Nje kontrate shitje nuk ka nevoje qe te lidhet ose provohet me shkrim dhe nuk i nenshtrohet ndonje kerkese tjeter ne lidhje me formen. Ajo mund te provohet me cdo mjet, duke perfshire deshmitare. Neni 12 Cdo dispozite e nenit 11, nenit 29 ose Pjesa II e kesaj Konvente qe lejon nje kontrate shitje ose ndryshimin ose mbarimin e saj me marreveshje ose me cdo propozim, pranim ose tregues tjeter të qëllimit, qe behet ne cdo forme tjeter pervec asaj me shkrim, nuk zbatohet aty ku cdo pale ka vendin e saj te biznesit ne nje Shtet Kontraktues, i ci li ka bere nje deklarate sipas nenit 96 te kesaj Konvente. Palet nuk mund te shmangen nga ose ndryshojne efektet e ketij neni. Neni 13 Per qellime te kesaj Konvente “shkrim” perfshin telegramin dhe teleksin. Pjesa II. Hartimi i kontrates Neni 14 (1) Nje propozim per lidhjen e nje kontrate, drejtuar nje apo me shume personave specifike perben nje oferte ne qofte se ai eshte mjaft i qarte dhe tregon qellimin e ofruesit per ta lidhur ne rast pranimi. Nje propozim eshte mjaft i qarte nese tregon mallrat dhe shprehimisht ose terthorazi cakton ose parashikon kushtet per percaktimin e sasise dhe cmimit. (2) Nje propozim, tjeter nga ai i drejtuar tek nje ose me shume persona specifike duhet te konsiderohet thjesht si ftese per te bere oferten, pervec kur e kunderta tregohet qarte nga personi qe ben propozimin. Neni 15 (1) Nje oferte behet efektive kur ajo i dorëzohet personit qe i behet oferta (2) Nje oferte, edhe nese eshte e parevokueshme, mund te terhiqet ne qofte se terheqja i dorezohet personit qe i behet oferta para apo ne te njetjen kohe si oferta. Neni 16 (1) Deri ne lidhjen e kontrates, nje oferte mund te revokohet ne rast se revokimi i dorezohet personit qe i behet oferta para dergimit te nje miratimi nga ana e tij. (2) Megjithate, nje oferte nuk mund te revokohet: (a) nese tregon, qofte nepermjet deklarimit te nje kohe te percaktuar per pranim ose ndryshe, qe eshte e parevokueshme; ose (b) nese do ishte e arsyeshme per personin qe i behet oferta, te bazohej te oferta si te ishte e parevokueshme dhe personi qe i behet oferta ka vepruar ne mbeshtjetje te ofertes. Neni 17 Nje oferte, edhe nese eshte e parevokueshme, perfundon kur refuzimi i dorezohet personit qe ben oferten. Neni 18 (1) Nje deklarate e bere nga ose nje veprim tjeter i personit qe i behet oferta qe tregon miratim ndaj ofertes eshte nje pranim. Heshtja ose mosveprimi nuk eshte baras me pranimin. (2) Nje pranim i nje oferte behet efektiv ne momentin kur njoftimi i miratimit arrin tek ofertuesi. Nje pranim nuk eshte efektiv ne qofte se njoftimi i miratimit nuk arrin tek ofertuesi brenda kohes qe ai ka percaktuar ose, kur koha nuk eshte percaktuar, brenda nje kohe te arsyeshme, ku rendesi e vecante i eshte dhene kushteve te veprimit, duke perfshire shpejtesine e mjeteve te komunikimit te perdorura nga ofertuesi. Nje oferte verbale duhet te pranohet menjehere pervec kur rrethanat tregojne te kunderten.

170

(3) Megjithate, nese, ne baze te ofertes apo si rezultat i praktikave te percaktuara nga palet ndermjet tyre apo nga përdorimi, personi qe merr oferten mund te tregoje miratim nepermjet kryerjes se nje veprimi, si ai qe lidhet me transportin e mallrave ose pagimin e cmimit, pa njoftuar ofertuesin, pranimi eshte efektiv ne momentin kur kryhet veprimi, me kusht qe veprimi te kryhet brenda periudhes kohore te percaktuar ne paragrafin e mesiperm. Neni 19 (1) Nje pergjigje ndaj ofertes e cila tregon te jete nje pranim por perfshin shtesa, kufizime, ose modifikime te tjera eshte nje refuzim i ofertes dhe perben nje kunderoferte. (2) Megjithate, nje pergjigje ndaj nje oferte e cila tregon te jete nje pranim por permban kushte shtese apo te ndryshme, te cilat nuk ndryshojne materialisht kushtet e ofertes perben nje pranim, pervec kur ofertuesi, pa shume vonese, kundershton gojarisht mospërputhjet ose dergon nje njoftim per kete qellim. Ne qofte se ai nuk kundërshton ne kete menyre, kushtet e kontrates jane kushtet e ofertes me modifikimet qe permban pranimi. (3) Kushtet shtese apo te ndryshme qe kane te bejne, nder te tjera, me cmimin, pagesen, cilesine dhe sasine e mallrave, vendin dhe kohen e dorezimit, shtrirjen e pergjegjesise se njeres pale ndaj tjetres ose zgjidhjen e mosmarreveshjeve konsiderohen se ndryshojne materialisht kushtet e ofertes. Neni 20 (1) Nje periudhe kohe per pranim e percaktuar nga ofertuesi ne nje telegram ose ne nje leter fillon te kete force ligjore nga momenti kur telegrami dorezohet per t’u derguar ose nga data e treguar ne leter ose, kur nuk tregohet nje date e tille, nga data e treguar ne zarf. Nje periudhe kohe per pranim e percaktuar nga ofertuesi me telefon, teleks ose mjete te tjera komunikimi te shpejta, fillon te kete force ligjore nga momenti kur oferta i dorezohet personit qe i behet oferta. (2) Festat zyrtare ose ditet pushim qe bien gjate periudhes per pranim perfshihen ne llogaritjen e kesaj periudhe kohe. Megjithate, nese njoftimi i pranimit nuk mund te dergohet ne adresen e ofertuesit ne diten e fundit te afatit, per shkak se ajo dite eshte nje dite feste zyrtare ose pushimi ne vendin e biznesit te ofertuesit, periudha kohore zgjatet deri ne diten e pare te punes qe vijon. Neni 21 (1) Nje pranim i vonshem eshte prapseprap efektiv si nje pranim ne qofte se ofertuesi, pa vonese, informon gojarisht personin qe i behet oferta ose dergon nje njoftim per kete qellim. (2) Ne qofte se nje leter ose shkrese tjeter qe permban nje pranim te vonshem, tregon se eshte derguar ne ato rrethana qe ne rast se transmetimi i tij do te ishte normal, ajo do t’i dorezohej ofertuesit ne kohen e duhur, pranimi i vonshem eshte efektiv si nje pranim pervec kur, pa vonese, ofertuesi informon gojarisht personin qe i behet oferta, se ai e konsideron oferten e tij si t’i kete kaluar afati ose dergon nje njoftim per kete qellim. Neni 22 Nje pranim mund te terhiqet ne qofte se terheqja i dorëzohet ofertuesit para se apo ne te njejten kohe kur pranimi do te ishte bere efektiv. Neni 23 Nje kontrate lidhet ne momentin kur nje pranim i nje oferte behet efektiv ne perputhje me dispozitat e kesaj Konvente. Neni 24 Per qellime te kesaj Pjese te Konventes, nje oferte, deklarim per pranim apo cdo tregues tjeter i qellimit “mberrin” te i adresuari kur i behet gojarisht ose i dorezohet me cdo mjet tjeter personalisht, te vendi i tij i biznesit ose adresa postare ose, ne qofte se nuk ka nje vend biznesi ose adrese postare, te vendbanimi i tij i perhershem. Pjesa III. Shitja e mallrave KAPITULLI I. DISPOZITA TE PERGJITHSHME Neni 25 Nje shkelje e kontrates e kryer nga njera prej paleve eshte themelore ne qofte se rezulton ne dem te pales tjeter kryesisht aq sa ta privoje ate nga cfare ajo ka te drejte te prese sipas kontrates, pervec kur pala ne shkelje nuk e parashikoi dhe nje person i arsyeshem i te njejtit lloj ne te njejtat rrethana nuk do ta kishte parashikuar nje rezultat te tille. Neni 26 Nje deklarate per anulimin e kontrates eshte efektive vetem ne rast se i behet me shkrim pales tjeter. Neni 27 Pervec kur parashikohet shprehimisht ndryshe ne kete Pjese te Konventes, nese cdo njoftim, kerkese ose komunikim tjeter jepet ose behet nga nje pale ne perputhje me kete Pjese dhe me mjete te pershtatshme me rrethanat, nje vonese ose gabim ne trasnmetimin e komunikimit apo mosmberritja e saj nuk e privon ate pale nga e drejta per tu bazuar ne komunikim. Neni 28 Ne qofte se, ne perputhje me dispozitat e kesaj Konvente, njera pale ka te drejte te kerkoje permbushjen e ndonje detyrimi nga pala tjeter, nje gjykate nuk eshte e detyruar te jape nje vendim per ekzekutim te vecnate pervec kur gjykata do te vepronte ne kete menyre sipas ligjit te saj ne lidhje me kontrata shitjeje te ngjashme qe nuk rregullohen nga kjo Konvente. Neni 29

171

(1) Nje kontrate mund te ndryshohet ose zgjidhet thjesht me marreveshje te paleve. (2) Nje kontrate me shkrim e cila permban nje dispozite qe kerkon cdo ndryshim ose zgjidhje me marreveshje te jete me shkrim, mund te mos ndryshoje ose zgjidhet ne te kundert me marreveshje. Megjithate, nje pale mund te mos lejohet qe me veprimin e saj te konfirmoje kete dispozite ne ate mase qe pala tjeter eshte bazuar mbi kete veprim. KAPITULLI II. DETYRIMET E SHITESIT Neni 30 Shitesi duhet te dorezoje mallrat dhe cdo dokument ne lidhje me to dhe te transferoje pronesine e mallrave, sic kerkohet nga kontrata dhe kjo Konvente. Seksioni I. Dorezimi i mallrave dhe dhenia e dokumentave Neni 31 Ne qofte se shitesi nuk eshte i detyruar t’i dorezoje mallrat ne ndonje vend tjeter te vecante, detyrimi i tij per t’i dorezuar konsiston: (a) ne dorezimin e mallrave te transportuesi i pare per transferimin te blerësi, ne qofte se kontrata e shitjes perfshin transportimin e mallrave; (b) ne venien e mallrave ne dispozion te bleresit ne ate vend, ne qofte se, ne rastet e papërfshira ne nenparagrafin e mesiperm, kontrata ka te beje me mallra specifike, ose mallra te paidentifikuara per t’u marre nga nje magazine e vecante apo per t’u fabrikuar ose prodhuar, dhe ne kohen e lidhjes se kontrates palet e dinin qe mallrat ishin apo ishin per t’u fabrikuar ose prodhuar ne nje vend te posacem; (c) ne raste te tjera-ne venien e mallrave ne dispozicion te bleresit ne vendin ku shitesi kishte vendin e tij te biznesit ne kohen e lidhjes se kontrates. Neni 32 (1) Ne qofte se shitesi, ne perputhje me kontraten ose kete Konvente, i dorezon mallrat te nje transportues dhe ne qofte se mallrat nuk jane shume te identifikuara sipas kontrates nepermjet shenjave dalluese mbi mallrat, nepermjet dokumenteve te transportit ose te tjera, shitesi duhet ta informoje blerësin mbi dergesen duke specifikuar mallrat. (2) Ne qofte se shitesi eshte i detyruar qe te organizoje transportimin e mallrave, ai duhet te lidhe kontrata te nevojshme per transportimin ne vendin e percaktuar me mjete transporti te pershtashme per rrethanat dhe sipas kushteve te zakonshme per nje transportim te tille. (3) Ne qofte se shitesi nuk eshte i detyruar te kryeje sigurimin ne lidhje me transportimin e mallrave, ai, me kerkese te bleresit, duhet t’i siguroje atij te gjithe informacionin e nevojshem qe i mundeson kryerjen e sigurimit. Neni 33 Shitesi duhet te dorezoje mallrat: (a) ne qofte se data eshte percaktuar ose eshte e percaktueshme nga kontrata, ne ate date; (b) ne qofte se nje periudhe kohe eshte percaktuar ose eshte e percaktueshme nga kontrata, ne cdo kohe brenda kesaj periudhe pervec kur rrethanat tregojne qe bleresi duhet te zgjedhe nje date; ose (c) ne cdo rast tjeter, brenda nje kohe te arsyeshme mbas lidhjes se kontrates. Neni 34 Ne qofte se shitesi eshte i detyruar te dorezoje dokumentet qe kane te bejne me mallrat, ai duhet t’i dorezoje ato ne vendin dhe kohen dhe ne formen e kerkuar nga kontrata. Ne qofte se shitesi i ka dorëzuar dokumentet para kesaj kohe, ai, deri ne ate kohe, mund te rregulloje cdo mospërputhje ne dokumenta, ne rast se ushtrimi i kesaj te drejte nuk i shkakton bleresit shqetesime apo shpenzime te paarsyeshme. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar demshperblim sic parashikohet ne kete Konvente. Seksioni II. Perputhshmeria e mallrave dhe pretendimet e paleve te treta Neni 35 (1) Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane ne sasine, cilesine dhe pershkrimin e kerkuar ne kontrate dhe te cilat mbyllen ose paketohen ne menyren e kerkuar nga kontrata. (2) Me perjashtim te rasteve kur palet bien dakort ndryshe, mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten pervec kur ato: (a) jane te pershtatshme per qellimet per te cilat mallrat e te njetjit pershkrim do te perdoreshin zakonisht; (b)jane te pershtatshme per cdo qellim te vecante, shprehimisht ose terthorazi te bera te ditura bleresit ne kohen e lidhjes se kontrates, pervec kur rrethanat tregojne qe bleresi nuk u bazua ose ishte e paarsyeshme per ate te bazohej ne aftesine dhe gjykimin e shitesit; (c) zoterojne cilesite e mallrave qe shitesi ia ka paraqitur bleresit si nje moster ose model; (d) mbyllen ose paketohen ne menyren e zakonshme per keto mallra ose, kur nuk ka nje menyre te tille, ne nje menyre te pershtatshme per te ruajtur dhe mbrojtur mallrat (3) Shitesi nuk eshte pergjegjes sipas nenparagrafeve (a) deri (d) te paragrafit te mesiperm per cdo mosperputhje te mallrave, ne qofte se ne kohen e lidhjes se kontrates bleresi e dinte ose nuk mund te mos kishte dijeni per kete mosperputhje. Neni 36 (1) Shitesi eshte pergjegjes ne perputhje me kontraten dhe kete Konvente per cdo mosperputhje e cila ekziston ne kohen kur rreziku kalon tek bleresi, megjithese mosperputhja behet e qarte vetem pas kesaj kohe.

172

(2) Shitesi eshte gjithashtu pergjegjes per cdo mosperputhje e cila ndodh pas kohes se treguar ne paragrafin e mesiperm dhe vjen si resultat i shkeljes se nje prej detyrimeve te tij, duke perfshire shkeljen e cdo garancie qe per nje periudhe kohe mallrat te vazhdojne te jene te pershtashme per qellimin e tyre te zakonshem ose per ndonje qellim te vecante, apo te ruajne cilesite dhe karakteristikat e specifikuara. Neni 37 Ne qofte se shitesi i ka dorezuar mallrat perpara dates se dorezimit, ai mund, deri ne ate dite, te dorezoje cdo pjese qe mungon ose te plotesoje ndonje mungese ne sasine e mallrave te dorezuara ose te dorezoje mallra per zevendesimin e mallrave te dorezuara qe nuk perputhen ose rregulloje cdo mosperputhje ne mallrat e dorezuara, ne rast se ushtrimi i kesaj te drejte nuk i shkakton bleresit shqetesime apo shpenzime te paarsyeshme. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar demshperblim sic parashikohet ne kete Konvente. Neni 38 (1) Bleresi duhet te ekzaminoje mallrat, ose te beje qe te ekzaminohen, brenda nje periudhe po aq te shkurter sa c’eshte praktike me rrethanat. (2) Ne qoftes se kontrata perfshin trasportimin e mallrave, ekzaminimi mund te shtyhet deri pas mberritjes se mallrave ne destinacionin e tyre (3) Ne qoftes se marllrat ndryshjne drejtim ne tranzit ose ridergohen nga bleresi pa patur mundesine e arsyshme per t’i ekzaminuar dhe ne kohen e lidhjes se kontrates, shitesi e dinte ose duhej ta kishte ditur per mundesine e ndryshimit te drejtimit ose ridergimit, ekzaminimi mund te shtyhet deri pas mberritjes se mallrave ne destinacionin e ri. Neni 39 (1) Bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne mosperputhjen e mallrave ne qofte se nuk njofton shitesin duke specifikuar natyren e mosperputhjes brenda nje kohe te arsyeshme pasi e ka zbuluar ate ose duhet ta kete zbuluar ate. (2) Ne cdo rast, bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne mosperputhjen e mallrave ne qofte se nuk njofton shitesin per kete, te pakten brenda nje periudhe 2 vjecare nga data ne te cilen mallrat iu dorezuan ne te vertete bleresit, pervec kur ky afat kohor nuk perputhet me periudhen e garancise se kontraktuar. Neni 40 Shitesi nuk ka te drejte te bazohet ne dispozitat e nenve 38 dhe 39 ne qofte se mosperputhja ka te beje me faktet per te cilat ai kishte dijeni ose nuk mund te mos i kishte dijeni dhe te cilat ai nuk ia beri te njohura bleresit. Neni 41 Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane te cliruara nga cdo e drejte ose pretendim, pervec kur bleresi ka rene dakort t’i marre ato sipas kesaj te drejte apo pretendimi. Megjithate, ne qofte se kjo e drejte ose pretendim bazohet ne pronesi industriale ose ne pronesi tjeter intelektuale, detyrimi i shitesit rregullohet nga neni 42. Neni 42 (1) Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane te cliruara nga cdo e drejte ose pretendim te nje pale te trete, te bazuar ne pronesine industriale ose pronesi tjeter intelektuale, per te cilat ne kohen e lidhjes se kontrates shitesi kishte dijeni ose nuk mund te mos kishte dijeni, nese e drejta ose pretendimi bazohej ne pronesine industriale ose pronesi tjeter intelektuale: (a) sipas ligjit te Shtetit ku do te rishiten ose ne te kundert perdoren mallrat, ne qofte se nga palet ishte parashikuar ne kohen e lidhjes se kontrates se mallrat do te rishiteshin ose ne te kundert perdoreshin ne kete Shtet, ose (b) ne cdo rast tjeter, sipas ligjit te Shtetit ku bleresi ka vendin e tij te biznesit. (2) Detyrimi i shitesit sipas paragrafit te mesiperm nuk perfshin rastin kur: (a) ne kohen e lidhjes se kontrates bleresi kishte dijeni ose nuk mund te mos kishte dijeni per te drejten ose pretendimin;ose (b) e drejta ose pretendimi rezulton nga perputhshmeria e shitesit me skicat, vizatimet, formulat teknike ose specifikime te tjera te tilla, te dhena nga bleresi. Neni 43 (1) Bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne dispozitat e neneve 41 dhe 42 ne qofte se ai nuk njofton shitesin duke specifikuar natyren e se drejtes apo pretendimit te pales se trete brenda nje kohe te arsyshme pasi eshte bere me dijeni ose duhet te jete bere me dijeni per te drejten dhe pretendimin. (2) Shitesi nuk ka drejte te bazohet ne dispozitat e paragrafit te mesiperm ne qofte se ai kishte dijeni per te drejten ose pretendimin e pales se trete dhe natyren e saj. Neni 44 Pavaresisht nga dispozitat e paragrafit (1) te nenit 39 dhe paragrafit (1) te nenit 43, bleresi mund te ule cmimin ne perputhjeme nenin 50 ose kerkoje demshperblim, me perjashtim te fitimit te munguar, ne qofte se ai ka nje shfajesim te arsyeshem per mosdhenien e njoftimit te kekruar Seksioni III. Demshperblimi per shkeljen e kontrates nga shitesi Neni 45 (1) Ne qofte se shitesi nuk kryen ndonje nga detyrimet e tij sipas kontrates ose kesaj Konvente, bleresi mund: (a) te ushtroje te drejtat e parashikuara ne nenet 46 deri 52;

173

(b) kerkoje zhdemtimin sic parashikohet ne nenet 74 deri 77. (2) Bleresi nuk privohet nga e drejta qe ai mund te kete per te kerkuar zhdemtim nepermjet ushtrimit te se drejtes se tij per demshperblime te tjera. (3) Asnje periudhe falje nuk mund t’i jepet shitesit nga gjykata apo gjykata e arbitrazhit kur bleresi kerkon demshperblim per shkeljen e kontrates Neni 46 (1) Bleresi mund te kerkoje permbushjen e detyrimit nga shitesi pervec kur bleresi kerkon nje demshperblim i cili eshte i papajtueshem me kete kerkese. (2) Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, bleresi mund te kerkoje dorezimin e mallrave zevendesuese vetem ne qofte se mosperputhja perben nje shkelje thelbesore te kontrates dhe nje kerkese per mallra zevendesuese behet ose se bashku me njoftimin e dhene sipas nenit 39 ose brenda nje kohe te pranueshme pas kesaj. (3) Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, bleresi mund t’i kerkoje shitesit te rregulloje mosperputhjet, pervec kur kjo eshte e paarsyeshme duke patur parasysh te gjitha rrethanat. Nje kerkese per riparim duhet te behet ose se bashku me njoftimin e dhene sipas nenit 39 ose brenda nje kohe te pranueshme pas kesaj. Neni 47 (1) Bleresi mund te percaktoje nje periudhe kohe shtese me kohezgjatje te aresyeshme per permbushjen e detyrimeve nga shitesi. (2) Pervec kur bleresi ka marre njoftim nga shitesi se ai nuk do te permbushe detyrimin brenda kohes se percaktuar, bleresi nuk mund t’i kerkoje, gjate kesaj kohe, asnje demshperblim per shkeljen e kontrates. Megjithate bleresi nuk privohet ne kete menyre nga e drejta qe ai mund te kete per te kerkuar zhdemtim per permbushjen me vonese te detyrimit. Neni 48 (1) Sipas nenit 49, shitesi, edhe mbas dates se dorezimit, mund te rregulloje me shpenzimet e tij cdo mospermbushje te detyrimit, ne qofte se ai mundet pa vonese te paarsyeshme dhe pa i shkaktuar bleresit shqetesime te paarsyeshme ose pasiguri te rimburisimit te shpenzimeve te parapaguara nga bleresi. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar zhdemtim sic parashikohet ne kete Konvente. (2) Ne qofte se shitesi i kerkon bleresit t’i beje te ditur nese ai do te pranoje permbushjen e detyrimit dhe bleresi nuk i pergjigjet kerkeses brenda nje kohe te arsyeshme, shitesi mund ta permbushe ate brenda kohes se treguar ne kerkesen e tij. Bleresi, gjate kesaj kohe, nuk mund te kerkoje asnje demshperblim per shkeljen e kontrates. (3) Nje njoftim nga shitesi se ai do te permbushe detyrimin brenda periudhes se specifikuar te kohes prezumohet te perfshije nje kerkese, sipas paragrafit te mesiperm, qe bleresi te beje te ditur vendimin e tij. (4) Nje kerkse ose njoftim nga shitesi sipas paragrafit (2) ose (3) te ketij neni nuk eshte efektiv pervec kur merret nga bleresi. Neni 49 (1) Bleresi mund te deklaroje kontraten te pavlefshme: (a) ne qofte se mospermbushja nga shitesi e cdo detyrimi te tij sipas kontrates dhe kesaj Konvente perben nje shkelje thelbesore te kontrates;ose (b) ne rast te mosdorezimit, ne qofte se shitesi nuk i dorezon mallrat brenda periudhes se kohes shtese, te percaktuar nga bleresi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 47 ose deklaron se ai nuk do t’i dorezoje ato brenda kesaj periudhe. (2) Megjithate, ne rastet kur shitesi i ka dorezuar mallrat, bleresi e humb te drejten qe ta deklaroje kontraten te pavlefshme pervec kur ai vepron ne kete menyre: (a) ne lidhje me dorezimin me vonese, brenda nje kohe te arsyeshme pasi ai ka marre dijeni se dorezimi eshte bere; (b) ne lidhje me cdo shkelje te kontrates pervec dorezimit me vonese, brenda nje kohe te arsyeshme; (i) pasi ai kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per shkeljen (ii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese te percaktuar nga bleresi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 47, ose pasi shitesi ka deklaruar se ai nuk do ta permbushe detyrimin e tij brenda periudhes se kohes shtese; ose (iii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese te treguar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (2) te nenit 48, ose pasi bleresi ka deklaruar se ai nuk do ta pranoje permbushjen e detyrimit. Neni 50 Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, qofte kur cmimi eshte paguar ose jo, bleresi mund te ule cmimin ne te njejten raport qe ka vlera qe mallrat e dorezuara aktualisht kishin ne kohen e dorezimit, me vleren qe mallrat ne perputhje do te kishin pasur ne ate kohe. Megjithate, ne qofte se shitesi demshperblen cdo mospermbushje te detyrimit te tij ne pajtim me nenin 37 ose nenin 48 ose ne qofte se bleresi refuzon te pranoje permbushjen e detyrimit nga shitesi ne perputhje me ato nene, bleresi nuk mund te ule cmimin. Neni 51 (1) Ne qofte se shitesi dorezon vetem nje pjese te mallrave ose ne qofte se nje pjese e mallrave te dorezuara eshte ne perputhje me kontraten, nenet 46 deri ne 50 zbatohen ne lidhje me pjesen e cila mungon ose nuk eshte ne perputhje me kontraten. (2) Bleresi mund ta deklaroje kontraten te pavlefshme ne teresine e saj vetem ne qofte se mosdorezimi i plote i mallrave ose mosperputhja e tyre me kontaren perben nje shkelje thelbesore te kontrates. Neni 52

174

(1) Ne qofte se shitesi dorezon mallrat para dates se percaktuar, bleresi mund t’i marre ne dorezim ose te refuzoje t’i marre ne dorezim. (2) Ne qofte se shitesi dorezon nje sasi me te madhe se ajo e parashikuar ne kontrate, bleresi mund t’i marre ato ne dorezim ose te refuzoje te marre ne dorezim sasine e tepert.Ne qofte se bleresi merr ne dorezim gjithe ose nje pjese te sasise se tepert, ai duhet te paguaje per te ne cmimin e kontrates KAPITULLI III. DETYRIMET E BLERESIT Neni 53 Bleresi duhet te paguaje cmimin e mallrave dhe t’i marre ato ne dorezim sic kerkohet nga kontrata dhe kjo Konvente. Seksioni I. Pagimi i cmimit Neni 54 Detyrimi i bleresit per te paguar cmimin perfshin marrjen e atyre masave dhe plotesimin e atyre formaliteteve sic kerkohet nga kontrata ose cdo ligj dhe rregullore qe mundeson kryerjen e pageses. Neni 55 Kur nje kontrate eshte lidhur ne menyre te vlefshme por nuk percakton ose parashikon shprehimisht ose terthorazi vendosjen e cmimit, palet konsiderohen, ne mungese te cdo treguesi te kundert, t’i jene referuar ne menyre indirekte cmimit te paguar ne pergjithesi ne kohen e lidhjes se kontartes per keto mallra te shitura sipas rrethanave te krahasueshme ne tregtine perkatese. Neni 56 Ne qofte se cmimi percaktohet sipas peshes se mallrave, ne rast dyshimi duhet te percaktohet nga pesha neto. Neni 57 (1) Ne qofte se bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin ne ndonje vend tjeter te vecante, ai duhet t’ja paguaje ate shitesit: (a) ne vendin e biznesit te shitesit; ose (b) ne qofte se pagesa duhet te behet kundrejt dorezimit te mallrave ose dokumneteve, ne vendin ku ndodh dorezimi. (2) Shitesi duhet te perballoje cdo rritje te shpenzimeve shtese ndaj pageses e cila eshte shkaktuar nga nje ndryshim i vendit te tij te biznesit mbas lidhjes se kontrates Neni 58 (1) Ne qofte se bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin ne ndonje kohe tjeter te vecante, ai duhet ta paguaje ate aty ku shitesi vendos qofte mallrat ose dokumentet qe verifikojne natyren e tyre, ne dispozicion te bleresit ne perputhje me kontraten dhe kete Konvente. Shitesi mund ta caktoje kete pagim si kusht per dorezimin e mallrave ose dokumenteve. (2) Ne qofte se kontrata perfshin transportin e mallrave, shitesi mund t’i dergoje ato ne kushte ne te cilat mallrat, ose dokumentet qe verifikojne natyren e tyre, nuk do t’i dorezohen bleresit pervec kundrejt pagimit te cmimit. (3) Bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin deria sa ai te kete mundesine te ekzaminoje mallrat, pervec kur procedurat e rena dakort per dorezim ose pagim nga palet jane kontradiktore me kete mundesi. Neni 59 Bleresi mund te paguaje cmimin ne daten e percaktuar ose te percaktueshme nga kontrata dhe kjo Konvente pa patur nevoje per ndonje kerkese ose plotesim te ndonje formaliteti nga ana e shitesit. Seksioni II. Marrja ne dorezim Neni 60 Detyrimi i bleresit per marrjen ne dorezim konsiston: (a) ne kryerjen e te gjitha veprimeve te cilat mund te priten ne menyre te arsyeshme prej tij me qellim qe te mundesojne shitesin te beje dorezimin; dhe (b) ne marrjen ne dorezim te mallrave Seksioni III. Demshperblime per shkeljen e kontrates nga bleresi Neni 61 (1) Ne qofte se bleresi nuk permbush ndonje prej detyrimeve te tij sipas kontartes ose kesaj Konvente, shitesi mund: (a) te ushtroje te drejtat e parashikuara ne nenet 62 deri 65 (b) te kerkoje zhdemtim sic parashikohet ne nenet 74 deri 77 (2) Shitesi nuk privohet nga asnje e drejte qe mund te kete per te kerkuar zhdemtim nepermjet ushtrimit te se drejtes se tij per demshperblime te tjera (3) Asnje periudhe falje nuk mund t’i jepet bleresit nga gjykata ose gjykata e arbitrazhit kur shitesi kerkon demshperblim per shkeljen e kontrates Neni 62 Shitesi mund t’i kerkoje bleresit te paguaje cmimin, te marre ne dorezim ose te permbushe detyrimet e tjera, pervec kur shitesi ka kerkuar nje demshperblim i cili eshte kontradiktor me kete kerkese.

175

Neni 63 (1) Shitesi mund te caktoje nje periudhe kohe shtese me kohezgjatje te arsyeshme per permbushjen nga bleresi te detyrimit te tij (2) Pervec kur shitesi ka marre njoftim nga bleresi se ai nuk do ta permbushe detyrimin brenda periudhes se caktuar, shitesi, gjate kesaj periudhe, nuk mund t’i kerkoje ndonje demshperblim per shkelje te kontrates. Megjithate, shitesi nuk privohet nga ndonje e drejte qe mund te kete per te kerkuar zhdemim per vonese ne permbushje te detyrimit. Neni 64 (1) Shitesi mund te deklaroje kontraten te pavlefshme: (a) ne qofte se mospermbushja nga bleresi e cdo detyrimi te tij sipas kontrates ose kesaj Konvente perben nje shkelje thelbesore te kontrates, ose (b) ne qofte se bleresi nuk permbush, brenda periudhes se kohes shtese te caktuar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 63, detyrimin e tij per te paguar cmimin ose per te marre ne dorezim mallrat, ose ne qofte se ai deklaron se nuk do ta kryeje ate brenda kohes se caktuar; (2) Megjithate, ne rastet kur bleresi ka paguar cmimin, shitesi e humb te drejten ta deklaroje kontraten te pavlefshme pervec kur ai vepron keshtu: (a) ne lidhje me permbushjen me vonese te detyrimit nga bleresi, para se shitesi te kete marre dijeni se permbushja eshte kryer. (b) ne lidhje me cdo shkelje tjeter te kontrates pervec permbushjes se detyrimit, brenda nje kohe te arsyeshme: (i) pasi shitesi kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per shkeljen; ose (ii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese, te percaktuar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 63, ose pasi bleresi ka deklaruar se ai nuk do ta permbushe detyrimin e tij brenda periudhes shtese. Neni 65 (1) Ne qofte se sipas kontrates bleresi duhet te specifikoje formen, matjen ose karakteristika te tjera te mallrave dhe ai nuk i kryen keto specifikime qofte ne daten e rene dakort ose brenda nje kohe te arsyeshme pas marrjes se kerkeses nga shitesi, shitesi, pa cenuar ndonje te drejte qe ai mund te kete, mund te kryeje vete specifikimet ne perputhje me kerkesat e bleresit qe mund t’i jene bere te njohura atij. (2) Ne qofte se shitesi i bene vete specifikimet, ai duhet te informoje bleresin per hollesite e tyre dhe duhet te caktoje nje kohe te arsyeshme brenda se ciles bleresi mund te beje nje specifikim te ndryshem. Ne qofte se, pas marrjes se ketij komunikimi, bleresi nuk e ben kete brenda kohes se caktuar, specifikimi i bere nga shitesi eshte detyrues. KAPITULLI IV. KALIMI I RREZIKUT Neni 66 Humbja ose demtimi i mallrave pas kalimit te rrezikut te bleresi nuk e cliron ate nga detyrimi i tij per te paguar cmimin, pervec kur humbja ose demtimi ndodh per shkak te nje veprimi ose mosveprimi te shitesit. Neni 67 (1) Ne qofte se kontrata e shitjes perfshin transportin e mallrave dhe shitesi nuk detyrohet t’i dorezoje ato ne nje vend te vecante, rreziku kalon te bleresi kur mallrat dorezohen te transportuesi i pare per ridergimin e tyre te bleresi ne perputhje me konraten e shitijes. Ne qofte se shitesi detyrohet t’i dorezoje mallrat te nje transportues ne nje vend te vecante, rreziku nuk kalon te bleresi derisa mallrat t’i dorezohen transportuesit ne ate vend. Fakti qe shitesi autorizohet t’i mbaje dokumentet qe kontrollojne disponimin e tyre nuk ndikon tek kalimi i rrezikut. (2) Megjithate, rreziku nuk i kalon bleresit derisa mallrat te jene identifikuar qarte sipas kontrates, qofte duke i vene shenje mallrave, dokumentet e dergeses, duke njoftuar bleresin ose cdo menyre tjeter. Neni 68 Rreziku ne lidhje me mallrat e shitura ne tranzit i kalon bleresit nga koha e lidhjes se kontrates. Megjithate, nese rrethanat tregojne kete, rreziku merret persiper nga bleresi qe nga koha kur mallrat dorezohen te transportuesi i cili leshoi dokumentet qe perfaqesojne kontraten e transportit. Megjithate, ne qofte se ne kohen e lidhjes se kontrates se shitjes shitesi kishte dijeni ose duhet te kishte dijeni se mallrat kishin humbur ose ishin demtuar dhe nuk ia tregoi kete bleresit, humbja ose demtimi jane ne ngarkim te shitesit. Neni 69 (1) Ne rastet e parashikuara ne nenet 67 dhe 68, rreziku i kalon bleresit kur ai merr ne dorezim mallrat ose, ne qofte se nuk vepron keshtu ne kohen e duhur, nga koha kur mallrat vihen ne dispozicion te tij dhe ai kryen shkelje te kontrates me mosmarrjen ne dorezim te tyre. (2) Megjithate, ne qofte se bleresi detyrohet te marre ne dorezim mallrat ne nje vend tjeter nga vendi i biznesit te shitesit, rreziku kalon kur dorezimi kryhet dhe blersi ka dijeni per faktin se mallrat jane vene ne dispozicionin e tij ne ate vend. (3) Ne qofte se kontrata ka te beje me mallrat ende te paidentifikuara, mallrat konsiderohen si jo te vena ne dispozicion te bleresit deri sa ato te jene identifikuar qarte sipas kontrates. Neni 70 Ne qofte se shitesi ka kryer nje shkelje thelbesore te kontrates, nenet 67, 68 dhe 69 nuk cenojne demshperblimet e vlefshme per bleresin per shkak te shkeljes.

176

KAPITULLI V. DISPOZITA TE PERBASHKETA TE DETYRIMEVE TE SHITESIT E BLERESIT Seksioni I. Shkelje te parakohshme dhe kontrata me keste Neni 71 (1) Nje pale mund te pezulloje permbushjen e detyrimit te tij ne qofte se, pas lidhjes se kontrates, behet e qarte se pala tjeter nuk do te permbushe nje pjese thelbesore te detyrimit te tij si rezultat i: (a) nje mangesie serioze ne aftesine e tij per ta permbushur ate ose ne besueshmerine financiare, ose (b) sjelljes e tij ne pergatitjen per ta permbushur ate ose gjate përmbushjes se kontrates. (2) Ne qofte se shitesi i ka derguar mallrat para se arsyet e pershkruara ne paragrafin e mesiperm te behen te qarta, ai mund t’ja parandaloje dorezimin e mallrave bleresit edhe sikur blersi te mbaje dokumnetin qe i jep te drejte t’i marre ato. Ky paragraf i referohet vetem te drejtave per mallrat ndermjet bleresit dhe shitesit. (3) Nje pale qe pezullon permbushjen e detyrimit, qofte para ose pas dergimit te mallrave, duhet t’i njoftoje menjehere pales tjeter pezullimin dhe duhet te vazhdoje me permbushjen ne qofte se pala tjeter jep siguri te mjaftueshme per permbushjen e detyrimit te vet. Neni 72 (1) Ne qofte se para dates se permbushjes se kontrates eshte e qarte se njera nga palet do te kryeje nje shkelje thelbesore te kontrates, pala tjeter mund ta deklaroje kontraten te anuluar. (2) Nese koha e lejon, pala qe synon ta deklaroje te anuluar kontraten duhet t’i jape pales tjeter njoftim te arsyeshem me qellim qe t’i lejoje atij te jape siguri te mjaftueshme per permbushjen e tij. (3) Kerkesat e paragrafit te mesiperm nuk zbatohen ne qofte se pala tjeter ka deklaruar se ajo nuk do te permbushe detyrimin e saj. Neni 73 (1) Ne rastin e nje kontrate per dorezimin ne pjese te mallrave, nese mospermbushja e cdo detyrimi te njeres pale ne lidhje me secilen pjese perben nje shkelje thelbesore te kontrates per kete pjese, pala tjeter mund te deklaroje te anuluar kontraten ne lidhje me kete pjese. (2) Ne qofte se mospermbushja e detyrimit te njeres pale ne lidhje me secilen pjese i jep shkak pales tjeter te arrije ne konluzionin se nje shkelje thelbesore e kontrates do te ndodhe ne lidhje me pjeset e ardhshme, ajo mund ta deklaroje kontraten te anuluar per te ardhmen, me kusht qe ai ta beje kete brenda nje kohe te arsyeshme. (3) Bleresi i cili e deklaron kontraten te anuluar ne lidhje me cdo dorezim, ne te njejten kohe, e deklaron ate te anuluar ne lidhje me dorezimet e bera ose dorezimet e ardhshme ne qofte se, per shkak te ndervaresise se tyre, ato dorezime nuk mund te perdoreshin per qellimin e parashikuar nga palet ne kohen e lidhjes se kontrates. Seksioni II. Demet Neni 74 Demet per shkeljen e kontrates nga njera pale konsistojne ne nje shume te barabarte me humbjen, duke perfshire fitimin e munguar, te pesuar nga pala tjeter si pasoje e shkeljes. Deme te tilla nuk duhet te tejkalojne humbjen, te cilen pala shkelese parashikoi ose duhej te parashikonte ne kohen e lidhjes se kontrates, duke marre parasysh faktet dhe ceshtjet per te cilat ai kishte dijeni qe atehere ose duhej te kishte dijeni, si nje pasoje e mundshme e shkeljes se kontrates. Neni 75 Ne qofte se kontrata anulohet dhe ne qofte se, ne nje menyre te arsyeshme dhe brenda nje kohe te arsyeshme pas anulimit, bleresi ka blere mallra per zevendesim ose shitesi i ka rishitur ato, pala qe kerkon zhdemtimin mund te rekuperoje diferencen ndermjet cmimit te kontrates dhe cmimit te transaksionit zevendesues si dhe cdo zhdemtim tjeter qe mund te merret sipas nenit 74. Neni 76 (1) Ne qofte se kontrata anulohet dhe ka nje cmim aktual per mallrat, pala qe kerkon zhdemtim mund, ne qofte se nuk ka bere nje blerje ose rishitje sipas nenit 75, te rekuperoje diferencen ndermjet cmimit te caktuar ne kontrate dhe cmimit aktual ne kohen e anulimit si dhe cdo zhdemtim te metejshem te marre sipas nenit 74. Megjithate, ne qofte se, pala qe kerkon zhdemtim ka anuluar kontraten pas marrjes se mallrave, cmimi aktual ne kohen e marrjes se tyre ne dorezim do te aplikohet ne vend te cmimit aktual ne kohen e anulimit. (2) Per qellime te paragrafit te mesiperm, cmimi aktual eshte cmimi mbizoterues ne vendin ku duhej te behej dorezimi i mallrave ose, ne qofte se nuk ka nje cmim te tille ne ate vend, cmimi ne nje vend tjeter qe sherben si nje alternative e arsyeshme, duke kryer pagesen e duhur per diferencat ne koston e transportitmit te mallrave. Neni 77 Pala qe bazohet ne shkeljen e kontrates duhet te marre masa te tilla qe te jene te arsyeshme me rrethanat per te zvogeluar humbjen, duke perfshire fitimin e munguar, qe rezulton nga shkelja e kontrates. Ne qofte se ajo nuk i merr keto masa, pala ne shkelje mund te kerkoje nje ulje te zhdemtimit ne shumen me te cilen humbja duhet te ishte zvogeluar. Seksioni III. Interesi Neni 78

177

Ne qofte se pala nuk paguan cmimin ose ndonje shume tjeter te prapambetur, pala tjeter ka te drejten e interesit mbi te, pa cenuar ndonje kerkese per zhdemtim qe mund te marre sipas nenit 74. Seksioni IV. Perjashtimi Neni 79 (1) Njera pale nuk eshte pergjegjese per mospermbushjen e cdonje prej detyrimeve te saj ne qofte se provon se mospermbushja i detyrohej nje pengese jashte kontrollit te saj dhe se nuk mund te pritej ne menyre te arsyeshme qe te merrte parasysh pengesen ne kohen e lidhjes se kontrates ose te shmangte ose kapercente ate apo pasojat e saj. (2) Ne qofte se mospermbushja e pales i detyrohet mospermbushjes se nje personi te trete te cilin ajo e ka angazhuar per te permbushur teresisht ose pjeserisht kontraten, ajo pale perjashtohet nga pergjegjesia vetem ne qofte se: (a) ajo perjashtohet sipas paragrafit te mesiperm; dhe (b) personi i angazhuar prej saj do te perjashtohej ne qofte se dispozitat e ketij paragrafi do te zbatoheshin ndaj tij. (3) Perjashtimi i parashikuar ne kete nen ka efekt per periudhen gjate te ciles ekzistonte pengesa. (4) Pala e cila nuk permbush detyrimin duhet te njoftoje palen tjeter per pengesen dhe efektet e saj mbi aftesine e saj per t’a permbushur. Ne qofte se njoftimi nuk merret nga pala tjeter brenda nje kohe te arsyeshme, pasi pala e cila nuk permbush detyrimin kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per pengesen, ajo eshte pergjegjese per demet qe rezultojne nga mosmarrja e njoftimit. (5) Asgje ne kete nen nuk pengon asnjeren pale nga ushtrimi i cdo te drejte krahas asaj te kerkimit te zhdemtimit sipas kesaj Konvente. Neni 80 Nje pale nuk mund te bazohet ne mospermbushjen e pales tjeter, per sa kjo mospermbushje shkaktohet nga veprimi ose mosveprimi i pales se pare. Seksioni V. Efektet e anulimit Neni 81 (1) Anulimi i kontrates liron te dy palet nga detyrimet e tyre ne perputhje me te, ne vartesi te cdo demi qe mund te jete i detyrueshem. Anulimi nuk ndikon asnje dispozite te kontrates per zgjidhen e mosmarreveshjeve ose ndonje dispozite tjeter te kontrates qe rregullon te drejtat dhe detyrimet e paleve qe rrjedhin nga anulimi i kontrates. (2) Nje pale e cila ka permbushur kontraten teresisht ose pjeserisht mund te kerkoje nga pala tjeter kthimin e cdogjeje qe pala e pare i ka dhene ose paguar sipas kontrates. Ne qofte se te dyja palet jane te detyruara ta bejne kthimin, ato duhet ta bejne ate ne te njetjen kohe. Neni 82 (1) Bleresi humb te drejten te deklaroje kontraten te anuluar ose t’i kerkoje shitesit te dorezoje mallrat zevendesuese ne qofte se eshte e pamundur per ate te beje kthimin e mallrave kryesisht ne kushtet ne te cilat ai i mori ato. (2) Paragrafi i mesiperm nuk zbatohet: (a) ne qofte se pamundesia e kthimit te mallrave ose kthimit te mallrave kryesisht ne kushte ne te cilat bleresi i mori ato, nuk i detyrohet veprimit ose mosveprimit te tij; (b) ne qofte se mallrat ose pjese te mallrave kane humbur ose jane demtuar si rezultat i ekzaminit te parashikiuar ne nenin 38; ose (c) ne qofte se mallrat ose pjese e tyre jane shitur gjate rrjedhes normale te biznesit ose jane konsumuar ose transformuar nga bleresi gjate perdorimit normal para se ai te zbulonte ose duhej te kishte zbuluar mungesen e perputhshmerise. Neni 83 Bleresi i cili ka humbur te drejten te deklaroje te anuluar kontraten ose t’i kerkoje shitesit te dorezoje mallrat zevendesuese ne perputhje me nenin 82 ruan te drejten e te gjitha demshperblimeve sipas kontrates dhe kesaj Konvente. Neni 84 (1) Ne qofte se shitesi detyrohet te ripaguaje cmimin, ai gjithashtu duhet te paguaje interesat mbi te nga data ne te cilen u pagua cmimi. (2) Bleresi duhet t’i jape llogari shitesit per te gjitha perfitimet te cilat kane rrjedhur nga mallrat ose pjese te tyre: (a) ne qofte se ai duhet te ktheje mallrat ose pjese te tyre; ose (b) ne qofte se nuk eshte e mundur per te kthimi i te gjithe ose te nje pjese te mallrave ose kthimi i te gjithe ose te nje pjese te mallrave kryesisht ne kushte ne te cilat ai i mori, por ai megjithate e ka deklaruar te anuluar kontraten ose i ka kerkuar shitesit te dorezoje mallrat zevendesuse. SeksioniVI. Ruajtja e mallrave Neni 85 Ne qofte se bleresi eshte me vonese ne marrjen e mallrave ne dorezim ose, kur pagimi i cmimit dhe dorezimi i mallrave duhet te behet ne te njetjen kohe, ne qofte se ai nuk paguan cmimin, dhe shitesi eshte si ne zoterim te mallrave dhe ne gjendje te kotrolloje disponimin e tyre, shitesi duhet te marre ato masa qe jane te arsyeshme me rrethanat per t’i ruajtur ato. Ai ka te drejten t’i ruaje ato derisa te gjitha shpenzimet t’i jene rimbursuar nga bleresi. Neni 86

178

(1) Ne qofte se bleresi i ka marre mallrat dhe synon te ushtroje cdo te drejte sipas kontrates dhe kesaj Konvente per t’i refuzuar ato, ai duhet te marre te gjitha masat per t’i ruajtur ato aq sa te jene te arsyeshme me rrethanat. Ai ka te drejten t’i ruaje ato derisa ai te kete rimbursuar shpenzimet e tij te arsyeshme nga shitesi. (2) Ne qofte se mallrat e derguara bleresit jane vene ne dispozicion te tij ne destinacionin e tyre dhe ai ushtron te drejten per t’i refuzuar ato, ai duhet te marre zoterimin e tyre ne emer te shitesit, me kushte qe kjo te mund te behet pa paguar cmimin dhe shqetesime te paarsyeshme ose shprenzime te paarsyeshme. Kjo dispozite nuk zbatohet ne qofte se shitesi ose nje person i autorizuar per te marre ne ngarkim mallrat ne emer te tij eshte i pranishem ne destinacion. Ne qofte se bleresi merr ne zoterim mallrat sipas ketij paragrafi, te drejtat dhe detyrimet e tij rregullohen nga paragrafi i mesiperm. Neni 87 Pala e cila detyrohet te marre masa per ruajtjen e mallrave, mund t’i depozitoje ato ne nje magazine, te nje personi te trete, me shpenzimet e pales tjeter, me kusht qe keto shpenzime te hasura te mos jene te paarsyeshme. Neni 88 (1) Pala e cila detyrohet te ruaje mallrat ne perputhje me nenin 85 ose 86 mund t’i shese ato me cdo mjet te pershtatshem ne qofte se ka patur nje vonese te paarsyeshme nga pala tjeter ne marrjen ne zoterim te mallrave ose ne kthimin e tyre ose ne pagimin e cmimit apo kostos se ruajtjes, me kusht qe pales tjeter t’i jete dhene nje njoftim i arsyeshem i qellimit per shitjen e tyre. (2) Ne qofte se mallrat jane subjekt i demtimit te shpejte ose ruajtja e tyre do te perfshinte shpenzime te paarsyeshme, pala e cila detyrohet te ruaje mallrat ne perputhje me nenin 85 dhe 86 duhet te marre masa te arsyeshme per t’i shitur ato. Kur te jete e mundshme ai duhet te njoftoje palen tjeter per qellimin e tij per t’i shitur ato. (3) Pala qe shet mallrat ka te drejten te mbaje nga te ardhurat e shitjes nje shume te barabarte me shpenzimet e arsyeshme per ruajtjen e mallrave dhe shitjen e tyre. Ajo duhet t’i jape llogari pales tjeter per diferencen. Pjesa IV. Dispozita perfundimtare Neni 89 Sekretari i Pergjithshem i Kombeve te Bashkuara ketu caktohet si depozitari i kesaj Konvente. Neni 90 Kjo Konvente nuk mbizoteron mbi ndonje marreveshje nderkombetare e cila ka qene ose mund te jete lidhur dhe permban dizpozita qe kane te bejne me ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, me kusht qe palet te kene vendin e tyre te biznesit ne Shtetet pale, per kete marreveshje. Neni 91 (1) Kjo Konvente eshte e hapur per nenshkrim ne perfundim te takimit te Konferences se Kombeve te Bashkuara mbi Kontratat per Shitjen Nderkombetare te Mallrave dhe do te qendroje e hapur per nenshkrim nga te gjithe shtetet ne Seline e Kombeve te Bashkuara, New York deri me 30 Shtator 1981. (2) Kjo Konvente eshte subjekt i ratifikimit, pranimit ose miratimi nga shetete nenshkruese. (3) Kjo Konvente eshte e hapur per aderim nga te gjitha Shtetet te cilat nuk jane Shtete nenshkruese qe nga data e hapjes per nenshkrim. 4) Instrumentet e ratifikimit, pranimit, miratimit dhe aderimit i depozitohen Sekretarit te Pergjithshem te Kombeve te Bashkuara. Neni 92 (1) Nje Shtet Kontraktues mund te deklaroje ne kohen e nenshkrimit, ratifikimit, miratimit ose aderimit se nuk do te jete i detyruar nga Pjesa II e kesaj Konvente ose Pjesa III e kesaj Konvente. (2) Nje Shtet Kontraktues i cili ben nje deklarim ne perputhje me paragrafin e mesiperm ne lidhje me Pjesen e II ose Pjesen e III te kesaj Konvente nuk do te konsiderohet si Shtet Kontraktues sipas paragrafit (1) te nenit (1) te kesaj Konvente ne lidhje me ceshtjet e rregulluara nga Pjesa per te cilen zbatohet deklarimi. Neni 93 (1) Ne qofte se nje Shtet Kontraktues ka dy ose me shume njesi territoriale ne te cilat ne perputhje me kushtetuten e saj, zbatohen sisteme ligjore te ndryshme ne lidhje me ceshtjet qe trajton kjo Konvente, ai, ne kohen e nenshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, mund te deklaroje se kjo Konvente shtrihet ne te gjithe njesite e saj territoriale ose vetem tek nje ose me shume prej tyre, dhe mund te ndryshoje deklarimin e tij duke paraqitur nje deklarim tjeter ne cdo kohe. (2) Keto deklarime duhet t’i njoftohen te autorizuarit dhe duhet te tregojne shprehimisht njesite territoriale ne te cilat shtrihet Konventa. (3) Ne qofte se, per shkak te deklarimit sipas ketij neni, kjo Konvente shtrihet tek nje ose me shume prej tyre por jo ne te gjitha njesite territoriale te Shtetit Kontraktues, dhe ne qofte se vendi i biznesit i nje pale ndodhet ne ate Shtet, ky vend biznesi per qellimet e kesaj Konvente, konsderohet se nuk eshte ne nje Shtet Kontraktues, pervec kur eshte nje njesi territoriale ne te cilen shtrihet Konventa. 4) Ne qofte se nje Shtet Kontraktues nuk ben deklarime sipas paragrafit (1) te ketij neni, Konventa shtrihet ne te gjitha njesite territoriale te atij Shteti. Neni 94

179

(1) Dy ose me shume Shtete Kontraktuese te cilat kane rregulla ligjore te njejta ose te peraferta per ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, ne cdo kohe mund te deklarojne se Konventa nuk zbatohet per kontratat e shitjes ose formimin e tyre kur palet kane vendin e tyre te biznesit ne ato Shtete. Keto deklarime mund te behen bashkerisht ose me deklarime reciproke te njeanshme. (2) Nje Shtet Kontraktues i cili ka rregulla ligjore te njejta ose te peraferta per ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, ashtu si nje apo shume Shtete jo-Kontraktuese, mund te deklaroje ne cdo kohe se Konventa nuk zbatohet per kontratat e shitjes ose formimin e tyre kur palet kane vendin e tyre te biznesit ne ato Shtete. (3) Ne qofte se nje Shtet, i cili eshte objekti i nje deklarimi sipas paragrafit te mesiperm, behet me pas Shtet Kontraktues, deklarimi i bere do te kete efektin e nje deklarimi te bere sipas paragrafit (1), qe nga data ne te cilen Konventa hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetin e ri Kontraktues, me kusht qe Shteti i ri Kontraktues t’i bashkohet ketij deklarimi ose ben nje deklarim reciprok te njeanshem. Neni 95 Cdo Shtet mund te deklaroje ne kohen e depozitimit te instrumentit te tij te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit se nuk do te jete i detyruar sipas nenparagrafit (1) (b) te nenit 1 te kesaj Konvente. Neni 96 Nje Shtet Kontraktues, legjislacioni i te cilit kerkon qe kontratat e shitjes te lidhen ose te evidentohen me shkrim, mund te beje ne cdo kohe nje deklarim ne perputhje me nenin 12, se cdo dispozite e nenit 11, nenit 29 ose Pjeses se II te kesaj Konvente, qe lejon nje kontrate shitje ose ndryshimin ose perfundimin e saj me marreveshje apo cdo oferte, pranim, ose tregues tjeter te qellimit te bere ne cdo forme tjeter krahas asaj me shkrim, nuk zbatohet kur cdo pale ka vendin e biznesit ne ate Shtet. Neni 97 (1) Deklarimet e bera sipas kesaj Konvente ne kohen e nenshkrimit jane subjekt i konfirmimit me ratifikim, pranim ose miratim. (2) Deklarimet dhe konfirmimet e deklarimeve duhet jene me shkrim dhe t’i njoftohen formalisht te autorizuarit. (3) Nje deklarim merr efekt njekohesisht me hyrjen ne fuqi te kesaj Konvente ne lidhje me Shtetin perkates. Megjithate, nje deklarim per te cilin depozitari merr njoftim formal pas hyrjes ne fuqi, merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas dates se marrjes se saj nga depozitari. Deklarimet reciproke te njeanshme sipas nenit 94 marrin efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas marrjes se deklarimit te fundit nga depozitari. (4) Cdo Shtet i cili ben nje deklarim sipas kesaj Konvente mund ta terheqe ate ne cdo kohe permes nje njoftimi formal me shkrim, adresuar te autorizuarit. Kjo terheqje merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas dates se marrjes se njoftimit nga depozitari. (5) Terheqja e deklarimit e bere sipas nenit 94 ben te paefektshem, qe nga data ne te cilin terheqja merr efekt, cdo deklarim reciprok te bere nga nje Shtet tjeter sipas atij neni. Neni 98 Asnje kusht nuk lejohet perveç atyre te autorizuara shprehimisht ne kete Konvente. Neni 99 (1) Kjo Konvente hyn ne fuqi, sipas dispozitave te paragrafit 6 te ketij neni, ne diten e pare te muajit pas perfundimit te dymbedhjete muajve, pas dates se depozitimit te instrumentit te dhjete te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, duke perfshire nje instrument i cili permban nje deklarim te bere sipas nenit 92. (2) Kur nje Shtet ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente pas depozitimit te instrumentit te dhjete te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, kjo Konvente, me perjashtim te Pjeses se perjashtuar, hyn ne fuqi ne lidhje me kete Shtet, sipas dispozitave te paragrafit (6) te ketij neni, ne diten e pare te muajit pas perfundimit te dymbedhjete muajve, pas dates se depozitimit te instrumentit te tij te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit. (3) Nje Shtet i cili ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe eshte pale te ndonjera ose te te dyja, Konventa ne lidhje me Ligjin Uniform mbi Formimin e Kontratave per Shitjen Nderkombetare te Mallrave bere ne Hage me 1 Korrik 1964 (Konventa e Formimit ne Hage te vitit 1964) dhe Konventa ne lidhje me Ligjin Uniform mbi Shitjen Nderkombetare te Mallrave bere ne Hage me 1 Korrik 1964 (Konventa e Shitjeve ne Hage te vitit 1964) do te denoncoje ne te njetjen kohe, sipas rastit, cdonjeren ose te dyja, Konventen e Shitjeve ne Hages te 1964-es dhe Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (4) Nje Shtet pale ne Konventen e Shitjeve ne Hage te 1964-es e cila ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe deklaron ose ka deklaruar sipas nenit 92 se nuk do te jete e detyruar nga Pjesa II e kesaj Konvente, do te denoncoje ne kohen e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit Konventen e Shitjeve ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (5) Nje Shtet pale ne Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es e cila ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe deklaron ose ka deklaruar sipas nenit 92 se nuk do te jete e detyruar nga Pjesa III e kesaj Konvente, do te denoncoje ne kohen e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (6) Per qellime te ketij neni, ratifikimi, pranimi, miratimi ose aderimi ne lidhje me kete Konvente nga Shtetet pale te Konventes se Formimit ne Hage te 1964-es ose te Konventes se Shitjeve ne Hage te 1964-es nuk do te jete efektive deri sa keto denoncime te behen vete efektive, sic mund te kerkohen nga ana e atyre Shteteve ne lidhje me keto dy Konventat e fundit. Depozitari i kesaj Konvente do te konsultohet me Qeverine e Hollandes, si depozitari i Konventave te 1964-es, per te siguruar koordinimin e nevojshem per kete ceshtje. Neni 100

180

(1) Kjo Konvente zbatohet per hartimin e kontratave vetem kur propozimi per lidhjen e kontrates eshte bere ose pas dates kur kjo Konvente hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetet Kontraktuese te permendura ne nenparagrafin (1) (a) ose me Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (b) te nenit 1. (2) Kjo Konvente zbatohet vetem per kontratat e lidhura ose pas dates kur kjo Konvente hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (a) ose Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (b) te nenit 1. Neni 101 (1) Nje shtet Kontraktues mund te denoncoje kete Konvente, ose Pjesen II ose Pjesen III te kesaj Konvente, nepermjet nje njoftimi formal me shkrim drejtuar te autorizuarit. (2) Denoncimi merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te afatit prej dymbedhjete muajsh, pas marrjes se njoftimit nga depozitari. Kur ne njoftim specifikohet nje periudhe me e gjate per denoncimin qe te marre efeket, denoncimi merr efeket me perfundimin e kesaj periudhe me te gjate pas marrjes se njoftimit nga depozitari. Bërë në Vjenë, 11 prill, 1980, në një kopje të vetme, tekstet e të cilës në gjuhën arabe, kineze, angleze, frënge, rusë dhe spanjolle janë njëlloj autentikë. Si dëshmi të kësaj, të plotfuqishmit e poshtëshënuar, duke qenë rregullisht të autorizuar nga Qeveritë e tyre përkatëse, kanë nënshkruar këtë Konventë. II. Shënim Shpjegues i Sekretariatit UNICITRAL mbi Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave Hyrje

1. Konventa e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave përmban një tekst të njësuar të së drejtës së shitjes ndërkombëtare të mallrave. Konventa u përgatit nga Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Ndërkombëtare Tregtare (UNCITRAL) dhe të miratuar nga një konferencë diplomatike më 11 prill 1980.

2. Përgatitja e një ligji të njësuar për shitjen ndërkombëtare të mallrave filloi në vitin 1930 në Institutin Ndërkombëtar për Unifikimin e së Drejtës Private (UNIDROIT) në Romë. Pas një ndërprerjeje të gjatë në punë si rezultat i Luftës së Dytë Botërore, projekti iu paraqit një konference diplomatike në Hagë në vitin 1964, që miratoi dy konventa, një për shitjen ndërkombëtare të mallrave dhe tjetrën për hartimin e kontratave për shitjen ndërkombëtare të mallrave.

3. Pothuajse menjëherë pas miratimit të dy konventave, pati kritikë të gjerë në lidhje me dispozitat e tyre që reflektonin kryesisht traditat ligjore dhe realitetet ekonomike të Europës Perëndimore Kontinentale, që ishte rajoni që kishte kontribuar në mënyrë më aktive në përgatitjen e tyre. Për pasojë, një nga detyrat e para të ndërmarra nga UNICITRAL-i me organizimin e tij në vitin 1968 ishte t’u kërkonte Shteteve nëse ata donin të vazhdonin të mbështesnin këto konventa dhe arsyetimin për qëndrimet e tyre. Në dritën e përgjigjeve të marra, UNICITRAL-i vendosi të studionte të dy konventat për të përcaktuar cilat modifikime mund t’i bënte ato më të pranueshëm nga vendet me sisteme ligjore, sociale dhe ekonomike të ndryshme. Rezultati i këtij studimi ishte miratimi nga konferenca diplomatike e Konventës së Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave, që përmbledh lëndën e të dy ish-konventave të mëparshme.

4. Suksesi i UNICITRAL-it në përgatitjen e një Konvente me pranueshmëri më të gjerë provohet nga fakti që të njëmbëdhjetë Shtetet fillestarë për të cilët Konventa hyri në fuqi më 1 janar 1988 përfshinte Shtetet nga çdo rajon gjeografik, çdo fazë zhvillimi ekonomik dhe çdo sistem kryesor ligjor, social dhe ekonomik. Të njëmbëdhjetë Shtetet fillestarë ishin: Argjentina, Kina, Egjipti, Franca, Hungaria, Italia, Lesoto, Siria, Shtetet e Bashkuara, Jugosllavia dhe Zambia.

5. Që nga 31 janari 1988, katër Shtete të tjerë, Austria, Finlanda, Meksiko dhe Suedia ishin bërë palë në Konventë. 6. Konventa është e ndarë në katër pjesë. Pjesa e Parë trajton objektin e zbatimit të Konventës dhe dispozita të

përgjithshme. Pjesa e Dytë përmban rregullat që rregullojnë hartimin e kontratave ... (e palexueshme) ... trajton të drejtat dhe detyrimet thelbësore të blerësit dhe shitësit që rrjedhin nga kontrata. Pjesa e Katërt përmban dispozita përfundimtare të Konventës në lidhje me çështjet se si dhe kur hyn në fuqi, rezervat dhe deklarimet që lejohen dhe zbatimin e Konventës për shitjen ndërkombëtare nëse të dy Shtetet përkatës kanë ligj të njëjtë ose të ngjashëm mbi objektin.

Pjesa e Parë Objekti dhe dispozita të përgjithshme A. Objekti

7. Nenet mbi objektin e zbatimit tregojnë se çfarë është brenda mbulimit të Konventës dhe çfarë mbetet jashtë saj. Dispozitat mbi përfshirjen janë më të rëndësishmet. Konventa zbatohet për kontratat mbi shitjen e mallrave ndërmjet palëve vendi i punës i të cilave është në Shtete të ndryshme dhe të dy ata Shtete janë Palë Kontraktuese ose rregullat e së drejtës private ndërkombëtare çojnë tek e drejta e një Shteti Kontraktues. Disa Shtete kanë shfrytëzuar autorizimin e Nenit 95 për të deklaruar që ata do të zbatonin Konventën vetëm në situatën e parë dhe jo në të dytën, Ndërsa Konventa po miratohet në një masë më të gjerë, rëndësia praktike e një deklarate të tillë do të zvogëlohet.

8. Dispozitat e fundit bëjnë dy kufizime shtesë mbi objektin territorial të zbatimit që do të jenë të rëndësishëm për pak Shtete. Njëra zbatohet vetëm nëse një Shtet është palë e një marrëveshjeje tjetër ndërkombëtare që përmban dispozita në lidhje me çështjet që rregullohen nga kjo Konventë; tjetra i lejon Shtetet që kanë ligj të njëjtë ose të ngjashëm të brendshëm për shitjet të deklarojnë që Konventa nuk zbatohet ndërmjet tyre.

9. Kontratat e shitjes dallohen nga kontratat për shërbimet në dy aspekte nga Neni 3. Një kontratë për furnizimin e mallrave që prodhohen ose krijohen konsiderohet të jetë një shitje, përveç kur pala që porosit mallrat merr përsipër të

181

sigurojë një pjesë thelbësore të materialeve të nevojshme për prodhimin ose krijimin e tyre. Nëse pjesa më e madhe e detyrimeve të palës që bën furnizimin me mallra konsiston në dhënien e punës ose shërbimeve të tjera, Konventa nuk zbatohet.

10. Konventa përmban një listë të tipeve të shitjeve që përjashtohen nga Konventa, qoftë për shkak të qëllimit të shitjes (mallrat e blera për përdorim personal, familjar ose shtëpiak), natyrës së shitjes (shitje me ankand, me ekzekutim ose ndryshe ligjërisht) ose natyrës së mallrave (aksionet, pjesët, letrat me vlerë të investuara, instrumentet e negociueshme, paratë, anijet, mjetet e lundrimit, automjet amfib, avion, energji elektrike). Në shumë Shtete disa ose të gjitha këto shitje rregullohen nga rregullat e veçanta që reflektojnë natyrën e tyre të veçantë.

11. Shumë nene e bëjnë të qartë që lënda e Konventës është e kufizuar në hartimin e kontratës dhe të drejtat dhe detyrat e blerësit dhe shitësit që rrjedhin nga një kontratë e tillë. Veçanërisht, Konventa nuk trajton vlefshmërinë e kontratës, efektin që kontrata mund të ketë mbi pronësinë mbi mallrat e shitur ose përgjegjësinë e shitësit për vdekjen ose dëmtimin personal të shkaktuar nga mallrat një personi.

B. Autonomia e palëve 12. Parimi bazë i lirisë për lidhjen e kontratës në shijen ndërkombëtare të mallrave njihet nga dispozita që lejon palët të

përjashtojnë zbatimin e kësaj Konvente ose të devijojnë apo ndryshojnë efektin e çdo një prej dispozitave të saj. Përjashtimi ...(e palexueshme)...

C. Interpretimi i Konventës 13. Kjo Konventë për njësimin e së drejtës që rregullon shitjen ndërkombëtare të mallrave do të përmbushë më mirë qëllimin

e saj nëse interpretohet në një mënyrë konsistente në të gjitha sistemet ligjore. Kujdes i madh iu kushtua përgatitjes së saj për ta bërë atë sa më të qartë dhe të thjeshtë për t’u kuptuar sa të jetë e mundur. Megjithatë, mosmarrëveshjet do të indin në lidhje me kuptimin dhe zbatimin e saj. Nëse kjo ndodh, të gjitha palët, duke përfshirë gjykatat e brendshme dhe gjykatat e arbitrazhit, duhet të marrin parasysh karakterin e saj ndërkombëtare dhe të nxisin uniformitetin në zbatimin e saj dhe respektimin e mirëbesimit në tregtinë ndërkombëtare. Veçanërisht, nëse një element në lidhje me një çështje të caktuar të rregulluar nga kjo Konventë nuk zgjidhet shprehimisht në të, çështja duhet të zgjidhet në pajtim me parimet e përgjithshme mbi të cilat bazohet Konventa. Vetëm në mungesë të këtyre parimeve çështja duhet të zgjidhet në pajtim me ligjin e zbatueshëm në bazë të rregullave të së drejtës private ndërkombëtare.

D. Interpretimi i Kontratave; zakonet 14. Konventa përmban dispozita mbi mënyrën në të cilën interpretohen deklarimet dhe sjellja e një pale në kontekstin e

hartimit të kontratës ose të zbatimit të saj. Zakonet për të cilat bihet dakord nga palët, praktikat që ato kanë vendosur ndërmjet tyre dhe zakonet e të cilave palët i dinin ose duhej t’i dinin dhe që janë gjerësisht të njohura, dhe respektohen rregullisht nga palët në kontratën e tipit të përfshirë në tregtinë e veçantë përkatëse mund të jenë të gjitha detyruese për palët në kontratën e shitjes.

E. Forma e kontratës

15. Konventa nuk ia nënshtron kontratën e shitjes një kërkese në lidhje me formën. Veçanërisht Neni 11 parashikon që asnjë

marrëveshje me shkrim nuk është e nevojshme për lidhjen e kontratës. Megjithatë, nëse kontrata është me shkrim dhe përmban një dispozitë që çdo modifikim ose prishje me marrëveshje të jetë me shkrim, Neni 29 parashikon që kontrata nuk mund të modifikohet ose prishet ndryshe me marrëveshje. I vetmi përjashtim është që një palë mund të përjashtohet nëpërmjet sjelljes së tij nga mbrojtja e një dispozite të tillë në masën që personi tjetër është mbështetur mbi atë sjellje.

16. Me qëllim që të përmbushë nevojat e atyre Shteteve legjislacioni i të cilëve kërkon që kontratat e shitjes të përfundohen ose evidentohen me shkrim, Neni 96 u jep të drejtë atyre Shteteve të deklarojnë që as Neni 11 dhe as përjashtimi i Nenit 29 nuk zbatohet nëse një palë në kontratë kë vendin e saj të punës në atë Shtet.

Pjesa e Dytë. Hartimi i Kontratës

17. Pjesa e Dytë e Konventës trajton një numër çështjesh që lindin gjatë hartimit të kontratës ndërmjet këmbimin të një oferte dhe një pranimi. Nëse hartimi i kontratës kryhet në këtë mënyrë, kontrata përfundohet nëse pranimi i ofertës hyn në fuqi. (mungon paragraf)

18. Konventa merr një pozicion të mesëm ndërmjet doktrinës së revokueshmërisë së ofertës deri në pranimin e saj dhe parevokueshmërisë së saj të përgjithshëm për një periudhë kohe. Rregulli i përgjithshëm është që oferta mund të revokohet. Megjithatë, revokimi duhet të arrijë personin që i drejtohet oferta para se ai të ketë nisur pranimin, Gjithsesi, një ofertë nuk mund të revokohet nëse ajo tregon se është e parevokueshme, që ajo mund ta bëjë nëpërmjet caktimit të një afati të prerë për pranim ose tjetër. Për më tepër, një ofertë nuk mund të revokohet nëse ka qenë e arsyeshme për personin që i drejtohet oferta të mbështetet mbi ofertë si të parevokueshme dhe ai ka vepruar në bazë të ofertës

19. Pranimi i një oferte mund të bëhet nëpërmjet një deklarimi ose sjellje tjetër të personit që i drejtohet oferta që tregon aprovim për ofertën që i komunikohet ofertuesit. Megjithatë, në disa raste pranimi mund të konsistojë në kryerjen e një veprimi, si dërgimi i mallrave ose pagesa e çmimit. Një veprim i tillë do të ishte normalisht i efektshëm si një pranim në momentin që është kryer veprimi.

182

20. Një problem i shpeshtë në hartimin e kontratës, ndoshta veçanërisht në lidhje me kontratat e shitjes së mallrave, rrjedh nga një përgjigje ndaj një oferte që synon të jetë një pranim por përmban terma shtesë ose të ndryshëm. Sipas Konventës, nëse termat shtesë ose të ndryshëm nuk ndryshojnë materialisht termat e ofertës, përgjigja përmban një pranim, përveç kur ofertuesi pa vonesa të panevojshme i kundërshton ato terma. Nëse ai nuk i kundërshton, termat e kontratës janë termat e ofertës me modifikimet që gjenden në pranim.

21. Nëse termat shtesë ose të ndryshëm nuk ndryshojnë materialisht termat e kontratës, përgjigja përbën një kundër-ofertë që nga ana e saj duhet të pranohet në mënyrë që të përfundohet një kontratë. Termat shtesë ose të ndryshme në lidhje me, ndërmjet të tjerash, çmimin, pagesën, cilësinë dhe sasinë e mallrave, vendin dhe kohën e furnizimit, masën e përgjegjësisë së një pale ndaj tjetrës ose zgjidhja e mosmarrëveshjeve konsiderohen të ndryshojnë termat e ofertës materialisht.

Pjesa e Tretë. Shitja e mallrave A. Detyrimet e shitësit

22. Detyrimet e përgjithshme të shitësit janë të dorëzojë mallrat, të dorëzojë çdo dokument që kanë të bëjnë me to dhe të

transferojë pronësinë mbi mallrat, siç kërkohet nga kontrata dhe kjo Konventë. Konventa përmban rregulla shtesë për tu zbatuar në mungesë të marrëveshjes kontraktuale, në lidhje me kur, ku dhe si shitësi duhet të përmbushë këto detyrime.

23. Konventa përmban një sërë rregullash që zbatojnë detyrimet e shitësit në lidhje me cilësinë e mallrave. Në përgjithësi, shitësi duhet të dorëzojë mallrat që kanë sasinë, cilësinë dhe përshkrimin e kërkuar nga kontrata dhe që gjenden ose janë paketuar në mënyrën e kërkuar nga kontrata. Një komplet rregullash të rëndësisë së veçantë në shitjet ndërkombëtare të mallrave përfshin detyrimin e shitësit për të dorëzuar mallra që janë të lira nga çdo pretendim ose e drejtë e një pale të tretë, duke përfshirë të drejtat e bazuara në pronësinë industriale dhe pronësi tjetër industriale.

24. Në lidhje më detyrimin e shitësit për cilësinë e mallrave, Konventa përmban dispozita mbi detyrimin e blerësit për të inspektuar mallrat. Ai duhet ...(mungon pjesë) ...

B. Detyrimet e blerësit

25. Në krahasim me detyrimet e shitësit, detyrimet e përgjithshme të blerësit janë më të përmbledhura dhe relativisht të thjeshta; ato janë të paguajë çmimin e mallrave dhe të pranojë furnizimin e tyre siç kërkohet nga kontrata dhe Konventa. Konventa përmban rregulla shtesë për t’u zbatuar në mungesë të marrëveshjes kontraktuale për mënyrën si caktohet çmimi dhe ku dhe kur blerësi duhet të përmbushë detyrimin të paguajë çmimin.

C. Mjetet e mbrojtjes ndaj shkeljes së kontratës 26. Mjetet e mbrojtjes së blerësit për shkeljen e kontratës nga shitësi janë parashikuar në lidhje me detyrimet e shitësit dhe

mjetet e mbrojtjes së shitësit janë parashikuar në lidhje me detyrimet e blerësit. Kjo e bën më të lehtë për të zbatuar dhe kuptuar Konventën.

27. Modeli i përgjithshëm i mjeteve të mbrojtjes është i njëjtë për të dy rastet. Nëse përmbushen të gjitha kushtet e kërkuara, pala e dëmtuar mund të kërkojë përmbushjen e detyrimeve të palës tjetër, të pretendojë zhdëmtim dhe të shfuqizojë kontratën.

28. Ndër kufizimet më të rëndësishëm mbi të drejtën e palës së dëmtuar për të pretenduar një mjet mbrojtës është koncepti i shkeljes thelbësore. Në mënyrë që një shkelje kontrate të jetë thelbësore, duhet të rezultojë në dëmtim të tillë për palën tjetër që ia bën thelbësisht të pamundur atij atë që ai mund të presë nga kontrata, përveç kur rezultati nuk ishte parashikuar nga pala që bën shkeljen dhe nuk mund të parashikohet nga një person i arsyeshëm i të njëjtit lloj në të njëjtat rrethana. Një blerës mund të kërkojë furnizimin me mallra zëvendësues vetëm nëse mallrat e sjellë nuk kanë qenë në pajtim me kontratën dhe mungesa e përputhshmërisë ka përbërë një shkelje thelbësore të kontratës. Ekzistenca e shkeljes thelbësore është një prej dy rrethanave që justifikon një deklarim të anulimit të kontratës nga pala e dëmtuar; rrethana tjetër është që, në rastin e mosfurnizimit me mallra nga shitësi ose mospagesa e çmimit ose mosmarrja në dorëzim e mallrave nga blerësi, pala që bën shkeljen nuk përmbush detyrimin në një periudhë kohe të arsyeshme të caktuar nga pala e dëmtuar.

29. Mjetet e tjera të mbrojtjes mund të kufizohen nga rrethana të veçanta. Për shembull, nëse mallrat nuk janë në pajtim me kontratën, blerësi mund t’i kërkojë shitësit të ndreqë mungesën e përputhshmërisë nëpërmjet riparimit, nëse kjo nuk është e paarsyeshme duke patur parasysh të gjitha rrethanat. Një palë nuk mund të rikuperojë dëmet që ai mund të kishte zvogëluar duke marrë masat e duhura. Një palë mund të përjashtohet nga pagesa e dëmeve në rastin e një pengese tej kontrollit të saj.

D. Kalimi i rrezikut

30. Duke caktuar momentin e saktë kur risku i humbjes ose dëmi tek mallrat kalon nga shitësi tek blerësi është i një rëndësie të madhe në kontratat për shitjen ndërkombëtare të mallrave. Palët mund t’a rregullojnë këtë çështje në kontratën e tyre nëpërmjet një dispozite të veçantë ose nëpërmjet përdorimit të një termi tregtar. Megjithatë, për rastin e shpeshtë kur kontrata nuk përmban një dispozitë të tillë, Konventa përmban një paketë të plotë rregullash.

31. Të dy rastet e veçanta të parashikuara nga Konventa ndodhin kur kontrata (mungon pjesë) ... mallrat që nuk janë të identifikuara, ato duhet të identifikohen sipas kontratës para se të konsiderohen të vendosura në dispozicion të blerësit dhe risku i humbjes së tyre mund të konsiderohet t’i ketë kaluar atij.

E. Pezullimi përmbushjes së detyrimit dhe shkelja e pritshme

32. Konventa përmban rregulla të veçanta për situatën në të cilën, para datës në të cilën bëhet i kërkueshëm përmbushja e detyrimit, bëhet e qartë që një prej palëve nuk do të përmbushë një pjesë thelbësore të detyrimeve të saj ose do të kryejë një shkelje thelbësore të kontratës. Një dallim bëhet ndërmjet atyre çështjeve në të cilat pala tjetër mund të

183

pezullojë përmbushjen e detyrimeve të saj sipas kontratës por kontrata vazhdon të ekzistojë në pritje të ngjarjeve të ardhshme dhe atyre çështjeve në të cilat ajo mund të deklarojë prishjen e kontratës.

F. Përjashtimi nga përgjegjësia për të paguar dëmet

33. Nëse një palë nuk përmbush një prej detyrimeve të saj për shkak të një pengese tej kontrollit të saj që normalisht nuk mund të pritej të merrej parasysh në momentin e përfundimit të kontratës dhe që ai nuk mund ta mënjanonte apo kapërcente, ai është i përjashtuar nga pagimi i dëmeve. Ky përjashtim mund të zbatohet edhe nëse pamundësia është për shkak të mosveprimit të një personi të tretë që ai e ka angazhuar për të përmbushur të gjithë ose një pjesë të kontratës. Megjithatë, ai i nënshtrohet çdo mjeti tjetër, duke përfshirë uljen e çmimit, nëse mallrat kanë qenë me defekt në një mënyrë të caktuar.

G. Ruajtja e mallrave 34. Konventa u cakton të dy palëve detyrimin për të ruajtur çdo mall në zotërim të tyre që i takon palës tjetër. Një detyrim i

tillë është e një rëndësie më të madhe në një shitje ndërkombëtare të mallrave ku pala tjetër është nga një vend i huaj dhe nuk mund të ketë agjentë në vendin ku gjenden mallrat. Në rrethana të caktuara, pala në zotërim të mallrave mund t’i shesë ato, ose mund t’i kërkohet që t’i shesë. Një palë që shet mallrat ka të drejtën të mbajë nga çmimi i shitjes një shumë të barabartë me shpenzimet e arsyeshme për ruajtjen e mallrave dhe shitjen e tyre dhe duhet t’i raportojë palës tjetër për shumën e mbetur.

Pjesa e Katërt. Klauzola të Fundit

35. Klauzolat e fundit përmbajnë dispozitat e zakonshme në lidhje me Sekretarin e Përgjithshëm si depozitues dhe parashikojnë që Konventa i nënshtrohet ratifikimit, pranimit ose aprovimit nga ato Shtete që e kanë nënshkruar atë më 30 shtator 1981, që është e hapur për aderim nga të gjithë Shtetet që nuk janë Shtete nënshkrues dhe që teksti është njëlloj i barasvlershëm në gjuhën arabe, kineze, angleze, frënge, ruse dhe spanjolle.

36. Konventa lejon një numër deklarimesh. Ato që kanë të bëjnë me objektin dhe kërkesën në lidhje me një kontratë me shkrim janë përmendur më sipër. Ka një deklaratë të veçantë për Shtetet që kanë sisteme të ndryshme ligjorë që rregullojnë kontratat e shitjes në pjesë të ndryshme të territorit të tyre. Së fundi, një Shtet mund të deklarojë që ai nuk do t’i nënshtrohet Pjesës II mbi hartimin e kontratës ose Pjesës III mbi të drejtat dhe detyrimet e blerësit dhe shitësit. Kjo deklaratë e fundit u përfshi si pjesë e vendimit për të kombinuar në një konventë lëndën e dy Konventave të Hagës të vitit 1964.

i Dr. Milorad TeÇi}, Spoljnotrgovinsko poslovanje, XII izmenjeno i dopunjeno izdanje, Savremena

administracija, Beograd, 1987, стр.460 iiНа пример, домашно претпријатие склучило договор со странски партнер за извоз на одредена стока, но не е сигурно дали странскиот

партнер уредно ќе му ја плати договорената цена. Тогаш од својот странски партнер бара плаќањето да го изврши со испорака на стока за која домашното претпријатие е заинтересирано, таа стока ја продава на домашниот пазар и така се обезбедува дека ќе го наплати

своето побарување по основ на стоката што ќе ја извезе. iii Пошироко кај Staki} M., Me|unarodni transport i Çpedicija, Nau~na knjiga i ViÇa skola za ekonomiju i informatiku, Beograd, 1990 iv Пошироко кај Grandov Zorka, Spoljnotrgovinsko poslovanje, Beogradska trgova~ka omladina, Beograd,

2000 v Пошироко кај Александар Николоски, Меѓународна шпедиција, Економски факултет Скопје, 2002, стр. 9-22 vi Ma|ari} Juraj, Me|unarodna Çpedicija, Sveu~iliÇte u Zagrebu, Fakultet prometnih znanosti Zagreb,

1986, стр. 2-3 vii Вељковиќ Д., Надворешнотрговски и девизен систем, авторизирани предавања, ФТУ-Охрид, 2000, стр.391

MATERIALE SHTESË PËR STUDENTË

Njohuri të përgjithshme mbi organizatat ndërkombëtare

Organizatat Ndërkombëtare janë trupa të krijuara nga dy apo më shumë shtete, me organe të përhershme, me aftësi të veprimit në emër të shteteve dhe në kuadër të kompetencave të tyre”

184

Organizatat Ndërkombëtare janë bashkësi shtetesh që kryejnë funksione politike apo administrative në

çështje të interesave të përbashkëta të shteteve.

Organizatat e Para u themeluar tek në Shek. XIX, të natyrave Teknike, Ekonomike e Shëndetësore. Ato

janë: Lidhja Telegrafike Ndërkombëtare (1865)

Lidhja Postale Ndërkombëtare (1875)

Byroja për Masa dhe Pesha (Paris 1975)

Konventa për Mbrojtjen e Pronës Industriale (Paris 885)

Unioni Ndërk. për Mbrojetjen e Pronës I.(Bernë 885)

Buroja për Mbrojtjen e Pronësisë .Letrare dhe Artistike (Bernë 888)

Departament Ndërk. Shëndetit Publik 1907 (Epidemitë: kolerës, etheve – etj.)

Elementet e Organizatave Ndërkombëtare Krijohen nga Shtetet Sovrane Krijohen me Traktat Ndërkombëtarë (pra e Drejta e Traktateve

zbatohet tek Organizatat Ndërkombëtare dhe me Traktat përcaktohen qëllimet, kompetencat, organet, raporti ndaj shteteve, mënyra e realizimit të qëllimeve: pra është Kushtetuta e Organizatës) Kanë

karakter të vazhdueshëm Janë subjekte të veçantë ndërkombëtarë Financohen nga kontributet e shteteve anëtare Elementet konstituive të Organizatave Ndërkombëtare janë :

1.Hyrja në Fuqi e Traktatit dhe

2.Themelimi i Organeve të Parashikuara

Klasifikimi i Organizatave Ndërkombëtare

Sipas Rrethit të Anëtarëve - organizata ndahen ne a) globale (universale) dhe b) regjionale

Sipas Funksioneve - të mdahen ne

a) të përgjithshme dhe

b) të specializuara

Sipas Kohëzgjatjes - a) të përhershme dhe

b) të përkohshme

Sipas Anëtarësisë - a) ndërqeveritare dhe

b) jo-Qeveritare

Sipas Shkallës së Autorizimeve -

a) politikë formuese, b) operative dhe

c) mbishtetërore

Lidhja e Kombeve Lidhja e Kombeve është Organizata e Parë Mbishtetërore dhe Ndërkombëtare, me qëllim të

ruatjes së paqes dhe sigurisë në Botë. Kjo organizatë u themelua me propozimin e Presidentit të SHBA-së

185

prej 14 pikash më 8 Janar 1918 (Woodroë Ëilson). Katër të mëdhenjtë në Konferencën e Paqes në Paris

ishin;

Presidentin Woodrow Wilson, USA,

Kryeministrin David Lloyd George të Britanisë së Madhe,

Kryeministrin e Francës Georges Clemenceau

Kryeministrin e Italisë Vittorio Orlando

Në Paris më 1919 u mbajt Konferenca e Paqes.Gjermania dhe Rusia nuk u ftuan në këtë konferencë. Për

gjashtë muaj Parisi në fakt ishte qendra e “Qeverisë Botërore”, ku paqebërësit shpërbënë perandori të dështuara dhe krijuan shtete të reja. Rezultate më të rëndësishme përfshinë:

1) 1.Traktatin e paqes që shpallte Gjermaninë fajtore, zvoglonte ushtrinë e saj, dhe ju kërkua të paguante fituesve të gjitha dëmet e luftës. E njohur si “Klauzola e Fajtorit të Luftës” e përfshirë

në traktatin e Versajës (Versailles).

2) 2.U shpërbë Perandoria Austro-Hungareze dhe u krijuan shtetet e reja, si dhe 3) 3.U krijua Lidhja e Kombeve.

4) Konferenca e Paqes në Paris 1919, përfshiu këto traktate: Traktati i Versajës, 28 Qershor 1919,

Traktati i Sen-Zhermenit, 10 Shtator 1919

Traktati i Nejit (Neuilly), 27 Nëntor 1919

Traktati i Trianonit (Trianon), 4 Qershor 1920

Traktati i Servit (Sèvres), 10 Gusht 1920;

Organet e Lidhjes së Kombeve ishin:

Asambleja Këshilli i Lidhjes

Sekretariati Gjykata Permanente e Drejtësisë Ndërkombëtare (organ autonom i Lidhjes)

Asambleja - Kishte kompetenca të përgjithshme. Përbëhej nga 3 përfaqësues nga secili shtet,dhe secili shtet kishte një votë. Mbante mbledhje të rregullta (çdo shtator) dhe të

jashtëzakonshme varësisht nga nevoja.Poashtu kishte kompetenca të përziera me Këshillin.

Këshilli i Lidhjes -Këshilli i Lidhjes kishte 4 anëtarë të përhershëm (Britania e Madhe, Franca,

Italia, dhe Japonia). Më vonë u shtuan edhe Gjermani adhe BRSS. Për vendimmarrje,shtetet anëtare synonin ti merrnin vendimet në mënyrë unanime. Pse dështoj Lidhja e Kombeve ?

Statuti i Lidhjes së Kombeve (unanimiteti – përdorimi i vetos)

Përzierja e Kompetencave mes Këshillit dhe Asamblesë Qasja e vet shteteve anëtare (kalimi i çështjeve në konferenca)

Nuk arriti të bëhet Organizatë Universale (për të cilin qëllim edhe ishte themeluar) Shtete të rëndësishme mbeten jasht saj

SHBA nuk e ratifikoi Statutin e Lidhjes së Kombeve (edhe pse Presidenti i SHBA kishte meritat kryesore për këtë organizatë)

BRSS ishte kryesisht jasht sajë (hyri 1934, u përjashtua në 1939 – Konflikti me Finlandën)

Gjermania po ashtu në fillim ishte jasht sajë (meqë ishte humbëse e Luftës dhe Lidhja ishte e fituesve)

Gjermania hyri në 1926 ama e lëshoi më 1933 (Hitleri erdhi në pushtet dhe donte shkatrrimin e sistemit të Versajës).

Organizata e Kombeve të Bashkuara – OKB

Idetë e Para për themelimin e një organizate të tillë i dhanë Presidenti i SHBA-së Franklin D. Roosevelt si dhe Kryeministri i Britanisë së Madhe dhe Irlandës Veriore, Winston Churchill në “Karta e Atlantikut”,

186

më14 Gusht 1941, e cila parashihte përcaktimin e disa vlerave të përbashkëta për themelimin e paqes në

Botë.

Origjina e OKB-së rrjedhë nga këto deklarata e konferenca:

Deklarata e Kombeve të Bashkuara (01.01.1942) (26 vendet që ishin në luftë kundër vendeve të Boshtit, kishin lidhur kualicion “Mbi parimet e Kartës së Atlantikut”). Më vonë Deklaratës iu

bashkuan edhe 21 vende tjera. Konferencat e Moskës, Teheranit, Dumbarton Oaks, dhe të Jaltës (mes 43 – shkurt 45, kjo e

fundit) - Bashkimi Sovjetik, Britania e Madhe, SHBA, Kina proklamonin krijimin e një organizate

universale për ruatjen e paqes në botë (Roosevelti. Stalini, Churchilli). Konferenca e Kombeve të Bashkuara e San-Franciskos (25.04.–26.06.1945)

Konference e hapur ndaj të gjitha kombeve të bashkuara (i.e. vendet që u kishin shpallë luftë vendeve të Boshtit) – (rasti i A.Saudite, Egjipti, Siria, Libani, Turqia, Argjentina, Peruja, Uruguai

dhe Paraguai)!

50 shtetet përfaqësuese të konferencës me 26 Qershor 1945 nënshkruan “Kartën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara” e cila hyri në fuqi më 24 tetor 1945.

Qëllimet e OKB-së janë:

Të ruhet paqja dhe siguria ndërkombëtare;

Të zhvillohen marrëdhëniet miqësore ndërmjet kombeve, duke respektuar parimin e barazisë dhe të vetvendosjes, duke marrë të gjitha masat për të forcuar paqen në botë;

Të realizohet bashkëpunimi ndërkombëtarë për zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare (ekonomike, shoqërore, intelektual, humanitar etj.),

Kombet e Bashkuara të jenë qendra për harmonizimin e përpjekjeve për arritjen këtyre qëllimeve.

Parimet e OKB-së janë : Barazia Sovrane;

Zgjidhja paqësore e Mosmarrëveshjeve Ndërkombëtare; Ndalimi i Përdorimit të, apo kërcënimit me Forcë;

Ndalimi i ndërhyrjes në Punët e Brendshme të shteteve; dhe

Parimet tjera: (bashkëpunimi, barazia dhe vetvendosja, bona fide/mirëbesimi)

Organet e OKB-së janë : Asambleja e Përgjithshme;

Këshilli i Sigurimit; Këshilli Ekonomik e Social;

Këshilli i Kujdestarisë;

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë; Sekretariati.

Asambleja e Përgjithshme –

Eshte organi qendror i Kombeve të Bashkuara.Përbëhet nga përfaqësuesit e të gjitha shteteve

anëtare (5 përfaqësues dhe 5 nënpërfaqësues së bashku me këshilltarë dhe ekspert).Takohet në sesione të rregullta (në shtator dhe zgjatë disa muaj) dhe të Jashtzakonshme (nga Sekretari i

Përgjithshëm me kërkesën e KS apo të shumicës së anëtarëve të KB) – 15 ditë nga koha kur bëhet kërkesa.

Kompetencat e Asamblesë së Përgjithshme janë: Diskuton të gjitha çështjet në kuadër të Kartës së OKB;

Vendosë për pranimin, përjashtimin apo pezullimin e anëtarëve të rinj (me rekomandimin e KS)

187

Diskuton për të gjitha çështjet për ruatjen e paqes dhe të sigurisë ndërkombëtare;

I tërheq vërejtjen KS për situatat që rrezikojnë paqen dhe sigurinë;

Rekomandon masa për zgjidhjen paqësore të situatave që dëmtojnë marrëdhëniet miqësore midis popujve;

Pranon dhe Shqyrton raportet e KS dhe organeve tjera; Aprovon marrëveshjet e kujdestarisë për zonat jo-strat.;

Zgjedh anëtarët jo të përhershëm të KS, ECOSOC, Këshillit të Kujdestarisë; Zgjedh Gjyqtarët e GJND së bashku me KS;

Emëron Sekretarin e Përgjithshëm në bazë të Rekomandimit të KS.

Shqyrton dhe Aprovon Buxhetin e KB dhe kontributet e anëtarëve; Miraton tekstet e konventave ndërkombëtare (funksioni Legjislativ);

Funksionet në bazë të Rezolutës “United for Peace/Të bashkuar për Paqe” (337/V – nentor 1950).

Këshilli i Sigurimit - Këshilli i Sigurimit perbehet nga 15 antare nga te cilet 5 jane te perhershem(Franca, Anglia,

Rusia, Shba, Kina) 10 antare jo te perhershem asamblea e Pergjithshme i zgjedh per 2 vjet duke mbajtur parasysh kontributin e antarve per ruajtjen e paqes. Kshilli i Sigurimit ka kompetenca

ekskluzive dhe disa kompetenca tjera qe i ushtron me ndonje organ tjeter. Funksionet e Këshillit të

Sigurimit janë: 1) Mund te ftoj palet ti zgjedhin mosmarrveshjet midis antarve te KB ne menyre paqesore.

2) Mund te formuloj planet per vendosjen e nje sistemi per rregullimin e armatimit. 3) Mund te konstatoj ekzistimin e kërcënimit per paqen dhe rekomandon masat qe duhet te

ndermerren per ruajtjen dhe rivendosjen e paqes dhe sigurimit.

4) Mund te rekomandoj te vendos lidhur me masat e perkohshme qe duhen marre per te penguar keqsimin e gjendjes.

5) Mund te vendos se qfare masashe (zbatimi i sanksioneve ekonomike)per te penguar agresionin.

6) Mund te merr aksione me forca ajrore detare dhe tokesore.

7) Mund te kontrolloj dhe mbikqyre territoret nen kujdestari te cilsuara si zona strategjike 8) Mund te urdheroj permbushjen e dhunshme te vendimeve te GJND-se.

Votimi në Këshillin e Sigurimit

Çështjet Procedurale – mjaftojnë 9 vota të cilatdo shteteve (caktimi i vendit të mbledhjeve, agjendës, zgjedhja e kryetarit, pjesmarrjen e anëtarëve tjerë në

mbledhjen e KS; zgjedhjen e gjyqtarëve të GJND)

Çështjet tjera: 9 vota, përfshirë këtu 5 votat e anëtarëve të përhershëm. Anëtarët e përhershëm mund të përdorin veton!

Anëtarsia në OKB : E hapur për të gjitha vendet, që plotësojnë 4 kushtet:

Të jenë paqëdashës (peace-loving!);

t’i pranojnë detyrimet që rrjedhin nga Karta e OKB-së; Të jetë i aftë për përmbushjen e detyrimeve; dhe

Të jetë i gatshëm për përmbushjen e detyrimeve. Procedura e pranimit: Voton Asambleja e Përgjithshme me 2/3 e votave pas

Rekomandimit të Këshillit të Sigurimit. Përfundimi i Antarësisë:

Tërheqja, (rasti i Indonezisë mars 65 - shtator 66)

Përjashtimi - në rast të shkeljes së vazhdueshme të Kartës së OKB. Pezullimi - Ndalimi i ushtrimit të drejtave dhe privilegjeve të anëtarit.

188

Procedurae largimit është e njëjtë me atë të pranimit, votohet nga Asambleja e Përgjithshme me 2/3

e votave pas propozimit nga Këshilli i Sigurimit.

Këshilli ekonomik dhe social

Eshte e vetmja risi në krahasim me Lidhjen e Kombeve.Ky këshill është krijuar me qëllim të

kontriboj për për sigurimin e paqes përmes krijimit të kushteve të stabilitetit dhe

mirëqenjes,që janë të domosdoshme për mardhënjet paqësore dhe miqësore mes popujve. Përbëhet nga 54 anëtar të cilët i zgjedhë Asambleja e Përgjithshme për një afat prej tri

vitesh.Në fillim kishte 18 anëtar, pastaj u bënë 27 e tani përfundimisht janë 54. Funksionet dhe autorizimet kryesore të Këshillt ekonomik dhe social janë :

1) Pregaditë raporte,studime dhe rekomandime mbi çështje ndërkombëtare në fushën e ekonomisë,shoqërisë,kulturës etj.

2) bën rekomandime me qëllim që të sigurojë rrespektimin e të drejtave dhe lirive

themelore të njeriut. 3) mund të ftojë konferenca ndërkombëtare për çështje në kompetenca të tij dhe të

pregadisë projekt-konventa të cilat ja parashtron Asamblesë së Përgjithshme 4) mund të lidhë marrëveshje me institucione të specializuara etj.

Këshilli ekonomik dhe social mbanë rregullisht dy mbledhje në vit.

Këshilli i Kujdestarisë Funksionet e Këshillit te Kujdestarisë janë:

1) Te shqyrtoj raportet qe ja parashtron autoriteti drejtues d.m.th shteti kujdestar.

2) Te pranoj petecione dhe ti shqyrtoj ato duke u kshilluar me autoritetet e shtetit kujdestar.

3) Te beje vizita te kohepaskohshme ne territoret ne kujdestari në kohen kur merren vesh me pushtetin drejtues.

4) Te ndermarr aksione tjera ne pajtim me rregullat e marrveshjeve per kujdestarine 5) Sekretariati - Ne krye të Sekretariatit është Sekretari i Pergjithshem i Kombeve te

Bashkuara të cilin në bazë të rekomandimit te Këshillit Të Sigurimit e zgjedh

Asambleja e Përgjithshme. Sekretari i ka ndihmësit e vet të cilët i emëron vet por rregullisht nga radha e fuqive te mëdha me se sigurohet një ekuilibër i ndikimit

mes fuqive të medha. Sekretari i Përgjithshem mban përgjegjësinë për punën e përgjithshme të Sekretariatit dhe personelit të Kombeve të Bashkuara .

Ai i paraqet Asamblesë së Përgjithshme raportin vjetor mbi aktivitetet e

organizates.

Liga Arabe Liga Arabe është organizatë regjionale e krijuar për të bashkërenditur aktivitetin politik të anëtarve, për të ruajtur sovranitetin dhe pavarsinë e tyre, për të parashikuar bashkëpunimin e anëtarëve në

lemin ekonomik,juridik,social,kulturor,shendetsor etj. Liga eshte krijuar me 22 mars 1945. Antare te

Liges jane: Egjipti. Libani. Jordania, Arabia Saudite, Siria Jemeni, Libia, Sudani, Tunizia, Maroku, Kuvajti, Algjeria dhe Jemeni jugor. Idea per formimin e Liges Arabe lindi qysh pas luftes II boterore

dhe qe nxitur nga nevoja per çlirimin e popullit arab nga synimi per harmonizimin e veprimtarise se tyre politike.U paraqit mbi parimet e mosnderhyrjes ne punet e brendshme te shtetit dhe u zhvillua

ne kushte te nderlikuara.

Organet e Ligës Arabe janë :

1) Këshilli (mexhlisi). 2) Sekretariati i përgjithshëm.

189

Pakti veriatlantik – NATO

NATO është organizatë ushtarako politike që është krijuar me 4 prill 1949,është organizatë e

shteteve kapitaliste të Evropës dhe Amerikes Veriore që është krijuar në periudhen e luftës së ftohtë dhe ndarjes së ashpër në dy sisteme antagoniste për të penguar rrezikun nga agresioni

komunist siç deklaronin krijuesit ose per te penguar socializmin siç deklaronin autorët komunist. Është krijuar në Ëashington nga 10 shtete të Evropës Perëndimore. Lidhja e kësaj aleance ka qenë

si kundërpërgjigje ndaj themelimit të Paktit të Varshavës. Sot kjo organzat ka ne gjirin e saj 28

shtete antare. Organet kryesore të saj janë : 1) Këshilli i NATO-s

2) Komiteti i mbrojtjes 3) Komiteti ushtarak dhe komandat

4) Sekretari i përgjithshëm i NATO-

Paktati i Varshavës

Me 14 maj 1955, Shqipëria, Bullgaria, Çekosllovakia, Gjermania Lindore, Hungaria, Polonia,

Rumania dhe Bashkimi Sovjetik nënshkruan Paktin e Varshavës, me qëllim mbrojtjen reciproke të

palëve nënshkruese të traktatit. Pakti i Varshavës ishte një Lidhje e shteteve komuniste të Evopës, e udhëhequr nga Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike, i nënshkruar më 14 maj 1955 në

Varshavë, me qëllim të miqësisë, bashkëpunimit dhe ndihmes reciproke në mes të Shqipërisë, Bullgarisë, Republikës Demokratike të Gjermanisë Polonisë, Rumanisë, Bashkimi ttë Republikave

Socialiste Sovjetike, Republikës Socialiste të Çekosllovakisë dhe Hungarisë. Pakti i obligonte anëtarët e saj për konsultime mbi çështjet e interesit të përbashkët dhe për ndihmë të

mënjëhershme ushtarake në rastë të ndonjë sulmi në Evropë mbi një apo më shumë anëtarë të

paktit. Pas kalimit të afatit prej 20 viteve, afati i paktit zgjatej automatikisht për 10 viete tjera, nëse një vitë më parë nuk është bërë tërheqja e ndonjë anëtari.Organet kryesore të paktit me qender në

Moskë ishin: Byroja e Këshillit Politik (Polibyroja) dhe Kryekomanda e Bashkuar.

INSTITUCIONET E SPECIALIZUARA Nocioni i instutucioneve të specializuara është dhënë në nenin 57 te Kartes se OKB-se .Sipas tij:

instutucionet e specializuara janë krijuar me marrveshje ndërqeveritare dhe jane pajisur me instrumente te tyre themelore me pergjegjësi të gjerë nderkombëtare në fushat ekonomike,

sociale. kulturore, arsimore ,shëndetsore dhe fusha te tjera që lidhen me Kombet e Bashkuara.

Keto institucione i dallojnë:

1) Pergjegjsia e gjerë nderkombëtare

2) Veprimtaria ne fusha te posaqme ekonomike,sociale,kulturore,arsimore,dhe shendetsore

etj. 3) Lidhja me Kombet e Bashkuara.

Aktet e instutucioneve te specializuara jane:

1) Inst. e Specializuara miratojnë projekte te konventave nderkombëtare dhe reglamente me te cilat percaktohen normat dhe rregullat e njesuara ne lemejt e

caktuar,

2) Marrëveshjet qe lidhin institucionet e Spercializuara jane te llojllojshme dhe dallohen nga qellimet qe ka secili instutucion i s.

3) Inst. e Specializuara dhe organet e tjera miratojnë rekomandime qe u drejtohen nje a me shume subjekteve qe perbejne propozimin per te nderrmarr ndonje

190

veprim ose per tu permbajtur nga ndonje veprim me te cilin krijohet nje pozicion

juridik.

Organizata Botërore e Punës (ILO) ILO eshte formuar pas luftes se parë Botrore ne kuader te liges se popujve .Pas Luftes II Botrore fiton statusin e instutucionit te OKB-se me seli ne Gjeneve. Qellimi i org. eshte qe me marrveshje

nderkombëtare të sigurojë kushte më të mira të punes dhe pozite me te mire te punëtorëve.Organi me

i larte i saj eshte konferenca e pergjithshme e cila bjen rekomandime :bashkimin e lire ne sindikata, kohzgjatja e punes dhe caktimin e meditjeve minimale mbrojtja e grave ne pune dhe pengimi i punes

se femijeve te mitur,te drejta ne pushim dhe mbrojtje shendetsore.

Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH – WHO) Organizata Botërore e Shëndetësisë (angl.: World Health Organization, WHO) është organizatë e Kombeve të Bashkuara që merret me çështje të shëndetit publik. Është themeluar më 7 prill të vitit

1948, prandaj kjo ditë njihet edhe si Dita Botërore e Shëndetësisë. WHO (OBSH) është autoriteti drejtues dhe koordinues për shëndetin brenda sistemit të Kombeve të Bashkuara. Ajo është

përgjegjëse për ofrimin e lidershipit mbi cështje të shëndetit botëror duke formuluar axhendën e çështjeve të shëndetit duke përcaktuar norma dhe standarde, artikuluar opinione politikash bazuar në

evidence, ofruar ndihmë teknike vendeve dhe monitoruar e vlerësuar prirjet shëndetësore.

UNHCR Kjo është organizatë e specializuar në kuadër të OKB-së, e cila si qëllim kryesorë ka dhënjen e ndihmës,përkujdesin dhe strehimin e popullsisë të sapo dalë nga lufta. Kjo organizatë vepron në gjithë

botën,në situatat post-konfliktuoze.

CEFTA Është marrëveshje për tregëti të lirë mes shteteve të Evropës qendrore dhe Jug-lindore. Fillimisht është

themeluar në Poloni më 1992. Me kalimin e kohës, shtetet që ishin pjesë e kësaj marrëveshje në momentin e anëtarsimit në BE automatikisht dilnin nga CEFTA.Aktualisht CEFTA është nënshkruar nga

8 shtete : Kosova, Shqipëria, Serbia, Moldavia, Bosna, Maqedonia, Mali i Zi.

Institucionet e BE-së 1) Këshilli Evropian 2) Këshilli i Ministrave

3) Parlamenti Evropian 4) Këshilli i Bashkimit Evropian

5) Komisioni Evropian 6) Gjykata Evropiane e Drejtësisë

7) Struktura – Shtyllat e Bashkimit Evropian

8) Shtylla e parë - Komunitetet Evropiane 9) Shtylla e parë përbëhet nga tri Komunitetet Evropiane (Komuniteti Evropian, Komuniteti

Evropian i Qymyrit dhe Çelikut dhe Euroatomi). Në momentin e themelimit të BE-së, Komuniteti Ekonomik Evropian mori emrin Komuniteti Evropian. Një ndryshim i tillë synon të shprehë

kalimin nga një komunitet tërësisht ekonomik në një bashkim politik. Përfshirja e të trija

komuniteteve në një shtyllë të vetme nuk nënkupton ndonjë unifikim të tyre. Shtylla e parë përfaqëson juridiksionin komunitar në formën e tij më të lartë. Brenda kuadrit të Komunitetit

Evropian, institucionet komunitare mund të hartojnë normat komunitare në fushat përkatëse të veprimtarisë së tyre, të cilat zbatohen direkt mbi shtetet anëtare dhe kanë epërsi ndaj së

drejtës së brendshme. Në zemër të KE-së qëndron tregu i përbashkët me katër liritë e tij

themelore (liria e lëvizjes së personave, mallrave, shërbimeve dhe kapitalit) si dhe rregullat mbi konkurrencën.

191

10) Shtylla e dytë - Politika e Jashtme dhe e Sigurisë së Përbashkët Përpara hyrjes në fuqi të

Traktatit të Bashkimit Evropian, bashkëpunimi politik ndërmjet shteteve rregullohej nga

marrëveshjet e vitit 1970 “mbi Bashkëpunimin Politik Evropian” si dhe nga Akti i Përbashkët Evropian. Këto marrëveshje parashikonin konsultime të rregullta ndërmjet ministrave të

jashtëm dhe kontakte të vazhdueshme ndërmjet departamenteve qeveritare. Megjithatë, të gjitha vendimet merreshin me unanimitet. Përsa u përket çështjeve të sigurisë, bashkëpunimi

kufizohej vetëm në aspektet politike dhe financiarë. Megjithatë, krizat ndërkombëtare të viteve ‘90 (Lufta e Gjirit, lufta civile në ish-Jugosllavi) treguan se instrumente të tilla të politikës së

jashtme nuk ishin në gjendje t’i siguronin Bashkimit Evropian ndikimin e merituar në arenën

ndërkombëtare.Me Traktatin e Bashkimit Evropian, Kryetarët Shteteve dhe Qeverive ranë dakord të zhvillonin një politikë të jashtme dhe sigurie të përbashkët. Pjesa më e madhe e

vendimeve, në kuadër të kësaj politike, merren ende nëpërmjet bashkëpunimit të shteteve. Megjithatë, janë parashikuar një sërë mjetesh të reja si, për shembull, pozicionet e

përbashkëta, masat dhe veprimet e përbashkëta si dhe vendimet kuadër.

11) Shtylla e trete - Bashkëpunimi në fushat e Drejtësisë dhe të Punëve të Brendshme Bashkëpunimi ndërmjet autoriteteve gjyqësore dhe policore të shteteve anëtare synon t’u

ofrojë qytetarëve evropiane liri, siguri dhe drejtësi, duke parandaluar dhe luftuar bashkërisht krimin, racizmin dhe ksenofobinë. Bashkëpunimi gjyqësor ka të bëjë gjithashtu me lehtësimin

dhe përshpejtimin e bashkëpunimit në fushën e zbatimit të vendimeve penale, lehtësimin e

ekstradimit ndërmjet shteteve anëtare, vendosjen e normave penale uniforme në luftën ndaj krimit të organizuar, terrorizmit dhe trafikut të drogës. Njëlloj si në fushën e politikës e jashtme

dhe sigurisë së përbashkët, bashkëpunimi në fushën e drejtësisë dhe të punëve të brendshme zhvillohet jashtë kuadrit vendimmarrës të Komunitetit Evropian.