Dr. İlhan ÖZGÜL

MÜZİK EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ

ISBN 978-605-588-524-3Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 1996, Kastamonu7.Baskı: Eylül 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar

Kapak Tasarımı:İsmail Ceyhun HELVACI

Baskı: Ankamat Matbaacılık San. Ltd. Şti.30.Cadde 1344. Sokak No:60

İvedik Organize Sanayi Bölgesi/ANKARA (0312-394 54 94 -394 54 95)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13256

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet:www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

Anılarını daima yüreğimde taşıdığım

Rahmetli “Anneme ve Babama”

"Yetişecek çocuklarımıza ve gençlerimize görecekleri öğrenimin sınırı ne olursa olsun ilk önce Türkiye’nin bağımsızlığına, kendi benliğine milli geleneklerine düşman olan bütün unsurlarla müca-dele etmek gerektiği öğretilmelidir."

Mustafa Kemal Atatürk

ÖNSÖZ Türk Milli Eğitim Sistemi Okul Öncesi Eğitim, İlköğretim, Ortaöğretim ve Yükseköğre-tim basamaklarından oluşmaktadır. “Müzik Eğitimi ve Öğretimi” kitabı Eğitim Fakül-teleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalında öğrenim gören öğrencilerin iki dönem süren genel müzik eğitimine dayalı mesleki müzik eğitimi niteliğindeki müzik ve müzik öğre-timi dersleri için hazırlandı. Bu kapsamda aday öğretmenlerin müzik ve müzik öğreti-mi derslerini daha iyi kavrayabilmeleri, müziğe ve okuldaki müzik eğitimi sürecine bir anlam vermeleri, aynı zamanda ilköğretim kurumlarına öğretmen olarak atandıkların-da okuldaki müzik derslerine ilişkin süreci yönetme, karşılaştıkları sorunları doğru ve tutarlı yaklaşımlarla çözme davranışları kazanmaları amaçlandı.

Kitap hazırlanırken 1994 ve 2006 İlköğretim Kurumları Müzik Öğretim Programları ve Yüksek Öğretim Kurulunun 1982’den bu yana uyguladığı sınıf öğretmeni yetiştirmeye ilişkin program tasarılarına ortak bir bakış açısı geliştirilerek, İlköğretim Kurumların-daki müzik dersi uygulamalarında çalma-söyleme-yaratma, müzikal bilgilenme ve kültürlenme ilkelerine temelde paralellik sağlamasına özen gösterildi. Bu kapsamda ilköğretim ve yüksek öğretimde uzun bir süredir yürütülen müzik, müzik öğretimi ve müzik eğitimi derslerine ilişkin çalışma-deneme-uygulama-araştırma, doğrudan bu alana ilişkin yazılan/yayımlanan ders notları, ulusal ve uluslararası yayınlanan maka-le, bildiri, müzik öğretimi seminerlerinden elde edilen birikim ve deneyimlerin ışığında çalışmanın daha gerçekçi/işlevsel olmasına çaba sarf edildi.

“Müzik Eğitimi ve Öğretimi” kitabı, Müzik Kuramları, Okul Müzik Eğitiminde Kullanılan Müzikler, Çocuğun Müziksel Gelişimi ve Sesin Eğitimi, İstiklal Marşımız, İlköğretim Kurumlarında Müzik Öğretimi Tasarımı, Ritim Kalıpları Öğeleri, Solfejler, İlköğretim Okulları İçin Şarkı Dağarcığı ve Orff Yöntemi gibi konu alanlarını kapsamaktadır. Çalışmada her bir konu alanı bir bölüm başlığı altında irdelenerek Müzik Eğitimi ve öğretimine ilişkin temel kavramlar, ilkeler, yöntemler, yaklaşımlar ve önerilere yer verilmiştir.

“Müzik Eğitimi ve Öğretimi” kitabının temel müzik eğitimine ilişkin bireyleri bilgilendir-me ve bilinçlendirmeyi hedeflediği göz önüne alındığında, genel müzik eğitimine dayalı mesleki müzik eğitimi kapsamında yer alan okul öncesi ve müzik öğretmenliği programlarında öğrenim gören öğrencilere, müzik öğretmenliği anabilim dalında müzik öğretimi derslerini yürüten öğretim elemanlarına, genel müzik eğitimi süreçleri-ni yöneten sınıf, okul öncesi ve müzik öğretmenlerine yardımcı olacağı- katkı sağla-yacağı öngörülmektedir.

Her şeye rağmen kitaptaki tüm eksiklik ve yetersizliklerden sorumlu olduğumu belirtir, kitabın daha iyiye dönüşmesinde eleştiri ve önerileri beklediğimi ifade etmek isterim.

Hayatım boyunca, bilgi, birikim ve deneyimlerinden faydalandığım, benim yetişmem-de büyük emekleri geçen tüm öğretmenlerime en derin şükranlarımı sunar, teşekkür ederim.

Çoğu zaman genel müzik eğitimi süreçlerini değerlendirdiğimiz çalışma arkadaşım Öğ. Gör. Ali İhsan Alemli, müzik öğretmenleri kardeşlerim Ayşe Aydın ve Serpil Kı-lınç’a, kapak tasarımını yapan Arş. Gör. İsmail Ceyhun Helvacı’ ya, kitabın yayım-lanmasında büyük emekleri geçen Pegem Akademi Yayınevine ve çalışanlarına teşekkür ederim.

Ankara–2014 Dr. İlhan ÖZGÜL

İÇİNDEKİLER Önsöz ......................................................................................................................................... v İçindekiler ................................................................................................................................. vii

1. BölümMÜZİK KURAMLARI

1. Müzik Kuramları .................................................................................................................... 11.1. Müzik Yazısının Tarihçesi ................................................................................................... 1 1.2. Müzik Yazısının Önemi ....................................................................................................... 2 1.3. Müzik Yazısının Temel Öğeleri ........................................................................................... 3 1.4. Müzik Yazısında Şekil ve Değerler ..................................................................................... 5 1.5. Hız Terimleri - Nüans Terimleri ........................................................................................... 6 1.6. Aralıklar ve Değiştirici İşaretler ........................................................................................... 7 1.7. Müzik Yazısı Yazım Kuralları .............................................................................................. 9 1.8. Ölçüler ve Çeşitleri ............................................................................................................10

1.8.1. Basit Ölçüler ...........................................................................................................10 1.8.2. Bileşik (Üçerli) Ölçüler .............................................................................................11 1.8.3. Aksak (Karma) Ölçüler ............................................................................................12

1.9. Tartım Kalıbı (Ritim Kalıbı) – Ezgi Kalıbı ............................................................................12 1.10. Ezgilerde Yapı-Kuruluş (motif-cümle-dönem) ...................................................................13 1.11. İyi Bir Ezginin Özellikleri ..................................................................................................14 1.12. Aktarım ............................................................................................................................16 1.13. Makamlar ........................................................................................................................17

1.13.1. Geleneksel Türk Sanat Müziğinde Perdeler .........................................................18 1.13.2. Geleneksel Türk Sanat Müziğinde Kullanılan Dörtlüler, Beşliler ...........................19 1.13.3 Geleneksel Türk Sanat Müziğinde Makamlar .........................................................20 1.13.4. Modalite (Makam-Ayak Dizilimi) ............................................................................21

1.14. Tonal Diziler ve Do Majör.................................................................................................22 1.14.1. Minör Diziler ve La minör .....................................................................................23

1.15. Ses ve Özellikleri .............................................................................................................24 1. Sesin İncelik – kalınlık özelliği (frekans) .......................................................................25 2. Sesin gürlük özelliği (şiddet) ........................................................................................25 3. Sesin tınısı (pitch) .......................................................................................................25 4. Sesin Süresi (Uzunluk ve kısalığı) ...............................................................................26

2. BölümOKUL MÜZİK EĞİTİMİNDE KULLANILAN MÜZİKLER

2.1.Sözlü Müzik Eserleri ...........................................................................................................27 2.1.1.Tekerlemeler ve Saymacalar..................................................................................27 2.1.2. Ninniler ve Türküler ..............................................................................................27 2.1.3. Aktarma Şarkılar ...................................................................................................28 2.1.4. Öykünme Şarkılar ................................................................................................28 2.1.5. Türk Okul Şarkıları ................................................................................................28

2.2. Sözsüz Müzik Parçaları .....................................................................................................29 2.3. Okul Müzik Eğitiminde Kullanılan Şarkıların Nitelikleri .......................................................29

2.3.1. Ritim Kalıpları Öğeleri ...........................................................................................29 2.3.2. Prozodi ( ses-söz uyumu) .......................................................................................30 2.3.3. Müzik Biçimi ..........................................................................................................31 2.3.4 Ezgi Değeri .............................................................................................................31 2.3.5. Yaşa ve Seviyeye Uygunluk ..................................................................................31 2.4. İlköğretim Okullarına Uygun Şarkı Dağarcığı .............................................................31 2.5. Bir Okul Şarkısı İncelenmesi .....................................................................................32

3. Bölüm ÇOCUĞUN MÜZİKSEL GELİŞİMİ VE SESİN EĞİTİMİ

3.1. Çocuğun Müziksel Gelişimi ................................................................................................35 Çocuğun Bebeklik Dönemindeki Müziksel Gelişimi ..........................................................35 1-2 Yaş Arası Çocuğun Müziksel Becerileri .....................................................................36 2-3 Yaş Arası Çocuğun Müziksel Becerileri .....................................................................36 3-4 Yaş Arası Çocuğun Müziksel Becerileri .....................................................................37 4-5 Yaş Çocuğun Müziksel Becerileri ...............................................................................37 5-6 Yaş Çocuğun Müziksel Becerileri ..............................................................................38 İlköğretim Çağı Çocuğunun Müziksel Gelişimi .................................................................38

3-2 İnsan Sesleri ......................................................................................................................38 3.3. Çocuk Sesleri ....................................................................................................................39

3.3.1. Çocukların Ses Sınırları ..........................................................................................40 3.4. Ses Sağlığı ........................................................................................................................40 3.5. Şarkı Söyleme Kuralları .....................................................................................................40

3.5.1. Nefes Çalışmaları / Solunum ..................................................................................40 3.5.2. Diyafram Nefesinin Nitelikleri ..................................................................................41 3.5.3. Diyafram Nefesinin Alınması ...................................................................................41 3.5.4. Vücut Yumuşaklığı ve Rahatlığı ..............................................................................42 3.5.5. Dil ve Konuşma.......................................................................................................43 3.5.6. Ses Üretme ve Yayma Çalışmaları .........................................................................45

3.6. Çocuk Koroları Üzerine ......................................................................................................49

4. Bölüm İSTİKLAL MARŞIMIZ

4.1. İstiklâl Marşımızın Tarihçesi ..............................................................................................51 4.2. İstiklâl Marşı’nın İncelenmesi ............................................................................................53

4.2.1. Söyleme Yönünden Tonalite ..................................................................................53 4.2.2. Bir Çalgıyla Çalma Yönünden Tonalite ...................................................................55 4.2.3. Ritim Yapısı Yönünden İstiklâl Marşımız ................................................................56

4.3. İstiklâl Marşımızın Öğretimi................................................................................................56 4.4. İstiklâl Marşımızın Yönetimi ..............................................................................................57

4.4.1 Eksik Ölçüyle Başlayan Esere Giriş .......................................................................58 4.5. İstiklâl Marşımızın Söylendiği Yerler ..................................................................................59 4.6. Sonuç ................................................................................................................................59

5. Bölüm İLKÖĞRETİM KURAMLARINDAN MÜZİK ÖĞRETİMİ TASARIMI

5.1. Müzik Eğitimi Programı ......................................................................................................61 5.2. Müzik Öğretim Programı ...................................................................................................62

a) Öğretim Nedir? ............................................................................................................62 b) Öğretim Programı Nedir? .............................................................................................63

5.3. İlköğretim Kurumları Müzik Dersi Öğretim Programının Yapısı .........................................................................................................63

5.4 İlköğretim Kurumları Müzik Dersi Öğretim Programının Program Öğeleri ..........................65 5.4.1 Hedefler .................................................................................................................66 5.4.2 Davranışlar ............................................................................................................66

a) Bilişsel Alan .......................................................................................................67

viii

i) Bilgi ...........................................................................................................68 ii) Kavrama ...................................................................................................68 iii) Uygulama ................................................................................................68 iv) Analiz ......................................................................................................68 v) Sentez ......................................................................................................69 vi) Değerlendirme ..........................................................................................69

b) Duyguşsal Alan ..................................................................................................69 i) Alma .........................................................................................................69 ii) Tepkide bulunma ......................................................................................70 iii) Değer verme.............................................................................................70 iv ) Örgütleme ..............................................................................................70 v) Kişilik Haline Getirme ...............................................................................70 vi) Değerlendirme .........................................................................................70

c) Devinişsel Alan ..................................................................................................70 i) Uyarılma ...................................................................................................71 ii) Kılavuzla yapma ........................................................................................71 iii) Beceri haline getirme ...............................................................................71 iv) Durumlara uydurma .................................................................................71 v) Yaratma ....................................................................................................71 vi) Değerlendirme ..........................................................................................71

5.4.3. Öğretme – Öğrenme Durumları .............................................................................72 5.4.4. Sınama-Ölçme Durumları .....................................................................................73 5.4.5. Değerlendirme ......................................................................................................74

a) Ünite Başında Değerlendirme ............................................................................74 b) Ünite Süresince Değerlendirme .........................................................................74 c) Ünite Sonunda Değerlendirme ...........................................................................74

5.5. Eğitim-Öğretim Çalışmalarının Planlanması .................................................................. 77 İşitme Yoluyla Şarkı Öğretim Yöntemi ...............................................................................81 Nota Yoluyla Şarkı Öğretim Yöntemi ...............................................................................82

5.6. 2006 İlköğretim Müzik Dersi Öğretim Programı ..................................................................83 5.6.1. Programın Vizyonu ................................................................................................84 5.6.2. Programın Temel Yaklaşımı ...................................................................................84 5.6.3. Müzik Dersi Öğretim Programının Temel Yapısı (1-8. Sınıflar) ...............................85 5.6.4. Genel Amaçlar .......................................................................................................85 5.6.5. Temel Beceriler ve Değerler ...................................................................................86 5.6.7. Öğrenme Alanları ...................................................................................................86 5.6.8. Kazanımlar ............................................................................................................87 5.6.9. Etkinlikler ...............................................................................................................87 5.6.10. Açıklamalar ..........................................................................................................87

Müzik Dersi Öğrenme-Öğretme Süreci ...................................................................88 5.6.11. Ölçme ve Değerlendirme .....................................................................................89

Bir Sonraki Derse Dönük Hazırlık .................................................................... 89

ix

6. ve 7. Bölüme Önsöz

5.6.12. 1994 ve 2006 İLKÖĞRETİM MÜZİK DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMLARI KARŞILAŞTIRILMASI

Müziksel Okumaya Giriş (56 Solfej) ........................................................................................ 103

6. Bölüm

RİTİM KALIP ÖĞELERİ

6. Ritim Kalıpları Öğeleri ......................................................................................................... 105

6.1. Tam Nota ( ) ve Tam Sus ( ) ile Düzenlemeler .................................................. 106

6.2. Tam – Yarım Notalar ( , ) ve Tam – Yarım Sus ( , ) ile Düzenlemeler.......................................................................................................... 107

6.3. Tam – Yarım – Çeyrek Notalar ( , , ) ve

Tam Sus ( ) ile Düzenlemeler ............................................................................ 108

6.4. Karışık Ritim Kalıpları Öğeleri ile Düzenlemeler ..................................................... 109

7. Bölüm

SOLFEJLER

7.1. La – Sol Öğretimi ............................................................................................................. 111 7.2. La – Sol – Fa Öğretimi ..................................................................................................... 112 7.3. La – Sol – Fa – Mi Öğretimi ............................................................................................. 113 7.4. La – Sol – Fa – Mi – Re Öğretimi ..................................................................................... 115 7.5. La – Sol – Fa – Mi – Re – Do Öğretimi ............................................................................ 117 7.6. Do1 – Si, Do1 – Do2 Öğretimi ......................................................................................... 119 7.7. Re Dizisi (Hüseyni Makamı) ............................................................................................ 123

8. Bölüm

İLKÖĞRETİM OKULLARI İÇİN ŞARKI DAĞARCIĞI

8.1. İlköğretim Okulları İçin Şarkı Dağarcığı ............................................................................ 127 Şarkıların Dizini ...................................................................................................................... 128

9. Bölüm

VURMALI TARTIM VE EZGİ ÇALGILARI / Orff YÖNTEMİ

9.1. Giriş ................................................................................................................................. 211 9.2. Orff Yöntemi / Vurmalı Tartım ve Ezgi Çalgıları................................................................ 212

x

Orff Yöntemi ........................................................................................................................... 212 9.3.1 Orff Çalgıları......................................................................................................... 213 9.3.2 Çalma Şekilleri ...................................................................................................... 217

EKLER ................................................................................................................................... 233 KAYNAKLAR ........................................................................................................................ 283

xi

MÜZİK KURAMLARI

1. MÜZİK KURAMLARI

1.1. Müzik Yazısının Tarihçesi Seslerin ve sesleri meydana getiren ezgilerin kâğıt üzerine ne zaman yazıl-

maya başladığı kesin olarak bilinmemekle beraber, tarihte seslere ad vermeyi ilk düşünen, M.S. 480–524 yılları arasında yaşayan Roma’lı filozof Boethius’tur. Bu adlandırmaya göre A(la), B(si), C(do), D(re), E(mi), F(fa), G(sol) şeklindedir. Ancak bu tür sıralama ezgiyi daha önceden çok iyi bilenlerin işine yarıyordu. Daha sonra bu adlandırmaya stenografi çizgilerini andıran ve adına Neuma denilen birtakım şekiller eklenmiştir. Bu şekilde notalamaya Neumatioue dendi. Notaların bugünkü şekliyle (do-re-mi-fa-sol-la-si) adlandırmasını ilk bulan Paris’te doğduğu sanılan Milano’lu Guido” d’Arezzo’dur. Kısaca beşinci yüzyılda notala-rın alfabe harfleri ile adlandırılmaları öne sürülmüş, yedinci yüzyılda şekillerle Neuma belirtilmesi başlamış, dokuzuncu yüzyılda tek çizgili porte, on ikinci yüz-yılda dört çizgili porte, on altıncı yüzyılda beş çizgili porte, on yedinci yüzyılda diyezler kullanılmaya başlanmış, bugünkü nota sistemi ise ancak dokuzuncu yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Türklerdeki nota yazısının gelişiminde, doku-zuncu yüzyılda alfabe Ebcet notası, onyedinci yüzyılda Kutbi Nevi Osman Dede notası, Ali Ufkî ve Kantemiroğlu notası ile batıda uygulanan nota sistemi, ondo-kuzuncu yüzyılda Hamparsun nota yazımı sistemleri kullanılmıştır.1

Kantemiroğlu’nun kısaca Kanterimoğlu Edvarı olarak bilinen “Kitab-ı ilm ül Musiki ala Vech-ül Hurufat-ı” 1700 yılı civarında kaleme almış olduğu tahmin edilen bu kitabı, Arap harflerinden esinlenen kendi icadı bir nota sistemiyle ya-zılmış 350 kadar eseri içermektedir. Bu eser İstanbul Türkiyat enstitüsündedir.2

Osmanlı müziği geleneği içerisinde porteli batı notasının kullanılmaya baş-lanmasından önce, müzik eserlerini özel işaretler aracılığıyla kâğıda döküp mev-cut repertuarı tespit etmeyi amaçlayan ilk iki musikişinas Ali Ufkî adını alan Le-histanlı Albert Bobowski ile Kantemiroğlu adıyla bildiğimiz Moldova Prensi De-metrius Kantemir’dir (1673–1723). Ali Ufkî Türk Musiki eserlerini bildiğimiz porte-li notayla ilk kayda geçiren kişi olarak bilinir.3

1 Y, Küçüköncü. Müzik Eğitimi ve Öğretimi, Çanakkale, 1991, s.8–9. 2 C. Behar, Klasik Türk Müziği Üzerine Denemeler, İstanbul, 1987, s.22. 3 a.g.e., s.20

Müzik Eğitimi ve Öğretimi 2

Şekil 1.1Ali Ufkî Nota Yazısı4

Porteli Batı notası Osmanlı musikişinaslarca ilk kez 1830’yu yıllarda “Muzi-ka’yi Hümayun” da kullanılmıştır. Yeni oluşturulan Muzika’yi Hümayun başına getirilen Donizetti, yönetimine verilen Türk Muzika öğrencilerine bu nota yazısını öğretmesiyle başlar.

Kısaca Türk Müziği’nin yazımı için daha önceki dönemlerde geliştirilmiş olan Ebcet, Kantemiroğlu, Ali Ufkî, Hamparsun gibi müzik yazıları yazıya dayalı müzik tekniğinden çok belleğe ve doğaçlamaya dayalı müzik geleneğine ağırlık veren o dönemlerdeki müzisyenlerin ilgisizliği nedeniyle yaygınlaşmamış, kısa sürede kullanımdan düşmüş, Türk Müziği perde dizgesine göre geliştirilmiş özgün yazı-lardır.

1.2. Müzik Yazısının Önemi Müzik eserlerinin yazılmasına, okunmasına ve söylenmesine yarayan işa-

retlerin tümüne birden müzik yazısı denmektedir. Müzik yazısı dizek, nota ve sus değerleri, ölçü vuruşları, hız terimleri, nüans terimleri, anahtarlar, değiştirici işaretleri gibi müzik anlatım terimlerinden oluşur.

Müzik bir dildir. Farklı yörelerden, farklı bölgelerden, farklı ülkelerden, farklı kıtalardan, farklı kesimlerden, farklı topluluk ve toplumlardan, farklı uluslardan kısacası farklı kültürlerden farklı insanların ve insan kümelerinin buluşabildiği, birleşebildiği birlikteleşebildiği, az çok anlaşabildiği biricik dildir. Bu dilin adı “Mü-zikçe”dir. Müzikçe diller üstü bir dildir.5

4 A. Say, Müzik Ansiklopedisi, Ankara, 1985, s.930 5 A. Uçan, İnsan ve Müzik İnsan ve Sanat Eğitimi, Ankara, 1996, s.28.

Müzik Kuramları

3

Türk Müzik Yazısı’nın tarihsel gelişimine bakıldığında, bu yazılar daha çok belleğe ve doğaçlamaya dayalı müzik tekniğine ağırlık veriyordu. Bu yüzden hem yazım sistemleri yaygınlaşmamış, kısa sürede kullanımdan düşmüştür. Dolayı-sıyla 500 yıllık süreyi kapsayan Osmanlı Klasik Türk Müziği geleneğinde notasız-lık yazısızlık sebebiyle günümüze ulaşan eser sayısı sınırlıdır.

Müzik yazısının bilinmesinin, müzik eserlerinin tespit edilmesi, unutulmama-sı/saklanması, kültürlenme, geleneksel müziklerimizin yaşaması-yaşatılması, müzik eğitimi ve öğretiminde kullanılması gibi birçok işlevleri vardır.

Müzik yazısını öğrenmek, öğretmen adayının hem okul hemde okuldan son-rası yaşantısı için çok önemlidir. Sınıf ve okul öncesi öğretmeni adayının ileriki hayatında uzun süre icra edeceği mesleğinde, çocuklara öğreteceği sözlü ve sözsüz müzik eserlerinin tanımasına, öğrenmesine, çocuklara iyi bir müzik eğiti-mi verebilmesine yardımcı olacak, kendi müzik dağarcığını oluşturmasının ve beğenisini geliştirmenin yolunu açacaktır.

1.3. Müzik Yazısının Temel Öğeleri Dizek (Porte): Ezgilerin yazımı için birbirine paralel 5 çizgi 4 aralıktan olu-

şan şekle denir.

Nota: Müzik yazısında seslerin sürelerini gösteren, dizek üzerine yuvarlak

olarak yazılan, ezgilerin okunmasına, yazılmasına yarayan işaretlerdir.

İlâve Çizgisi (Çizek): Dizeğin altına ve üstüne konulan küçük çizgilere ilâve çizgisi denir. Seslerin incelik-kalınlık durumuna göre istenildiği kadar ilâve çizgisi kullanılabilir. İlâve çizgileri dizeğe paralel olarak çizilmektedir.

Dizeğin üzerine konulan ilâve çizgiler

Dizeğin altına konulan ilâve çizgiler

Anahtar (Açkı): Notalar kendi başlarına belirli sesleri göstermezler. Notala-rın adının belli olabilmesi için anahtar kullanılmaktadır. Kullanılan her anahtara göre notaların adları değişmektedir. Bir anahtar hangi çizgi üzerine konulmuşsa, o çizgiye ve o çizgiye konulan notaya adını verir. Müzik yazısında dizek üzerinde alttan ikinci çizgi üzerinden başlayan anahtara sol anahtarı denir.

Müzik Eğitimi ve Öğretimi 4

Müzik yazısında Sol anahtardan başka kullanılan anahtarlar da vardır. Sol

anahtarı ince sesler için Fa anahtarı kalın sesler için, Do anahtarı ise ince ve orta, özellikle yarı kalın sesler için kullanılır.

Tekrar-Yineleme-Röpriz: Müzik parçasının herhangi bir bölmesi iki kere

çalınacaksa veya söylenecekse bunu belirtmek için yineleme çizgileri kullanılır.

Tekrar çizgileri çift ölçü çizgisinin yanına iki nokta koymakla elde edilir. Tek-

rar çizgileri arasında kalan bölme iki kez çalınacak-söylenecek anlamına gelir.

Puandorg-Uzatkı-Durgu : Notaların üstüne ya da altına konulan uzatma belirtecine denir. Uzatkılı ses genel olarak kendi süresinin yarısı kadar daha uzatılır. Eğer müzik parçası gerektiriyorsa, uzatkılı ses nota süresini 2–3 katı kadar uzatılır.

Dolap: Ezgi baştan birinci dolaptaki tekrar işaretine kadar çalınır veya söy-lenir. İkinci tekrarda birinci dolaba kadar çalınıp söylenir, birinci dolap atlanılır ikinci dolap çalınır, söylenir.

Senyo : Ezgi baştan çalınır veya söylenir. Senyo işaretinin ikincisinden

birincisine dönülür. Son yazan yerde ezgi bitirilir.

Müzik Kuramları

5

Röpriz ⋅⋅ : Ezgilerde çalınan ölçünün aynısını yeniden çalma işaretidir.

Başa Dön (BD): Ezgi başından itibaren çalınır veya söylenir. Herhangi bir

tekrar veya dolap varsa tekrarlanır, yoksa notaların sonuna kadar devam edilir. “B.D.” yazılı olan yerden en başa dönülür, “son” yazan yerde ezgi bitirilmiş olur. Yabancı kaynaklarda ise “D.C al fine” yazar, “fine” yazan yerde bitirilir.

1.4. Müzik Yazısında Şekil ve Değerler

Sesin az ya da çok sürekli olması, notaların şekilleriyle belirlenir. Bunlar 7 türde kullanılmaktadır. Bir sonraki bir öncekinin yarı değerini alır.

Müzik Eğitimi ve Öğretimi 6

1.5. Hız Terimleri - Nüans Terimleri Okuma parçalarında parçanın anlamını güçlendirmek için noktalama işaret-

leri kullanılır. Müzik parçalarında da aynı amaçla kullanılan işaretler ve terimler vardır. Parçalar ancak bu işaret ve terimlerle anlamlarını bulmaktadır.

Hız Terimleri: Bir müzik

parçasında parçaların çabukluk derecelerini göstermek için kulla-nılan sözcüklere Hız terimleri denir. Hız terimlerini belirlemede kullanılan araca metronom denir. Metronomlar mekanik (elle kuru-lan) ve elektronik olmak üzere iki çeşittir.6

Metronom sayısı (tempo) göstergeye bağlı olarak çalışan ağırlığın değiş-mesiyle artar veya azalır. Tempo, göstergenin üzerindeki ölçülere göre ayarlanır. Ağırlık göstergedeki 60’a getirildiğinde tempo dakikada 60 vuruş yapar. Metro-nomu ilk kez bulan Mazl (Maelzel), ilk kez Betthoven kullanmıştır.

Bölüm 7’deki solfejleri, bölüm 8’deki okul şarkılarını metronom sayılarına göre okuyunuz, çalgınızla çalınız ve bir bütün olarak yorumlayınız.

Ana Hız Basamakları: Ana hız basamakları/tempo, metronomda dakikada 40 vuruştan başlar. 208

vuruşa kadar çıkar. Çeşitli tempoların metronom sayıları şu şekildedir.

Largo (ağır) : 40–69

Larghetto (ağırca) : 72–96

Adagio (orta) : 100–120

Andante (ortaca) :126–152

Allegro (çabuk) :160–176

Presto (hızlı=çabuk) : 184–208

Parçalarda dizeğin üzerinde sol anahtarının hemen sağ yanına yazılan hız terimleri okul müzik eğitiminde Türkçe olarak şu şekilde kullanılmaktadır.7

Orta Çabuk (oç): Moderato, orta hızda

Orta Yavaş (oy): Andante, ağırca

Çabuk (ç): Allegro

Yavaş (y): Adagio

6 A. Say, a.g.e., s.788 7 İlköğretim Programları Müzik Dersi Öğretim Programı, Ankara, 1994, s.68

Maelzel Johann 1772’de doğdu. 1838’de öldü. Alman mucittir. Maelzel’in en ünlü icadı metronomdur. Dostu Betthoven için kulak borusu yapmıştır. Mekanik biçimde kendi kendine işleyen ve orkestranın sesle-rini veren Panharmonicon’u da bulmuştur.6

!

Müzik Kuramları

7

Çabuklaşma: Accelerando

Yavaşlama: Ritardando

Nüans (Gürlük) Terimleri: Seslerin gürlük aşamalarını anlamak için kullanılan kelimeler gürlük terimleri

denir (Piyano, Forte, Mezzoforte gibi). Gürlük kelimelerinin kısaltılmış şekline gürlük belirteçleri denir (p, f, mf gibi).

Anlamı Gösterim işareti Okunuşu Çok hafif pp Pianossimo Hafif p Piano Orta hafiflikte mp Mezzo Piano Orta kuvvette mf Mezzo forte Kuvvetli f Forte Çok kuvvetli ff Fortissimo Gittikçe kuvvetlenerek

= crescendo Kreşendo

Gittikçe hafifleyerek =decrescendo Dekreşendo

1.6. Aralıklar ve Değiştirici İşaretler a) Aralıklar İki ses arasındaki uzaklık farkına aralık denir. Aşağıdaki Do1-Do2 arasında-

ki her bölüm yarım (1/2) Aralığı göstermektedir.8

8 K. Karkın, Solfej Eğitimi, Malatya, 1992, s.57.

Do1 Re Mi Fa Sol La Si Do2

1 1 1/2 1 1 1 1/2

B: Büyük, K: Küçük, T:Tam, A:Artmış, E:Eksik (Büyüğe Majör, küçüğe minör denilir.)

Müzik Eğitimi ve Öğretimi 8

Siz de değişik sesler üzerinde, değişik ses aralıklarını gösteriniz.

b) Değiştirici İşaretler Bir sesin adını değiştirmeden inceltmeye, kalınlaştırmaya ya da doğal du-

rumuna getirmeye yarayan değiştirme belirteçlerine değiştirici işaret (değiştireç) adı verilmektedir. Değiştirici işaretler değiştirilmesi istenen notanın önüne (he-men sol yanına) yerleştirilir. Nota hangi çizgi veya aralık içerisinde ise değiştirici işaret de aynı yere konulmaktadır.9

Beş çeşit değiştirici işaret vardır. Bunlar aşağıda gösterildiği gibi diyez, be-mol, natürel (bekar), çift diyez, çift bemol, olarak adlandırılmaktadırlar.

9 M. Sun, H. Seyrek, Okul Öncesi Eğitimde Müzik, İzmir, 1993, s.163.