düello menderes ve İnönü

8/4/2019 Dello Menderes ve nn

1/25


2/25

DELLOMenderes ve nn

Demokrat Partiden 27 Maysa Olaylarerif Demir

TMA YAYINLARI | 2582

Tarih nceleme Aratrma | 34

GENEL YAYIN YNETMEN

Emine Erolu

EDTR

Adem Koal

DZELT

Tue nceolu

KAPAK TASARIMI

Ravza Kzltu

1. BASKI

Eyll 2011, stanbul

ISBN

978-605-114-663-8

TMA YAYINLARI

Caalolu, Alemdar Mahallesi,Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul

Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00P.K. 50 Sirkeci / stanbul

[email protected]

facebook.com/timasyayingrubutwitter.com/timasyayingrubu

Kltr Bakanl YaynclkSertifika No: 12364

BASKI VE CLT

Pasifik OfsetCihangir Mah. Gvercin Cad.

Baha Merkezi Avclar / STANBULTel: (0212) 412 17 77

YAYIN HAKLARI

Eserin her hakk anlamal olarakTima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.

zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.


3/25

DELLO

Demokrat Partiden


4/25

12 Kasm 1974te Gebzede dodu. 1996da Yznc Yl niversitesi Tarih blmnde

lisans, ayn niversitede 1999da Yksek Lisans ve 2002de ikinci Yksek Lisans tamam-lad. MEBde retmenlik yapt, aratrma grevlisi olarak alt. Bir dnem yerel basnla

ilgilendi,Alternatif Bakisimli dergide yneticilik yapt. Marmara niversitesindeCumhuriyet Tarihi Ana Bilim Dalnda balad doktora eitimini 2009da tamamladve ayn yl ierisinde Siirt niversitesinde Yardmc Doent olarak grev ald. 2010daTrk Siyasi Tarihinde Adnan Menderesisimli bir eseri yaynland. 2011de Adnan Menderes

niversitesinin dzenlemi olduu makale yarmasnda, Bir Liderin Douu: AdnanMenderes (1945-1954) almasyla birinci oldu. niversitede eitli idarecilik grevleri-

nin yan sra, retim yesi olarak akademik hayatn srdrmekte ve Trkiyenin yakntarihine ilikin aratrmalarna devam etmektedir.


5/25

NDEKLER

NSZ / 9

GR / 13

I. BLM

YEN BR DNEM VE YEN BR LDER:

BABAKAN MENDERES

14 MAYIS GENEL SEMLER / 19

ADNAN MENDERESN DP GENEL BAKANI VE BABAKANSELMES / 24

ANA MUHALEFET PARTS LDER: SMET NN / 27

NN LE MENDERES ARASINDAK LK GRME / 30

BABAKAN MENDERESN OTORTESN GLENDRMES / 33

Brokrasinin Kontrol Altna Alnmas / 33

3 Eyll 1950 Yerel Seimleri ve 15 Ekim l Genel Meclisi Seimleri / 37

MENDERES LE NN ARASINDAK KAVGANIN DERNLEMES / 42Menderes le nnnn Karlkl Ar thamlar / 42

Kore Sava / 44

Balkesir Olaylar / 50

ADNAN MENDERESN SMET NNY SYASET DIINATME ABALARI / 54

LAKLK / 61

SYASETTE YUMUAMA VEYA I. BAHAR HAVASI / 66

Menderesin birlii Talepleri / 66

Karlkl Jestler / 68

I. Bahar Havasnn Sona Ermesi / 76


6/25


7/25

V. MENDERES HKMET / 153

MUHALEFETE KARI ALINAN TEDBRLER / 155

Meclis Tzk Deiiklii / 157

Kubal Olay / 159

1958 Bte Grmeleri / 160

Alnan Tedbirlerin Siyasete Yansmas / 162

VATAN CEPHES / 164

HTLAL TARTIMALARI / 167

1958 Irak htilli / 167

Politikada htilal Tartmalar / 170

DP Meclis Grup Toplantlar / 175

UAK KAZASI / 176

ERKEN SEM BEKLENTS / 179

IV. BLM

ADIM ADIM GELEN HTLAL

UAK HADSELER / 185

HTLAL NCESNDE SYAS LKLER / 191

YELHSAR OLAYLARI / 195

TAHKKAT KOMSYONU / 199

Komisyonun Kuruluu / 199

Tahkikat Komisyonu Yetkilerinin Geniletilmesi / 203Tahkikat Komisyonuna Kar Protesto Olaylar / 208

DPDE SYAS STKRARSIZLII SONA ERDRME ABALARI / 211

MENDERESN EGE GEZS / 214

HTLAL / 217

Menderes ve htilal / 217

nn ve htilal / 222

CUMHURBAKANI CELAL BAYARIN ADNAN MENDERES VE SMETNNYLE LKLER / 227

Celal Bayar ile smet nn / 229


8/25

Celal Bayar ile Adnan Menderes / 232

smet nn ile Adnan Menderes Arasndaki Mcadelenin Sebepleri / 234

SONU / 241

KAYNAKLAR / 247

NDEKS / 267


9/25

9

NSZ

21. yzylla birlikte yarnlar; hak, hukuk, demokrasi, hr-

riyet, insan haklar ve birey zgrlnn ok daha azla

konuulduu, mzakere edildii ve tartld zamanlar olacaktr.

Bugnleri ve yarnlar doru anlamak, gemiin salkl analiz

edilmesine baldr. Trkiyenin sahip olduu zengin tarih miras

ve tecrbe birikimi, istikbalinin gvenli ve mrefeh yolunu amaya

yetecektir. Gemile yzleebilmek, sosyal ve siyasi alandaki tarih

birikimin sahih bir analizini yapabilmek, bu umut iin yeterlidir.Son yllarda Cumhuriyet tarihine ve DP dnemine ynelik

belirgin bir ilgi olsa da bunun yeterli olduunu sylemek mmkn

deildir. Basn-yayn ve brokraside DP ve Menderes dnemini

aratrmaya ve sorgulamaya ynelik birok yeni alma yapl-

maktadr. Bu almalarn en son rnei olarak Adnan Menderes

niversitesinin dzenledii bilimsel etkinliklerle Menderes zerineyaplacak almalar tevik etmesi gsterilebilir.

1950-1960 dnemi gibi pek ok eyin ilk kez yaand bir

dnemi; zamann icaplar dorultusunda tam olarak analiz et-

meden anlamak ok zordur. Dolaysyla yaptmz bu alma

dnemi tam olarak anlatt iddiasnda deildir. Sadece Babakan

Adnan Menderes ile ana muhaleet lideri smet nnnn bu onyllk sre ierisindeki siyasi ilikilerini dnemin yaps ierisinde

inceleyerek, bu dnemdeki siyasi gelimelerin anlalmasna katk

salamay amaladk. Bir anlamda bu eserle; Menderes ile nn

ahsnda bir dnemin siyasal ilikilerini yani DP ile CHP arasn


10/25

DELLO: MENDERES VE NN

10

daki iktidar-muhaleet ilikilerini gnlk olaylar zerinden ortaya

koymaya gayret gsterdik.

14 Mays 1950 genel seimleriyle balayan, 27 Mays 1960 askermdahalesiyle son bulan bu dnem, ok partili hayatta iktidar-mu-

haleet ilikileri bakmndan bir ilktir. Bu dnemde yaanlanlar,

birok adan, 1960l yllarda smet nnSleyman Demirel ve

12 Mart muhtras, 1970lerde Sleyman Demirel-Blent Ecevit ve

12 Eyll asker mdahalesinde de grmekteyiz. phesiz salkl

bir demokrasinin kurulabilmesi, gemite yaplan ve sklkla tekrar

edilen yanllardan arnmakla mmkndr.

Menderesin gznde muhaleet olarak CHPnin ayr bir yeri

vard. Kendisi de CHPnin tarih nemi ve stlendii misyonun

arkndayd ve bu sebeple CHPyi dier muhaleet partilerinden

(Millet Partisi-Hrriyet Partisi) ayr tutuyordu. Menderes, DPden

ayrlarak iktidara aday olan Millet Partisi ve Hrriyet Partisi men-

suplarn kendilerini yar yolda braktklarn dnd iin sonana kadar muhaleet partisi olarak grmedi ve tzel kiiliklerine

kar da son derece sert tavr gsterdi. Bu nedenle almamz

esnasnda sk sk geen muhaleet kelimesinden byk oranda

kastedilen CHPdir.

DP dnemi zerine yaplan almalarda genellikle; 1950-1954,

19541957 ve 19571960 dnemleri ayr birer blm eklinde elealnmtr. Ancak 19571960 dneminin i politika bakmndan yo-

un ve gergin bir dnem olmas nedeniyle iki blmde incelenmesi,

tercih edilen yntemin dna klmasn ve bylece almann

drt blme ayrlarak snandrlmas ihtiyacn dourmutur.

Birinci blmde, iktidara ve muhaleete uyum sorunu yaayan

iki liderin ksa srede yeni grevlerini benimseyerek birbirleriyleyaptklar mcadeleler; ikinci blmde gcnn zirvesine ulaan

Menderesin muhaleete kar otoriter tavrlaryla yapt yanl

lklar; nc blmde dengelerin yeniden belirlenmesi ve 27

Maysa giden srecin iilen balangc; drdnc ve son blmde


11/25

11

NSZ

ise yaklamakta olan asker mdahalenin adm adm ayak seslerininsiyasetteki akisleri belirlenmeye allmtr.

almamz esnasnda, metnin ekillenmesine katk salayanr. Gr. ahap Bulaka; engin bilgisini cmerte paylaan, destei-ni ve yardmn eksik etmeyen r. Gr. smail Sphandana veadeta bu kitab benimle birlikte har har, kelime kelime dokuyansevgili eime teekkr ederim.

eri Demir


12/25


13/25

13

GR

CHPnin 1935 IV. Byk Kurultay ile lkenin siyasi yapsnda

nemli deiiklikler meydana gelmi, kongrede CHPnin devlet

tekilat ve brokrasiye iyice hkim olmas salanmtr. Partinin

temel ilkeleri, devletin ilkeleri haline getirilmi ve CHP il bakan

lar kendi illerinin valiliklerini, partinin genel sekreteriyse ileri

Bakan grevini stlenmiti. Bylece kat ve otoriter bir tek parti

ynetimi pekitirilmi oluyordu.

1938de dengeler deimi ve bir sredir dinlenmekte olan

smet nn ise siyasetteki en st makama; Cumhurbakanlna

ykselmiti. smet Paa ksa srede kendi ekibiyle sorumlulukla

r stlenirken, siyasi konumunu daha da glendirecek hukuki

sreci de balatm oluyordu. 26 Aralk 1938de toplanan CHP

Kongresinde deitirilen parti tzyle smet nnnn srekli

genel bakan olarak seilmesi salanm, nn ayn zamanda Mill

e unvann da almt. Artk siyasette hkim olan dil Tek Parti,

Tek Millet, Tek Lider eklindeydi1. Bylece smet Paann 1950

1 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), ev. A. Fethi, HilYaynlar, stanbul 2010, s. 2122; Kemal H. Karpat Trk Demokrasi Tarihi,Aa Yaynlar, stanbul 1996, s. 213-314; Tuncay Dursun, Tek Parti Dne-

mindeki Cumhuriyet Halk Partisi Byk Kurultaylar, Kltr Bak. Yaynlar,Ankara 2002, s. 95. nn bu unvanlar 10 Mays 1946da toplanan CHPKurultayna kadar tad. 1946 Kurultaynda yaplan tzk deiikliiyleCHP Genel Bakannn drt ylda bir seilmesi kararlatrld. smet nn,Deferler (1919-1973), c. I, Haz. A. Demiral, Yap Kredi Yaynlar, stanbul2008, s. 436.


14/25


14

ylna kadar devam edecek olan tek lider biimindeki ynetimsreci balam oluyordu.

smet nn yani kinci Adam, Mill Mcadele dnemi vesonrasnda, tarihin aknda rol alan nemli olaylarn merkezindeyer alrken; Menderes, Aydnda ilik ileriyle meguld. Kendisi1930 ylnda Serbest Cumhuriyet Frkas ile siyasete adm atm,ksa srede Mustaa Kemal Atatrkn dikkatini ekmekte muvafakolmu2 ve CHP saarndan parlamentoya girmiti. Adnan BeyinAnkaradaki ilk yllarnn son derece sessiz ve sakin getiini g

ryoruz. Bu srede yarm kalan eitimini tamamlam ve siyasetinmutanda alarak tecrbe kazanmt.

Menderes, 19311945 yllar arasnda CHP merkez ve taratekilatnda birtakm grevler alr. Spor Tekilat Mettilii, TaraMettilii ve Halkevleri Mettiliklerinde eitli sorumluluklarstlenir. Mecliste Encmen Ktipliinde bulunur. MenderesinTBMMde ykselebildii en nemli nokta Bte KomisyonuSzclyd. Fakat kendisinin siyasetteki ncelikli hedeininkabineye ziraat bakan olarak dhil olmak olduunu syleyebiliriz.nk Adnan Bey meclise gelmeden evvel tarmla ilgileniyorduve bu nedenle de Ziraat Bakanl grevine talipliydi.

Menderesin stlenmi olduu grevler ve siyasi kariyeri, smetnnnn dikkatini ekmeye yetmez. O da nnnn dikkatini

ekmek iin arkl yollar dener. Hatta Babakan kr Saracolununtavassutuyla nnyle bir grme de yapar. nn-Menderes g-rmesi3, son derece olumlu gese de onun ziraat bakan olarak

2 Bknz. Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes,Hun Yaynlar, stanbul 1978, s. 61-64; eri Demir, Trk Siyasi Tarihinde

Adnan Menderes, Para Yaynlar, stanbul 2010, s. 38-47; Sleyman nan,Muhalefet Yllarnda Adnan Menderes, Liberte Yaynlar, Ankara 2006, s.

6368.3 Yllar sonra da nn bu ilk grmeyi gayet iyi hatrlar. evket Sreyya

Aydemire bu grme hakknda, Uzun dinledim. Mlahazalarn nazaraaldm. Dikkatimi celbetti. Bunu birka yerde de syledim. ittiklerimleintibam, bu konuda perinlemiti. evket Sreyya Aydemir,MenderesinDram?, stanbul 1984, s. 107; Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul


15/25

15

GR

kabineye girii iin yeterli olmaz. CHP safarnda uzun bir sre

milletvekillii yapan Menderes, yeterli tecrbe, bilgi birikimi ve

abaya ramen bir trl arzu ettii siyasi konuma gelemez.Adnan Menderesin siyasette yldznn parlamas; CHP ierisin-

de muhali bir izgiye gelerek partiden uzaklatrlmasyla balar.

Menderes bu srete; Toprak Reormu yasa tasars grmeleri4,

bte grmeleri ve Drtl Takrir ile kamuoyunca daha yakndan

tannr ve bylece siyasette isminden daha azla sz edilir hale gelir.

1945 ylndan itibaren dnyada meydana gelen deiim, ksasrede Trkiyede de hissedilmeye balanr ve tek partili ynetimle-

rin baarszl, demokrasi cephesinin zaeri Trk i politikasnda

da karlk bulur. Bu srada i ve d gelimelerin etkisiyle meyda

na gelen deiim taleplerini Cumhurbakan nnnn olumlu

karlayp tevik etmesi, ksa srede tek parti ynetiminden ok

partili ynetime gei srecini balatan nemli bir giriim olarakdeerlendirilebilir. Bylece nn ve CHP, nemli bir sorumlulua

ve baarya imza atm olur.

ok partili hayata geite, gemi dnemin baarsz tecr-

beleri gz nne alnarak, laik ve demokratik rejimi gelitirecek,

inklplar muhaaza ve mdaaa edecek gvenli bir muhaleet

kurulmas arzu edilir. nnnn kayglarn giderecek5 ve rejime

1995, s. 156-7. Menderesin yetenekli olmasna ramen CHP ierisindeykenbakanlk yapmamasnn sebebi, nnnn eksiklii olarak iktidar yllarndaCHPye yakn kalemlerce de kabul edilmektedir.Akis, 2 Kasm 1957, s. 7.

4 zellikle Toprak Reormunun meclis grmeleri Menderes iin oldukabaarl geti. Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, KltrBakanl Yaynlar, Ankara 2001, s. 47; Fehmi Akn, ok Partili HayataGei, Anekdot Yaynevi, Ankara 2008, s. 69-70; Sleyman nan, Toprak

Reormunun En ok Tartlan Maddesi: 17. Madde,Journal o HistoricalStudies, Boazii niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits,stanbul, Say 3 (2005), s. 4557.

5 CHP iktidarnn hkim olduu tek parti ynetiminde meclis ierisinde mu-haleet grevini stlenmek amacyla Mstakil Grup kuruldu. Fakat bu grupCHP tzne gre varsaylan grevleri bile yeterince yerine getiremedi.


16/25


16

olan ball phe gtrmez bir muhali parti, CHP ierisinden

Celal Bayarn nclnde ksa bir srede kurulur.

Celal Bayarn liderlik ettii DP, 6 Ocak 1946da kurularak siyasihayat renklendirir6. Menderes DPnin gerek kuruluunda gerekse

tekilatlanmasnda byk emek, aba ve zveri gsterir. Bunun

sonucundaysa birikimi, deneyimi ve yetenekleri de dnlerek

Parti Szcl grevine getirilir7. Bu durum, bu zamana kadarki

siyasi hayatnda srekli mutakta alan ve tarada ky ky dolaan

Menderes iin yeni bir dnemin balangc olur.19451950 yllar arasnda gerek ahs adna gerekse parti adna

yapm olduu aklamalarda; CHP hkmetlerine ynelik son

derece ciddi tenkitlerde bulunur. slubuna ve nezaketine son de

rece dikkat eden Menderes, bte eletirileriyle mehur olur8. Bu

dnemde CHP iktidarna ar eletiriler yneltse de Cumhurba

kan smet nnye kar son derece dikkatli davranr. Menderes,

uzlamadan yana, meruluktan sapmayan, kanun dairesinde etkili

ve sert bir muhaleet anlayna sahiptir.

ok partili hayata gei sreci, olduka sancl ve skntl ol

mu, yllardr lkeyi tek bana ynetmeye alm olan CHP ve

brokrasinin muhali bir partiye alk olmamas pek ok siyasi

kavgaya sebebiyet vermitir. Bu dnemde Menderes saduyulu,

olgun, diplomatik nezakete ve iletiime nem veren bir politikac

olarak9, yaanlan pek ok siyasi sorunun zmnde byk emek

sahibiydi.

Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm, Gndoan Yaynlar, Ankara1992, s. 178.

6 Erkan enekerci, Trk Devriminde Celal Bayar (1918-1960), stanbul 2000,

s. 194.7 Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, der. . Bozda, stanbul 1986, s. 60;

Osman Akandere,Mill e Dnemi, z Yaynlar stanbul 1998, s. 433.8 Fruzan Tekil, nn-Menderes Kavgas, Tekil Ner., stanbul 1989, s. 11.9 Babakan Recep Pekerin meclis krssnden Menderese psikopat diyerek

balatt iktidarmuhaleet krizinde; Menderes, hakaretin ahsna ynelik


17/25

17

GR

ok partili hayatn tekrar kesintiye uramamasnda, siyasiyapnn kurumsallaarak varln srdrmesinde Cumhurbakan

nn ile Celal Bayarn da byk katklar olmutu. Cumhurbaka-n nn, CHP ile DP arasnda yaanlan gerginliklerde partilerstbir konum stlenerek sorunlarn zlmesini salamken; CelalBayar arkl unsurlardan oluan partisine hkim olarak, para-lanmasn gze alma pahasna lkenin 14 Mays 1950 seimlerinesorunsuz gitmesinde nemli rol oynamt. Bu sre DPnin dahada homojenleerek bir parti kimliine kavumasn ve Menderesin

parti ierisindeki konumunu glendirerek siyasette ykselmesinihzlandrmtr.

yaplm olmasna ramen, krizin sulh yoluyla alarak DPnin meclise dn-mesi iin aba gsterdi. C. Bayar, Ben de Yazdm, s. 67.


18/25


19/25

19

I. BLMYEN BR DNEM VE YEN BR LDER:

BABAKAN MENDERES

14 MAYIS GENEL SEMLER

14 Mays 1950de yaplan genel seimlerle, CHP ve DP daha

azla demokrasi vaadiyle halkn karsna km1, lkede hzl bir

deiim ve geliimin n almt. CHP Genel Bakan nn,ankayadan halkn arasna kararak, ilk kez bir seim dneminde

bu kadar akti bir grev almt. CHPnin seimlerdeki en byk

gc de bizzat Cumhurbakan nnyd. Nitekim parti ierisinde

seimlere ynelik beklentiler olduka yksekti.

Seime birok muhaleet partisi katlm olmasna ramen, ikti-

dar mcadelesi CHP ile DP arasnda gemiti. CHP Genel Bakannnnn rakibi DP Genel Bakan Celal Bayard. Mustaa Kemal

Atatrke babakanlk yapm ve onunla uzun yllar birlikte alm

bu iki lider, siyasette kar karya gelerek, demokratik hayatn ve

ok partili dzenin yerlemesinde nemli bir sorumluluu yerine

getirmek iin byk bir aba ierisine girdiler.

Seimler esnasnda herhangi nemli bir olay yaanmazken,halkn iradesinin salkl bir ekilde sanda yansmas iin her

1 Bernard Lewis,Modern Trkiyenin Douu, ev. M. Kratl, TTK Basmevi,Ankara 1991, s. 311.


20/25


20

trl tedbir alnmt. Seimler neticesinde elde edilmi olan sonulara gre2:

Partiler Oy Oran Milletvekili SaysDP 53.59 408

CHP 39.98 69

MP 03.03 1

Bamszlar 03.40 9

Seim sonularna gre; lkeyi 27 yldr aralksz ynetenCHPnin iktidar kaybetmesi ve olduka snrl sayda milletve-kili kazanm olmas kamuoyunda aknlklara sebep olmutu.Tamamen kendi hazrlad seim sisteminin gadrine urayan CHP,

ar bir malubiyet almt. Seimlerde oylarn %53.59unu alanDP meclisin %83n kontrol ederken, CHP %39,98 oy almasnaramen %14lk bir grup tarandan temsil edilmiti. Uygulanan

mutlak ounluk seim sistemi nedeniyle3 partilerin ald oyoran, mecliste temsil oranna arkl yansmt. Bu durum tekpartili sistemden ok partili hayata geite DP iktidarna bykbir g salamtr4.

2 Mustaa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), PhoenixYaynlar, Ankara 2004, s. 171; A. Yeil, a.g.e., s. 159; eri Demir, Trk Siyasi

Tarihinde Adnan Menderes, Para Yaynlar, stanbul 2010, s. 210; S. Yldrmaz,a.g.m., s. 150; Mge Tokgz, 1950 Seimlerinin Trkiyenin DemokratiklemeSrecindeki Yeri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu YnetimiAnabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 2008, s. 109110.

3 1946 seimlerinde yaanlan olumsuz rnekleri ortadan kaldrmak ve Trkiyeiin en iyi sistemi belirlemek amacyla CHP hkmetleri seim sistemindebirok deiiklik yapt. En son 16 ubat 1950 tarihli seim kanunu deiiklii;muhaleetten MPnin olumsuz oy kullanmasna ramen DPnin de desteiyle

yasalat. Ayrntl olarak bknz. Sleyman nan, ok Partili Hayata GeiSrecinde (19461950) Milletvekili Seim Yasas Deiikliklerinde MuhaliGrler, SD Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (Aralk 2003),s. 167188.

4 16 ubat 1950 tarihinde 5545 sayl seim kanununa gre her vilayet bir seim blgesi kabul ediliyor (stanbul hari), seim blgesinde bir oy ark ile


21/25

21

YEN BR DNEM VE YEN BR LDER: BABAKAN MENDERES

Bu adaletsiz sistem; ok partili hayat ve demokratik ynetim

konusunda yeterli tecrbe birikimine sahip olmayan Trkiye iin

byk sorunlara sebep oldu. CHP iktidar ok partili hayata geiiradesini gstermi, akat yapsal reormlar gerekletirmekte

yava hareket etmiti. Anayasann deitirilmesinden, temel hak

ve hrriyetlere kadar birok konuda herhangi bir deiiklik yap

mamt. Siyasal hayat gvence altna alacak admlar atlmam ve

muhaleetin rahat ve gvenli almasna imkn tanyacak hukuki

dzenlemeler gerekletirilmemiti. Zira her ne kadar iktidar de

imi olsa da sistem, brokrasi ve kanunlar tamamen tek partidevrine aitti. Dier bir deyile, 1950 seimleriyle tek parti devrinin

CHP hkmeti giderken, ayn g ve imknla ok partili hayatn

DP iktidar gelmi oluyordu.

Seimler DP iin srpriz5, CHP iin tam bir ok olmutu6. Siya-

setilerin byk bir ksm byle bir seim sonucu beklemiyorlard.

DP, CHPye kar parlamentoda ezici bir stnlk salam, iktidar

olsa bile ounluu salayan milletvekillerinin tamamn karyordu. lberOrtayl, Trkiyenin Yakn Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2010, s. 9394.

5 Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul 1964, s. 275276. Seimlerden nceCHP Genel Bakan Vekili H. Uran ile Menderes ve Kprl grerek, seimlere ortak liste ile girmeyi tekli ettiler. DPnin bu tekliini CHP reddetti.Hilmi Uran,Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm (1908-1950), Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2008, s. 449-450; F. Ahmad, Demokrasi,s. 53. Oysa seim ncesinde C. Bayar daha kendinden emin konuarak seimleri DPnin kazanacan iddia ediyordu. Cihad Baban, Politika Galerisi,Tima Yaynlar, stanbul 2009, s. 42.

6 N. Erim, seimlerden CHP ierisinde kimsenin bu lde bir kayp beklemediini belirtir. Nihat Erim, Gnlkler 1925-1979, c. I, haz. A. Demiral,Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005, s. 448; Bekir Tnay,Menderes Devri

Anlar, stanbul [?], s. 53. nn her trl seim sonucuna hazrlkl olsa bileher halkarda bu kadar da arkl bir sonu beklemiyordu. nk 10 Mays

1950 seimlerinden drt gn evvel stanbulda halka hitap eden nnye,Vali Fahrettin Kerim Gkay te Paam stanbul! dediinde Paa her yerinbyle olduunu sanyordu. Kurtul Altu, Bir Numaral Tank, Doan Kitap,stanbul 2006, s. 94-95. Seim hakknda nn, Muhakkak, kaybedileceinisyleyenler de vard. Ama bende seimi kazanabiliriz midi canlyd. . S.Aydemir,Menderes, s. 312. Tokere gre nn, seim sonularn tahmin


22/25


22

demokratik yolla deimi, siyasi hayatmzda ilk kez muhaleet

parti demokratik yolla iktidara gelmiti.

DPnin bu ekilde iktidar kazanm olmas C. Bayar ve arkadalarnn stn projeleri veya sahip olduklar stn niteliklerden

dolay deildir. DPli pek ok milletvekili aday, halk tarandan

da yeterince tannmyordu akat seim dneminde DP, Mill e

dneminin eletirisini yapm ve seimlerden bu dneme muhali

btn unsurlarn desteini hedeemiti7. DPnin seim program,

CHPde olmayan her ey zerinden giderek halkn talep ve ihti

yalarna cevap vermekte daha gl ve anlalr olmak zerineydi8.

CHP, uzun yllardr lkeyi ynetmi olmas, halkn deiim

talebini yeterince karlayamamas ve iktidar yorgunluu yaam

olmas nedeniyle halk desteini kaybetmiti. nnnn seimlerin

kaybedilmesinin nsa insasz binbir sebebi var. Fakat en ba

ta geleni deiiklik arzusudur. Bu da milletin hem masum hem

tabii bir istei neticesinde gerekletiini sylemesi9 en gerekiyaklamlardan birisi olarak gzkmekteydi.

ettii iin ok azla zlmedi. M. Toker,Altn Yllar, s. 24; M. Albayrak, a.g.e.,

s. 165.7 Sleyman nan, Demokrat Parti Dnemi (19501960), Yakn Dnem Trk

Politik Tarihi, An Yaynlar, Ankara 2006, s. 117.8 Sinan Yldrm, 1950 Seimleri ve Propaganda, stanbul niversitesi,Atatrk

lkeleri ve nklap Tarihi Ens. Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Say6, 3/2004, s. 144.

9 Baba nnden Erdal nnye Mektuplar, Haz. S. zel, Ankara 1988, s.149; Can DndarBlent apl, smet Paa, Ankara 2007, s. 89; Sevda Mutlu, Devlet Adam Kimlii ile smet nnnn Dnce ve Uygulamalarnn

Deerlendirilmesi, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Sivas 2007, s. 314. DPnin bu kadar ykselerekbaarl olmasn Babakan Yardmcs S. Aaolu, DPlilerin halkla kurduubaarl iletiim ve Halk Partisinin toplum zerinde kurduu eitli basklaradayandrmaktayd. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve YkseliSebepleri Bir Soru, stanbul 1972, s. 7879.


23/25

23


14 Mays seim sonularn ve iktidarn demokratik ekilde

deimesini; Beyaz htilal10, Kansz htilal11 veya Demokra-

si Bayram12

olarak tanmlayanlar mevcutsa da bu nitelemelerabartl bir iadedir. Dnemin artlar ve DPnin iktidara uzanan

sre ierisindeki durumu da dnldnde, CHP ile DP ara

sndaki siyasi mcadelenin ideolojik ve sn desteinden mahrum,

tamamen gnn artlar sonucu ortaya km yapay bir iktidar

mcadelesi olduu anlalmaktayd13. nk gelenlerle gidenler,

hepsi de toplumun ayn tabakasndan, ayn seviyede, benzer al

kanlklara sahip insanlaryd14. DP; CHPden ayrlm, CHPnin

ideolojik izlerini tayan, politik dorultularnn ayn olmasna

ramen, yntem ve kavramlatrmalarnda arkllk olan bir par

tiydi15. Fakat 14 Maysn zellikle sonular ve siyaset zerindeki

etkileri dnlrse son derece nemli bir deiim ve dnm

noktas olduu da su gtrmez bir gerektir16.

10 Reik Koraltana gre Tam bir beyaz ihtilaldi. Mkerrem Sarol, BilinmeyenMenderes, c. I, Kervan Yaynlar stanbul 1983, s. 111; S. Yldrmaz, a.g.m., s.131.

11 Cemal Anadol, Trk Siyaset Tarihinde Demokrat Parti, stanbul 2004, s. 65.12 Halide Edip Advar 14 Maysn Demokrasi Bayram olarak kutlanmasn

tekli etmiti. Mustaa Armaan, Trke Ezan ve Menderes, Tima Yaynlar,stanbul 2010, s. 29.

13 H. Bayram Kamazolu, Demokrat Parti Dnemi Toplumsal Tartmalar,Birey Yaynlar, stanbul 1988, s. 147.

14 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, c. III, Remzi Kitabevi, stanbul, 2006,s. 13. Bu konuda en dikkat ekici yorumlardan birisini yapan lber Ortayl,Demokrat Parti, CHPnin ocuudur demektedir. Ortayl, a.g.e., s. 99.Bir baka yazar; ki parti arasndaki arkllk hedeerde deil, bu hedeereulama yntemlerindeydi. yorumunu yapmt. Feroz Ahmad,ModernTrkiyenin Oluumu, ev. Y. Alogan, Sarmal Yaynlar, stanbul 1995, s. 156.

15 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Ala Yaynlar,

stanbul 2001, s. 53.16 Erik Jan Zrcher,Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul

1996, s. 321; A. Krat Gkkaya, Trk Siyasi Tarihinde Muhalefet Hareketlerive Bir rnek: Cumhuriyet Halk Partisi Muhalefeti 1950-1960, Hacettepeniversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits (YaynlanmamDoktora Tezi), Ankara 1993, s. 99.


24/25


24

ADNAN MENDERESN DP GENEL BAKANI VEBABAKAN SELMES

Seim sonular beraberinde, cumhurbakan ve babakann

kim olaca tartmalarn getirmiti. Bu iki makamdan bir tanesine

her halkarda DP Genel Bakan Celal Bayarn gelmesi beklenirken, asl merak edilen dier makama kimin getirileceiydi. DP

Genel Bakan Bayar, bu iki makamdan hangisine talip olduu

hakknda gr aklamamt. Bu konuda DP grubunu serbest

brakarak, kararn DPlilerin tarandan verilmesini istemiti17.

DP grubu, yapm olduu toplant neticesinde Cumhurbakanaday olarak Celal Bayarn gsterilmesini oybirliine yakn bir

gr birliktelii ierisinde karar vermiti18. 22 Maysta toplananTBMMde DP, Cumhurbakanlna aday olarak Celal Bayar gs-termi, yaplan oylama neticesinde 66 ret oyuna karlk 387 kabuloyu ile Celal Bayar meclis tarandan Cumhurbakan seilmiti19.Bylece ok partili hayatn ilk nemli deiiklii Cumhurbakanl

makamnda meydana gelirken, babakann kim olaca konusun-daki belirsizlik sryordu.

1924 Anayasasna gre babakan tamamen cumhurbakannntasarruu ve takdiriyle belirleniyordu. Celal Bayar, Cumhurbakanseildii gn Babakanlk grevine Adnan Menderesi getirmi20,

17 M. Sarol, a.g.e., c. I, s. 118119.18 DP ierisinde ve kamuoyunda Celal Bayarn Cumhurbakanl grevine

muhali olanlar, Celal Bayar gibi tecrbeli bir siyasetinin Babakanlk grevine getirilerek icrann bana gemesini istiyorlard. Aksi takdirde kimseCelal Bayarn devlet zirvesinde grev almasna kar deildi.

19 Muzafer Gkman, 50 Yln Tutana 1923-1973, Hrriyet Yaynlar, stanbul 1973, s. 139; Hseyin eyhanlolu, Trk Siyasal MuhafazakrlnnKurumsallamas ve Demokrat Parti, Kadim Yaynlar, Ankara 2011, s. 195.Bayar ertesi gn nny ziyaret etti ve devleti, smet Paadan devralmak

istedi akat nn Devredecek bir ey yok dediinde olduka ard. K.Altu, a.g.e., s. 9. Bu konuda arkl bir kaynakta ise Bayarn bu grmedenolduka mutlu ayrldn ve nnnn i ve d meselelerin tamamndaen ince ayrntsna kadar Bayar bilgilendirdii iddia edilmekteydi. CihadBaban, a.g.e., s. 55.

20 CB, CBA, Y. 3/125. F. 313.


25/25


Cumhurbakan Celal Bayar ile Babakan Menderesin grevlerini

devralmasyla kamuoyundaki belirsizlik sona ermi akat gelecek

dneme ilikin endieler olumutu. zellikle Adnan Menderesinahsna ynelik ciddi kayglar vard.

Kamuoyunda ve DPlilerde Adnan Menderesin Babakan ol

mas srpriz olarak karlanmt. Menderes de bakanlk veya

babakan yardmcl grevlerini beklemi akat byle bir vazieye

getirileceini mit etmemiti. DPnin muhaleet yllarnda parti

vitrininde nemli bir yer tutan Menderes, C. Bayarn tercihiyleBabakanlk grevine getirilmi oluyordu21. Kendisi ayn gn ieri-

sinde hzl bir ekilde Bakanlar Kurulu listesini Cumhurbakanl

makamna sunmu22, Bayarn da ayn gn listeyi onaylamasyla I.

Menderes Hkmeti grevine balam oldu.

C. Bayar, Cumhurbakanl makamna kmasyla birlikte

DP Genel Bakanlndan ayrlm ve parti ynetimini de Adnan

Menderese brakmt23. 9 Haziranda toplanan DP Genel dare

Kurulu A. Menderesi DP Genel Bakanlna getirdi24. Bylece

21 Samet Aaolu,Arkadam Menderes, stanbul 2004, s. 104. Babakanlagetirildiini renmek Menderes iin de srpriz oldu. Bu durumu Bayar;Menderesin yanna gelerek Babakanlk iin Fuat Kprly nerdiiniakat kendisinin Menderese, DP Genel Bakanl ile Babakanl tekli

ettiinde onun olduka azla ardn sylemekteydi. Celal Bayar, Ben deYazdm, s. 103104; M. Sarol, a.g.e., c. I, s. 123124; Necip Fazl Ksakrek,Benim Gzmde Menderes, stanbul 2002, s. 133134; K. Altu, a.g.e., s. 142;brahim Sertkaya, Demokrasi ehidi Adnan Menderes, stanbul 2007, s. 8586: smet Bozda,Menderes Menderes, stanbul 1997, s. 124-125. Aslhayal krkln Fuat Kprl yaad. Muhaleet yllarnda Bayarn yerineveklet etmi ve partide ikinci adam olmu Kprl, babakan olmay ya daen azndan DP Genel Bakan olmay bekliyordu. Feroz Ahmad, Demokrasi,s. 105.

22 CB, CBA, Y. 3/125, F. 314.23 E. enekerci, a.g.e., s. 229. Fevzi Lt Karaosmanolunun DP Genel

Bakanlna talip olduu biliniyordu. O. C. Fersoy, a.g.e., s. 220.24 Feroz AhmadBedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann

Aklamal Kronolojisi (1945-1971), stanbul 1976, s. 71; hsan Fuat zgen,Cumhuriyet Dneminde Celal Bayarn Siyasi ve ktisadi Faaliyetleri (1923-27

düello menderes ve İnönü

Documents