türk (İnönü) ansiklopedisi'ndeki maddeler

8/14/2019 Trk (nn) Ansiklopedisi'ndeki Maddeler

1/15

www.atsizcilar.com Sayfa 1

G

Gleni(ibrahim)

H

HafdEfendi

HandanValideSultan(Manasanlalanayacak ekilderedakseedilerekyaynlanmtr).

HayreddinPasa(Barbaros)(HayreddinPaa'nnvakflarnnlistesikarlarakyaynlanmtr).

HzrBe elebi(Manasanlalamayacak ekilderedakseedilerekyaynlanmtr).

I

IbaraHan

IbaraKaan

IvazMehmedPasa

brahiminal

inKaan(okeksikbirekildeyaynlanmtr).

ingKatun

lbilgeKatun

lteri Kutlu Kaan

lyas

shakHocasAhmedRza

shakPaa

shakReis

skenderReis(mzaszyaynlanmtr).

stemiKaan

K

Kaan

KapaanKaan


2/15


KaraHan

KaraKaan

Karaba Veli(mzaszyaynlanmtr).

Kay(mzaszyaynlanmtr).

KefeliHseyin(mzaszyaynlanmtr).

Kemalpaaolu(mzaszyaynlanmtr).

Kutlam

KublayKaan

Kutlu BilgeKlKaan

KlTegin

KlTeginantveyazt

Kr ad

M

MahfrzHadiceValideSultan

Mete

MustafaAl(Gelibolulu)

Mneccimba

N

Nazm(Edirneli)

O

OuzHan

tken

baraHAN

DouGkTrkleri'ninkaanlarndanKaraKaanzamannda(619 630)hanunvannalm bir

ahsiyetisede,hakkndafazlabilgiyoktur.Unvan,kendisininGkTrkEinehanedannamensup

olduunuvememleketinmhimbirblmn dareettiinigstermektedir, bara,cesurmnsnda


3/15


birkelimeolupinlilertarafndan apolio eklindeyazlm,birokTrkhanlarvebeyleribuunvan

tamtr.Orhunyaztlarndada baraYamtardiyebirbeyinadgeer.

baraHan,630ylndaKaraKaanilebirliktetutsakedilerekin'inbakentiSiganfu'yagetirilmi ve

kendisinehassakumandanlverilmiti.

634'teKaraKaan'nesarettelmTrklerarasndaokadarbykbirkederveheyecanuyandrmtrki,TrkbyklerindenolupUlu Tarkandiyeanlanbirisi,arkadanda baraHan,

intiharederekmillfelketikarakterlendirmilerdir.(19.cilt,s.478)

LBLGEKATUN

GkTrkkatun(imparatorie)u.Trktrihininbyk ahsiyetlerindenIlteri Kutlu Kaan(b.bk.)'n

zevcesiveBilgeKaan'laKlTegin'inanasdr.

lBilgeadolmaypbtneskiTrklerdedetolduuzereunvandr. l,"devletvemillet",bilge,

"bilgili"demekolduunagrebukelimelitamlama"ilinbilgiliimparatoriesi"anlamnagelmektedir.Trksoyundanbirprensesolduumuhakkakolmaklaberaberkiminkzolduu,doum

velmtrihleribellideildir.

KlTiginantndananlaldnagre, lteri Kutlu Kaan'nihtillbayranat681ylndaonunla

evlibulunuyordu.

BilgeKaanazndanyazlp732'dedikilenKlTiginantnda,KlTigin'iyetitirmi olmasdolaysyla

kendisindenksacabahsolunmaktadr.BabasIlteri Kutlu Kaanldzaman7yandakalm olanKlTigin'in"Umaygibi"olanokadntarafndanyetitirildiiifadeolunmutur.Mbalayahemen

hiyerverilmeyenOrhonyaztlarndabukadnn efkattanrasolanUmay'abenzetilmesi,meziyet

vefaziletininenbykdelilidir.(20.cilt,s.70)

LTER KUTLU KAAN

(Asladbykbir htimalleKutlu =Kutlu;681 693),DouGkTrkkaanlarnnennemlilerinden

biriveinsaldrsyla630'dayklarakDouGkTrklkesindehkimiyetinSrtardular'a

gemesindensonraGkTrkhanedannyinebaageirmekiinyaplanbirokbaarszteebbsn

sonundabunubaarabilenbirmillkahraman.KaraKaan(619 630)soyundangelmedirveherhalde

onuntorunuveyatorunununoluolacaktr.

681'de17kiiyleGkTrkDevleti'nidiriltmekgibicretlibirteebbsegiritiizamankendisine lk

katlanlararasndaBilgeTonyukukgibiokakllvebilgilibirisinindebulunmasKutlu'uniinikolaylatrmtr.Tannm birteginolduuiinyannakoanlarla70kiiolduktansonraadamtoplamakiininlilerlearpmayabalam,hzlabyyenmaiyeti700kiioluncabamszlklarn

ilnetmilerdir.BilgeTonyukukyaztndabu700kiidenteikisininatl,tebirininyayaolduu

aklanr.OzamankiTrkordusuhepatllardanmeydanageldii in700kiinintebirininyaya

olmasbalangtaokyoksulolduklarngsterir.

5000kiiolduklarzamandevletieskiTrktresinegreyenidendzenekoymulardr.Yineeski

geleneeuyularakKutlu'adevletivemilletiderleyiptoparladiin lteri Kaanunvanverilmitir.

lteri Kutlu Kaan,DouGkTrkKaanl'ndiriltmekiin12yllkkaanlnda17'siinlilerekar

olan47seferekpbunlarn20'sindesavamtr.Bu,kaanndurupdinlenmedenmilletiiin


4/15


uratngsterir.Dmanlaarplmayanseferlerdoyumluktoplandktansonradman

beklemedendnlenseferlerdir.

47seferin30'ueskidendevletebalolupsonraKaraKaan'n630'dakitutsakl lekendibalarna

buyrukkesileneskitabaaya,yniDokuzOuz,OtuzTatar,Krgz,Kurkan,KtayveTatablar'akar

yaplm,bunlardevletebalanmtr.

682'dein'eyaplanaknlarokbaarlolmu,milletzenginlemitir.683'tein'eyineaknedilmi,

684ve685'teyaplanaknlardainordularyenilmitir.inlilerpekbykhazrlktansonraancak

686'da lteri Kutlu Kaan'naknlarndurdurabilmilerdir,TrklerGobil'nnkuzeyineekilince,

200000kiilikbykbirordugndereninliler lteri Kutlu Kaan'yoketmekistemilersede,in

kumandannnbeceriksizliiyzndenbaarkazanamamlardr.

690'daBatTrkleri'nidedevletekatmakiinyaptseferdeBatlkesininbirblmnalmtr.

Bykdevletkurucularndanvebabulardanvebykkusurlarolmayanbyklerdendir.EskiTrkyaztlarndasylendiigibi,azlk,milletioaltm,yoksulmilletizenginetmitir.Ei lBilgeKatunda

fazilettimsalibirkadndki lteri Kutlu Kaan'n8ve7yandayetimkalanoullarnbytm,bunlardankKlTegin(b.bk.)bykkahramanvekumandanolaraktrihegemitir.(20.cilt,s.

101)

KAAN

Trkdevletbakanlarnneskialardakiunvan,imparator.BuunvaneskiTrkdevletiolanHunlar'da

yoktu.Hunlar,devletbakanlarna"yabgu"diyorlardkiXI.yzylakadarKarlukveOuzTrkleri

arasndakullanlmtr.Kaankelimesininilknce,Hunlar'dansonraTrkdevletihkimiyetinielealan

Siyenpi'lerdekullanldgrlyor.

Trklerzerindekihakimiyetleri216394yllararasndadevameden,Siyenpi'lerde,265yllarndakaankelimesininkullanldortayakonmutur(A.Caferoglu,Tukyuv.eUygurlardaHanUnvanlar,

TrkHukukveiktisatTarihiMecmuasI,1931).

Trkdevletgeleneindedevletbakanlarnnbirbaardansonrayeniunvanalmasdetolduundan

KaanunvannalanSiyenpihkmdarnninlilerceadLie vi eklindeyazlpTrkesibilinmeyenve261 277yllararasndahkmdarlkeden ahsolduuve271'deKuzeyin'inbirblmn

zaptetmesizerinebuunvanalddnlebilir.

Siyenpi'lerinyerinegeenAparlar(394 552)'nilkhkmdarlarTolun(394 410)'da,402ylnda

bykftuhatlaeskiHundevletinihemenhemenaynentekrarkuruncaozamanakadarkulland

yabguunvannkkgrerekKaanunvannald.BundansonrabuunvanAparlar'da,GkTrkler(552 745)'de,DokuzOuz OnUygurlar(745 840)'daaynendevametmitir.Karahanllar'daKaan

eklibirazdeiiphakan eklinialarak,ingizliler'deKaanbiiminebrnerekkullanld.

Trkekelimeiindekigve 'lerindmesi,batakik'larnholmas eklindekidilkaidesigereince

kelimehanbiiminialarakgnmzekadargelmitir.

BununlaberaberKaan'nksaltlm biimiolankankelimesinin720 725yllarndadikilenBilge

Tonyukukantndagrlmesidedikkatedeer.KlTeginveBilgeKaanantlarndakiedebdilyerine

dahaziyadehalkdiliyleyazlm olanBilgeTonyukukantndakelimeninhalkazndakibiimi

kullanlmtrdiyednlebilir.


5/15


KaankelimesiTrkiye'de'KaanArslan"tamlamas eklindeXVI.yzylsonunakadarkullanlmtr,

ilknceDedeKorkutkitabndageen"KaanArslan"nbugnkbilgimizegresonkullanlTevrhi

CeddiMir'tCihnadlveH.1000yllarnda(M.1591 1592)yazlantrihkitabndadr.Kitabn

mellifiolanOsman skender'leDr'nnsavananlatanbirmanzumesindeikihkmdariin"oliki

kaanarslan"tabirinikullanyor{TevrhiCeddiMir'tCihan,s.8, stanbul,1961).

"Kaanarslan"nnedemekolduuTakentliMrekMuhammedNakibend'ninszlndeizah

edilmitir.MrekMuhammedbuszlnde(ehidAliPaa2621,82b 121a)bazArapaveFarsa

kelimeleriaklamaktadr.Szln120yapranda"r iyele"nin zah yledir:

"Kendizbaylegezenvekaydbendemmkinolmayanarslanmnsndadr.Trk'deanakaan

arslanderler".

Kaankelimesininmeneiveanlamkesinlikleaydnlanm deildir.BukelimeninMool,hatta

Sudakmeneliolduunusyleyenlerbulunmutur.A.Caferogluise,bukonudakiihtimallerisaym

olmaklaberaberkendisibirhkmegitmemitir.

Caferolu'nundikkatiektiinegre,bugnkbazTrklehelerinde"byk"veaabey"anlamndabirkaakelimesivardr,

mparatorieanlamndakikatunkelimesinineskibiimininkaatunolduunabakarak,herikisinin

bandakikaa'lardolaysylakaankelimesinin"byk"demekolankaa'danktn,ihtirazkaytla

birlikte,kabuledebiliriz.

Kaankelimesidevletbakan(imparator)demekolduuhaldebazenolaanstdurumlardaveya

mecburiyetkarsndaGkTrkleranda,aynzamandabirdenfazlaKaan'nbulunduudevreler

grlmtr.NazariolarakKaan'lardanbirinin"bykKaan"olmaskabuledilmi bulunmakla

berabergerekteglolannhkmvebuyruuyrmtrkbudafederatifvemerkeziyetszTrkdevletsistemininsonucudur.(21.cilt,s.111112)

KLTEGN

(686 731),GkTrkHanedanprensivekumandan.Trkbirliininkorunmasvedevletinyaamas

inuraanvebuuurdacanverenbykkahramanolaraktarihegemitir.

BykTrkkaanlarndan lteri KutlugKaanileimparatorie lBilgeKatun'unoluolarak686'dadodu."KlTegin",adolmaypresmunvandr."Tegin",prensdemekolup"kl"kelimesidekuvvet

ifadeedenve"kr","kl","kli" ekillerindekullanldbilinenbirsfattr.BirokTrkbelerinin

unvanlarndanncekullanlmtr.(Kr ad,KlTegn,Kliur).BukelimebugnkTrke'de"ses","su"ve"sa"iinkullanlan"gr"kelimesinineski eklidir. lhanllarandaAnadolu'dakiUygurasllbirMoolbeininadda"KrBua"idi.

KlTegn'inasladnbilmiyoruz,Babasldzaman7yandaidivekendisini"Umaygibi"olan

anasyetitirdi,

16yandaiken,yani702ylnda,amcasKapaanKaan'ndevletinebilfiilhizmetetmeyebalad.Mvernnehir'dekiAltub Sudaklar'akaryaplponlarnitaatealnmasylabitenseferde

bulundu.


6/15


ylnda,KlTegin20YandaikenOngTuluktarafndankumandaedilen50000kiilikinordusunun

yokedildiisavaakaildi.Busavatadmanayayalarlahcumederekinkumandanntutsaketti

vesilhlarylakaanagnderdi.

706ylnda,21yandaikenaaSengnkumandasndaki80.000kiilikinordusuylayaplansavata

mhimroloynad.Busava peksertoldu.KlTegin'inatld.Kendisinindezrhlarnavegiyimlerinebirokokdeydiysedezarardokunmad.KlTegin'in,anttabelirtilenyamanhcumlaryla

inordusuyokedildi.Aynyl,kuzeydekiYer Bayrkular,TrgiYargunglyanndakisavatayenildi.

inlilerin,GkTrkdevletiniykmakiin,GkTrkler'ebalKrgzveTrgiler'ideayaklandrarak

giritii710 712savandaKlTeginyinetemel ahsiyetlerdenbirioldu.

26yandaiken,yani712'de,kuzeydekiKrgzlar'akaryaplanseferekatld.BilgeTonyukuk'un

bakumandanlkettiibuseferdesngbatmkarskpKgmenDa'naarakKrgzlar'abaskn

tarzndasaldrdlar.Sungaormanyanndasavatlar.KlTeginbusavatabireriokla,ikierikargylaldrd.BindiiatnuyluukrldysadakaanlarldrlenKrgzlaryenilerekdevletetbiedildi.

AynylbatdakiTrgler'ekaryrnd.AltnY'trmanarak, ni Irma'ngeerekilerlediler.BumhimseferdedebakumandanBilgeTonyukuk'tanbakaKapaanKaan'nolu niEl Kaan(=

BgKaan),MergenTegin(yanisonrakiBilgeKaan)veKlTeginbulunuyordu."Bolu"denilen

yerde,ate veboragibigelenTrgileryenilerekkaanlarldrldveTrgiler'lemttefikhareketedenAzlar'ntutuu(kumandan,ba)tutsakedildi.KlTeginkumandasndakibirGkTrkkolu,

direnmektedevamedenTrgilerzerinesevkolundu.DemirKap'ygeipSudaklar'itaatealanbu

kolundurumukritikti.Yiyecekleribitmi,atlargszkalmt.FakatKlTeginbykbirsava

vererekTrgiler'iitaateald.BuradandnerkendeKouTutuklasavapyendi.BuKouTutuk'unkim

olduubellideildir

713'tebalayanKarlukisyanuzunsrd.716'da,KlTegin30yandaiken,Tamagdenilenve

mukaddessaylan,rmakolmasmuhtemelbiryerinbandaKarluklar'layaplansavataonlaryendiler.KlTeginbusavataikikiiyikarglad.

AynylnyazndaKapaanKaan,Bayrkular'nisyannbastrdktansonra htiyatszlsebebiyle

pusuyadpldrldndenkaanlktahtiinKapaan'noluolup niElKaanveBgKaan

unvanlartayanprensle lteri Kutlu Kaan'inoullarMergenveKlTeginarasndaarpmalar

oldu.Busavalar lteris'inoullarkazand.BgKaanarpmadald.KlTegin'denbirya byk

olanMergen(niancdemektir)BilgeKaanunvanylatahtakarakkardeinilkenindoublmne"ad"yapt(=Tlis ad).Aynzamandaonabakumandanlkverdi.

Kaandeiikliivetahtkavgas,zatentrlTrkbudunlarnnisyanlarylasarslanlkeyibsbtn

sarst.717'de,KlTegin31yanda ken,dmanlktadirenenAzlar'KaraGlyaknndayenip lteber(bakan)'lerinitutsaketti.Sonradaatnndtbirsavata zgiller'iyendi.

BilgeKaanandaKlTegin'inenbyksavalarglvegzpekDokuzOuzlar'akar

yaplmtr.730 731'dekibusavalar6tanedir.730'dakibe savanhepsiniKlTeginkazanmtr:

ToguBalk'takisavataKlTeginatlaDokuzOuzlar'adalpalterikarglam,gsgsegelindii

sradayedincierikllamtr.

kincisava DokuzOuzlar'danEdizler'leolmu,Kulgak'takisavataKlTegnbirerikarglam,

dokuzerideevirerekvurmutur.

Andrgu'dakincsavataDokuzOuzlaryineyenmi,fakatGkTrklerdeokzayfdmtr.


7/15


Nitekimu Ba'ndakidrdncsavataGkTrklersarslrgibiolmularsadaKlTegindman

pskrtmeyibaarmtr.

EzgentiKadaz'dakibeincisavataKlTeginikierikarglayarakyinesavakazanmtr.

OkMaaKurgan'daktlkiindegeirenGkTrklerbahardaDokuzOuzlar'nkoldanyaptklarhcumauramlardr.BusavataKlTeginkararghkorumayamemurdu.DokuzOuzlarkararghasaldrncasertbirsavunmayapt.Dokuzerikarglad.Kararghvermedi.Fakathayatnverdi.46 47

yandayd.

KahramancalmGkTrklerarasndabykzntveheyecanyaratt.Buzntveheyecan,Kl

TeginantndaBilgeKaanazndandeta airanebirslplasylenir: nsanoullarnnlmekzeredoduunudnerek,alamaktanmilletingzleribozulacakdiyekorkarakelemeboulduunu

anlatrveoolmasaydGkTrklermahvolacaktdiyehatrlatr.

KlTeginadna21Austos732'dedikilenantbykkardeiBilgeKaanazndanvehkmdar

ailesindenYulugTegintarafndan20gndeyazlmtr.(22.cilt,s.417)

KLTEGNANITVEYAZITI

GerekKlTegingereksebakalariindikilmi bulunanantveyaztlardanilknceXIII.yzylnnl

mverrihiCveyn,"TrihiCihang"adlmhimeserindebahsetmi,fakatbukaytlardikkati

ekmemiti.

1709Temmuzunda,PoltavasavandaRuslar'atutsakderekSibirya'yasrlenveoradaserbestegezmesineizinverilenVonStrahlenbergadlbir svesubaygezintilerisrasndabutalardan

bazlarngrm,kopyalarnalm ve1722'de sve'edndzamanyaynlandhtralarndabu

yaztlardandabahsetmi,hattbazlarnnelleizilmi kopyalarndavermiti.XVIII.yzylnsonlarvlaXIX.yzylbalarndabirtakmaratrclardabuyaztlardanbahsedipkopyalarn

yaynladlar.

BunlarnTrkler'eaitolmasgerektiiniilknce1825'teAbelRemusatilerisrd.Nihayet1893'te

DanimarkalThomsendhiyanebir ekildebuyazlarokumaybaard.OndansonragerekThomsen'invegereksebataAlmanasllRusRadloffolmakzeredierbirokTrkologlarnbu

antlarvetabibuaradaKlTeginantzerindekiaratrmavealmalardevametti.

Trkiye'dedebukonudaepeyyaynlaryaplmtr. emeddinSami'ninyarmkalanteebbsnden

sonraKlTeginyaztzerindesualmalarolmutur:

1 Necibsim,Orhunbideleri, stanbul1340.Bu165sayfalkeserdeKlTeginveBilgeKaanyaztlarnntranskripsiyonlumetinleri,tercmelerivardr.Arapharfleriyleyaplantranskripsiyonlarve

tercmeleribaarlsaylmazsadaeserinilk100sayfasntekiledentarihblmiyidir.Burada

yaztlardakiolaylarintarihlerininverdiibilgilerleiyibadatrlmtir.

2Atsz, kinciTrkMverrihi:YulzTigin(Orhun,5.say,21Mart1934).BuyazKlTeginyaztnnTrkiyeTrkesineevrilmesindenibarettir.BuradaThomsen'inbirkatercmeyanldzeltilmitir.

3 HseyinNamkOrkun,EskiTrkYaztlar,4cilt,Istanbul1936 1941(TrkDilKurumuYaynlar).KlTeginyaztbirincicilttedir.YaztlarhemOrkunalfabesiyle,hemtranskripsiyonla,hemde

bugnkTrke'yetercmesiyleverilmitir.Aklamalardavardr.Bykbirhimmetinmahsuldr.Fakattercmelerpekbaarlsaylamaz.


8/15


4.MuharremErgin,Orhunbideleri, stanbul1970(1000TemelEserYaynlan)KlTegin,BilgeKaanveBilgeTonyukukyaztlarnnmetinvetercmeleriyleOrkunyazlmetinlerinfotoraflarnihtiva

eder.Geni birkitleiinhazrlanmtr. imdiyekadarbulunmu iriliufaklbirokyaztiindeen

mhimleriolanKlTeginveBilgeKaanyaztlarOrkunrmanayaknbiryerdebulunduuiinbutalarOrkunantlarveyaOrkunyaztlaradyla,yazlm olduklaralfabedeOrkunveyaGkTrk

alfabesidiyetan

nm

t

r.

KlTeginveBilgeKaanyaztlarbirbirindenaayukarbirkilometremesafededikilmitir. kiside

OrkunIrmavadisindeveKouaydamglyaknnda,47,5enlemve102,5boylamzerinde

bulunmaktadr.

KlTeginyaztnnboyu375cm'dir.Kiretandanyaplmtr.Tanaltblmstndendaha

kalndr.Douvebatyzlerininaltblm132,stblm122cmgeniliindedir.Kuzeyvegney

yzlerininisealtlar46,stleri44cm'dir.

Drtyzdeyazlarladoludur.Douyznde40,kuzeyvegneyyzlerinde13'ersatrvardr.Satrlar

yukardanaayadorudur. lksatrdansonrakilersrasylaonunsolunadizilmitir.Batyzndeinceyazlarbulunuyor.

375cm'liktan235cm'iyazlarlakapldr.

inceblm,inimparatorunundostluknianesinibildiren,KlTegin'ivenyazlardr.

SonzamanlardaKlTegnantnnbulunduualandayaplanaratrmalardayenikalntlarortaya

km,bunlardanbirininKlTegin'inbaolduuiddiaedilmitir.Oralardabirokheykelbulunduu

iinbuheykelbannKlTegin'eaitolupolmadkonusundakesinbirhkmevarmakiinhenz

erkendir.

KlTeginyaztnndilidnyaTrkolojilemindebyktesiryapm;dilingzellii,edebliivekuvveti,okeskibirdilolgunlamasnadelletederdiyehaklbirsonucavarlm,hattyazda

manzumparalarolduubileilerisrlmtr.Bk.ORHUNANITLARI.

Birtakmyerlerinin1200ylasanbirzamanntahribatnauramasdolaysilebozukolmas,iyiokunamamasbazmhmcmlelerinanlalmasnaengeltekiletmekte,tarihbakmdanmhimbaz

noktalarbelirsizkalmaktadr.BunaramenKlTeginantTrktarihini,diliveedebiyatbakmndan

lmezeserlerinbandagelenlerdenbiridir.(22.cilt,s.418)

KR AD

GkTrkprensiveDouGkTrkKaanl'nintutsaklndankurtarmakiin,delicedenecekbir

kahramanlklayaplanihtillinkahraman.

619 621yllarndaDouGkTrkleriKaanolanulukKaan'nkkoludur.ulukKaan'n

kkkardeiolupkendisindensonraKaraKaanunvanylaDouGkTrkkaanlnakan

hkmdarnkkoluolduu eklindedebirkaytvarsadatarihgidi birincisylentininkuvvetli

olduunugsteriyor.

inyazsyla"Kie e" eklindeyazlan"Kr ad",bilindiigibiresmunvandrveprenslerarasnda

stnbiryeriolduunugsterir.Asladsinologlartarafndan"So"veya"oay" eklindeokunuyor.

BununTrke"u"olmasmuhtemeldir.DvnLugti'tTrk'te, skender'leada,"u"adndabirTrkhakanndanbahsolunmasTrkler'debylebirkiiadolacangsteriyor.


9/15


630ylndaKaraKaan,tab'asndan100.000kadarTrk'letutsakedilipin'egetirilinceveTrkeli'nin

hkimiyetiGkTrkler'inBatuluslarolanSrtardular'ageincebirokTrkbyklerine,asker

kabiliyetleridolaysylain'degrevlerverilmi,Kr addainhassasubaylarndanolmutu.Hassa

subaylnahangiyldagetirildiibilinmiyor.630vukuatndavedahancekiolaylardaad

gemediinegrepekgenolduuvehassasubaylna630'danepeysonragetirildiianlalyor.

TutsaklkveKaraKaan'nkederdenlmesi,ikiTrkbynnintihar,izzetinefislerinedknolan

GkTrkler'debir eyleryapmakdncesinidourduundanKr ad639'dabirdarbehareketine

girimeyekararverdi:Hergeceklkdeitirerek,yannamuhafzalmadan ehrigezmeyektnden

haberdarolduuinimparatorunubirgecetutuklamak,gerekirseldrmekveGkTrk

prenslerindenUrku(Ho loko)yukararakGkTrkkaanyapmak.

Kr ad'nbudncesiuygulanabildiitaktirdeGkTrktresinetpatpuygunolacakt,nk

babasulukKaan'dansonrakaanlagemesigerekenTuluHan'(kiKr ad'naabeyiidi)

Kurultayclzdiyebumakamagetirmemi,onunyerineamcalarKaraKaan'geirmiti.

639'daartkKaraKaanda,TuluHandalm olduuiinkaanlnusulenTuluHan'noluUrku'yaaitolmasgerekirdi.

Kr adihtilligerekletirmekiin40Trk'leanlamt.Fakatdarbeyiyapacaklargecefrtnakp

ortalkkarardndanimparatorsokaakmad. htilligeciktirirlerseduyulacandanekinenKr ad

ogeceimparatorunsaraynasaldrmakgibieigrlmedikbiryiitlikyapt.Bu,yiitliindeilerisinde

birdelilik,hattlgnlkt.KeskinniancolanKr ad'noklarsaraymuhafzlarndanbirounuyere

serdiysedekalabalkkarsndabaarkazanamayarakimparatorunahrnasaldrpseyisleri

ldrdler.Atlaralpkuzeyedoruekildiler.FakatVeyrmangeemeyerekldrldler.

Kr ad'nbukahramancadavranbaarszlklabittiysedeinliler'ifenahaldekorkuttuundan

Trkler'iin'dealkoyarakinletirmeksevdasndanvazgeiponlarunvanlarverdikleribirGkTrkprensininidaresindeeskiyurtlarnagnderdiler.GkTrkeli,Srtardular'nelindeolduundanbu

prenslkeningneyinde,insnrnayaknbiryerdeyurttuttu.

Kr ad,tarihinndiryetitirdiiinsanlardanbiridir.Hemmilletinikurtarmak,hemdetreyisayarak,

kaanolmakhakkdavarken,bunuyeeninevermeyidnmekgibibyklklerle erefkazanmtr.

Destndavranilein'edehetsalarakTrkler'inin'denkurtulmasnsalamasaydonlarzamanla

inlileipkaybolacak,Trkeli'nde.hkimiyetkuranSrtardular,GkTrklergibikuvvetlivedevletgeleneinesahipolmadklariinTrkimparatorluunuyaatamayacaklar,Trkrkdahasonraki

tarihindeulatbyklekavumakimknnkaybedecekti.

BundandolayKr ad,adtekolayakaran ahsolmaklaberaberbuolayn mulvesonular

bakmndanTrktarihndeokbykroloynam enbyk ahsiyetlerdenbiridir.(22.cilt,s.424)

METE(hk.M..209 174)

BykTrkhakanveTrkmilliyetininkurucusu.Kunlar'nilkyabgusuolanTumanYabgu(M..220

209)'nunoludur.

Bubykhakannadnn,Trkeanlamnnneolduubilinmiyor.incedeikiiaretleyazlanbuad,

sinologlartarafndan"Mete","Mode","Mado","Modok","Motun","Maotun" ekillerindeokunuyor.

Hangiokunuungereedahayaknolduunukestirmeyeimknyoktur.BazbilginlerbununTrkesinin"batur"olacansylyorlar.Bu,doruolmasagerektir.nk"batur"uneski ekli


10/15


"bagatur"olup,GkTrk'lerandadabuunvanalankaanlarbulunmu,fakatinlilerbunu"mo

hoto" eklindeyazmlardr.Memleketimizdebukelimeilkdefa"Mete" eklindeyazlpkabul

olunduundan,pekokTrk"Mete"adnalm bulunduundanbizdeMETE eklinikabuletmi

bulunuyoruz.

in'in"Tsin"sllesiimparatorlarndan ihuangti(M.O.247210)zamanndainDevletiokkuvvetlendiindenbugnkOrtaveBatMoolistan'laOrdos'ahkimolanTumanYabgu,daha

kuzeyeekilerekin'intaarruzlarndankorunmakistemi,M..214'tedeinlilermehurinSeddi'ni

tamamlamlardr.

BusradaDouMoolistan'daTunguzlar(kiiindeTrkveMoolunsurudapekboldu),Kunlar'nGney BatsolanKansu'daTrksoyundanYeiler,ungaryaileilermaboyundabirTrkdevleti

olanUsunlar,OrtaTiyanan'dadayinebirTrkdevletiolanSakalarbulunuyordu.Bunlarnarasnda,o

srada,engszKunlar'd.

FakatM..210'dain'deyineisavalarbalayncaKunlarSarIrmak'akadarolanyerleriyeniden

igalettiler.BununlaberaberYeilerdahakuvvetliolmaktadevamediyorlard.

TumanYabgu'nunbakabirzevcesindenolandierbiroludahavard.Buzevce,veliahtolanMete'yi

bertarafederekkendiolunuveliahtyapmakiinTumanYabgu'yusktryordu.Tumanbubaskya

karkoyamayarakoluMete'yiGneybatkomularolanYeiler'erehineolarakgnderdi.Kuvvetli

Yeiler'insaldrsndanbylecekurtulmu oluyordu.Fakatikincizevce,TumanYabgu'yubirdefa

dahakandrarakYeilere'sava atrd.Yeilerdeellerindebar rehinesiolanMete'yildrmek

istediler.MetedurumufarkedinceYeiler'inatlarnalarakkendiyurdunakadargelmeyibaard.

Babas,olununbubaarsnasevinerekveyasevinmi grnerekonu10.000adrlkbirhalknbanageirdi.Meteisebabasndan,veyanasndanvekardeindenalmaktanbakabir ey

dnmedi.

10.000atldanoluanbirordukurdu.Atlrkenslksesikaranbirokicadederekaskerlerinibununla

atclavebuyruklarakaytsz artszitaatealtrd.Islkalanoklarlancekularaat yapld.Metenereyeokatarsaaskerlerideorayaatmayamecburdu.Aksihaldelmle,cezalandryordu.Birgn

slkalanokukendiatnaatt.Bu,mhimbirolayd nk,MilttanikibinylnceTrk'ler

tarafndanehliletirilip,ykvebinekhayvanolarakkullanlanat,onlarnhemenbykserveti,

sevgilisi,aynzamandaatalarruhunakurbanedilenkutsalbirvarlkhlinegelmitir.Busebeple

askerlerinbazskendiatlarnaokatmayacesaretedemedi,Metebunlarlmlecezalandrd.

Dahasonra,askerlerininsadakatvecesaretinisonvemthi birdenemedengeirmekiinMete

okunusevgilisineatt.Askerlerinedeelerineokatmalarbuyruunuverdi.Birtakmdehetiinde

kalarakbunuyapmad.Metebunlardaidamettirdi.Ondansonrabukadarsadk,disiplinliveniancaskerlerlebabasnakarhareketegeti.Yabguldrldktensonra,veyanasn,kardeinive

babasnasadkolanlardayokedenMete,M..209'daKuntahtnaoturduve"Tanrkut"unvannald

kibugnk"majeste"ninkarldr.

Buisava,komularagrezatengszolanKunlar'dahadazayflatmt.okkuvvetliolandou

komularTunguzlar,Kunlkesindegayrimemnunlarnoalmasndanfaydalanmakistediler.EliyollayarakTumanYabguzamanndankalanveokhzlkoanbiratistediler.MeteYabgu,beleriyle

konutu.Beler,Kunlar'nhazinesiolanbuatvermemekdncesindeidiler.Mete,bununsavaayol

aacan,Kunlar'nhenztoparlanmam olduunudnerek"birmilletekomuolarakyaadktan

sonraonlardanbiratkskanmaknaslolur"diyerekatverdi.


11/15


TunguzlarcesaretlenerekyenibirelignderipMete'ninzevcelerindenbiriniistediler.Beler,bu

hareketivicdanszlklasulayarakvermekistemediler.Mete"mademkikomuyuzonlardanbirkadn

esirgemeknaslolur"diyebirkadnaolansevgisinin,tebasnkorkunkomularlaneticesi phelibir

savaasrkleyecekkadarolmadnsylediveevdelerindenbirinignderdi.

BununzerineTunguzkralokgururland.Kunlar'laTunguzlar'nsnrnda, imdikiKalgan'ngneybatsndakikumlnerastlayanveKunlar'aaitolanbo araziyiistedi.MeteYabgu,belerini

toplayarakdncelerinisordu.Birkabuoraktopraveripvermemeninbirolduunusylediler.

Tanrkutbunusyleyenlerekarbykbirfkegsterdi:"Toprakdevletintemelidir.Naslolurda

verilir"diyerekvermekfikrindebulunanlaridamettirdi.Atvekadnkendisininolduuiinverebilirdi.

Fakattoprak ahsnaitdeildi.

Derhalhareketemrinivererekordusunuyrtt.Kunlar'hlgszsanarakbylebirtaarruzu

beklemeyenvehazrlkszolanTunguzlar'nzerineansznsaldrd.Onlargafilavlayarakkrallarnldrd.Mallarnzaptetti.Tebaasnnbirksmnesirald.KurtulanlarPekin'inkuzeyinde,bugn

Karindenilenvilyettekidalarakatlar.Oradaikiyeayrlarak"Siyenpi"ve"Uhuan"adlarnaldlar.

Mete,doukomularnortadankaldrdktansonra,ordularngney batkomularolanvein'in

bugnkKansueyletindeoturanYeiler'eyrtt.Onlaryendi.FakatYeilerokglolduu

iinortadankaldrmad.SonraOrdos'tabulunandankTrkbelerinideitaateald.Tsin

hanedannnvaktiyleKunlar'danalm olduubtnyerlerikurtard.

DahasonraKuzeyveKuzeybat'yaynelerekilerindeKrgzlardabulunanbirokTrkveTuranl

uruklardevletinekatt.Ozaman,TumanYabgutaraftarolanKunlardaMete'ningcnve

baarsngrerekonakatldlar(M.O.201).Kundevletiokglendi.

Busradain'inbanayenigemi olanHansllesiin'inbirliinivenidensalam,imparator

"Kaoti"kuzeysnrlarnnkorunmasiin"Sin"adndabirgeneralinigrevlendirmi,Sinde"Maye"ehrindekararghnkurmutu.

Trkbirliinikurmu olup,in'lehesaplamayabahanearayanMeteYabgu,snraarakMaye'yi

kuatt.GeneralSin,Mete'yekarduramayacanbildiiiinindevletindenyardmistemiti.Fakatonunbuisteinedeerverilmedi.HattKunlar'laanlam olacandan pheedilerekkendisinebir

tevbihnmegnderildi.BunaokkzanSin,tevbihnmeyigetirenlerildrerekMaye ehriniKunlar'a

teslimetti.BumhimyerielegeirenKunlardahagneyekadarilerlediler.Kunlar'nncbirliklerini

GeneralSinkumandaediyordu.

BudurumkarsndagereianlayaninimparatoruKaoti,ordularnnbanageerekKunlar'adoru

ilerledi.GeneralSin'inkumandaettiiKunnclerinipskrtt(M..200).

K oksertoldu.Fakat,imparator,askerlerindenbiroununparmaklarnndonmasnaramen,

ilerlemektedevametti.MeteYabgu,iseTatungfu'dakararghkurmu veinlilerialdatmakiin

tertibatalmt. yleki:Kararghtaktatlarlazayfefradbrakarakaslordusunugizlemiti.

mparatorungnderdiicasuslarbuhiyleyealdand.Bununzerineimparator,ouyayaolan320

000kiilikordusundanayrlarak,birksmkuvvetleilerlemektedevametti.Fakatbiryandanda

ihtiyateldenbrakmayarakbirgeneraliniyinekefegnderdi.Bugeneralgerekdurumurenipimparatoraraporedincebuseferimparatorkzd.Ordununmaneviyatnbozuyorbahanesiylebu

akllgeneralinizincirevurdurdu. mparatorunaslkuvvettenayrlmasnfrsatbilenMete,30000

semeaskeriyleimparatorubastrpdrtyandankuatt.Atlarnrengicihetleregredeiikti:Kuzey

kolununatlarkara(yaz),doudakilerinboz,gneydekilerinkzl,batdakilerinak(kr)'di.Kuatmayedignsrd,imparatoraslordusundanneyardm,nedeyiyecekalamad.


12/15


ButehlikedenkurtulmakiinYabgu'nunevdeinin efaatinebavurmaktanbakaarebulamad.

Gizlicememurlargndererekkadnkandrmayaalt.Kadn,Mete'yein'ialsabileorada

yaayamayacan,buiiiyidnmesinisyledi.Mete,kadnndncesinikabuletti.Fakat,asl

sebep,kendisinesnm olaninliGeneralSin'inbuyruundakiikiinlikumandann,ncekikarararamenkendisinekatlmam olmasyd.MeteYabgu,bunlarntekrarin'ednm olmasndan

phelendi.Bu phedorudeildiamaMetebusradahakikatibilmiyordu.Busebeplekuatmay

gevetti.inimparatoruKaotidegenerallerindenbiriveeniyiaskeriylesistenfaydalanpkaarakasl

ordusunagelebildi.Zincirevurdurmu olduugeneralihapistenkararaktaltifetti.Mete'nin

hiylesineaklananlaridamettirdi.

mparatorekilirkenMetedeekildi.Fakat,bar yaplmam olduundanKunlarderhalaknlara

baladlar.Hattin'inkuzeyvalilerindenbirisivilyetiKunlar'abrakarakin'ekamayamecburoldu.

DahanceMete'ninsava hiylesinikefetmi olaningeneraliMetegibisertbirhkmdarakar

hiylekullanmakgerektiini,sava yerineonuinlibrprensesleyenmeklzmgeldiinisyledi,imparatordaMeteYabguilesavamannnedemekolduunurenmi bulunduundanrazolup

Mete'yesaraybelerindenbirininkzngndermek,herylbellimiktardaipekkuma,pamuk, arap,

piringndermek artylaM..198'debar yapld.Byleceinimparatorluuharacabalanmoldu.BubarlaSarIrmak'ngneyindekibirbolmtoprakdaKunlar'agemi oluyordu.in'ino

zamankibaehriSiganfu ehriKunsnrndan350kmkadaruzaklktakalyorduki,Kunordulariin

gnlkyoldu.inlilerbundatehlikegrdklerinden,in'inencesurhalkndanbirmilyonkiiyiSiganfu

ilesnrarasndakiblgeyeyerletirdiler.

M..195'tein'inYanvalisi10000kiiyleKunlar'asnncaKunaknlaryinebalad.Busradain

imparatorulm,in'iMete'ninnefretettiiimparatorieTaiheuidareetmeyebalamt.

M..192'deMeteYabgu,buirnparatorieyeokarbirmektupyazd.Bumektuptaimparatorieyi

bataklktadomu,atlarvekzlerarasndabym kszvekhnebirpadiaholaraktavsifediyor,

kendisinide,memleketinidealmakistediinisylyordu.

Buhakaretesonderecekzanimparatorie,mektubugetirenelilerildrtmekveKunlar'asava

amakmeselesinikonumakzeremeclisitoplad.Bumecliste,birkaylnceKaoti'ninnasl

kuatld,nebyktehlikelergeirildii,ozamanyaralananlarndahayeniiyiletiikonuuldu.

NeticedesavalamayacanakararverilerekMete'yezellnebirmektupyazld.Bumektupta

imparatorie,TanrkutMete'ninmektubuyladehetiindekaldnyazyorvekendisinemsamaha

gsterilmesiniistiyordu.Mektuplabirlikteikitanepadiaharabasvesekizat,hediyeolarakMete

Yabgu'yagnderildi.

Metebumektubadacevapvererek imdiyekadarin'dennezaketgrmediini,kendisertliinin

imparatorietarafndanmazurgrldiinmemnunolduunuveteekkrettiinibildirdi.Bylece

M..181'deKunlar'lainlilerarasndabar yapld.

M..189'daimparatorield.YerinegeenimparatorHiaoventibaryeniledi.

M..177'yekadarMeteYabgu,ozamanakadarKundevletinekatlmam olandankTrk

boylarnnbirliklerinidedevletekatarakYayk,belkide dilrmanakadarolanyerlerielegeirdi.

ByleceTrkbirliitarihteilkdefaolarakgerekleti,

Mete,yalnzftuhatlklakalmad.Devletitekiltlandrd.


13/15


lkence"sol"ve"sa"olarakikiyeayrld.Kunlaresasduruuyzlerigneyednkolduuhalde

dndklerinden,"sol"demek"dou"demekoluyordu.Bylece"sa"da"bat"id."Sol"(=dou)

ve"sa"(=bat)'nbandabirerbelerbeivard.BunlardaimaYabguailesindenolurvedevletin

veliahdi"sol"(=dou)belerbeliimakammdabulunurdu.

Ayrca,buikibelerbeliialtarablnerekidareedilir,busuretledevlet12idarblgeyeayrlmolurdu.12parannherbiridekendiarasndaikiyeayrldndandevlet24blmlvebeler

tarafndanynetilenbr ekilalyordu.

Bu2beleikinci,ncderecedebulunanbtnbelerkiherbirisininidar,asker,adlvazifeleri

vard,herylnilkayndaYabgu'nunkararghndatapnaagelirlerdi.Oradatrenlekurbanlarkesilirdi.Beinciaydadabakabiryerdeyinetoplanrlar;ge,yere,ruhlaraveatalarakurbanlar

keserlerdi.Gzn,yinebakabiryerdetoplanpdevletmlkolanormanlardolar,yoklar,

insanlarlahayvanlarnsaysnabakarlard.

Mete'ninbabasylamcadelesi,bykftuhat,lkesinisolvesa diyeikiyeayrpbunlarda24

parayablmesivekanunlarkoymasOuzdestanndakiOuzHanilebabasKaraHanarasndakimcadeleyebenzemekte,Ouzlar'nda24boyaayrlKunlar'ntekiltnaklagetirmektedir.

Bundankansonu, udur:Kunlar,Ouzlar'ndorudandoruyaatalardrveMete,Ouzlar'n

htrasnda"OuzHan"olarakyaamtr.

Mete'nin,orduyu10,100,1000,10000kiilikblmlereayrarakbunlarnbanaonba,yzba,

binbavetmenbalargetirmesiTrkordutekiltndaufaktefekdeiikliklerlegnmzekadar

srpgelmitir.

Ordusunaaladkaytsz artszitaatduygusuda,dahasonrakidevirlerdeTrkordularnngelenei

hlinegelmi,Trkaskerininsava gcvedisiplininancTrkdevletvemilletininyaamasn

salamtr.

MeteiinyalnzbirleikTrkdevletinideil,Trkmilletinideyaratanadamdemekyanl olmaz.O

katdisiplinolmasayd,Trklerinyaadusuzvemerhametsizbozkrlardakiinsanlarbykbir

devlethlinegetirmekmmknolmaz,uruklarveboylarbirbirleriniyoketmekleuraanyiit,fakatuursuzynlarolmaktanilerigidemezdi.Mete,Trkler'ebykdevletfikriniverdiigibitopran

kutluolduudncesinidealam,evdeiniverdiihaldeorakbirtoprakparasn,vatan

parasdrdiyevermemitir.

M..174'teldzamanyerineolu"Kiyo"geti."Kiok" eklindedeokunanbuisimTrke"kk"(

=gk,mavi)ve"kay,kayg"olabilir,fakatbununsadecebirihtimalolduuunutulmamaldr.(24.cilt,

s.6870)

OUZHAN

Bykdestankahraman.BiriUyguryazsylayazlm eski,birideArapyazsylayazlm yeniolmakzereiki eklivardr.Yeni eklioktafsiltldr.Butafsiltl eklegreOuz,babasKaraHan'la

arpponuldrdktensonradevletinbanageipbykftuhatyapar.HattMsr'daalr.

TarihtegrlenUygur,Kpak,Kankl,Karluk,KalagibiTrkkavimlerininadlarnkoyar.Sonrabyk

bir lenlealtolunundevlettekihisselerinityineder.

OuzHan'n,tarihbir ahsiyetindestanlam ekliolduueskidenberitarihilerindikkatini

ekmitir.BunlaragreOuzHan,bykKunyabgusuMeteyahutMoton'un(M..209174)halkmuhayyelesindeald eklidir.Aradaokbykbenzerliklervardr:


14/15


1)OuzHan,babasKaraHan'lamcadeleediponuldrdktensonratahtageer.

MetedebabasTumanYabguilearpponuldrdktensonratahtagemiti.

2)Ouz'lababasnnsavanasebep,Ouz'unamcalarnn

kzlarolanzevceleri,yanikadnlarolmutu.

Meteilebabasnnarpmasna,Mete'ninveyanasolankadnsebepolmutu.

3)Ouz,Uzakdou'dan dilrmanaveMsr'akadarolanyerlerizapteder.

Mete,Mancurya'dan dil'ekadarolanyerlerialmt.

4 Ouz,devletini6oluve24torunuarasndabltrr.Metededevletini24parayablmtr.

5 Ouz,devletinekanunlarlayenibirdzenverir.Metedeayn eyiyapmtr.

Bukadarbenzerliinbirtesadfolamayacatabidir.Esasenherdestankahramanbirtarihkahramannazveyaokmbalealanm ekliolduunagre,OuzHan'ndaMeteYabgu'nunbiraz

deitirilmi bir ekliolduumuhakkaktr.EskiTrklerOuzHandestannaeskitarihlerigzyle

bakyorlard.

KunlardahasonrakiOuzveKpaklar'neskitopluluuolduunagrebudestannOuzlararasnda

yaamas,KunDevleti'ndehkimiyetinOuzlar'daolduunuveOuzlar'nKpaklar'dandaha

kalabalkolduunugsterir.(25.cilt,s.384)

TKEN

GkTrkKaanl'nndoudakimerkezblgesininaddr.Kaanunvanolan"Tengri+Kaan"n

bileikbirkelimeolup''Tengriken''olmasgibibununda"tk+Kaan"nbirlemesindendoup

"tken"olduudnlebilir.

Kelime"tkenY" eklindeolarakilknceSekizinciAsr'aitOrkunyaztlarndagemektedir."Y",

ormandemektir.BugnbileAltayblgesindekikkbirTrkoymannad"Y Kii"dir.Fakat

SekizinciAsr'dabukelimenin"dalkblgedekiorman","da orman"anlamnageldiianlalyor.nkOrkunyaztlarndaKrgzveTrgiler'ekaryaplanseferlerde"y"larntrmanarakald

syleniyorkitrmanmakancakdaayaplacanagre''y"ndada ormanolduuortayakyor.

tken,SekizinciAsr'dakiTrklercekutlutannyordu.OrkunyaztlarndaTrkmilletine"MukaddestkenOrman'nnKavmi"diyehitapolunmasbunugsteriyor.tken'everilenehemmiyet

antlarndieryerinde ucmlelerlebelirtiliyor:

1.Trkkaantkenormanndaoturursaeldeskntyoktur.

2.lkeidareedilecekyertkenormandr.

3.tkenyerindeoturupkervanvekafilegnderirsen,hibirskntolmayantkenormannda

oturursanebedbirElimuhafazaederekduracaksn.

tkenad slmiyet'tensonradaunutulmamtr.1072'deyazlanKutadguBilig'de"tkenBei"tbirigemektedir.KgarlMahmd'un1077'detamamladDivnLugaal'itTrk'te"Tatar


15/15


bozkrlarndabiryer"olarakanlmaktadr.XIII.yzyldaRededdinbirtkenrmandan

bahsetmitir.

tkenblgesininehemmiyeti,630'daDouGkTrk'leriykldzamanonlarnyerinitutan

Srtardular'norasnmerkezedinmelerindendeanlalmaktadr.Buehemmiyet,blgeninsuveaa

bakmndanzengin,aynzamandasavunmayaelveriliolmasndan lerigelmektedir.

BugnkMoolistandevletisnrlariindekalantken'inneresiolduuhakkndaTrktarihiyle

uraanBatlbilginlertrlfikirlerilerisrmtr.EnsonraJ.Schubert1957,1959ve1961yllarnda

Moolistan'agidipyerindeincelemeleryaparak, imdilikkesinsaylabilecekbirsonucavarmtr.

Schubert'egretken4748dereceenlemve9798dereceboylamlararasndakiblgedir.Hangaydalarnnmerkezblgesidir.Tepesidaimakarlolanenyksektepesininrakm4031m.'dir.Bugn

tkenevresindeyaayanMoollardaburasn,eskidenburadayaayanTrklergibimukaddes

saymaktadr.Buraya"tgnTengri"yanitkenTanrdiyorlard.SonyllardaMoolistankomnist

oluncabuaddeitirilip"Bar Tepesi"adverilmitir.

Oradabugndemukaddesbirtkenrmavardr.Ormanlarhlmevcuttur.

türk (İnönü) ansiklopedisi'ndeki maddeler

Documents