Download - Naukoznawstwo 14_15
1
Naukoznawstwo
Filozofia nauki
Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ
2014/2015
Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne
przedmiotu 2014/2014 Sylabus
• Czym zajmuje się filozofia nauki?
• Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia
społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór).
• Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę
od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki?
• Typologia nauk
• Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki:
neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend.
• Wartości w nauce – prawda
• Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia),
kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze,
zwłaszcza – wyjaśnianie
• Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce –
obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. – Tylko sygnalnie, problematyka ta jest szczegółowo omawiana w ramach przedmiotu do wyboru Metodologia nauk na
3. roku s1st
2
3
Czym zajmuje się
filozofia nauki?
4
Filozofia nauki
• Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-naukowy
• Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia
• Ale
– Co to jest nauka?
– Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia?
• Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka?” może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki.
• Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka?” zależy także od akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym.
5
Filozofia nauki [cd.]
• Dla filozofa nauki – najczęściej –
– nauka = poznanie naukowe
• Poznanie naukowe =
– albo 1) proces, tj. czynności i sposoby
poznawania,
– albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa
6
Filozofia nauki [cd.] • Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia
poznania naukowego, w tym:
– czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy
– jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce
– jakie są źródła poznania naukowego
– kryteria wartościowego poznania naukowego
– metodę nauki
– problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy
– skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki
– … i inne.
• Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce.
• Zobacz też (Blackburn 1997, s. 250, hasło Nauka: filozofia nauki), (Bronk 1992, s. 354-355), (Jaroszyński 2010)
7
Co to jest nauka? Trzy sposoby
rozumienia nauki: dziedzina
życia społecznego, zbiór
czynności uczonych, osiągnięta
wiedza (wytwór)
8
Trzy główne sposoby rozumienia nauki
1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury
2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)
3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)
– (Kamiński 1992, s. 11-19), (Szaniawski 1994a, s. 48)
9
1) Nauka = dziedzina ludzkiej
działalności, dziedzina kultury
10
Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,
dziedzina kultury
• Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : – badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub
zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21)
– budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie,
– finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie
– hierarchie, struktury,
– ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
– organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),
– zgromadzone zasoby informacji i wiedzy
– ……
11
Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,
dziedzina kultury cd.
• Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania
– Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym
12
Co to jest poznanie?
• Poznanie
– czynność = poznawanie
– wytwór = wiedza
• Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o
czymś (Kamiński 1992, s. 13)
• „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot
dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w
jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te
czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania
sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229
• Poznanie istniejących rzeczy – zob. Powszechna Encyklopedia
Filozofii http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf
13
2) Nauka = pewien typ działalności,
zbiór czynności uczonych, praca
badawcza (ujęcie czynnościowe)
14
Nauka = pewien typ działalności, zbiór
czynności uczonych, praca badawcza
(ujęcie czynnościowe)
• Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje
• Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski 1994b)
15
3) Nauka = wytwór =
= osiągnięta wiedza naukowa
(ujęcie wytworowe)
16
Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza
naukowa (ujęcie wytworowe)
• Wiedza naukowa
– w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza
– w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje
• pojęcia, terminy
• hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania
• koncepcje, modele, teorie
• milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s. 237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)
17
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy
• Wiedza = „ogół informacji o rzeczywistości wraz z
umiejętnością ich wykorzystania” (Bojar red. 2002, s. 291)
• Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i
potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić”
(Kamiński 1992, s. 24)
• Wiedzieć deklaratywna i wiedza proceduralna
• Wiedza jawna (explicit knowledge) i wiedza milcząca (tacit
knowledge, niejawna, ukryta) (Michael Polanyi)
– Wiedzę jawną możemy zwerbalizować, przedstawić w postaci słów,
liczb etc. i przekazać innym. Wiedzy milczącej nie da się całkowicie
zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak się jeździ na rowerze), wiemy
więcej niż potrafimy wypowiedzieć.
18
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy [cd.]
• Typy wiedzy:
– ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i
pozaracjonalna
– ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i
niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna
– ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna,
teoretyczna i praktyczna
• Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna,
przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa
(Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180,
181), (Materska 2007, s. 42-49), (Woźniak-Kasperek 2011, s. 39-48),
http://cytaty.mfiles.pl/index.php/keyword/7727/0/wiedza_jawna,
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wiedza_milcz%C4%85ca
19
Cechy poznania naukowego
i wiedzy naukowej. Jak i po co
odróżnić naukę od innych typów
poznania, paranauki,
pseudonauki?
20
Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu
poznania, nauki jako wiedzy)
• Są co najmniej dwa warianty tego pytania
– „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na
czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy?
– „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić,
że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa?
21
Co na ten temat sądzą filozofowie nauki?
• Przykłady: – naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.
falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji
będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię
(Popper)
– naukowe jest to, co wynika z doświadczenia
(eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego
rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej
(folklor – „wszyscy”)
– naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez
społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)
22
Po co rozpoznawać naukowość badania,
dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi?
• Dla celów
– poznawczych
– organizacyjnych, na przykład – oceny
czasopism, instytucji, dorobku
poszczególnych naukowców
23
Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu
poznania, nauki jako wiedzy)
• Stosując kryteria
– wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli
– odpowiadając sobie na pytanie na czym polega
metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa
– zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do
publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja
autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach
uznanych za naukowe itp.
24
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej
• Wiedza naukowa jest
– intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)
– „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)
– poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień
– samodoskonaląca się
– systematyczna
– twórcza (nowa wiedza)
– uporządkowana
– uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)
– wyspecjalizowana
25
Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”?
• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i
porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias
2001, s. 31)
• Rozróżniamy
– intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być
zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”
– intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli”
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)
• Powinno być jasno powiedziane
– w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy
użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego
rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy ,
słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,
– jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona,
wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura
26
Co to znaczy „obiektywna”?
• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:
„bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności;
intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek
społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako
zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych
znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną
(…)” (Szaniawski 1994c, s. 17)
– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również
(Kołakowski 2000)
• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu
poznającego
27
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej
• Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział „Metoda
naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja (empiria) i
rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z
empirią”
28
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne
• Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś
zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer
review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie
naukowym albo referatu na konferencję
– Zob. m.in. Journal Citation Reports, Ujednolicony wykaz czasopism
naukowych MNiSzW
• Czy to jest nadal sprawnie działający system?
– Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax
http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala,
http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/
– Nowszy kontrprzykład – zob. http://nauka.newsweek.pl/diederik-
stapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html
29
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne [cd.]
• Są tu co najmniej dwa ważne pytania:
– Na ile w ogóle stosowanie kryteriów
zewnętrznych jest usprawiedliwione?
– Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w
jakiej formie?
30
Typologia nauk
Podział / typologia nauk
• Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych
bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego
(wiedzy naukowej)
• A co to jest typologia? Zob. następny slajd.
• Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach
nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt.
Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)
31
Typologia
Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły
elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla
każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element
wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do
poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien
(zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu
wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się
typami, a całą strukturę porządkującą zbiór – właśnie typologią.
(…) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy,
niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne
elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż
jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-Kalata 2002, s. 19)
32
Podział nauk wg kryteriów
„wewnętrznych”
• Nauki aprioryczne (formalne, dedukcyjne)
• Nauki empiryczne (realne)
– Nauki humanistyczne
– Nauki przyrodnicze
– Nauki społeczne
– Nauki techniczne
33
Podział nauk (albo badań w ramach nauk)
wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
• Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne)
(Rickert)
– nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis
jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń
– nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
• Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)
– nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
– nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych
rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)
34
Podział nauk (albo badań w ramach nauk)
wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
• Badania/nauki podstawowe („czyste”) i stosowane
• Podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania:
• nauki dedukcyjne (wyjaśnianie przez dowód),
• przyrodnicze (wyjaśnianie przyczynowe),
• o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne),
• społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i intencjonalne),
• o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i intencjonalne),
• interdyscyplinarne (różne rodzaje wyjaśniania).
(Grobler 2008, s. 251)
35
Podział / typologia nauk wg kryteriów
„wewnętrznych” [cd.]
• Badania / nauki interdyscyplinarne
• Nauki
– interdyscyplinarne
– transdyscyplinarne
– multidyscyplinarne
– pluradyscyplinarne
– syndyscyplinarne (Sosińska-Kalata 2002, s. 145)
36
Podział / typologia nauk wg kryteriów
„zewnętrznych”
Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk
określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie
obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz
dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr
179 poz. 1065.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw
kierunków studiów. Dz.U. 2006 nr 121 poz. 838.
37
38
Przegląd historyczno-
problemowy filozoficznych
koncepcji nauki:
neopozytywizm, Popper, Kuhn,
Feyerabend
Warto zajrzeć
• Neopozytywizm
http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk2emplog.htm
• Popper
http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk3popper.htm
• Kuhn http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk4kuhn.htm
• Feyerabend
http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk6feyerabend.htm
39
40
Wartości w nauce –
prawda
41
Prawda
• Terminy „prawda”, „prawdziwość” są
wieloznaczne
• W kontekście nauki interesuje nas prawda
poznawcza, czyli prawda jako właściwość
naszej wiedzy/poznania – a nie np.
estetyczna lub psychologiczna
• Rola prawdy w nauce?
42
Prawda [cd.]
• Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co
może być prawdziwe?
– Pojęcia?
– Zdania, prawa, hipotezy?
– Koncepcje, modele, teorie?
– Wiedza naukowa „w całości”?
43
Koncepcje prawdy
• Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy
• Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy
– Koherencyjna
– Pragmatyczna
– Oczywistość
– Powszechna zgoda
• Zob. też Problem prawdy w działalności informacyjnej
http://www.slideshare.net/sabinacisek/problem-prawdy-w-dziaalnoci-
informacyjnej-zarys-problematyki
• Więcej na temat prawdy w (Leszczyński red. 2011)
44
Wiedza naukowa. Elementy –
pojęcia, zdania (prawa,
uogólnienia), kategoryzacje
(klasyfikacje, typologie), modele,
teorie. Funkcje poznawcze,
zwłaszcza – wyjaśnianie
Zob. też slajdy nr 16, 17, 18 i 24
45
Wiedza naukowa – elementy
• „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ
• Pojęcia, terminy
• Sądy, zdania – jednostkowe,
obserwacyjne, o faktach
– egzystencjalne
– uogólniające – hipotezy, prawa, generalizacje
• DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?
Byty, relacje, rzeczy
Fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska
Zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc.
Prawidłowości, relacje, warunki, związki
46
Wiedza naukowa – elementy cd.
• „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ
• Kategoryzacje, klasyfikacje,
systematyki, taksonomie, typologie etc.
• Koncepcje, modele, teorie
• Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także – nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie)
• DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?
„Porządkowanie”
rzeczywistości
Usystematyzowana wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie, obejmująca „całość”
Paradygmaty, przesądy, założenia, zasady
47
Pojęcia i terminy
Definiowanie
48
Pojęcie i termin
• Pojęcie ≠ termin
– Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe
– Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy,
wyrażenia
• Intensja i ekstensja
• Denotat, desygnat
• Instrumentalizm i realizm
49
3 klasy rzeczy
• Przedmioty bezpośrednio obserwowalne
• Przedmioty obserwowalne pośrednio
• Konstrukty = twory teoretyczne, POJĘCIA ogólne,
nieobserwowalne w ogóle
– „Nie mogą one być obserwowane bezpośrednio lub
pośrednio, ponieważ nie istnieją – wymyśliliśmy je.”
– Jednak są użyteczne, pozwalają nam uporządkować i
zrozumieć rzeczywistość, komunikować, a czasami także
przewidywać.
(Babbie 2013, s. 145-146)
50
Po co definiować pojęcia, terminy?
• Bo nieostrość i wieloznaczność terminów często
przeszkadza, m.in.
– nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności,
– prowadzi do dziwacznych wniosków,
– prowokuje jałowe spory (Grobler 2008, s. 146-147)
• Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad
definicją – błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach
rozumowania tego samego terminu w różnych
znaczeniach” (Grobler 2008, s. 146)
• Czasem nieostrość i wieloznaczność terminów może być
przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi
metaforyczne (Kamiński 1992, s. 12, przypis)
51
Rodzaje definicji
• Określamy znaczenie terminów
– Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać sprawę
ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się
używa”.
– Definicja projektująca wprowadza nowy termin i
ustala jego znaczenie.
– Definicja regulująca modyfikuje „potoczne
znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń)
danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i
dostosować do celów danej dyscypliny” (Grobler
2008, s. 147).
52
Rodzaje definicji [cd.]
• Definicja werbalna – za pomocą słów
– Składa się z definiendum (człon definiowany),
definiens (człon definiujący) i spójnika
definicyjnego.
• Definicja ostensywna – przez wskazanie
(Hajduk 2001, s. 57-60)
• Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw.
podobieństwo rodzinne Wittgensteina)
53
Zdania Hipotezy, prawa, sądy,
tezy, twierdzenia
54
Prawa
• Prawo = należycie uzasadnione i wystarczająco
potwierdzone (lub jak dotąd niesfalsyfikowane) zdanie
mniej lub bardziej ogólne, stwierdzające jakiś rodzaj
relacji, zależności pomiędzy czynnikami, obiektami,
zjawiskami etc.
– Tą relacją może być przyczyna i skutek, współwystępowanie,
bycie stałą cechą czegoś, następstwo w czasie, zawieranie się
(bycie podzbiorem)
• Prawo jest generalizacją, nazywa jakiś rodzaj
prawidłowości, regularności w świecie
55
Prawa, sądy, zdania
• Analityczne i syntetyczne
• A priori i a posteriori
• Prawa formalne (analityczne) i empiryczne
• Prawa ilościowe i jakościowe
• Prawa jednoznaczne i statystyczne
Więcej na temat praw w nauce zob. (Krajewski 1998)
56
Modele
57
Modele w nauce
• O modelach w badaniach naukowych można przeczytać
m.in. w (Blackburn 1997, s. 241), (Bojar red. 2002, s. 160-
161), (Frankfort-Nachmias; Nachmias 2001, s. 59-61),
(Nowak 1985, s. 443-447), (Sapa 2009, s. 123-126)
• Modele mogą mieć charakter fizyczny (np. w
naukach technicznych) albo abstrakcyjny,
teoretyczny (np. w naukach
humanistycznych i społecznych)
58
Modele w nauce [cd.]
• Model = reprezentacja rzeczywistości,
uproszczony obraz rzeczywistości (mechanizmu,
procesu, rzeczy, sytuacji, zdarzenia, zjawiska)
• Modele powstają w wyniku abstrakcji,
uwzględniamy w nich tylko te aspekty, cechy,
elementy jakiegoś fragmentu rzeczywistości (lub
problemu), które są istotne dla jego opisu,
wyjaśnienia, zrozumienia (z punktu widzenia
naszej koncepcji, teorii etc.)
59
Modele w nauce [cd.]
• Model to nie jest opis konkretnych obiektów czy zdarzeń,
jest to raczej rodzaj teorii. Elementy uwzględnione w modelu
i związki między nimi ujmuje się w terminach uniwersalnych,
nie jednostkowych (Nowak 1985, s. 445).
• Typy modeli (w zależności od celu, dla jakiego
powstały)
– Strukturalne
– Funkcjonalne
• Eksplanacyjne (wyjaśniające)
• Prognostyczne (Nowak 1985, s. 446-447)
60
Modele komputerowe
• „Model komputerowy jest próbą odtworzenia realnego
układu w programie komputerowym. Takie modele tworzy
się po to, by lepiej zrozumieć zasadę działania danego
układu, lub też aby nauczyć się funkcjonowania w jego
ramach. Modele komputerowe znalazły zastosowanie w
wielu dziedzinach nauki – od przyrodniczych po społeczne –
a także w biznesie, administracji oraz w wojsku.
Przykładami naukowego zastosowania modeli
komputerowych mogą być programy symulujące reakcje
chemiczne lub też zjawiska meteorologiczne.”
– http://www.crs.org.pl/idee/narzedzia/modelowanie-komputerowe
61
Teorie
62
Co to jest teoria?
• Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych
• Nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja
teorii
• Teoria może być rozumiana, z jednej strony jako każdy
właściwie rodzaj konceptualizacji, z drugiej jako
sformalizowany „system logiczno-dedukcyjny, składający
się ze zbioru powiązanych ze sobą pojęć, z których
dedukcyjnie można wyprowadzić dające się sprawdzić
twierdzenia” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 52)
63
Co to jest teoria?
• Teoria = usystematyzowana wiedza,
obejmująca m.in. definicje, sądy egzystencjalne
(o istnieniu gatunków, kategorii, typów etc.),
stwierdzone prawidłowości oraz prawa
(Krajewski 1998, s. 38-41)
• „Suma praw naukowych, hipotez ogólnych,
prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o
jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości
tworzy teorię naukową danej dziedziny” (Pilch,
Bauman 2001, s. 27)
64
Teoria musi być
• intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna,
• niesfalsyfikowana (jak dotąd),
• niesprzeczna wewnętrznie (koherentna),
• uporządkowana
• A w naukach empirycznych, w tym – humanistycznych i społecznych
– musi dodatkowo mieć treść empiryczną, odnosić się do
rzeczywistości
• „Teorie naukowe, w przeciwieństwie do prac filozofów, są
abstrakcjami odzwierciedlającymi określone aspekty świata
empirycznego; mówią one jak i dlaczego zaszło dane zjawisko
empiryczne, a nie, co być powinno” (Frankfort-Nachmias, Nachmias
2001, s. 53)
65
Teorie w naukach humanistycznych
i społecznych
• Nie muszą być uniwersalne, totalne, mogą być
teoriami średniego zasięgu albo mikroteoriami
• 4 poziomy teorii
– Systemy klasyfikacyjne ad hoc
– Taksonomie
– Struktury pojęciowe
– Systemy teoretyczne
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 51-59)
66
Paradygmaty
Na dwu kolejnych slajdach są fragmenty z książki
(Cisek 2002, s. 76)
67
Paradygmat w filozofii nauki
• „Paradygmat” jest to termin o długiej tradycji, używany początkowo
wyłącznie w językoznawstwie na oznaczenie „zespołu form
deklinacyjnych lub koniugacyjnych właściwych danemu typowi wyrazów
(wzorzec deklinacyjny lub koniugacyjny)” (…).
• Do rozważań nad nauką wprowadził go współczesny amerykański
historyk i filozof nauki Thomas S. Kuhn (1922-1996) w swoich pracach
„Struktura rewolucji naukowych” [pierwsze wydanie 1962] oraz „Dwa
bieguny” [pierwsze wydanie 1977].
• Od czasu wystąpienia Kuhna pojęcie paradygmatu zastosowano do
analizy wielu nauk, tak przyrodniczych jak i społecznych. Problem w tym,
iż było ono - i (…) nadal jest - wieloznaczne. „Paradygmat” Kuhnowski w
swojej pierwotnej postaci miał aż dwadzieścia jeden znaczeń (…). W
trakcie wieloletniej dyskusji zarówno Kuhn, jak i inni badacze zdołali [po
części] doprecyzować to pojęcie, tak iż (…) można mówić o jego dwu
podstawowych znaczeniach.
68
Paradygmat, dwa podstawowe znaczenia
• W węższym, a jednocześnie bardziej elementarnym sensie, paradygmat
jest to konkretne osiągnięcie naukowe, zaakceptowane i uznane za
ważne przez grupę uczonych, służące jako wzorzec bądź dostarczający
analogii przykład dla dalszych prac badawczych.
– Kuhn pisał, że paradygmat tworzą „powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które
w pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych modelowych problemów i
rozwiązań”.
• W drugim, szerszym rozumieniu, paradygmat, zwany też matrycą lub
macierzą dyscypliny naukowej skomponowany jest z powszechnie,
aczkolwiek z reguły intuicyjnie, bezrefleksyjnie, uznawanych
symbolicznych generalizacji, przyjmowanych przekonań filozoficznych
(ontologicznych, epistemologicznych), wartości naukowych i
pozanaukowych oraz wzorców, tj. paradygmatów w pierwszym znaczeniu
(…). Szeroko rozumiany „paradygmat” staje się pokrewny takim terminom
jak „tradycja badawcza”, „podstawowe podejście” czy „światopogląd”.
69
Wybrane funkcje
wiedzy naukowej
70
Wybrane funkcje nauki*
• „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby
ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień”
(Kamiński 1992, s. 203)
• „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub
formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile
wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować
jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w
zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji
postępowania” (Grobler 2008, s. 251)
____________________________________
* Nauki – jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako
dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania).
71
Funkcje poznawcze nauki (wiedzy
naukowej)
• Eksploracja („rozpoznanie terenu”, identyfikacja zagadnień
do zbadania etc.)
• Opis („Jak jest?”)
• Wyjaśnianie
• Przewidywanie
• Interpretacja, rozumienie, zrozumienie
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-28), (Grobler 2008), (Hajduk
2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman s. 22-
23)
72
Wyjaśnianie
• Co można wyjaśnić?
– Fakty, zdarzenia jednostkowe
– Generalizacje, prawa, prawidłowości
• Co można wyjaśnić?
– Coś niezwykłego, nieoczekiwanego
– Coś – wydawałoby się – oczywistego, dobrze znanego
• Są różne rodzaje wyjaśniania
• Terminologia
– Explanandum = to, co jest wyjaśniane
– Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności,
przesłanki, przyczyny, racje)
73
Co to znaczy wyjaśnić? Rodzaje wyjaśniania
• Podać prawo ogólniejsze, pod które można
„podciągnąć” pojedyncze zdarzenie, zjawisko
etc. lub prawidłowość „niższego rzędu”
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-25)
(Grobler 2008, s. 103-105)
– wyjaśnianie przez prawa (już znane albo nowe, właśnie
odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia)
– wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy,
prawa, z których dane zdarzenie albo prawidłowość
wynika
74
Co to znaczy wyjaśnić? Rodzaje wyjaśniania [cd.]
• Odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?” czyli podać
przyczynę
– Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, która z nich jest ta właściwą,
„wyjaśnia”?
• istotność przyczynowa i istotność statystyczna
• przyczyny główne i uboczne
• zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu
(wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś
kontekście) (Grobler 2008, s. 106-120)
• Odpowiedzieć na pytanie typu „Dlaczego P, a nie Q”?
(Grobler 2008, s. 115)
• Odpowiedzieć na pytanie „Jak?”, „W jaki sposób?”
75
Rodzaje wyjaśniania – genetyczne, w tym poszukiwanie przyczyny
• Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju
• Próba odpowiedzi na pytania „Dlaczego zaszło zdarzenie A?”, „Jak doszło
do zdarzenia A?”, „Jaka jest przyczyna stanu A?”
• Dwa aspekty
– śledzenie przemian cech, jakości, kształtu „samego” obiektu badań
– „wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były
‘przyczynami’ przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w
przemianach, w ‘stawaniu się’ przedmiotu naszych badań” (Pilch, Bauman
2001, s. 29)
• Uwaga
– To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze
oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego.
– To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze
oznaczać, iż jest jego przyczyną.
76
Rodzaje wyjaśniania – funkcjonalne,
intencjonalne, teleologiczne
• Funkcjonalne – przez podanie funkcji, jakie coś
pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie
– Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie ‘jak’, ‘jak
zjawisko A wpływa na zjawisko B’.
• Intencjonalne – przez podanie intencji, zamiarów
ludzi
• Teleologiczne – przez cel, próba odpowiedzi na
pytanie „Po co?”
– Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś
proces lub jakiemu służy określone zdarzenie.
77
Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania
• W dydaktyce, w życiu codziennym
wyjaśniany z reguły nieznane przez znane
• W nauce – wyjaśniamy znane przez
nieznane, albo wręcz nieznane przez
nieznane
78
Interpretacja i rozumienie
• W naukach humanistycznych i społecznych
• Współczynnik humanistyczny (Florian
Znaniecki)
79
Metoda naukowa. Dwa źródła
(sposoby) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja
(empiria) i rozumowanie
(wnioskowanie). Problemy z
empirią.
Metoda naukowa
80
81
Co to jest metoda – ogólnie
• Metoda = sposób postępowania –
– określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne
– powtarzalny, systematyczny,
– stosowany celowo i świadomie,
– zawierający element normatywny, wartościujący (jak
należy postępować) (Hajduk 2001, s. 104-107)
• Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny
sposób – schemat lub wzór – postępowania,
świadomie skierowanego na realizację pewnego
celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego
celu” (Nowak 1985, s. 19)
82
Co to jest metoda naukowa?
• Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu
zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i
systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół
założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…),
bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych
do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński
1992, s. 202)
• Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy
poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie
stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak
1985, s. 21)
83
Hierarchia metod w nauce
• Metoda nauki w ogóle
• Metody charakterystyczne dla głównych dziedzin
lub typów nauk
• Metody specyficzne dla poszczególnych
dyscyplin
(Kamiński 1992, s. 200-214) (Grobler 2008, s. 209-256)
84
Wybrane problemy związane z metodą
naukową, metodami naukowymi
• Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich
nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym
ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na
czym polega?
• Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody?
• Problem indukcji
• Różne hierarchie metod w nauce?
85
Metoda naukowa,
metoda nauki jako takiej
• Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa,
wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość
czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105-106, 198-201)
• „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz
ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk
2001, s. 106)
• Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych
przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej
składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994b), a także z
powodu problemu indukcji.
• Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki
86
Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 1
• Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie
metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w
nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75). Obecnie są to:
– doświadczenie, empiria
– rozumowanie logiczne, wnioskowania
– „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie –
przesądy i założenia różnego rodzaju
• Określone postawy –
– akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych
metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej,
– dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do intersubiektywnej
sprawdzalności),
– dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania,
(prawdy?) etc.,
– krytycyzm (myślenie krytyczne)
87
Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 2
• Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego
oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne
mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z
praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np.
– postulat prostoty (Krajewski 1998, s. 86-87)
– postulat rzetelnego uzasadniania
– postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności
• CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone
metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetyczno-
dedukcyjnej
• Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia
epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także –
bezrefleksyjnie
88
Metoda nauki – współczesne postawy
• Krytycyzm, myślenie krytyczne
– „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie
– Określ problem
– Sprawdź dowody
– Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności
– Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być
prawda”
– Unikaj uproszczeń
– Rozważaj inne interpretacje
– Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)
• Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna
sprawdzalność
Obserwacja (empiria) Metoda nauk empirycznych
89
90
Metoda nauk empirycznych – podstawa
• Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii
(zob. m.in. Bocheński 1992, s. 106-111). Jednakże – co to
właściwie znaczy?
– Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler 2008, s. 142)
– Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach,
zdaniach o fenomenach.
• „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne
czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu”
(Bocheński, 1992, s. 106-107)
– Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami
obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu
tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński 1992, s. 109)
91
Metoda nauk empirycznych – podstawa cd.
• Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy
– Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu
obserwacji
– Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą,
prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria
przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi
zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-
Quine’a.
– Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku
„prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się
w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia,
przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co
zaobserwowaliśmy.
92
Metoda nauk empirycznych
– dwa warianty
• „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście
indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z
pozytywizmem i neopozytywizmem)
• Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście
hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk 2001, s.
142-144)
93
Metoda indukcyjna
• Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im
więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną
hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i
możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się
prawem nauki.
– Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i
obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler 2008, s.
33-61)
• W innym sformułowaniu – im więcej mamy
potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,
zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie,
zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne.
94
Metoda indukcyjna cd.
• Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień
uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za
pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.
– Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler 2008, s. 55-
61)
• „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób
bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod
względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do
odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć
uprzednio zaakceptowane hipotezy” (Grobler 2008, s. 33)
• „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do
dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść
drugich” (Grobler 2008, s. 33)
95
… im więcej różnorodnych przypadków
• „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w
drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że
przedmiot klasy a (którą w pewien sposób
obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po
pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy
przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają
tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne
będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą
się różniły warunki, w których dokonujemy
obserwacji” (Krajewski 1998, s. 79)
96
Metoda indukcyjna – problemy
• „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji,
czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd
niezaobserwowane” (Grobler 2008, s. 58)
• „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone
świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do
wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej”
(Grobler 2008, s. 33)
– Na marginesie, WAŻNE – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle
uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych
• Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne –
zebrany materiał empiryczny może być podstawą
nieskończenie wielu hipotez (Grobler 2008, s. 27, 58-59)
97
Metoda indukcyjna – problemy cd.
• Teza o uteoretyzowaniu obserwacji
– „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych
oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas
teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub
bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane
przez obserwatora determinują jego reakcje na
otoczenie” (Grobler 2008, s. 70-71, 90)
– Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz
także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest
uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w
sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii
i założeń (Grobler 2008, s. 91)
98
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez
• Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk
empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetyczno-
dedukcyjna (Grobler 2008, s. 63-64)
• „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków
dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a
następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami
eksperymentalnymi’ (Grobler 2008, s. 63-64)
• Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść
prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i
całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś
hipoteza jest fałszywa
• Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane
99
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?
• Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy)
• Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)
• Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych
• Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment)
– Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne
– Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne
• Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.
– (Grobler 2008), (Krajewski 1998, s. 92-101)
100
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy
• Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest
niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana
hipoteza jest fałszywa” (Grobler 2008, s. 70)
• Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:
– zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu
– zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu
– założenia, w tym –
• explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji)
• oczekiwania i przesądy
• wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny
• Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler 2008, s. 76-77)
– „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki
w całości”
101
Bibliografia
102
Bibliografia
• Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.
• Babbie, Earl (2013). Podstawy badań społecznych. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo
„Książka i Wiedza”.
• Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze”
Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.
• Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje
metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja
nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.
• Bojar, Bożenna red. (2002). Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów
informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP. [Dostęp online w Bibliologicznej Bibliotece
Cyfrowej http://bbc.uw.edu.pl/dlibra]
• Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław: Wydawnictwo
Siedmioróg.
• Cisek, Sabina (2002). Filozoficzne aspekty informacji naukowej. Kraków: Wydawnictwo UJ.
• Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach
społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
• Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo
Znak.
103
Bibliografia cd.
• Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.
• Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie
Towarzystwo Tomasza z Akwinu. http://ptta.pl/pef/, http://ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf
• Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV
poprawione. Lublin: KUL.
• Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne
poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.
• Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i
filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.
• Leszczyński, Damian red. (2011). Prawda. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego.
• Materska, Katarzyna (2007). Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy.
Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 42-49.
• Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwa Naukowe.
• Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie
ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa:
Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
• Sady, Wojciech (2002 – ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http://sady.up.krakow.pl/
104
Bibliografia cd.
• Sapa, Remigiusz (2009). Metodologia badań obszaru pośredniczenia w komunikacji
naukowej z perspektywy nauki o informacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego.
• Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy,
piśmiennictwa i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce,
rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.
• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce,
rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.
• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce,
rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.
• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań:
Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.
• Woźniak-Kasperek, Jadwiga (2011). Wiedza i język informacyjny w paradygmacie
sieciowym. Warszawa, Wydawnictwo SBP, s. 39-48.
• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog
Cisek, Sabina (2008 – ). Methodology and Philosophy of LIS (Information Science).
http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/