dragana ostojic, marina vukin - zasticena prirodna dobra srbije

JANUAR–JUN, 2007. 117

UDK 502. 1/. 7 (497. 11-75)Struøni rad

ZAÅTIÕENA PRIRODNA DOBRA SRBIJE

DRAGANA OSTOJIÕMARINA VUKIN

Izvod: Na zaåtiõena prirodna dobra u Srbiji otpada 547. 723, 71 ha ili 6% odukupne povråine Republike. Veliki deo ovih prirodnih resursa øine åume i åum-ska staniåta, åto utiøe na specifiønost uzgojnih tretmana koji se sprovode u zaå-tiõenim prirodnim dobrima. U radu su tabelarno prikazani osnovni podaci opovråinama, vrstama, kategorijima i stepenima zaåtite onih zaåtiõenih prirod-nih dobara u kojima se åumski ekosistemi javçaju u znatnoj meri; to su: nacionalniparkovi, parkovi prirode i zaåtiõeni predeli, opåti i specijalni rezervati izaåtiõeni prostori kulturno-istorijskih vrednosti.

Kçuøne reøi: zaåtiõena prirodna dobra, åumski ekosistemi, nacionalni parkovi,parkovi prirode, zaåtiõeni predeli, rezervati, zaåtiõeni prostori kulturno-istorijskih vrednosti

Abstract: The protected area in Serbia occupies 547, 723. 71 ha or 6% of the total area of theRepublic. A great part of these natural resources consists of forests and forest sites, whichaffects the specificity of silvicultural treatments applied in the protected area. The tables pre-sent the main data on the areas, species, categories and degrees of protection of the protectedarea in which the share of forest ecosystems is significant. They are: national parks, natureparks and other protected areas, general and special reserves and protected areas of cultural-historical value.

Key words: protected area, forest ecosystems, national parks, nature parks, protected landsca-pes, reserves, protected areas of cultural-historical value

1. UVOD

Neosporno je da je daçe koriåõeñe ÿive prirode, danas, mañe ili vi-åe, u vezi sa izmeñenim ekosistemima i biomima u okviru celokupne bi-osfere. Sadaåñe stañe celokupnog ekoloåkog sistema na Zemçi potiøeod øovekovog neracionalnog koriåõeña prirodnih resursa, koje je posle-dica teåkih ekonomskih i politiøkih kriza na globalnom nivou, pre sve-ga, velikih ratnih zbivaña. Ovo se, u znaøajnoj meri, odrazilo na åumskeekosisteme pa kontrola koriåõeña åumskih resursa predstavça jedan odnajrelevantnijih zadataka savremenog åumarstva. Osnovni postulati åu-marske nauke zasnivaju se na odrÿivosti razvoja i obnovçivosti åuma,åto je u skladu sa svim konceptima zaåtite biodiverziteta. Opasnostikoje mogu doneti nestruønost i nekompetentnost, prilikom gazdovañaåumskim ekosistemima, imaju nesagledive posledice. Izdvajañe trajnozaåtiõenih prostora u prirodi zahteva primenu kompleksnih kriteri-juma u postavçañu ciçeva i reÿima zaåtite 'nedodirnutih' i oøuvanih

dr Dragana Ostojiõ, nauøni saradnik, Zavod za zaåtitu prirode Srbije;mr Marina Vukin, dipl. inÿ. åumarstva, Åumarski fakultet Univerz-iteta u Beogradu

118 „[UMARSTVO” 1-2

prirodnih kompleksa, zasnovanih na sintetiøkom multidisciplinarnomekoloåkom pristupu. Znatan udeo åumskih kompleksa u ukupnoj povråi-ni zaåtiõenih prirodnih dobara obavezuje na specifiønost planova,operativnih zadataka i konkretnih aktivnosti u okviru ureæeña prosto-ra i oøuvaña sveukupnog biodiverziteta u zemçi, kao i proglaåeña zako-nom zaåtiõenih delova prirode (T o m a n i õ, L., O s t o j i õ, D., 1998; Ç e-å e v i õ, M., 1998; 2001; M e d a r e v i õ, M. e t a l., 2006; G r u j i ø i õ, I.,2006).

Upravo zbog svega navedenog ukazala se potreba da se, u datoj formi, ujednom nacionalnom øasopisu koji se bavi problemima iz niza åumarskihnauønih disciplina, objavi popis aktuelnih zaåtiõenih dobara u kojima,mañi ili veõi deo povråina, øine upravo åume i åumska staniåta.

2. PREGLED ZAÅTIÕENIH PRIRODNIH DOBARA U SRBIJI

Zaåtiõena prirodna dobra u Srbiji obuhvataju 547. 723, 71 ha ili 6%od ukupne povråine Republike, i predstavçaju podruøja ili predele,prirodne objekte ili pojave sa posebnim ili izuzetnim obeleÿjima, sapravno utvræenim zaåtitnim statusom i upravçaøem (staraocem). Poda-ci o ovako odabranim i zaåtiõenim prirodnim kompleksima uvedeni su uRegistar zaåtiõenih prirodnih dobara (Sluÿbeni glasnik RS, br. 30/92),kojega, kao javni dokument, vodi Zavod za zaåtitu prirode Srbije.

Istorijat pravne regulative iz oblasti zaåtite åumskih ekosistemau Srbiji datira joå iz vremena Duåanovog Zakonika, a u moderno vreme,prvi izdvojeni rezervati prirode, sa najveõom gustinom åumskih ekosi-stema, su 'Ostrozub', u åumskom kompleksu Kaøar – Zeleniøje, na po-druøju Crne Trave, povråine 41, 70 ha (1949); 'Mustafa', na podruøjuMajdanpeøke domene, tadaåñe povråine 304, 00 ha (1948); i 'Feçeåana',takoæe na podruøju Majdanpeøke domene, povråine 15, 28 ha (1950). Prvinacionalni park na podruøju Srbije proglaåen je 1960. godine, i bio je toNacionalni park Fruåka Gora. Daçe izdvajañe zaåtiõenih dobara pra-ti rad Zavoda za zaåtitu priorode Srbije, osnovanog 1948. godine. Za svaova zaåtiõena dobra uspostavçeni su razliøiti reÿimi zaåtite, u okvi-ru kojih su propisani i posebni uzgojni tretmani vezani za åumske ekosi-steme, koji prioritetno podrazumevaju principe sanacije i unapreæi-vaña staña ovih prostora.

Upravçañe zaåtiõenim prirodnim dobrima obavça se kroz sedamosnovnih vrsta zaåtite i upravçaøkih modela (tabela 1), preko tri ste-pena zaåtite, koji ograniøavaju, u potpunosti ili selektivno, koriåõe-ñe prirodnih bogatstava u zaåtiõenim dobrima; i tri kategorije znaøa-ja, za spomenike prirode, parkove prirode i predele, kojima se opredeçu-je nadleÿnost, Vlade ili lokalne samouprave. Nacionalni parkovi seproglaåavaju posebnim Zakonom, a rezervati prirode i prirodne retko-sti uredbama Vlade.


Tabela 1. Podela zaåtiõenih prirodnih dobara Srbije prema vrstama zaåtite i modelima upravçaña

Table 1. Classification of the protected areas in Serbia according to the type of protection and management models

U okviru ovog rada dat je detaçan tabelarni pregled zaåtiõenihprirodnih dobara Srbije, podeçenih na osnovu vrste zaåtite i modelaupravçaña. U ñima se, u najveõoj meri, javçaju åumski ekosistemi. Takosu prikazani: I nacionalni parkovi; II parkovi prirode i zaåtiõeni pre-deli; III opåti i specijalni rezervati; IV zaåtiõeni prostori kulturno-istorijskih vrednosti. Zbog obima rada, nisu navedeni spomenici priro-de, koji obuhvataju dendro-botaniøke i objekte geonasleæa, a u kojima jeneznatan udeo åuma i åumskih staniåta.

Vrsta zaåtite/model upravçaña Broj Povråina(ha)

PRIRODNI PREDELInacionalni parkovi 5 158. 986, 40parkovi prirode i zaåtiõeni predeli 30 280. 256, 40ukupno: 35 439. 243, 80

REZERVATI PRIRODEopåti 95 8. 151, 00specijalni 15 86. 173, 00ukupno: 110 94. 323, 60

SPOMENICI PRIRODEdendro-botaniøki 240 1. 950, 00objekti geonasleæa 55 8. 100, 00ukupno: 295 10. 050, 00

KULTURNO-ISTORIJSKI PREDELImemorijalni prirodni spomenici i prostori

oko nepokretnih kulturnih dobara 38 4. 106, 31Ukupno: 478 547. 723, 71

legenda za tabele 2, 3. 4 i 5: vrsta zaåtite (po zakonima do 06. novembra1991): NP - nacionalni park; RPP -regionalni prirodni park; PPPOiL -predeo posebnih prirodnih odlika i lepote; PNPL -predeo naroøiteprirodne lepote; StPR - strogi prirodni rezervat; SpPR - specijalniprirodni rezervat; NIR - nauøno - istraÿivaøki rezervat; PÅ - park åuma;PS - prirodni spomenik; MPS - memorijalni prirodni spomenik; PPNKD -prirodni prostor oko nepokretnog kulturnog dobra; SVA - spomenik vrtnearhitekture

vrsta zaåtite (po Zakonu o zaåtiti ÿivotne sredine od 06. novembra1991): NP -nacionalni park; PP - park prirode; PIO - predeo izuzetnihodlika; ORP - opåti rezervat prirode; SRP - specijalni rezervat prirode;SP - spomenik prirode


Pored oficijelnog naziva prirodnog dobra, navedene su vrste zaåti-te, na osnovu prethodnih i vaÿeõeg zakona o zaåtiti ÿivotne sredine, za-tim opåtine i katastarske opåtine na øijem se podruøju nalaze ova do-bra, godine proglaåeña, povråine, akti o stavçañu pod zaåtitu, katego-rije i stepeni zaåtite.

2.1. Nacionalni parkovi Srbije

Pregled nacionalnih parkova u Srbiji, koji po vrsti zaåtite i mode-lu upravçaña spadaju u kategoriju 'prirodnih predela', dat je u tabeli2. U Zakonu o zaåtiti ÿivotne sredine (Sluÿbeni glasnik RS, br. 66/91),navodi se da '. . . nacionalni park predstavça veõe podruøje sa prirod-nim ekosistemima visoke vrednosti u pogledu oøuvanosti, sloÿenostigraæe i biogeografskih obeleÿja, sa raznovrsnim oblicima izvorne flo-re i faune, reprezentativnim fiziøko-geografskim objektima i pojava-ma i kulturno-istorijskim vrednostima i predstavça izuzetnu prir-odnu celinu od nacionalnog znaøaja. . . . '. Ukupna povråina svih nacio-nalnih parkova iznosi 158. 986, 40 ha ili 29, 0% od ukupne povråine svihzaåtiõenih prirodnih dobara u Srbiji. Uzimajuõi u obzir da je najveõideo povråina u nacionalnim parkovima pod åumama i åumskim zemçiå-tima, ñihova povråina zauzima cca 7% od ukupne povråine åumskogfonda Srbije (2. 312. 867, 00 ha, prema posledñem zvaniønom popisu iz1979, Statistiøki bilten, 1995). Polazeõi od osnovnih principa i krite-rijuma zaåtite prirodnih dobara, Skupåtina Srbije je do sada proglasi-la, kao javna preduzeõa, sledeõe nacionalne parkove: NP Fruåka Gora,povråine 25. 393, 00 ha; NP Æerdap, povråine 63. 608, 45 ha; NP Tara, po-vråine 19. 175, 00 ha; NP Kopaonik, povråine 11. 809, 91 ha i NP Åarplanina, povråine 39. 000, 00 ha. U narednom periodu oøekuje se progla-åeñe NP Prokletije, na osnovu studije za proglaåeñe koju je zavråioZavod za zaåtitu prirode Srbije.

2.2. Parkovi prirode i zaåtiõeni predeli u Srbiji

Pregled parkova prirode i zaåtiõenih predela u Srbiji, koji se, kaoi nacionalni parkovi, svrstavaju u prirodne predele, dat je u tabeli 3.Parkovi prirode su podruøja dobro oøuvanih prirodnih svojstava voda,vazduha i zemçiåta, preovlaæujuõih prirodnih ekosistema i bez veõihdegradacionih promena predeonog lika u celini, te, time, predstavçajuznaøajan deo oøuvane prirode i zdrave ÿivotne sredine. Predeli izuzet-nih odlika (zaåtiõeni predeli), kao posebna kategorija zaåtiõenihprirodnih dobara, predstavçaju podruøja ÿivopisnih pejsaÿnih obeleÿ-ja, nenaruåenih primarnih vrednosti predeonog lika, sa prisustvom ob-lika tradicionalnog naøina ÿivota i kulturnih dobara, a takoæe i zaå-tiõena okolina nepokretnih kuluturnih dobara. Ukupna povråina par-kova prirode i zaåtiõenih predela u Srbiji iznosi 280. 256, 40 ha ili 51,2% od ukupne povråine svih zaåtiõenih prirodnih dobara u Srbiji.


2.3. Opåti i specijalni rezervati u Srbiji

Pregled opåtih i specijalnih rezervata u Srbiji dat je u tabeli 4.Opåti rezervat prirode predstavça izvorni ili neznatno izmeñeni deoprirode, osobitog sastava i odlika biçnih i ÿivotiñskih zajednica, kaodelova ekosistema, nameñenih prvenstveno odrÿavañu genetskog fonda.Specijalni rezervat prirode je predeo u kome je posebno izraÿena jednaili viåe prirodnih vrednosti koje treba posebno åtititi ili prirod-nih pojava koje treba pratiti ili usmeravati. Ukupna povråina opåtih ispecijalnih rezervata u Srbiji iznosi 94. 323, 60 ha ili 17, 2% od ukupnepovråine svih zaåtiõenih prirodnih dobara u Srbiji.

2.4. Kulturno-istorijski predeli u Srbiji

Pregled kulturno-istorijskih predela u Srbiji dat je u tabeli 5. Podovom vrstom zaåtite obuhvaõeni su memorijalni prirodni spomenici iprostori oko nepokretnih kulturnih dobara, koje øesto øine i mañiåumski kompleksi (manastiri i manastirske åume, i drugo). Ukupna po-vråina kulturno-istorijskih predela u Srbiji iznosi 4. 106, 31 ha, odno-sno, 0, 07%.

3. ZAKÇUØNA RAZMATRAÑA

Prema aktuelnoj zakonskoj regulativi u Srbiji danas ima 478 zaåti-õenih prirodnih dobara, koja zauzimaju 547. 723, 71 ha ili 6% od ukupnepovråine Republike. Prema vrstama zaåtite i modelima upravçaña, ovadobra su podeçena na prirodne predele, u koje spadaju nacionalni parko-vi i parkovi prirode i zaåtiõeni predeli; rezervate prirode, koji mogubiti opåti i specijalni; spomenike prirode i kulturno-istorijske pre-dele. U okviru veõine navedenih vrsta zaåtiõenih prirodnih dobara,osim u spomenicima prirode, koji se dele na dendro-botaniøke objekte iobjekte geonasleæa; znaøajan deo povråina øine åume i åumska zemçiå-ta. Ovako kategorisani åumski ekosistemi u Srbiji, sa raznim nivoima ireÿimima zaåtite, zahtevaju poseban uzgojni tretman, u skladu sa vaÿe-õim Zakonom o zaåtiti ÿivotne sredine i Zakonom o åumama. Treba nag-lasiti da aktuelnom mreÿom zaåtiõenih objekata nisu obuhvaõene sveposebno vredne sastojine u Srbiji, pa je saradña åumarske operative, sjedne strane i Zavoda za zaåtitu prirode Srbije, s druge strane, od kçuø-nog znaøaja za ñihov opstanak.

Ukupna povråina svih nacionalnih parkova iznosi 158. 986, 40 ha ili29, 0% od ukupne povråine svih zaåtiõenih prirodnih dobara u Srbiji,odnosno, cca 7% od ukupne povråine åumskog fonda Srbije. Parkoviprirode i zaåtiõeni predeli u Srbiji obuhvataju 280. 256, 40 ha ili 51,2% od ukupne povråine svih zaåtiõenih prirodnih dobara. Na opåte ispecijalne rezervate prirode otpada 94. 323, 60 ha ili 17, 2% od ukupnepovråine svih zaåtiõenih prirodnih dobara u Srbiji, a na kulturno-istorijske predele 4. 106, 31 ha, odnosno, 0, 07%.

Treba naglasiti da õe u narednom periodu, kao i do sada, pojedinaprirodna zaåtiõena dobra izgubiti formalno-pravni status, usled raz-


liøitih øinilaca (gubici kçuønih obeleÿja ili motiva za zaåtitu,ukrupñavaña i spajaña viåe dobara, razliøitih vrsta, kategorija i ste-pena zaåtite, u jedno zaåtiõeno dobro, i td.), kao åto õe i pojedina po-druøja tek postati zaåtiõenim. U okviru integralnog planiraña gazdo-vaña ovim predelima, svakako da je odrÿivost razvoja prioritet na kojemtreba da se zasniva svaki konkretan koncept zaåtite pojedinih prirod-nih zaåtiõenih dobara.

LITERATURA

G r u j i ø i õ, I. (2006): Zakonodavni i institucionalni okviri åumarstva i zaåtiteprirode za primenu 'Natura 2000' u Srbiji. Åumarstvo br. 3, Beograd. (str. 95-106).

Ç e å e v i õ, M. (1998): Koncepcija planske zaåtite i unapreæeña ÿivotne sredine uobjektima zaåtiõene prirodne baåtine. Zaåtita prirode br. 50. Zavod za zaå-titu prirode Srbije. Beograd. (str. 507-517).

Ç e å e v i õ, M. (2001): Zaåtita prirode i odrÿivi razvoj – Premise i kontraverze.Zaåtita prirode br. 52/2. Zavod za zaåtitu prirode Srbije. Beograd.

M e d a r e v i õ, M., B a n k o v i õ, S., P e t r o v i õ, N. (2006): Ciçevi upravçañanacionalnim parkovima u Srbiji – potencijal i realnost, Meæunarodna nauønakonferencija 'Gazdovañe åumskim ekosistemima nacionalnih parkova i drugihzaåtiõenih podruøja'. Jahorina - Tjentiåte.

R a d o v i õ, I., M a n d i õ, R. (1998): Zaåtiõena prirodna dobra i zaåtita i unapreæi-vañe biodiverziteta – osnova prirodne baåtine Srbije. Zaåtita prirode br. 50.Zavod za zaåtitu prirode Srbije. Beograd. (str. 13-33).

T o d i õ, D., V u k a s o v i õ, V. (2001): Zaåtita ÿivotne sredine u meæunarodnom i unu-traåñem pravu. Ministarstvo zdravça i zaåtite ÿivotne okoline RepublikeSrbije. Uprava za zaåtitu ÿivotne okoline. Beograd.

T o m a n i õ, L., O s t o j i õ, D. (1998): Zaåtita åumskih ekosistema i ñihovih sta-niåta. Zaåtita prirode br. 50. Zavod za zaåtitu prirode Srbije. Beograd. (str.299-305).

(1991): Zakon o åumama. Sluÿbeni glasnik Republike Srbije, br. 46/91.

(1991): Zakon o zaåtiti ÿivotne sredine, Sluÿbeni glasnik RS, br. 66/91. Beograd.

(1993): Uredba o zaåtiti prirodnih retkosti. Sluÿbeni glasnik RS br. 53/93; 93/93.Beograd.

(1995): Statistiøki bilten broj 2130, Åumarstvo, 1995. Savezni zavod za statistiku,SRJ. (str. 14-32)

(1996): Prostorni plan Republike Srbije, Sluÿbeni glasnik Republike Srbije, br.13/96. Beograd.

(1992): Registar zaåtiõenih prirodnih dobara, Sluÿbeni glasnik RS, br. 30/92. Beo-grad.

(2004): 'Priroda Srbije', aspekti i znaøaj zaåtite. Zbornik radova. Zavod za zaåtituprirode, Eko fond Uÿice. Beograd.

(2004): Habitats Directive and Natura 2000, FERN/TRN Briefing Note.

http://www. foresttryprojectserbia. org. /


PROTECTED AREAS IN SERBIA

Dragana OstojiõMarina Vukin

Sum mary

In Serbia today there are 478 protected areas, which occupy 547, 723. 71 ha or 6% of the totalarea of the Republic. Based on the types of protection and management models, the protected areasare classified into: national parks and nature parks and protected landscapes; nature reserves, whichcan be general and special; natural monuments and cultural-historical areas. In the majority of thetypes of protected areas, except in natural monuments representing the dendro-botanical features andgeo-heritage, a significant part of the area consists of forests and forest lands. Thus categorised forestecosystems in Serbia, with various levels and regimes of protection, require special silvicultural treat-ment, in accordance with the valid Law on environmental protection and Forest Law. Total area of allNational Parks amounts to 158, 986. 40 ha or 29. 0% of the total area of all protected areas in Serbia,i. e., cca 7% of the total area of the growing stock in Serbia. Nature Parks and protected landscapes inSerbia occupy 280, 256. 40 ha or 51. 2% of the total area of all protected nature. The general and spe-cial nature reserves occupy 94, 323. 60 ha or 17. 2% of the total area of all protected areas in Serbia,and cultural-historical areas occupy 4, 106. 31 ha, i. e., 0. 07%. In the future, as in the past period,some protected areas are going to lose the formal-legal status, due to various factors (losses of key fea-tures or motives for protection, consolidation and re-grouping of several areas of different species,categories and degrees of protection, into one protected area, etc.), and on the other hand some newareas are going to be protected. In the framework of integrated management planning of these areas,sustainable development is, by all means, the priority on which each concrete concept of protection ofindividual protected areas should be based.

dragana ostojic, marina vukin - zasticena prirodna dobra srbije

Documents