1

Naukoznawstwo

Filozofia nauki

Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ

2014/2015

Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne

przedmiotu 2014/2014 Sylabus

• Czym zajmuje się filozofia nauki?

• Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia

społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór).

• Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę

od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki?

• Typologia nauk

• Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki:

neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend.

• Wartości w nauce – prawda

• Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia),

kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze,

zwłaszcza – wyjaśnianie

• Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce –

obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. – Tylko sygnalnie, problematyka ta jest szczegółowo omawiana w ramach przedmiotu do wyboru Metodologia nauk na

3. roku s1st

2

3

Czym zajmuje się

filozofia nauki?

4

Filozofia nauki

• Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-naukowy

• Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia

• Ale

– Co to jest nauka?

– Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia?

• Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka?” może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki.

• Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka?” zależy także od akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym.

5

Filozofia nauki [cd.]

• Dla filozofa nauki – najczęściej –

– nauka = poznanie naukowe

• Poznanie naukowe =

– albo 1) proces, tj. czynności i sposoby

poznawania,

– albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa

6

Filozofia nauki [cd.] • Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia

poznania naukowego, w tym:

– czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy

– jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce

– jakie są źródła poznania naukowego

– kryteria wartościowego poznania naukowego

– metodę nauki

– problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy

– skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki

– … i inne.

• Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce.

• Zobacz też (Blackburn 1997, s. 250, hasło Nauka: filozofia nauki), (Bronk 1992, s. 354-355), (Jaroszyński 2010)

7

Co to jest nauka? Trzy sposoby

rozumienia nauki: dziedzina

życia społecznego, zbiór

czynności uczonych, osiągnięta

wiedza (wytwór)

8

Trzy główne sposoby rozumienia nauki

1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

– (Kamiński 1992, s. 11-19), (Szaniawski 1994a, s. 48)

9

1) Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

10

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,

dziedzina kultury

• Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : – badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub

zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21)

– budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie,

– finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie

– hierarchie, struktury,

– ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),

– organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),

– zgromadzone zasoby informacji i wiedzy

– ……

11

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,

dziedzina kultury cd.

• Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania

– Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym

12

Co to jest poznanie?

• Poznanie

– czynność = poznawanie

– wytwór = wiedza

• Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o

czymś (Kamiński 1992, s. 13)

• „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot

dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w

jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te

czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania

sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

• Poznanie istniejących rzeczy – zob. Powszechna Encyklopedia

Filozofii http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf

13

2) Nauka = pewien typ działalności,

zbiór czynności uczonych, praca

badawcza (ujęcie czynnościowe)

14

Nauka = pewien typ działalności, zbiór

czynności uczonych, praca badawcza

(ujęcie czynnościowe)

• Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje

• Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski 1994b)

15

3) Nauka = wytwór =

= osiągnięta wiedza naukowa

(ujęcie wytworowe)

16

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza

naukowa (ujęcie wytworowe)

• Wiedza naukowa

– w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza

– w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje

• pojęcia, terminy

• hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania

• koncepcje, modele, teorie

• milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s. 237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

17

Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy

• Wiedza = „ogół informacji o rzeczywistości wraz z

umiejętnością ich wykorzystania” (Bojar red. 2002, s. 291)

• Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i

potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić”

(Kamiński 1992, s. 24)

• Wiedzieć deklaratywna i wiedza proceduralna

• Wiedza jawna (explicit knowledge) i wiedza milcząca (tacit

knowledge, niejawna, ukryta) (Michael Polanyi)

– Wiedzę jawną możemy zwerbalizować, przedstawić w postaci słów,

liczb etc. i przekazać innym. Wiedzy milczącej nie da się całkowicie

zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak się jeździ na rowerze), wiemy

więcej niż potrafimy wypowiedzieć.

18

Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy [cd.]

• Typy wiedzy:

– ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i

pozaracjonalna

– ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i

niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna

– ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna,

teoretyczna i praktyczna

• Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna,

przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa

(Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180,

181), (Materska 2007, s. 42-49), (Woźniak-Kasperek 2011, s. 39-48),

http://cytaty.mfiles.pl/index.php/keyword/7727/0/wiedza_jawna,

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wiedza_milcz%C4%85ca

19

Cechy poznania naukowego

i wiedzy naukowej. Jak i po co

odróżnić naukę od innych typów

poznania, paranauki,

pseudonauki?

20

Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu

poznania, nauki jako wiedzy)

• Są co najmniej dwa warianty tego pytania

– „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na

czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy?

– „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić,

że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa?

21

Co na ten temat sądzą filozofowie nauki?

• Przykłady: – naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.

falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji

będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię

(Popper)

– naukowe jest to, co wynika z doświadczenia

(eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego

rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej

(folklor – „wszyscy”)

– naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez

społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

22

Po co rozpoznawać naukowość badania,

dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi?

• Dla celów

– poznawczych

– organizacyjnych, na przykład – oceny

czasopism, instytucji, dorobku

poszczególnych naukowców

23

Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu

poznania, nauki jako wiedzy)

• Stosując kryteria

– wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli

– odpowiadając sobie na pytanie na czym polega

metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa

– zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do

publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja

autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach

uznanych za naukowe itp.

24

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej

• Wiedza naukowa jest

– intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)

– „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)

– poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień

– samodoskonaląca się

– systematyczna

– twórcza (nowa wiedza)

– uporządkowana

– uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)

– wyspecjalizowana

25

Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”?

• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i

porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias

2001, s. 31)

• Rozróżniamy

– intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być

zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”

– intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli”

(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)

• Powinno być jasno powiedziane

– w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy

użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego

rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy ,

słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,

– jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona,

wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

26

Co to znaczy „obiektywna”?

• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:

„bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności;

intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek

społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako

zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych

znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną

(…)” (Szaniawski 1994c, s. 17)

– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski 2000)

• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu

poznającego

27

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej

• Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział „Metoda

naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego

poznania w nauce – obserwacja (empiria) i

rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z

empirią”

28

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne

• Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś

zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer

review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie

naukowym albo referatu na konferencję

– Zob. m.in. Journal Citation Reports, Ujednolicony wykaz czasopism

naukowych MNiSzW

• Czy to jest nadal sprawnie działający system?

– Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala,

http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/

– Nowszy kontrprzykład – zob. http://nauka.newsweek.pl/diederik-

stapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html

29

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne [cd.]

• Są tu co najmniej dwa ważne pytania:

– Na ile w ogóle stosowanie kryteriów

zewnętrznych jest usprawiedliwione?

– Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w

jakiej formie?

30

Typologia nauk

Podział / typologia nauk

• Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych

bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego

(wiedzy naukowej)

• A co to jest typologia? Zob. następny slajd.

• Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach

nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt.

Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)

31

Typologia

Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły

elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla

każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element

wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do

poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien

(zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu

wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się

typami, a całą strukturę porządkującą zbiór – właśnie typologią.

(…) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy,

niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne

elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż

jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-Kalata 2002, s. 19)

32

Podział nauk wg kryteriów

„wewnętrznych”

• Nauki aprioryczne (formalne, dedukcyjne)

• Nauki empiryczne (realne)

– Nauki humanistyczne

– Nauki przyrodnicze

– Nauki społeczne

– Nauki techniczne

33

Podział nauk (albo badań w ramach nauk)

wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

• Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne)

(Rickert)

– nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis

jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń

– nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw

dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości

• Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)

– nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw

dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości

– nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych

rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)

34

Podział nauk (albo badań w ramach nauk)

wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

• Badania/nauki podstawowe („czyste”) i stosowane

• Podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania:

• nauki dedukcyjne (wyjaśnianie przez dowód),

• przyrodnicze (wyjaśnianie przyczynowe),

• o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne),

• społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i intencjonalne),

• o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i intencjonalne),

• interdyscyplinarne (różne rodzaje wyjaśniania).

(Grobler 2008, s. 251)

35

Podział / typologia nauk wg kryteriów

„wewnętrznych” [cd.]

• Badania / nauki interdyscyplinarne

• Nauki

– interdyscyplinarne

– transdyscyplinarne

– multidyscyplinarne

– pluradyscyplinarne

– syndyscyplinarne (Sosińska-Kalata 2002, s. 145)

36

Podział / typologia nauk wg kryteriów

„zewnętrznych”

Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk

określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa

Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie

obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz

dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr

179 poz. 1065.

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa

Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw

kierunków studiów. Dz.U. 2006 nr 121 poz. 838.

37

38

Przegląd historyczno-

problemowy filozoficznych

koncepcji nauki:

neopozytywizm, Popper, Kuhn,

Feyerabend

Warto zajrzeć

• Neopozytywizm

http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk2emplog.htm

• Popper

http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk3popper.htm

• Kuhn http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk4kuhn.htm

• Feyerabend

http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk6feyerabend.htm

39

40

Wartości w nauce –

prawda

41

Prawda

• Terminy „prawda”, „prawdziwość” są

wieloznaczne

• W kontekście nauki interesuje nas prawda

poznawcza, czyli prawda jako właściwość

naszej wiedzy/poznania – a nie np.

estetyczna lub psychologiczna

• Rola prawdy w nauce?

42

Prawda [cd.]

• Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co

może być prawdziwe?

– Pojęcia?

– Zdania, prawa, hipotezy?

– Koncepcje, modele, teorie?

– Wiedza naukowa „w całości”?

43

Koncepcje prawdy

• Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy

• Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy

– Koherencyjna

– Pragmatyczna

– Oczywistość

– Powszechna zgoda

• Zob. też Problem prawdy w działalności informacyjnej

http://www.slideshare.net/sabinacisek/problem-prawdy-w-dziaalnoci-

informacyjnej-zarys-problematyki

• Więcej na temat prawdy w (Leszczyński red. 2011)

44

Wiedza naukowa. Elementy –

pojęcia, zdania (prawa,

uogólnienia), kategoryzacje

(klasyfikacje, typologie), modele,

teorie. Funkcje poznawcze,

zwłaszcza – wyjaśnianie

Zob. też slajdy nr 16, 17, 18 i 24

45

Wiedza naukowa – elementy

• „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ

• Pojęcia, terminy

• Sądy, zdania – jednostkowe,

obserwacyjne, o faktach

– egzystencjalne

– uogólniające – hipotezy, prawa, generalizacje

• DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?

Byty, relacje, rzeczy

Fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska

Zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc.

Prawidłowości, relacje, warunki, związki

46

Wiedza naukowa – elementy cd.

• „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ

• Kategoryzacje, klasyfikacje,

systematyki, taksonomie, typologie etc.

• Koncepcje, modele, teorie

• Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także – nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie)

• DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?

„Porządkowanie”

rzeczywistości

Usystematyzowana wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie, obejmująca „całość”

Paradygmaty, przesądy, założenia, zasady

47

Pojęcia i terminy

Definiowanie

48

Pojęcie i termin

• Pojęcie ≠ termin

– Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe

– Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy,

wyrażenia

• Intensja i ekstensja

• Denotat, desygnat

• Instrumentalizm i realizm

49

3 klasy rzeczy

• Przedmioty bezpośrednio obserwowalne

• Przedmioty obserwowalne pośrednio

• Konstrukty = twory teoretyczne, POJĘCIA ogólne,

nieobserwowalne w ogóle

– „Nie mogą one być obserwowane bezpośrednio lub

pośrednio, ponieważ nie istnieją – wymyśliliśmy je.”

– Jednak są użyteczne, pozwalają nam uporządkować i

zrozumieć rzeczywistość, komunikować, a czasami także

przewidywać.

(Babbie 2013, s. 145-146)

50

Po co definiować pojęcia, terminy?

• Bo nieostrość i wieloznaczność terminów często

przeszkadza, m.in.

– nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności,

– prowadzi do dziwacznych wniosków,

– prowokuje jałowe spory (Grobler 2008, s. 146-147)

• Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad

definicją – błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach

rozumowania tego samego terminu w różnych

znaczeniach” (Grobler 2008, s. 146)

• Czasem nieostrość i wieloznaczność terminów może być

przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi

metaforyczne (Kamiński 1992, s. 12, przypis)

51

Rodzaje definicji

• Określamy znaczenie terminów

– Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać sprawę

ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się

używa”.

– Definicja projektująca wprowadza nowy termin i

ustala jego znaczenie.

– Definicja regulująca modyfikuje „potoczne

znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń)

danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i

dostosować do celów danej dyscypliny” (Grobler

2008, s. 147).

52

Rodzaje definicji [cd.]

• Definicja werbalna – za pomocą słów

– Składa się z definiendum (człon definiowany),

definiens (człon definiujący) i spójnika

definicyjnego.

• Definicja ostensywna – przez wskazanie

(Hajduk 2001, s. 57-60)

• Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw.

podobieństwo rodzinne Wittgensteina)

53

Zdania Hipotezy, prawa, sądy,

tezy, twierdzenia

54

Prawa

• Prawo = należycie uzasadnione i wystarczająco

potwierdzone (lub jak dotąd niesfalsyfikowane) zdanie

mniej lub bardziej ogólne, stwierdzające jakiś rodzaj

relacji, zależności pomiędzy czynnikami, obiektami,

zjawiskami etc.

– Tą relacją może być przyczyna i skutek, współwystępowanie,

bycie stałą cechą czegoś, następstwo w czasie, zawieranie się

(bycie podzbiorem)

• Prawo jest generalizacją, nazywa jakiś rodzaj

prawidłowości, regularności w świecie

55

Prawa, sądy, zdania

• Analityczne i syntetyczne

• A priori i a posteriori

• Prawa formalne (analityczne) i empiryczne

• Prawa ilościowe i jakościowe

• Prawa jednoznaczne i statystyczne

Więcej na temat praw w nauce zob. (Krajewski 1998)

56

Modele

57

Modele w nauce

• O modelach w badaniach naukowych można przeczytać

m.in. w (Blackburn 1997, s. 241), (Bojar red. 2002, s. 160-

161), (Frankfort-Nachmias; Nachmias 2001, s. 59-61),

(Nowak 1985, s. 443-447), (Sapa 2009, s. 123-126)

• Modele mogą mieć charakter fizyczny (np. w

naukach technicznych) albo abstrakcyjny,

teoretyczny (np. w naukach

humanistycznych i społecznych)

58

Modele w nauce [cd.]

• Model = reprezentacja rzeczywistości,

uproszczony obraz rzeczywistości (mechanizmu,

procesu, rzeczy, sytuacji, zdarzenia, zjawiska)

• Modele powstają w wyniku abstrakcji,

uwzględniamy w nich tylko te aspekty, cechy,

elementy jakiegoś fragmentu rzeczywistości (lub

problemu), które są istotne dla jego opisu,

wyjaśnienia, zrozumienia (z punktu widzenia

naszej koncepcji, teorii etc.)

59

Modele w nauce [cd.]

• Model to nie jest opis konkretnych obiektów czy zdarzeń,

jest to raczej rodzaj teorii. Elementy uwzględnione w modelu

i związki między nimi ujmuje się w terminach uniwersalnych,

nie jednostkowych (Nowak 1985, s. 445).

• Typy modeli (w zależności od celu, dla jakiego

powstały)

– Strukturalne

– Funkcjonalne

• Eksplanacyjne (wyjaśniające)

• Prognostyczne (Nowak 1985, s. 446-447)

60

Modele komputerowe

• „Model komputerowy jest próbą odtworzenia realnego

układu w programie komputerowym. Takie modele tworzy

się po to, by lepiej zrozumieć zasadę działania danego

układu, lub też aby nauczyć się funkcjonowania w jego

ramach. Modele komputerowe znalazły zastosowanie w

wielu dziedzinach nauki – od przyrodniczych po społeczne –

a także w biznesie, administracji oraz w wojsku.

Przykładami naukowego zastosowania modeli

komputerowych mogą być programy symulujące reakcje

chemiczne lub też zjawiska meteorologiczne.”

– http://www.crs.org.pl/idee/narzedzia/modelowanie-komputerowe

61

Teorie

62

Co to jest teoria?

• Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych

• Nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja

teorii

• Teoria może być rozumiana, z jednej strony jako każdy

właściwie rodzaj konceptualizacji, z drugiej jako

sformalizowany „system logiczno-dedukcyjny, składający

się ze zbioru powiązanych ze sobą pojęć, z których

dedukcyjnie można wyprowadzić dające się sprawdzić

twierdzenia” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 52)

63

Co to jest teoria?

• Teoria = usystematyzowana wiedza,

obejmująca m.in. definicje, sądy egzystencjalne

(o istnieniu gatunków, kategorii, typów etc.),

stwierdzone prawidłowości oraz prawa

(Krajewski 1998, s. 38-41)

• „Suma praw naukowych, hipotez ogólnych,

prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o

jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości

tworzy teorię naukową danej dziedziny” (Pilch,

Bauman 2001, s. 27)

64

Teoria musi być

• intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna,

• niesfalsyfikowana (jak dotąd),

• niesprzeczna wewnętrznie (koherentna),

• uporządkowana

• A w naukach empirycznych, w tym – humanistycznych i społecznych

– musi dodatkowo mieć treść empiryczną, odnosić się do

rzeczywistości

• „Teorie naukowe, w przeciwieństwie do prac filozofów, są

abstrakcjami odzwierciedlającymi określone aspekty świata

empirycznego; mówią one jak i dlaczego zaszło dane zjawisko

empiryczne, a nie, co być powinno” (Frankfort-Nachmias, Nachmias

2001, s. 53)

65

Teorie w naukach humanistycznych

i społecznych

• Nie muszą być uniwersalne, totalne, mogą być

teoriami średniego zasięgu albo mikroteoriami

• 4 poziomy teorii

– Systemy klasyfikacyjne ad hoc

– Taksonomie

– Struktury pojęciowe

– Systemy teoretyczne

(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 51-59)

66

Paradygmaty

Na dwu kolejnych slajdach są fragmenty z książki

(Cisek 2002, s. 76)

67

Paradygmat w filozofii nauki

• „Paradygmat” jest to termin o długiej tradycji, używany początkowo

wyłącznie w językoznawstwie na oznaczenie „zespołu form

deklinacyjnych lub koniugacyjnych właściwych danemu typowi wyrazów

(wzorzec deklinacyjny lub koniugacyjny)” (…).

• Do rozważań nad nauką wprowadził go współczesny amerykański

historyk i filozof nauki Thomas S. Kuhn (1922-1996) w swoich pracach

„Struktura rewolucji naukowych” [pierwsze wydanie 1962] oraz „Dwa

bieguny” [pierwsze wydanie 1977].

• Od czasu wystąpienia Kuhna pojęcie paradygmatu zastosowano do

analizy wielu nauk, tak przyrodniczych jak i społecznych. Problem w tym,

iż było ono - i (…) nadal jest - wieloznaczne. „Paradygmat” Kuhnowski w

swojej pierwotnej postaci miał aż dwadzieścia jeden znaczeń (…). W

trakcie wieloletniej dyskusji zarówno Kuhn, jak i inni badacze zdołali [po

części] doprecyzować to pojęcie, tak iż (…) można mówić o jego dwu

podstawowych znaczeniach.

68

Paradygmat, dwa podstawowe znaczenia

• W węższym, a jednocześnie bardziej elementarnym sensie, paradygmat

jest to konkretne osiągnięcie naukowe, zaakceptowane i uznane za

ważne przez grupę uczonych, służące jako wzorzec bądź dostarczający

analogii przykład dla dalszych prac badawczych.

– Kuhn pisał, że paradygmat tworzą „powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które

w pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych modelowych problemów i

rozwiązań”.

• W drugim, szerszym rozumieniu, paradygmat, zwany też matrycą lub

macierzą dyscypliny naukowej skomponowany jest z powszechnie,

aczkolwiek z reguły intuicyjnie, bezrefleksyjnie, uznawanych

symbolicznych generalizacji, przyjmowanych przekonań filozoficznych

(ontologicznych, epistemologicznych), wartości naukowych i

pozanaukowych oraz wzorców, tj. paradygmatów w pierwszym znaczeniu

(…). Szeroko rozumiany „paradygmat” staje się pokrewny takim terminom

jak „tradycja badawcza”, „podstawowe podejście” czy „światopogląd”.

69

Wybrane funkcje

wiedzy naukowej

70

Wybrane funkcje nauki*

• „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby

ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień”

(Kamiński 1992, s. 203)

• „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub

formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile

wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować

jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w

zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji

postępowania” (Grobler 2008, s. 251)

____________________________________

* Nauki – jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako

dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania).

71

Funkcje poznawcze nauki (wiedzy

naukowej)

• Eksploracja („rozpoznanie terenu”, identyfikacja zagadnień

do zbadania etc.)

• Opis („Jak jest?”)

• Wyjaśnianie

• Przewidywanie

• Interpretacja, rozumienie, zrozumienie

(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-28), (Grobler 2008), (Hajduk

2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman s. 22-

23)

72

Wyjaśnianie

• Co można wyjaśnić?

– Fakty, zdarzenia jednostkowe

– Generalizacje, prawa, prawidłowości

• Co można wyjaśnić?

– Coś niezwykłego, nieoczekiwanego

– Coś – wydawałoby się – oczywistego, dobrze znanego

• Są różne rodzaje wyjaśniania

• Terminologia

– Explanandum = to, co jest wyjaśniane

– Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności,

przesłanki, przyczyny, racje)

73

Co to znaczy wyjaśnić? Rodzaje wyjaśniania

• Podać prawo ogólniejsze, pod które można

„podciągnąć” pojedyncze zdarzenie, zjawisko

etc. lub prawidłowość „niższego rzędu”

(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-25)

(Grobler 2008, s. 103-105)

– wyjaśnianie przez prawa (już znane albo nowe, właśnie

odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia)

– wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy,

prawa, z których dane zdarzenie albo prawidłowość

wynika

74

Co to znaczy wyjaśnić? Rodzaje wyjaśniania [cd.]

• Odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?” czyli podać

przyczynę

– Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, która z nich jest ta właściwą,

„wyjaśnia”?

• istotność przyczynowa i istotność statystyczna

• przyczyny główne i uboczne

• zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu

(wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś

kontekście) (Grobler 2008, s. 106-120)

• Odpowiedzieć na pytanie typu „Dlaczego P, a nie Q”?

(Grobler 2008, s. 115)

• Odpowiedzieć na pytanie „Jak?”, „W jaki sposób?”

75

Rodzaje wyjaśniania – genetyczne, w tym poszukiwanie przyczyny

• Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju

• Próba odpowiedzi na pytania „Dlaczego zaszło zdarzenie A?”, „Jak doszło

do zdarzenia A?”, „Jaka jest przyczyna stanu A?”

• Dwa aspekty

– śledzenie przemian cech, jakości, kształtu „samego” obiektu badań

– „wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były

‘przyczynami’ przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w

przemianach, w ‘stawaniu się’ przedmiotu naszych badań” (Pilch, Bauman

2001, s. 29)

• Uwaga

– To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze

oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego.

– To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze

oznaczać, iż jest jego przyczyną.

76

Rodzaje wyjaśniania – funkcjonalne,

intencjonalne, teleologiczne

• Funkcjonalne – przez podanie funkcji, jakie coś

pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie

– Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie ‘jak’, ‘jak

zjawisko A wpływa na zjawisko B’.

• Intencjonalne – przez podanie intencji, zamiarów

ludzi

• Teleologiczne – przez cel, próba odpowiedzi na

pytanie „Po co?”

– Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś

proces lub jakiemu służy określone zdarzenie.

77

Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania

• W dydaktyce, w życiu codziennym

wyjaśniany z reguły nieznane przez znane

• W nauce – wyjaśniamy znane przez

nieznane, albo wręcz nieznane przez

nieznane

78

Interpretacja i rozumienie

• W naukach humanistycznych i społecznych

• Współczynnik humanistyczny (Florian

Znaniecki)

79

Metoda naukowa. Dwa źródła

(sposoby) prawomocnego

poznania w nauce – obserwacja

(empiria) i rozumowanie

(wnioskowanie). Problemy z

empirią.

Metoda naukowa

80

81

Co to jest metoda – ogólnie

• Metoda = sposób postępowania –

– określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne

– powtarzalny, systematyczny,

– stosowany celowo i świadomie,

– zawierający element normatywny, wartościujący (jak

należy postępować) (Hajduk 2001, s. 104-107)

• Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny

sposób – schemat lub wzór – postępowania,

świadomie skierowanego na realizację pewnego

celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego

celu” (Nowak 1985, s. 19)

82

Co to jest metoda naukowa?

• Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu

zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i

systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół

założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…),

bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych

do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński

1992, s. 202)

• Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy

poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie

stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak

1985, s. 21)

83

Hierarchia metod w nauce

• Metoda nauki w ogóle

• Metody charakterystyczne dla głównych dziedzin

lub typów nauk

• Metody specyficzne dla poszczególnych

dyscyplin

(Kamiński 1992, s. 200-214) (Grobler 2008, s. 209-256)

84

Wybrane problemy związane z metodą

naukową, metodami naukowymi

• Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich

nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym

ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na

czym polega?

• Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody?

• Problem indukcji

• Różne hierarchie metod w nauce?

85

Metoda naukowa,

metoda nauki jako takiej

• Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa,

wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość

czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105-106, 198-201)

• „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz

ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk

2001, s. 106)

• Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych

przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej

składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994b), a także z

powodu problemu indukcji.

• Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

86

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 1

• Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie

metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w

nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75). Obecnie są to:

– doświadczenie, empiria

– rozumowanie logiczne, wnioskowania

– „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie –

przesądy i założenia różnego rodzaju

• Określone postawy –

– akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych

metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej,

– dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do intersubiektywnej

sprawdzalności),

– dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania,

(prawdy?) etc.,

– krytycyzm (myślenie krytyczne)

87

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 2

• Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego

oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne

mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z

praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np.

– postulat prostoty (Krajewski 1998, s. 86-87)

– postulat rzetelnego uzasadniania

– postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności

• CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone

metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetyczno-

dedukcyjnej

• Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia

epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także –

bezrefleksyjnie

88

Metoda nauki – współczesne postawy

• Krytycyzm, myślenie krytyczne

– „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie

– Określ problem

– Sprawdź dowody

– Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności

– Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być

prawda”

– Unikaj uproszczeń

– Rozważaj inne interpretacje

– Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)

• Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna

sprawdzalność

Obserwacja (empiria) Metoda nauk empirycznych

89

90

Metoda nauk empirycznych – podstawa

• Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii

(zob. m.in. Bocheński 1992, s. 106-111). Jednakże – co to

właściwie znaczy?

– Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler 2008, s. 142)

– Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach,

zdaniach o fenomenach.

• „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne

czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu”

(Bocheński, 1992, s. 106-107)

– Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami

obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu

tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński 1992, s. 109)

91

Metoda nauk empirycznych – podstawa cd.

• Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy

– Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu

obserwacji

– Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą,

prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria

przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi

zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-

Quine’a.

– Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku

„prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się

w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia,

przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co

zaobserwowaliśmy.

92

Metoda nauk empirycznych

– dwa warianty

• „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście

indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z

pozytywizmem i neopozytywizmem)

• Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście

hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk 2001, s.

142-144)

93

Metoda indukcyjna

• Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im

więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną

hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i

możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się

prawem nauki.

– Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i

obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler 2008, s.

33-61)

• W innym sformułowaniu – im więcej mamy

potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,

zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie,

zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne.

94

Metoda indukcyjna cd.

• Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień

uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za

pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.

– Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler 2008, s. 55-

61)

• „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób

bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod

względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do

odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć

uprzednio zaakceptowane hipotezy” (Grobler 2008, s. 33)

• „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do

dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść

drugich” (Grobler 2008, s. 33)

95

… im więcej różnorodnych przypadków

• „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w

drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że

przedmiot klasy a (którą w pewien sposób

obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po

pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy

przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają

tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne

będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą

się różniły warunki, w których dokonujemy

obserwacji” (Krajewski 1998, s. 79)

96

Metoda indukcyjna – problemy

• „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji,

czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd

niezaobserwowane” (Grobler 2008, s. 58)

• „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone

świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do

wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej”

(Grobler 2008, s. 33)

– Na marginesie, WAŻNE – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle

uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych

• Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne –

zebrany materiał empiryczny może być podstawą

nieskończenie wielu hipotez (Grobler 2008, s. 27, 58-59)

97

Metoda indukcyjna – problemy cd.

• Teza o uteoretyzowaniu obserwacji

– „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych

oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas

teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub

bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane

przez obserwatora determinują jego reakcje na

otoczenie” (Grobler 2008, s. 70-71, 90)

– Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz

także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest

uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w

sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii

i założeń (Grobler 2008, s. 91)

98

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,

metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez

• Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk

empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetyczno-

dedukcyjna (Grobler 2008, s. 63-64)

• „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków

dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a

następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami

eksperymentalnymi’ (Grobler 2008, s. 63-64)

• Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść

prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i

całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś

hipoteza jest fałszywa

• Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane

99

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?

• Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy)

• Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)

• Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych

• Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment)

– Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne

– Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne

• Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.

– (Grobler 2008), (Krajewski 1998, s. 92-101)

100

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy

• Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest

niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana

hipoteza jest fałszywa” (Grobler 2008, s. 70)

• Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:

– zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu

– zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu

– założenia, w tym –

• explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji)

• oczekiwania i przesądy

• wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny

• Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler 2008, s. 76-77)

– „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki

w całości”

101

Bibliografia

102

Bibliografia

• Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.

• Babbie, Earl (2013). Podstawy badań społecznych. Wydawnictwo Naukowe PWN.

• Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo

„Książka i Wiedza”.

• Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze”

Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.

• Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje

metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja

nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.

• Bojar, Bożenna red. (2002). Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów

informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP. [Dostęp online w Bibliologicznej Bibliotece

Cyfrowej http://bbc.uw.edu.pl/dlibra]

• Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław: Wydawnictwo

Siedmioróg.

• Cisek, Sabina (2002). Filozoficzne aspekty informacji naukowej. Kraków: Wydawnictwo UJ.

• Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach

społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

• Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo

Znak.

103

Bibliografia cd.

• Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.

• Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie

Towarzystwo Tomasza z Akwinu. http://ptta.pl/pef/, http://ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf

• Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV

poprawione. Lublin: KUL.

• Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne

poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.

• Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i

filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

• Leszczyński, Damian red. (2011). Prawda. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego.

• Materska, Katarzyna (2007). Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy.

Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 42-49.

• Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwa Naukowe.

• Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie

ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa:

Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

• Sady, Wojciech (2002 – ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http://sady.up.krakow.pl/

104

Bibliografia cd.

• Sapa, Remigiusz (2009). Metodologia badań obszaru pośredniczenia w komunikacji

naukowej z perspektywy nauki o informacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego.

• Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy,

piśmiennictwa i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP.

• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.

• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.

• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.

• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań:

Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.

• Woźniak-Kasperek, Jadwiga (2011). Wiedza i język informacyjny w paradygmacie

sieciowym. Warszawa, Wydawnictwo SBP, s. 39-48.

• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog

Cisek, Sabina (2008 – ). Methodology and Philosophy of LIS (Information Science).

http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/