Download - ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹ - Kitapso - … · · 2016-06-11Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi ISBN 978-975-06-0954-1 2. ... YEN‹ TAﬁ ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2280

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1277

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIRTAR‹H‹

YazarlarYrd.Doç.Dr. Savafl HARMANKAYA (Ünite 1)Prof.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU (Ünite 2-6)

Doç.Dr. Hakan S‹VAS (Ünite 7, 8)

EditörProf.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Gülcan Ergün

GrafikerAyflegül Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

ISBN 978-975-06-0954-1

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri................ 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100.000-12000)................................ 4ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)............................. 5YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200) ......................................... 6Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)............................... 9Hassuna Dönemi (MÖ 5750-5250)............................................................... 11Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)................................................................ 11BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K ............................................................... 12Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800) .................................................................... 12Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) ..................................................... 15Özet ............................................................................................................... 17Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 18Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 19S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 19Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 19

Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler .................... 20G‹R‹fi .............................................................................................................. 21Sümer Ülkesi ................................................................................................ 21URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹...................................................... 24Uruk Dönemi (MÖ 4000-3100) .................................................................... 24Çiviyaz›s›n›n Geliflimi .................................................................................... 25SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹......................................... 27UYGARLIK ..................................................................................................... 29Devlet Yönetimi ............................................................................................ 29Mitoloji ve Din............................................................................................... 29Sanat............................................................................................................... 30Özet................................................................................................................ 32Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 33Okuma Parças› .............................................................................................. 34Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 34S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 35Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 35

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad - Sümer ‹liflkileri...................................................................................... 20

G‹R‹fi .............................................................................................................. 37Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü .............................................................. 37AKKAD ‹MPARATORLU⁄U .......................................................................... 39Kurucu Kral Sargon....................................................................................... 39Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin .................................................................... 40III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹)................................................. 42Siyasal Geliflmeler ......................................................................................... 43UYGARLIK ..................................................................................................... 43

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

Akkad Devlet Anlay›fl›................................................................................... 43Sanat............................................................................................................... 44III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar›............................................................... 45‹nfla Faaliyetleri.............................................................................................. 46Özet................................................................................................................ 47Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 48Okuma Parças› .............................................................................................. 49Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 49S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 50Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 50

MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya.......................................... 52G‹R‹fi ............................................................................................................. 53Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap› ............................................... 53Amurrular....................................................................................................... 54Hurriler........................................................................................................... 54Kent Devletleri .............................................................................................. 55ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI................................................. 56Eski Assur Krall›¤› ......................................................................................... 56Eski Babil Krall›¤›.......................................................................................... 57M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER.............................................................. 59Mitanni Devleti .............................................................................................. 59Kassitler.......................................................................................................... 61ORTA ASSUR KRALLI⁄I................................................................................ 62UYGARLIK ..................................................................................................... 64Ticaret ............................................................................................................ 64Tarihleme....................................................................................................... 65Devlet Yönetimi ve Kanunlar....................................................................... 65Özet ............................................................................................................... 68Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 69Okuma Parças› ........................................................................................... .. 70Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 71S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 71Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 71

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih..................... 72G‹R‹fi .............................................................................................................. 73YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I................................................................................. 74Krall›ktan ‹mparatorlu¤a ............................................................................... 79Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl› ......................................................... 82YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I ................................................................................. 82Özet................................................................................................................ 84Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 85Okuma Parças› .............................................................................................. 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 86S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 87Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 87

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› ................................. . 88G‹R‹fi: KAYNAKLAR...................................................................................... 89Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................ 89Kral Y›ll›klar› (Annallar)................................................................................ 90Limmu listeleri ............................................................................................... 90Arflivler ........................................................................................................... 90Arkeolojik Veriler .......................................................................................... 91DEVLET YÖNET‹M‹ ...................................................................................... 91Eyaletler ......................................................................................................... 92Ordu............................................................................................................... 93KENTLEfiME VE SANAT................................................................................ 94Sanat............................................................................................................... 96Din ................................................................................................................. 99Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›k ............................ 100Özet ............................................................................................................... 102Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 104Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 105S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 105Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 105

Eski M›s›r Tarihi ....................................................................... 106G‹R‹fi .............................................................................................................. 107Co¤rafi Koflullar............................................................................................. 107Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›r.................................................................. 110ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ 2920-2650).................. 110ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134) .................................. 111B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040) ...................................................... 113ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640).............................. 114‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532) ........................................................ 115YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070) ................................ 116ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712) ...................................................... 120GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332) ...................................... 122Özet................................................................................................................ 124Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 125Okuma Parças› .............................................................................................. 126Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 126S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 127Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 127

Eski M›s›r Uygarl›¤›......................................................... ......... 128G‹R‹fi: KAYNAKLAR...................................................................................... 129Yaz›l› Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................ 129DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI ................................................ 131Ekonomi......................................................................................................... 132Ev Yaflam› ...................................................................................................... 133Din ................................................................................................................ 133Ölü Gömme Gelenekleri .............................................................................. 135Mumyalama ................................................................................................... 136

‹ ç indek i ler v

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT........................................................................... 137Bilim............................................................................................................... 137Mimari ............................................................................................................ 138Güzel Sanatlar .............................................................................................. 143Özet................................................................................................................ 145Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 146Okuma Parças› .............................................................................................. 147Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 148S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 148Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 149

‹ ç indek i lervi

ÖnsözF›rat ve Dicle nehirlerinin hayat verdi¤i co¤rafyan›n ad› olan Mezopotamya,

Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan geliflmifl kül-

türel birikimi de ifade etmektedir. ‹nsan›n uygarlaflma süreci içindeki en temel

ad›mlar Mezopotamya’da at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›n evcillefltiril-

mesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi

önemli geliflmeler Kuzey Mezopotamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r.

Kentleflme, uluslararas› ticaret, devletin ortaya ç›k›fl› ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi

etkileri günümüze kadar ulaflan ad›mlar ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördün-

cü biny›lda at›lm›flt›r. Mezopotamya’da ortaya ç›kan yenilikler Eskiça¤’da Anado-

lu, ‹ran ve Akdeniz dünyas› baflta olmak üzere çevresindeki bütün toplumlar› et-

kilemifl ve geliflmelerine katk›da bulunmufltur.

M›s›r ise Nil Nehri vadisinde do¤mufl ve geliflmifl bir uygarl›¤› ifade etmekte-

dir. Burada MÖ dördüncü biny›ldan itibaren yönetim biçimi, din, mimari ve ölü

gömme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat çekicidir. Çevresi çöl-

lerle çevrili bir vadide bulunan M›s›r, kapal› bir uygarl›k görünümündedir. Nil’in

Akdeniz’e ulaflt›¤› delta bölgesi uygarl›¤›n d›fl dünya ile adeta tek ba¤lant›s›n›

oluflturmaktayd›.

Mezopotamya ve M›s›r’›n uzun tarihini ana hatlar›yla ele alan elinizdeki kitap,

sekiz üniteden oluflmaktad›r. ‹lk ünitede insan›n ilk tafl aletleri yapmaya bafllad›¤›

dönemden yaz›n›n ortaya ç›k›fl›na kadar geçen tarih öncesi dönem anlat›lmakta-

d›r. Daha sonra s›ras›yla Sümer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarl›klar ile bu böl-

geye göç ederek Mezopotamyal› olan di¤er toplumlar›n tarihi ele al›nmaktad›r.

Son iki ünite M›s›r tarihi ve uygarl›¤›na ayr›lm›flt›r. Ünitelerin seçiminde tarihe yön

veren siyasal geliflmeler yan›nda yönetim biçimi, din, mimari ve sanat gibi konu-

lar da de¤erlendirilmifltir.

Baflar› dileklerimle…

Prof. Dr. Kemalettin Köro¤lu

Editör

‹ ç indek i ler vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana kadar geçirdi¤i bafllang›ç evrelerihakk›nda de¤erlendirme yapabilecek,Tarih öncesinin mimarisi, ölü gömme gelenekleri, çanak çömle¤i, günlük efl-yalar› ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klayabilecek,Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökenini, kentleflme ve ilk devletlerinkurulufl sürecini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Neolitik (Yenitafl Ça¤›)• Halaf Kültürü

• Hassuna - Samarra Kültürleri• Obeyd Kültürü

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Eski Mezopotamya veM›s›r Tarihi

• G‹R‹fi• ESK‹TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K • ORTATAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K • YEN‹TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K• BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K

Mezopotamya’n›nTarih (Yaz›) ÖncesiDönemleri

1ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

G‹R‹fi‹ki nehir aras›ndaki ülke anlam›na gelen Mezopotamya terimi, F›rat ve Dicle nehir-leri ile bu nehirlerin kollar› aras›ndaki bölgeyi kapsayan co¤rafya için kullan›lmakta-d›r. Bu terim Eski Yunanca’daki orta anlam›ndaki “mesos” ve ›rmak manas›na gelen“potamos” kelimesinden türetilmifltir. Kuzey s›n›r› yaklafl›k olarak Anadolu’da Gü-neydo¤u Toros Da¤lar›, do¤u s›n›r› ‹ran’daki Zagros Da¤lar›, bat› s›n›r› yaklafl›k Ama-nos Da¤lar›, güney s›n›r› ise F›rat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber döküldü¤üBasra Körfezi’dir. Mezopotamya kuzeyde da¤l›k bölge ve da¤ eteklerinde step orta-m›, ortada ovalar, güneyi ve bat›s› çöllerden meydana gelmifltir.

Mezopotamya’n›n co¤rafi yap›s› genel özellikleri bak›m›ndan, Yukar›/Kuzey, Or-ta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya olarak üçe ayr›lmaktad›r. Yukar› Mezopotamya si-yasi harita aç›s›ndan Türkiye’nin Güneydo¤u Anadolu Bölgesi, Kuzey Suriye, KuzeyIrak, Afla¤› Mezopotamya da Güney Irak ve k›smen Güneybat› ‹ran bölgesidir.

Mezopotamya’n›n kuzeyi, Zagros Da¤lar›, Güneydo¤u Toroslar ve Amanoslar tara-f›ndan çizilen yar›m daire biçimindeki hat nedeniyle “Bereketli Hilal” olarak adland›r›-l›r. Bölgenin en büyük akarsuyu F›rat’t›r. Karasu ve Murat çaylar›n›n oluflturdu¤u F›ratNehri Toros Da¤lar›n›n kuzeyinden kar sular› ile beslenerek güneye do¤ru Gaziantepve fianl›urfa platolar›n› ay›r›p Türkiye-Suriye s›n›r›n› aflarak Suriye’ye ulafl›r. Burada Ba-l›k/ Balih Nehri ve do¤uda Habur Çay› ile birleflir. Bu yan kollarla daha güçlenen F›ratNehri Mezopotamya düzlüklerini geçerek fiattülarap’da Dicle ile birleflir.

Mezopotamya’n›n ikinci büyük nehri olan Dicle ise Güneydo¤u Toroslar›n ortakesiminde iki kaynaktan do¤ar. Diyarbak›r’dan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Bo-tan çaylar› ile birleflir. Raman Da¤›’n›n güney ete¤indeki dar bo¤azlar› geçerek s›n›r›-m›z d›fl›na ç›kar. Kuzey Irak’ta Küçük Zap, Büyük Zap, Adhem ve Diyala sular› ilebeslenir. Güney Mezopotamya’da F›rat Nehri ile birleflip Basra Körfezi’ne dökülür.

Mezopotamya’n›n do¤u s›n›r›n› teflkil eden Zagros Da¤lar› üç silsile fleklinde ku-zey-güney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ‹ran Platosu aras›ndaki s›n›r› çi-zer. Baz› co¤rafyac›lar Toroslarda oldu¤u gibi do¤uda da¤lar›n aras›ndaki ovalar veplatolar›, geçitleri de Mezopotamya uzant›s› olarak yorumlamaktad›r.

Kuzey Mezopotamya’n›n Suriye Ovas› haricindeki Toros, Hakkâri, Abdülaziz,Sincar da¤ eteklerindeki eflik k›sm› k›fl›n ya¤›fll› ancak yüksekli¤i yüzünden sert ikli-me sahiptir. Afla¤› Mezopotamya ise yaz›n kurak ve çok s›cakt›r. S›cakl›k yaz aylar›n-da 40-50 dereceyi bulmaktad›r. K›fllar ise so¤uk geçer.

Mezopotamya’n›n Tarih(Yaz›) Öncesi Dönemleri

Mezopotamya’n›n uzak geçmiflinin çeflitli aflamalar›, ilk kez saptand›¤› yerinad›yla an›lan kültür isimleri alt›nda incelenir. Günümüze ulaflan eski yerleflme yer-lerinde saptanan kal›nt›lar›n tarihlenmelerinde buluntular›n teknik özellikleri, bafl-ka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim sürecinin izleri gibi k›staslar yan›n-da C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yöntemlerden de yararlan›l›r. Alt bafl-l›klar halinde tarihleri de verilerek s›ralanan dönem isimleri tamamen ham maddeyap›m tekniklerine göre ayr›lm›flt›r. Birçok kültür tarihçisi pek çok nedenle bu s›-n›fland›rmaya karfl› ç›km›fllarsa da terim ve tan›mlamalar Türkiye’deki Orta E¤itimkurumlar›nda kullan›lmaya devam etmektedir. Afla¤›da sunulan Halaf, Hassuna,Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihöncesi kültür isimleri herhangi yaz›l› bir kaynak-tan de¤il, ilk defa bulundu¤u höyük (tafl, kerpiç, hayvan kemi¤i, kül gibi kullan›mö¤elerinin y›k›lan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esin-lenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tüm dünya kültür tarihçileri tara-f›ndan kabul görmüfltür.

ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100000-12000)Kültür tarihçileri insanl›k tarihinin çok uzun süren bu dönemini Alt, Orta ve Üst ol-mak üzere üçe bölmektedir. Günümüze kadar gerçekleflen araflt›rmalarla insan›nAfrika’da ortaya ç›kt›¤› kesinleflmifltir. Homo Erectus ad› verilen eski atam›z›n bu-radan da¤›l›p yaklafl›k 1500000 y›l önce dünyan›n de¤iflik yerlerinde farkl› ortam-larda yaflad›¤› saptanm›flt›r. ‹nsan›n kültürel evrimi içinde bu insan türünün ger-çeklefltirdi¤i ilkler çok önemlidir. Mezopotamya’n›n bat›s›ndan Güney Asya’ya ora-dan Uzakdo¤u’ya hatta Avustralya k›tas›na kadar yay›ld›¤› bilinen ve olas›l›kla be-

4 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Resim 1.1

Mezopotamya’n›ntarihöncesine aityerleflmelerigösteren harita(Köro¤lu 2010).

lirgin bir dili olan bu insanlar›n bilinçli avc›l›k yapt›¤›, atefli kontrollü kullanmay›ö¤rendi¤i, ilk standart tafl aletleri üretti¤i anlafl›lmaktad›r. Afrika’dan Asya’ya geçifl-lerinde o zamanlar olas›l›kla yaflan›lmas› zor olan Orta Mezopotamya yerine dahabat› kesimi, k›y› bölgesini tercih ettikleri Filistin’deki Ubeidia buluntu yerinde elegeçen ikili yüzey (el baltas›) endüstri örnekleriyle belgelenmektedir.

Uzun y›llar el baltas› olarak tan›mlanan, ço¤unlukla kaba ve armut biçimindeolan aletler kaz›mak, kesmek, k›ymak, vurmak gibi ifllerde kullan›l›yordu. Ayn› tipendüstrilere Kuzey Mezopotamya’da Ad›yaman, Gaziantep, fianl›urfa, Batman veKuzey Suriye’de rastlan›lmaktad›r. Homo Erectus insanlar›n›n ma¤ara, kaya s›¤›na-¤›, a¤aç kovu¤u, çad›r ve kulübe tipindeki bar›naklarda yaflad›klar›, fundal›klar› tu-tuflturmak suretiyle hayvan sürülerini ürküttükleri, yanan veya yaralanan hayvan-lar› büyük tafllarla öldürdükleri, çakmaktafl›ndan yapt›klar› sat›r gibi aletlerle bun-lar› parçalay›p yedikleri anlafl›lmaktad›r. Atefl yakmay› da bilen bu tür insanlar›ngeçici kamp yerleri de yüzey araflt›rmalar› sonucunda saptanm›flt›r. ‹çlerinde Ad›-yaman’daki fiehremuz S›rt› kamp yeri kaz›larla incelenmifltir. Özellikle Türkiye Ga-ziantep düzlüklerinde, Il›su Baraj› göl alan›nda, Kuzey Suriye’de yine bu dönem-deki insan taraf›ndan ifllevi bitti¤i için at›lm›fl veya unutulmufl çok say›da iki yüzey-li (el baltas›) alet günümüzde gerçekleflen yüzey araflt›rmalar›nda ele geçmifltir.

Günümüzden 220000 y›l önce olas›l›kla Homo Erectus’dan geliflen yeni bir in-san türü Homo Neanderthal insan› ortaya ç›kar. Bu tür, teknolojik olarak gelifl-mifl tafl aletler yapmay› baflarm›flt›r. Neanderthaller ölülerini ilk gömen insanlard›r.Ölü gömme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dünya inan›fl›n›n varl›¤› Mezo-potamya’da Kuzey Irak-fianidar Ma¤ara’s›ndaki önemli (?) bir kiflinin özellikle flifa-l› ot ve çiçeklerle beraber törenle gömülmesi ile belgelenmifltir. Günlük yaflant› t›p-k› Homo Erectuslar›n yaflant›s› gibi toplay›c›l›k ve avc›l›¤›n oldu¤u karma ekono-mi fleklindedir.

Yaklafl›k 120000 - 110000 y›llar›nda günümüz insan›n›n atas› olan Homo Sapi-ens insan› tarih sahnesine ç›kar. Bu tarihlerde Neanderthal türü de yaflamaya de-vam etmifltir. Hatta iki türün uzun bir süre en az 60000 y›l beraber yaflad›¤›, sonraNeanderthallerin tümüyle yok oldu¤u kabul edilmektedir. Klasik s›n›flamada budönem ÜstEski Tafl Ça¤› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu dönem insanlar› Kuzey Me-zopotamya’da tahminen 25-30 kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlar›nmevsime ba¤l› göç yollar›yla ilgili akarsu vadilerinde yaflam›fllard›r. Ma¤ara, kayas›¤›na¤› d›fl›nda aç›k havada a¤aç dallar› ve postlarla yapt›klar› çad›r tipinde basitbar›naklarda oturmufllard›r. Çok bilinçli yo¤un avc›l›k ve toplay›c›l›kla yaflamlar›n›devam ettirdikleri anlafl›lmaktad›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden (do¤al cam) usta-ca yapt›klar› dilgi türü aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikil-mesi için kullan›lm›flt›r. Sapienslerin dinsel düflünce sistemi d›fl›nda sanat ile ilgi-lendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar› abart›larak yap›lan ve kültür tarihçileri ta-raf›ndan “Venüs”ad› verilen kad›n heykelcikleri (ana tanr›ça) hem bolluk hem deüreme ile ilgili olmal›d›r. Homo Sapiensler de ölülerini gömmüfllerdir.

ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)Yaklafl›k olarak MÖ 12000 y›llar›nda Son Buzul Ça¤›’n›n sona ermesi ile Mezopo-tamya’daki iklimin yumuflad›¤› tahmin edilmektedir. Bölgedeki nüfusun artt›¤› veilk defa köpe¤in evcillefltirildi¤i saptanm›flt›r. ‹klimin de¤iflmesi ile besin kaynakla-r› da de¤iflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, keçi gibi da¤›n›k yaflayan hayvan-lar›n ço¤almas› ile avlanman›n daha zorlaflt›¤› yorumlanmaktad›r. Çilek, f›nd›k gi-bi çeflitli yemifller ile yenebilecek kökler toplanmaya devam etmifltir.

51. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

Homo Erectus, HomoNeanderthal, HomoSapiens: ‹nsan›n ortayaç›k›fl sürecinden itibarenbiyolojik ve kültürelgeliflimini gösterenaflamalar için kullan›lanterimler. Homo sapiens,“ak›ll› insan”anlam›na gelir.

Zagros Da¤lar›n›n bat› yamaçlar›, Kuzey Mezopotamya’n›n Türkiye s›n›rlar›içindeki da¤l›k bölgesi ve Akdeniz k›y›lar›nda yaflayan, ekonomileri hâlâ yo¤unbesin toplay›c›l›¤›na dayanan Homo Sapiens türü insanlar›n kulland›¤› alet tipleribir önceki dönemin aletlerinden genelde farks›zd›r. Olas›l›kla hayvan çeflitlerininfarkl›laflmas›ndan dolay› av sistemi de¤iflmifl ve mikrolit ad› verilen minik tafl alet-ler ortaya ç›km›flt›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden üretilmifl geometrik biçimde olanbu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap üzerine insan difli gibi yan yana sapla-narak bileflik alet yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Olas›l›kla ok ve yay kullan›m› daha ge-liflmifltir. Bu insanlar olas›l›kla büyük topluluk halinde yaflamaktayd›lar. Bu dö-nemde, Kuzeybat› Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini ya-pan bir kültür olarak bilinen Zarzi kültürü görülür. Rusya steplerinden gelmifl ola-bilecek bu kültürün en iyi tan›mland›¤› yer fianidar Ma¤aras›’d›r.

YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200)‹nsan›n do¤aya hâkimiyetinin bafllad›¤›, avc›l›k-toplay›c›l›¤a dayanan geçim eko-nomisinden besin üretimine geçiflin oldu¤u bu dönem, dünyada baflta G. Childeolmak üzere pek çok kültür tarihçisi taraf›ndan ‘devrim’ olarak kabul edilmektedir.Ayn› süreçte toplumun sosyal yap›s›ndaki farkl›laflma da devam etmifltir. Büyükolas›l›kla tar›m›n yayg›nlaflmas›yla tah›llar da biyolojik bir de¤ifliklik geçirmifl vedo¤ada yaban›l olan özellikleri farkl›laflm›flt›r. Böylece daha verimli ve daha daya-n›kl› türler ortaya ç›km›flt›r.

Neolitik Dönem Kuzey Mezopotamya’da çanak çömleksiz ve çanak çömlekliolmak üzere iki dönemde incelenmektedir. Bu ayr›lmada sanki çanak çömlek ya-p›m› önemli bir ayraç olarak gözükse de esas ayr›m toplum yaflam›nda meydanagelen büyük de¤iflimlerdir. Killi topra¤›n bitki art›¤› ve su ile kar›flt›r›l›p flekillendi-rilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dönemden çok daha önceleri bilinmekte-dir. Yeni Tafl (Neolitik) tan›m› sadece tafl yap›m gelene¤inde yontma tafl›n yan›n-da sürtme tafl tekni¤i ile yap›lan aletlerin ço¤ald›¤› bir dönem olarak tan›mlana-maz. Bu dönemin bafllang›c›nda Orta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya’ya olas›l›klaçevresel flartlar›n zorlu¤u yüzünden henüz tam yerleflilmedi¤i anlafl›lmaktad›r.

Neolitik teriminin kullan›m› 1866 y›l›nda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilinç-li ekip biçmenin esas›n› oluflturan yaban›l tah›llar›n Yeni Tafl Ça¤› ile birlikte evrimgeçirdi¤ini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yak›ndo¤u’da tar›m ve hayvanc›-l›¤›n ‘vaha’ olarak tan›mlanabilecek sulak, verimli ancak küçük yörelerde, insan,bitki ve hayvanlar›n›n beraberce yaflamak zorunda kalmas›ndan do¤du¤unu iddiaetmifltir. Günümüzden 12500 - 11500 y›l öncesi iklimin çok kötü oldu¤u bilinmek-tedir. Yak›ndo¤u’da yaflayan gruplar belki su kaynaklar›n›n var oldu¤u yerlerdeyapt›klar› gözlemler sonucunda hayvanlar› evcillefltirip bitkileri ziraata alm›fllard›r.G. Childe’de ilk evcillefltirme ve ziraat›n F›rat, Dicle ve Nil gibi büyük ›rmaklar›nkenarlar›ndaki taflk›nlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda oldu¤unuileri sürmüfltür. J.H. Breasted bu fikre karfl› ç›karak Zagros Da¤lar›’ndan TorosDa¤lar›, Akdeniz ve M›s›r’a kadar yar›may biçiminde bir bölgeyi kapsad›¤› için ‘Ve-rimli Hilal’ ad› verilen bölgede bu olay›n bafllad›¤›n› kabul etmifltir. Bu konuda enönemli çal›flma ise R.J. Braidwood’un baflkanl›¤›nda çeflitli bilim dallar›ndan olu-flan ekibin yürüttü¤ü araflt›rmad›r. Irak’ta Jarmo, Türkiye’de Çayönü kaz›lar› ve di-¤er araflt›rmalar sonucunda Verimli Hilal bölgesinin hemen kuzeyinde ‘do¤al ya-flam bölgesi’ ad› verilen alanda ilk kültüre alma ve evcillefltirmenin oldu¤u öne sü-rülmüfltür. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yaban›l bitkilerin do¤ada bulu-nabilecekleri ortamda evcillefltirilebilece¤ine dayanan bu kuram günümüzde degeçerlili¤ini korumaktad›r.


Yeni Tafl veya tarih kitaplar›nda Cilal› Tafl Devri (Neolitik) olarak geçen bu süre-cin ilk evresi olan Çanak Çömleksiz Neolitik (MÖ 10000-6000) Ürdün- Jeriho’da ya-p›lan arkeolojik kaz›lar sonucunda kendi içinde bir dizi geliflmeyi aç›klamak amac›y-la alt evrelere ayr›lm›flt›r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllang›ç evresinde(MÖ 10000 - 8500) Kuzey/Yukar› Mezopotamya’da Filistin/Natuf kültüründen farkl›olarak göreceli daha büyük yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dalörgülü veya tafl temelli y›¤ma kerpiç duvarl› (kerpiç çamurunun duvar fleklinde y›-¤›lmas›) oval veya yuvarlak planl› yap›lardan oluflmaktad›r. Mekânlar›n içinde ocakve ifllik yerleri, mekân d›fl›nda avlu ve meydanlar›n varl›¤› Türkiye’de Hallan Çemi,Çayönü, Körtik Tepe, Demirköy gibi yerleflme yerlerinde saptanm›flt›r.

‹lk defa bu dönemde tap›nak gibi büyük iflgücü gerektiren an›tsal özel yap›larinfla edilmifl, uzman bir zanaatkâr s›n›f› ortaya ç›km›fl, uzak bölgeler aras›ndaki ti-caret yap›lmaya bafllanm›flt›r. Son zamanlarda kaz›lan Göbekli Tepe’de ise çaplar›10 ile 30 metre aras›nda de¤iflen boyutlarda, tafl duvarl›, yuvarlak veya oval biçim-li tap›naklar bulunmufltur. Tap›na¤›n içinde ortada hem çat› lentolar›na direk vazi-fesi gören hem de menhir ya da tanr› sureti (put) olan 10 ton a¤›rl›¤›nda, uzunlu-¤u 3-5 metre aras›nda de¤iflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktad›r. Bu merke-zi dikilitafllar›n etraf›nda tafl sekiler aras›nda duvara yap›fl›k on iki adet daha küçükboyutlu dikilitafl s›ral›d›r. Kaz› baflkan› flimdilik bu tafllar› menhir olarak tan›mla-maktad›r. Dikilitafllar›n üst yatay bölümü bafl›, dikey bölümü gövdeyi temsil et-mektedir. Baz›lar›nda yan yüzeye kol, ön yüzeye parmaklar›n ifllenmesi bunlar›nstilize insan tasviri oldu¤unu kesinlefltirmektedir. Üzerinde bir giysi varm›fl gibi çiz-giler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Baz›lar›nda H biçimli semboller baz›lar›ndabelki günefl ve ay› temsil eden iflaretler bulunmaktad›r. Dikilitafllar›n Sumer ve Yu-nan dinlerindeki tanr› ailesine ait heykellerin flimdilik ilk örnekleri oldu¤u düflünü-lebilir. Tap›na¤›n merkezindeki ‘T’ bafll› iki tanr› suretinin belki gök tanr› ile günefltanr›ças›n› betimledi¤i önerilebilir. Henüz yaz› keflfedilmedi¤i için bu konuda ke-sin yorum yap›lamamaktad›r. Kesin olan çok büyük bir iflgücü gerektiren bu yap›-lar›n seçkin ve uzman insanlar taraf›ndan infla edildi¤i ya da ettirildi¤idir. Henüzmaden keflfedilmedi¤i için zanaatkârlar Göbekli Tepe’nin oldu¤u kayal›kta, sahipolduklar› yass› tafl balta ve keskilerin yard›m›yla tek parça halinde ç›kard›klar› bü-yük tafllar› önce düzgün yüzeyli hale getirmifllerdi. ‹kinci aflamada stellerin üzeri-ne y›lan, yaban domuzu, tilki, yaban efle¤i, turna, yabani bo¤a, gazel, koç, akrepve örümcek gibi figürleri kabartma olarak ifllemifllerdir.

‹nsan biçiminde ifllenen figürlerin tanr› olabilece¤i anlafl›lmaktad›r. Figürlerintümünün erkek olmas› da ilginçtir. Bundan toplumda baba tanr›n›n a¤›rl›¤› oldu¤uanlafl›lmaktad›r. Tap›na¤›n içine duvarlara korkutucu hayvan figürleri de konula-rak rahiplerin burada gerçeklefltirdikleri dinsel törenlerin avc› ve toplay›c› toplumüzerinde daha etkileyici olmas› sa¤lanm›flt›r.

Bir tap›nak yap›s› ömrünü tamamlad›¤›nda, nedenini bilemedi¤imiz bir sebep-ten dolay› d›flar›dan getirilen toprakla doldurularak gömülmekteydi. Olas›l›kla ra-hip görevi de üstlenen seçkinler, yeniden dikilitafllar haz›rlay›p ayn› alana ayn›planda ancak daha küçük boyutta yeni bir tap›nak infla etmekteydiler. Bu yüzdengün ›fl›¤›na ç›kan tap›nak kal›nt›lar› iç içe geçmifl daireler fleklindedir. ‹lk tap›na¤›noldu¤u yerde yeni bir tap›nak yapacak yer kalmad›¤›nda baflka tarafa geçilmifltir.Bu gömülüp yeniden yapma süreci y›llarca sürmüfltür. Göbekli Tepe’de yirmininüzerinde tap›nak oldu¤u saptanm›flt›r. Yine ilginç hususlardan biri baz› tap›naklar-da özellikle merkezdeki iki dikilitafl›n bafl k›s›mlar›n›n zaman›nda bilinçli olarakk›r›lmas›d›r.


Göbekli Tepe’de henüz ayd›nlat›lmayan hususlardan biri tap›nak alan›n›n d›-fl›nda sivil mimari yani ruhban s›n›f ve halk›n yaflad›¤› yap›lar›n olup olmamas›d›r.Göbekli Tepe’deki tap›naklardaki ‘T’ bafll› dikilitafllara fianl›urfa yöresinde NevaliÇori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanm›fl-t›r. Bu kültürü yaratan uzman topluluklar›n kuzeyden Rusya’dan geldikleri iddiaedilmektedir.

Neolitik Ça¤’›n bafllar›nda yaflayan köy topluluklar› ölülerini, içinde yaflad›k-lar› kulübe tipi yap›lar›n taban› alt›na açt›klar› çukura, “cenin”pozisyonunda bü-zülmüfl olarak gömmekteydiler. Bir anlamda atalar› ile ayn› mekânda yaflmayadevam ediyorlard›.

Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n ikinci evresi, MÖ 8500 - 7000 y›llar›na ta-rihlenir. Bu süreçte tar›m modeline henüz tam bir geçifl yoktur. Bu döneme ait yer-leflmelerde baflta domuz olmak üzere az say›da keçi, koyun, s›¤›r gibi yabani hay-vanlar›n evcillefltirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Hangi hayvan›n ilk olarak evcillefltirildi¤ikesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamya’da yerleflik dü-zen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi içinde merkezi sistemle yönetilmektedir.Yap›lar›n da¤›l›m› belirgin bir plan çerçevesinde merkezi sistemin önerisi ile inflaedilmektedir. Köylerde baz› yap›lar›n hatta bazen tüm köyün ifllevi bittikten sonratap›naklar gibi bilinçli gömülmeleri bu dönemde de devam etmektedir. Köyün tü-mü gömülünce yap› sahibi aileler ayn› yere eski duvarlar›n› temel gibi kullan›p ev-lerini yeniden infla ederek köyü yeniden kurmufllard›r.

Neolitik Dönem’in bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tap›naklar dörtgenhale dönüflmüfltür. Hemen hemen tüm yerleflmelerde sivil mimarinin yan› s›raözel yap›lar/kült yap›lar›n›n oluflu yayg›n bir inanç sistemi oldu¤unu göster-mektedir. ‹nan›lmaz boyutta tap›nak yap›lar›n›n ve tanr› heykellerinin yap›lma-s›ndan dinsel ö¤elerin tüm toplumu yönlendirdi¤i ve etkin bir ruhban s›n›f›n›nvarl›¤› anlafl›lmaktad›r.

Gömüt gelenekleriyle ilgili oldukça ilginç uygulamalar saptanm›flt›r. Gömütle-rin yerleflim içine yap›ld›¤›n› belirtmifltik. Baz› durumlarda iskeletin ilk gömüldü¤üyerden baflka yere tafl›nd›¤› belgelenmifltir. Baz› bireylerin bafllar›n›n kesilip törenve flölenlerde bir flekilde kullan›ld›¤› tahmin edilmektedir. Olas›l›kla çok önemli bi-reylerin kafataslar›n›n kille kaplan›p gerçek bafl biçimine getirilme denemelerininyap›ld›¤› (etlendirilmesi) görülür. Ayr›ca kutsal stel ve küçük tanr› figürleri (idol)bu dönemin çeflitli ritüel ö¤eleri olarak karfl›m›za ç›kar.

Diyarbak›r/ Çayönü yerleflmesinde bu döneme ait, baflka yerleflmelerde sapta-namayan ilginç bir yap› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bafllang›çta tap›nak olarak infla edildi-¤i anlafl›lan dörtgen yap› daha sonra köyde yaflayan yaklafl›k dört yüz elli kiflininbedenlerinin sakland›¤› bir yer haline dönüflmüfltür. Önce çürütülüp daha sonrada¤›lm›fl vücut kemikleri yap› içindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar› ise ya-p›daki raflara konmufltur. Yap›n›n di¤er taraf›nda ise duvar dibinde oturma sekile-ri ortada ise özenle parlat›lm›fl pembe renkte büyük yass› tafl levha bulunmufltur.Tafl levhan›n çatlaklar›nda insan ve hayvan kan kal›nt›lar›n›n oluflu bu tafl›n bura-ya ne amaçla yerlefltirildi¤i konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola ç›ka-rak toplumda bir birey öldü¤ünde cesedinin belki bu yass› tafl›n üzerine yat›r›ld›-¤›, bafl›n›n kesilerek gövdeden ayr›ld›¤› veya olas›l›kla köyün d›fl›nda vahfli hay-vanlar›n ulaflamayaca¤› bir yerde k›smen çürütüldükten sonra kafatas›n›n dahasonra yap›lacak törenlere kat›lmas› için yap›n›n içindeki rafa yerlefltirildi¤i yorum-lanmaktad›r. Köyün içinde çok say›da basit toprak mezar da ortaya ç›kar›lm›flt›r.


Çayönü yerleflmesinde o zamanki teknolojik imkânlarla nas›l yap›ld›¤› hâlâ tar-t›flma konusu olan ilginç yap›lar vard›r. Bunlardan biri kireç + k›rm›z› taflc›k kar›-fl›m› (terrazzo) tabana sahip tap›nak yap›s›d›r. Yap›n›n taban›nda, günümüzdekihavuzlar›n taban›ndaki gibi beyaz renkli tafllarla yap›lan çizgili bir döfleme vard›r.Bunlar›n yap›m›nda olas›l›kla önce k›rm›z› renkte taban harc›, çizgi oluflmas› içindüzgün bir a¤aç yard›m›yla uzun boflluk b›rak›larak dökülmüfl sonra bu boflluklarbeyaz tafl taflç›k ve kireç harçla doldurulmufltur. Son aflamada tüm taban parlat›l-m›flt›r. Yine Çayönü’nde altta ifllik ve k›fl›n bar›nma yeri olarak kullan›lan mahzen-lerin oldu¤u iki katl› yap›lar›n keflfedilmesi Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ya-flayan insanlar›n inflaat aç›s›ndan ne kadar geliflmifl oldu¤unun bir göstergesidir.Baflka yerlerde de benzer yap›lar›n varl›¤› ticaret ile teknolojik bilgilerin tüm co¤-rafyaya nas›l yay›ld›¤›n› da belgelemektedir.

Binalar›n özenli iflçili¤i, özellikle tap›nak tabanlar›n›n kireç tafl›n›n önce yak›l›psonra söndürülmesi ile oluflturulan kireç ve kum kar›fl›m› harç tabakas› (çimento-laflm›fl kireç taban) ile kaplanmas› bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymak-tad›r. Bu döneme ait günlük yaflamda kullan›lan aletler aras›nda ince kenarl› d›fl›çizgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, çeflitli tipte yontma tafltan ok uçlar›, ke-mik aletler say›labilir. Mezarlara cesetlerin yan›na arma¤an olarak konan boncuk-lar›n bireyin özel tak›s› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n en son evresinde (MÖ 7000 - 6000) bir ön-ceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biçimi devam eder. Ancak bilinmeyenbir nedenle bu evrenin sonunda bu kültür çökmüfltür. Yaklafl›k bin y›l süren bü-yük kar›fl›kl›klar›n yaflad›¤› bu evrede genelde büyük yerleflmelerin terk edildi¤i iz-lenmektedir. Olas›l›kla nüfusun de¤iflmesi ve belki iklimdeki farkl›laflma, avlana-cak hayvan say›s›n›n ve yaban›l tah›llar›n azalmas› büyük yerleflmelerin boflalt›lma-s›na, insanlar›n küçük topluluklar halinde daha göçer flartlarda yaflamas›na sebepolmufltur. Bu kar›fl›k dönemle ilgili bilgiler s›n›rl›d›r.

Mezopotamya’da köy yaflam›n›n bafllang›c›yla, yaz›l› belgelerin ortaya ç›k›fl›aras›ndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay› gösteren ad-lar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, üretim teknolojisi ve moda olan çanakçömlek tipleri gibi ortak kültürel unsurlar› tan›mlayan adlarla an›l›r. Bu kültürlergenellikle ilk belirlendikleri yerin ad›n› alm›fllard›r. Afla¤›da de¤inece¤imiz üzere,Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl böl-gelerde, farkl› zaman dilimlerinde kabul gören kültürel unsurlar› simgeler.

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)Hassuna, Kuzey Irak’ta Musul yak›n›nda, Dicle Nehri üzerinde kurulmufl bir yerle-flim birimidir. Son araflt›rmalarla Proto-Hassuna Dönemi (Hassuna öncesi dönem)genel anlamda Kuzey Mezopotamya’da Çanak Çömlekli Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllan-g›c› veya Erken Yeni Tafl Ça¤› olarak kabul edilir. Bu dönemde kültürel anlamdabölgesel farkl›l›klar fazla gözükmez. Bölgede hayatlar› hayvanc›l›k ve tar›m ekono-misine dayanan köy topluluklar› yayg›nd›r. Bölgede Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’in bafllang›c›nda bir önceki dönem yer-leflme ve yap› düzeni devam etmektedir. Ancak eski dönemdeki merkezi ve güçlüinanç sistemi bu dönemde görülmez. Kült yap›lar› da bulunmamaktad›r. Yerleflme-lerde g›da depolamaya yönelik birimler fazlad›r. Yerleflme yerleri aras›nda bu dö-nemi temsil eden mimari Hassuna Höyü¤ü’nde, Yar›m Tepe ve Telul Eth-Thalatlatadl› merkezlerde belirgindir.


Bu dönem yerleflmelerinde çad›r ve kulübe tipi yap›lardan oluflan kamp izlerisaptanm›flt›r. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de küçük birkaç odadan oluflandikdörtgen yap›lar infla edilmifltir. Duvar yap›m›nda s›k›flt›r›lm›fl çamur topaklar› kul-lan›lmaktayd›. Ambar olarak yap›ld›¤› düflünülen iki metrekareden küçük odalar ›z-gara fleklindedir. Baz› evlere damdan girildi¤ini gösteren merdiven izleri belirlenmifl-tir. Yap›lar›n içinde yemek piflirmek ve ›s›nmak için yap›lm›fl ocak ve f›r›nlar vard›r.

Bu dönemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sotto’da küçük çocuklar çömlekiçinde evlerin tabanlar› alt›na gömülmüfltür. Yar›m Tepe’de cesetler dikdörtgen veyuvarlak yap›lara yerlefltirilerek saklanm›flt›r.

Çanak çömle¤in Kuzey Mezopotamya’da ne zaman ve nerede ortaya ç›kt›¤› tart›-fl›lmakta bu konuda çeflitli modellemeler yap›lmaktad›r. ‹lk çanaklar belli bir mer-kezde yap›l›p bu bilgi de¤ifl tokufl yöntemi ile tüm bölgeye mi yay›lm›flt›r? Yoksafarkl› bölgelerde mi geliflmifltir? Çanak çömlek kullan›m›n›n geliflmifl tar›mla birliktebafllad›¤› kesindir. Tar›m bu çanak çömlek üretim teknolojisini do¤urmufltur. Kil kapyap›m›ndan önce genelde kille s›vanm›fl sepetlerin, deriden yap›lm›fl nesnelerin, al-ç› ve tafl kaplar›n kullan›ld›¤› bilinir. Tar›m ürünlerin artmas› ile bu tür kaplar ihtiya-c› karfl›lamam›fl ve bu yüzden kilden kap yap›m› bafllam›fl olmal›d›r. Gerçekten ilkyap›lan kil kaplar yemek piflirmeden çok depolamaya yöneliktir. Hassuna ve Yar›mTepe’de ele geçen büyük ve kaba çömlekler buna örnek gösterebilir.

Kuzey Mezopotamya’n›n tarihöncesi toplumlar› sepet yapmay› çok iyi bilmektey-diler. Sepet ancak y›l›n belli zamanlar›nda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman har-canarak üretilebilmekteydi. Buna karfl›l›k kil kaplar›n yap›m›, her yerde su, kil ve sa-man oldu¤u için maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve çevresinde toplu-mun geliflimine paralel olarak önce sepet, sonra piflirilmeden kullan›lan kil kap, enson da f›r›nlanarak tamamen piflirilen kaplar kullan›lm›flt›r. Bu flekilde bir ilerleme-nin normal bir teknolojik geliflim oldu¤u kabul edilmektedir. Genel olarak sepet da-ha hafif oldu¤u için göçerler, çanak çömlek ise yerleflik topluluklar taraf›ndan tercihedilmekteydi.

Proto-Hassuna Dönemi’nin çanak çömlekleri, kilin su ve samanla kar›flt›r›lmas›y-la elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. ‹lk yap›lan örnekler yayvan ve derin kâ-seler, yuvarlak ya da oval çanaklar, k›sa silindir boyunlu, yuvarlak gövdeli kabakaplard›r. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflme-lerinde daha sonraki Hassuna kültürünün yay›ld›¤› bölgede yayg›n olan ekmek pi-flirme kaplar› da yap›lmaktayd›. Kâselerin baz›lar› geometrik baz›lar› hayvan motif-leri ile süslenmifltir.

Bu dönemde günlük yaflamda çok önemli rol oynayan yontma tafl alet endüstri-si üretim aç›s›ndan düflük kalitededir. Buna karfl›l›k tafl kap, ok ucu gibi nesnelerinüretimi devam ettirilmiflse de eski örnekler kadar özenli de¤ildir.

Bu dönemde tar›m yayg›nlaflm›flt›r. Ürünlerin bereketli olup olmamas› tama-m›yla ya¤mura ba¤l›d›r. Yerleflmelerde birçok bu¤day türünün tar›ma al›nd›¤› bel-gelenmifltir. Bunlar aras›nda tek s›ral› emmer, k›z›l, ekmeklik ve kapl›ca bu¤day›say›labilir. Ayr›ca alt› s›ral› arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biçilmekteydi. Ev-lerin içinde ve çevresinde bulunan kemik kal›nt›lar›ndan evcil s›¤›r, koyun ve ke-çi yedikleri anlafl›lmaktad›r. Büyükbafl hayvanlar›n etiyle birlikte post ve sütündende yararlanmaktayd›lar. Avc›l›¤›n daha az oldu¤u saptanm›flt›r. Umm Dabaghiyahhöyü¤ünün bu döneme tarihlenen küçük köyünde yaflayanlar tar›m›n yan› s›raavc›l›¤› da devam ettirmekteydiler. Avlad›klar› hayvanlar aras›nda yabani eflek veceylan baflta gelmekteydi. Olas›l›kla bu hayvanlar›n derilerinden faydalan›p ayak-kab› ve giysi yapmaktayd›lar.


Hassuna Dönemi ( MÖ 5750-5250)Mezopotamya’da Hassuna ve Samarra kültürleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassunakültürünün görüldü¤ü yerlerde Samarra kültürüne ait çanak çömlek örnekleri debulunmaktad›r. Hassuna kültürünün kökeni kendinden önceki ‹lk Neolitik Ça¤’›nbafllang›c›ndad›r. Kültür daha çok Kuzey Irak bölgesinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu kül-türün merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. HassunaKültürü erken ve geç olmak kayd›yla iki evreli olarak tan›mlanmaktad›r.

Bu dönemde duvar yap›m›nda kerpiç kullan›lmaya bafllam›flt›r. Evler bir avluetraf›nda yer alan çok say›da odadan oluflur. Duvarlara s›va yap›ld›¤› belirlenmifl-tir. Duvarlarda tafl temel Güneydo¤u Anadolu’da Mezraa-Teleilat ve Akarçay Tepeyerleflmelerinde görülmektedir. Yap› içlerinde de¤iflik tipte f›r›n ve ocaklar yer al-maktad›r. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz› birimlerin taban› tafl döflelidir. Avlu-larda ve mekânlar›n içinde silo ve büyük depolama çömlekleri bulunmufltur. Budönem, yukarda anlat›lan mimari özellikleri ile köy yaflam›ndan kasaba yaflam›nageçifli göstermektedir. Hassuna Dönemi’nde de bir önceki dönem gibi bebek veçocuklar, bir çömlek içinde daha çok yerleflim alan›nda gömülmektedir.

Hassuna kültürü, bu dönemde yayg›n olarak kullan›lan belli form ve bezeme-ye sahip çanak çömlek türleri ile tan›n›r. Genel olarak iki grup alt›nda s›n›fland›r›-labilecek çanak çömlek üretilmifltir. Birinci gruptakiler olas›l›kta mutfakta kullan-mak üzere yap›lan kaba, kahverengi, gri veya k›rm›z› renkte olan çanak çömlek-lerdir. ‹kinci grup ise daha özenli bir biçimde flekillendirilmifltir. Bunlar k›rm›z› bo-ya astarl›, çizi ya da boya bezemelidir. En çok omurgal› kâseler ile boyunlu çöm-lekler yap›lm›flt›r. Hassuna çanak çömle¤inin çizi bezemeli gelene¤i bat›ya do¤rugittikçe azal›r. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kulla-n›ld›¤› iddia edilen kaplar›n her çeflidi bulunmaktad›r.

Hassuna Dönemi yerleflmelerinde çok say›da piflmifl topraktan sapan tanesi, yünveya keten iplik elde etmek için kullan›lan a¤›rflak, mühür, tafl boncuk, kemik i¤ne,kemik spatül ve kemik biz gibi günlük yaflamda farkl› amaçlar için üretilmifl aletlerbulunmufltur. Sürtme tafl endüstrisinde en ilginç bulgular bu¤day ö¤ütmek için kul-lan›lan havanelleri ve yass› tafl baltalard›r. Yontma tafl alet endüstrisinde orak-b›çak-lar say›ca di¤erlerinden fazlad›r. Buluntular›n ço¤u anlafl›laca¤› üzere tar›mla ilgilidir.Bu dönemde tar›m ve hayvanc›l›k toplumlar›n esas geçim kayna¤› hüviyetini kazan-m›flt›r. Arpa, bu¤day çeflitleri ana g›da maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Ko-yun, keçi ve s›¤›r ve domuz beslenmektedir. Nüfusun ve dolay›s›yla köylerin say›s›artm›flt›r. Kent hüviyetini tafl›yabilecek yerleflmeler yoktur. Tap›nak olabilecek büyükve özel yap› bulunmad›¤› gibi dinsel inan›fllar hakk›ndaki bilgilerimiz azd›r.

Hassuna Dönemi’nde do¤ada bulunan ham bak›rdan dövülerek tak› gibi çeflitlinesneler yapm›fllard›r. Ergitilmifl bak›r›n en eski örne¤i de bu dönemde ortaya ç›kar.

Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)Samarra Kültürü, Hassuna kültürünün geliflti¤i bölgenin daha güneyinde, Orta Me-zopotamya’da Zagros Da¤lar›n›n otlaklarla kapl› eteklerinde ortaya ç›km›flt›r. Ken-dine özgü boyal› bir tür çanak çömlek grubu ile temsil edilen Samarra Kültürü yer-leflmelerinden en ünlüleri Tel’ül Savvan, Co¤a Mami ve Samarra’d›r.

Samarra Dönemi basit de olsa Mezopotamya’da sulama kanallar›n›n aç›ld›¤› ilkdönemdir. Coga Mami’de saptanan kanallar bu döneme tarihlenmektedir. Bitki ka-l›nt›lar› aras›nda evcillefltirilmifl tah›llar d›fl›nda iri keten tohumlar›n›n bulunuflugerçekte düzgün sulama yap›ld›¤›n›n belirtisidir. Ne yaz›k ki bu toplumlardan ke-ten ve yünlü kumafl örnekleri günümüze gelememifltir. Ya¤mura dayanan kuru ta-


r›m yerine kanallar aç›lmas›yla gelifltirilen sulu tar›m yerleflmelerindeki nüfusun at-mas›na neden olmufltur.

Bu dönemdeki dörtgen planl› yap›larda yaklafl›k 60 cm boyutunda kaliteli ker-piç kullan›lmaya bafllar. Konutlar›n içine ve d›fl›na duvar ortalar›na ve köflelere ko-nan payandalar daha sonraki kültürlerdeki tap›nak mimarisinin öncüsü olarak de-¤erlendirilir. Tel’ül Savvan’da on befl odal› büyük yap›lar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r.Etraf› hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi küçük köy yerleflmeleri bu-lunmaktad›r. Samarra Dönemi’nde de bu¤daya ek olarak mercimek ve bakla yetifl-tirilmekte, koyun, keçi ve domuz beslenmektedir.

Samarra çömlekçi ustalar› koyu kahverengi boya ile güzel desenlerle süslenmiflve iyi piflirilmifl kaplar üretmifllerdir. Ayr›ca su mermerinden oyularak yap›lm›fl kap-lar ve kad›n heykelcikleri de bu dönem sanatkârlar›n›n ustal›klar›n› göstermektedir.

Mezopotamya’da tarihöncesi dönemde birçok kültür ad› geçmektedir. Bu kültürlerin isimlen-dirilmesi çanak çömlek yap›m ve süslenmeleri rol oynam›flt›r. Bu do¤ru bir yaklafl›m m›d›r?

BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K Anadolu’da Kalkolitik Dönem bafll›¤› alt›nda incelenen geliflmeler, Mezopotam-ya’da Halaf ve Obeyd bafll›klar› alt›nda incelenir.

Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800)Halaf kültürü, do¤uda Zagros Da¤lar›, bat›da F›rat Nehri, kuzeyde Toros Da¤lar›taraf›ndan çevrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Türkiye’nin Güneydo¤u Ana-dolu Bölgesi’nde yayg›nd›. En belirgin özelli¤i günlük yaflamda boya ve çizi beze-meli ola¤anüstü güzel çanak çömleklerdir. Bu kültür, ilk defa 1911 y›l›nda s›n›r›-m›za çok yak›n konumdaki Halaf Höyü¤ü’nde gerçekleflen kaz›larda saptand›¤›için Halaf kültürü ad› verilmifltir.

Halaf Dönemi’nde moda olan günlük kullan›m eflyalar›, Güneydo¤u Anadoluve Kuzey Irak d›fl›nda bat›da Çukurova ve Amik Ovas›’na, kuzeydo¤uda Van Gö-lü çevresine, do¤uda Kuzeybat› ‹ran’a kadar ulaflm›flt›r. Halaf kültür ürünlerinin bukadar genifl alana yay›lmas› ancak yayg›n bir ticaret ile mümkündü. Kültürün kö-keni konusunda pek çok teori ortaya at›lm›flt›r. Son y›llarda Kuzey Suriye’de TellSabi Abyad Höyü¤ü’nde gerçekleflen arkeolojik kaz›lar, söz konusu kültürün Has-suna-Samarra gibi Çanak Çömlekli Neolitik dönem toplumlar›n›n etkisiyle ortayaç›kt›¤›n› göstermektedir. Bunun en iyi örne¤i Samarra ad› verilen boya bezemelikap örneklerinin Halaf kültürünün bafllang›c›nda da görülmesidir.

Halaf Dönemi’nde, ovalarda yaklafl›k 2 ile 12 hektar aras›nda de¤iflen boyuttabir büyük yerleflme ve çevresinde 1 - 2 hektar geniflli¤inde küçük uydu yerleflme-


Resim 1.2

Samarra Dönemiev tipleri

Kaynak:Braidwood1995:176.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

ler kurulmufltu. Büyük yerleflmeler, etraf› tahkimat duvar› ile çevrili, tar›m›n ve ti-caretin yayg›n oldu¤u yönetim merkezidir. Küçük olanlar ise hayvanc›l›k ve sütürünlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u günümüzdeki çiftliklere benzeyen yerleflmelerdir. Bü-yük yerleflmelerde de¤irmen tafllar›, ezgi tafllar›, orak b›çaklar› gibi tah›l üretimininyap›ld›¤›n› gösteren aletler vard›r. Küçük yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kal›n-t›lar› daha yüksek oranda ele geçmifltir. Temel geçim kayna¤› hayvanc›l›k olan buyerleflmelerde avc›l›k da önemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal de¤ifl tokuflu ya-p›larak günlük hayat›n devam ettirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Yerleflim alanlar› genellik-le su kaynaklar›na yak›nd›r. Halaf kültürünü en iyi flekilde tan›tan Musul yak›nla-r›ndaki Tell Arpaciya höyü¤üdür. Bu dönemde bak›r›n kullan›m› daha önceki dö-nemlere göre yayg›nlaflm›flt›r.

Halaf Dönemi’nde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirindenayr›lan, yuvarlak ve dörtgen yap›lar infla etmifllerdir. Halaf mi-marisinin belirleyici ö¤elerinden biri olan yuvarlak yap›lar ar-keoloji yaz›n›na “Tholos”ad› ile girmifltir. Tholos, dikdörtgenplanl› girifli ve yuvarlak planl› ana odas› olan yap› tipidir. Hemyuvarlak yap›lar hem de dörtgen yap›lar tafl temelli, y›¤ma du-varl› ve s›val›d›r. Tabanlar› kil s›va ile düzletilmifltir. Çok say›dayuvarlak yap›da duvarlar›n içe do¤ru daralt›larak yükseltildi¤isaptand›¤›ndan üst örtünün kubbe biçiminde oldu¤u düflünül-mektedir. Çaplar› 4 ile 10 metre aras›nda olan yuvarlak yap›la-r›n daha çok depolama mekânlar› oldu¤u iddia edilmektedir.Baz› bilim adamlar› Yar›m Tepe’de ortaya ç›kan dik duvarl›lar-dan dolay› bu tip yap›lar›n üstünün ahflap, kam›fl ve sazla düzdam fleklinde kapat›lm›fl olabilece¤ini de önermektedirler. Yer-leflmelerde özellikle ev, depolama veya ah›r olarak kullan›landörtgen planl› yap›lar daha çok Halaf Dönemi’nin sonlar›ndayayg›nlaflm›flt›r.

Mekân içlerinde ocaklar yer almaktad›r. Yap›lar aras›ndakiboflluklarda ekmek ve çanak çömlek piflirim f›r›nlar› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Çap› 1 ile2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biçimli kubbeli f›r›nlar iki katl› infla edil-mifltir. Alt kat›nda atefl yak›lmakta, üst kat›na ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi.Çok odal› ve payandal› yap›lar azd›r. Halaf toplumunun tap›nak gibi dinsel yap›la-r› saptanamam›flt›r.

Ölüler, yerleflim içinde, yap› taban› alt›na aç›lan basit toprak mezara, büzülmüflpozisyonda (cenin pozisyonu) gömülmekteydi. Yar›mtepe ve Tell Arpaciya yerlefl-melerindeki kaz›larda kafataslar›n›n ayr› gömüldü¤ü saptanm›flsa da bu bir gele-nek de¤ildir. Yukar› Mezopotamya’da Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesindeyaklafl›k 3 metre çap›nda bir çukura ölülerin kafataslar› beden kemiklerinin ayr› b›-rak›ld›¤› saptanm›flt›r. Bu kült çukuruna ölülerin yerlefltirilmesi, ayn› yerde bulu-nan bir kap üzerine boya ile yap›lm›fl bir resimde tasvir edilmifltir. Tümü buluna-mayan bu resimde, üzerine kufllar konmufl bafls›z bedenler yerde yatmaktad›r.Yanlar›nda kolunu yukar› kald›rm›fl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir.

Halaf kültürünün özgün ürünü boya bezemeli kaplar, olas›l›kla mutfakta kulla-n›lmak için de¤il prestij ürünü olarak üretilmifltir. Birçok yerleflmede ele geçen bir-birinin benzeri olan kaplar, tek elden üretilmifl ve de¤ifl tokufl yöntemi ile genifl birbölgeye da¤›lm›fl olabileceklerini düflündürmektedir.


Resim 1.3

Halaf Dönemi’neait yap› tiplerindenbirinintamamlanmabiçimleri

Kaynak:Lloyd 1978; Res.36).

Erken Halaf Dönemi’nde üretilen kap biçimleri s›n›rl›d›r. Çanak çömle¤in üzerinefarkl› renk ve ton sa¤lamak amac›yla bilinçli olarak yo¤unlu¤u azalt›lan k›rm›z› veyasiyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yayg›n olan motifler aras›nda bo¤a, koyunbafl›, yaban efle¤i, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; y›lan veakrep gibi sürüngenler; flematik bitki ve a¤açlar, dans eden insanlar say›labilir. Ayr›cadikey veya yatay gösterilmifl düz ve dalgal› zikzak çizgiler, noktalarla oluflturulan da-ireler, içi taranm›fl eflkenar dörtgenlerle panolar haz›rlanm›flt›r. fiematik bo¤a bafllar›nagöre geometrik motifler say›ca daha fazlad›r. Halaf Dönemi çömlekçi ustalar› bu kap-lar› geliflmifl kubbeli f›r›nlarda f›r›nlamakta yani piflirmekteydiler.

Halaf Dönemi’nin ortalar›nda ise çok renkli bezeme görülmektedir. Kaplar›n f›r›n-lanmalar›n›n daha iyi kalitede oldu¤u gözlenir. Tanr› simgesi olan stilize bo¤a bafl› fi-gürü çok kullan›lm›fl, do¤a betimlemeleri ortadan kalkm›flt›r. Süslemede krem astarüzerine yine k›rm›z› ve siyah›n çeflitli tonlar›nda boya kullan›ld›¤› görülmektedir. Ençok kullan›lan motifler günefl, nokta, e¤ri çizgilerden oluflan geometrik bezeklerdir.Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, üçgenlerin birlefltirilmesi ileoluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplar›n tüm yüzeyine çizilmifltir.

Halaf Dönemi’nin geç evresinde çömlekçi ustalar›, kaplar›n yüzeyine yapt›klar›renk cümbüflü izlenimi veren uygulamalarla çanak çömlek üretimini oldukça ileri dü-zeye tafl›m›flt›r. Kaplar üzerine hem boya ile hem de kaz›ma yöntemiyle bezemeler ya-p›lmaktayd›. Ayr›ca beyaz boya da kullan›lmaya bafllam›flt›r. Çanak çömlek piflirme f›-r›nlar› bu evrede çok geliflmifltir. Malta hac› ve bal›k pulu biçiminde bezemenin çokkullan›ld›¤› tabak formunda kaplar ortaya ç›km›flt›r. Kâse ve çömlekler de kullan›lmak-tad›r. Kaplar›n iç yüzeyleri etraf› doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde varolan do¤al yaflam sahneleri bütünüyle ortadan kalkm›fl hatta bo¤a bafllar› bir düz ikie¤ri çizgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur.

Halaf Dönemi’nde toplum günlük yaflamda b›çak, kalem ve kaz›y›c› gibi aletleriyapmak için çakmaktafl› ve obsidiyeni (do¤al cam) kullanm›flt›r. Obsidiyen Do¤u Ana-dolu’daki yataklardan elde edilmifltir. Baz› yerleflmeler obsidiyeni ham madde olaraksa¤lam›flt›r. Bir tür statü göstergesi olan tafl kaplar›n da kullan›ld›¤› görülür. Kumtafl›,kireçtafl›, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde düz ya da yuvarlak dipli de-rin veya s›¤ kâse biçimde kaplar üretmifllerdir. Tafl kap yap›m› uzun bir u¤rafl gerek-tirmektedir. Bu dönemde hayvan kemikleri de daha önceki kültürlerde olu¤u gibi aletyap›m›nda malzeme olmufltur. Halaf Dönemi’nde çeflitli tafllardan yap›lan, kaz›ma be-zemeli mühürlerin kullan›m› artm›flt›r.

‹nanç sistemiyle ilgili olabilecek en yayg›n buluntular, idol olarak da adland›r›lanküçük heykellerdir. Kad›n biçimindeki bu heykelcikler “ana tanr›ça”olarak nitelendiril-


Resim 1.4

Halaf Dönemi’neait bir kap parças›üzerinde hayvanbezemeleri.

mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar› bitiflik, kollar› iri ve abart›l› gö¤üsleri üzerinde bir-lefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr› tasviri yoktur. ‹dollerin ço¤u boya ile ya-p›lm›fl haç ve çizgilerle süslenmifltir. Çanaklar›n üzerine resmedilmifl bo¤a bafl› ve koç-bafl› figürleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organ›d›r.

Halaf Dönemi yerleflmelerinde tar›m›n yayg›n oldu¤unu gösteren birçok alet bu-lunmufltur. En çok ele geçen tah›llar›n biçilmesinde kullan›lm›fl oraklard›r. Y›lda orta-lama 250 - 400 mm ya¤›fl alan Halaf kültür bölgesi kuru tar›m için oldukça müsaittir.Bu dönemde emmer bu¤day›, iki s›ral› arpa, einkorn bu¤day›, nohut, mercimek, ba-dem ve f›st›k yetifltirildi¤i saptanm›flt›r. Ayr›ca dokumada kullan›lmak ve tohumundanya¤ ç›karmak için keten ekilmekteydi.

Evcil olarak koyun, keçi, domuz ve büyükbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil s›-¤›r›n tarla sürülmesinde kullan›lmaya baflland›¤› iddia edilmektedir. Bu kullan›m›nçok önemli oldu¤una iflaret eden baz› bilim adamlar› kaplar üzerindeki bo¤a bafl› be-zemesinin bu kadar çok olmas›n› buna ba¤lamaktad›r. Beslenmede tah›l üretimi vehayvanc›l›k kadar olmasa da avc›l›k önemi bir yere sahipti. En çok avlanan hayvan-lar k›z›l geyik, kaplumba¤a, kufl ve bal›kt›r. Leopar, ay› ve k›z›l tilki gibi hayvanlar daavlanm›fllard›r.

Çok say›da a¤›rflak ve kaplar üzerindeki motifler dokumac›¤›n önemli yer tuttu¤u-nu göstermektedir. Olas›l›kla yün ve keten dokumac›l›¤› yap›l›yordu. Halaf Döne-mi’nde de kam›fl ve sazdan has›r ve sepet yap›ld›¤› belgelenmifltir.

Mezopotamya’daki dinsel ö¤eler nas›l do¤mufl, nas›l geliflmifltir? Tart›fl›n›z.

Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü devam ederken GüneyMezopotamya’n›n verimli topraklar›nda yeni bir kültürün do¤-du¤u görülmektedir. Kültüre ilk kez, Sümer yerleflmesi olarakbilinen Ur Höyü¤ü’nün yak›n›nda Tel El Ubaid adl› höyüktekiaraflt›rmada rastlanm›fl ve bu höyü¤ün ad› verilmifltir. Obeydkültürünü, kuzey ve do¤udaki da¤lardan güneye gelen, kanal-lar açarak kuru tar›mdan sulu tar›ma geçen topluluklar›n olufl-turdu¤u san›lmaktad›r. Obeyd kültürü bütün ayr›nt›lar›yla Eridukentinde ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca Hac› Muhammed, Te’l ulSavvan ve Tell Aveyli gibi birçok höyükte bu döneme ait yerlefl-melerin kal›nt›s› incelenmifltir.

Eridu kentinde Obeyd Dönemi’nin ikinci evresinde tap›nak-lar infla edilmifltir. Sulu tar›m olanaklar›yla geliflen yerleflmelerdeortaya ç›kan refah seviyesi yüksek toplumun yaflam biçimini ta-n›mlayan Obeyd, üçüncü evrede kuzeye do¤ru yay›lmaya bafl-lam›flt›r. Dördüncü evrede kültür tüm Mezopotamya’ya yay›l-m›flt›r. Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da, Do¤u Akdeniz’de hat-ta Çukurova’da çok say›da yerleflme yerinde Geç Obeyd kültü-rünün etkileri belgelenmifltir.

Bu dönemin yaflam biçimi hemen hemen tümüyle ziraat ve hayvanc›l›¤a dayan-maktad›r. Güney Mezopotamya’da sulama kanallar› vas›tas›yla tar›m gelifltirilmifl, eldeedilen ürün art›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya a¤aç, maden tafl gibi hammadde kay-naklar›ndan yoksundur. Bu yüzden Obeyd kasabalar›nda yaflayan seçkinler kurdukla-r› ticaret kolonileri ile ihtiyaçlar› olan hammaddeleri çok uzak bölgelerden temin et-mekteydiler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 1.5

Obeyd Dönemikaplar› üzerindekibezemelerdenörnekler

Kaynak:Lloyd 1978: Res.33- 12).

Organize iflleri yöneten, ticaret ve tar›m› yönlendiren yönetici s›n›f, büyük tap›nak-lar› infla ederek etkinli¤ini art›rm›flt›r. En iyi örnekler Mezopotamya’da Eridu, Uruk, Te-pe Gawra ve Malatya/Arslantepe’de ortaya ç›kar›lm›flt›r. Genelde dörtgen olarak inflaedilen tap›na¤›n merkez odas›nda sunak ve podyum bulunmaktad›r. Ortadaki podyu-mun kurban masas› ifllevi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kanatlardaki küçük odalar tap›na¤asunulan arma¤anlar›n depolanma ve rahiplerin yaflam alanlar›d›r.

Tepe Gawra’da yan yana üç tap›na¤›n varl›¤› tanr› ailesine iflaret etmektedir. Ku-zeydeki tap›nakta çok say›da mühür bask›l› kil (bulla) ele geçmifltir. Hububat doldu-rulan kaplar›n a¤›zlar›, bir bezle örtülmüfl ve ip dolanarak ba¤lanm›flt›r. ‹pin iki ucu birçamur topak içine s›k›flt›r›lm›fl, topa¤›n üzerine de mühür bas›lm›flt›r. Bulla olarak ad-land›r›lan bu mühür bask›s›, ürünlerin belli merkezden gelen emirlerle depolan›p son-ra da¤›t›ld›¤›n› göstermektedir.

Bu dönemde Basra Körfezi çevresinde yaflayanlar, sazdan yap›lm›fl evlerde otur-makta, bal›kç›l›k ve has›r yap›m›yla geçinmekteydiler. Orta Mezopotamya’daki TellMadhhur’da Khait Kas›m ve Abade, Kuzey Mezopotamya’da Malatya/ De¤irmentepegibi yerleflmelerde çok say›da odadan oluflan kerpiç ev temelleri ortaya ç›km›flt›r. Or-tadaki büyük salondan yan mekânlara küçük kap›larla geçilmektedir. Obeyd Dönemiyap›lar›n›n büyük bölümü çift kanatl›, ortada salonlu ve iki katl› infla edilmekteydi.

Obeyd toplumlar›nda yerleflme içine gömü yap›lma gelene¤i devam etmifltir. Erifl-kin ölülerin yerleflme d›fl›na oluflturulmaya bafllayan mezarl›klara gömüldü¤ü saptan-m›flt›r. Eridu’da kenarlar› kerpiçle çevrelenmifl, üstü de kerpiçle kapat›lm›fl sand›k bi-çiminde çok say›da mezar bulunmufltur. Bu erken mezarl›¤›n yaklafl›k bin kadar me-zardan olufltu¤u anlafl›lm›flt›r. Ancak bunlardan iki yüz adedi kaz›larla incelenebilmifl-tir. Ölüler bükülmüfl/büzülmüfl (cenin) pozisyonunda mezara konmufltur. Baz› du-rumlarda iki kiflinin ayn› mezara kondu¤u ortaya ç›kar›lm›flt›r. Obeyd toplumlar›n›nöteki dünyaya inand›klar› cesedin yan›na konan arma¤anlardan anlafl›lmaktad›r. Ge-nellikle mezara hediye olarak tak›lar konulmufltur. Ayr›ca tabak, çanak, çömlek gibiçeflitli kap da hediye olarak sunulmufltur. Olas›l›kla bu kaplar›n içinde g›da ve içecek-ler de bulunuyordu. Mezarlara çok nadir de olsa piflmifl topraktan küçük heykelcik-ler de konmufltur.

Mezopotamya’daki ölü gömme adetleri nas›l geliflim göstermifltir? Mezarl›k fikri ilk ne zamanortaya ç›km›flt›r?

Çanak çömlek yap›m›nda ortaya ç›kan yeniliklerden biri yavafl dönen el çark›n›nkullan›lmaya bafllamas›d›r. Bu yöntemle çömlek üreticileri daha fazla say›da üretimyapma imkân›na kavuflmufllard›r. Seri üretim, standart ve bezemesiz kaplar›n yayg›n-laflmas›na neden olmufltur. Elde çanak çömlek yap›m› da devam etmifltir. Obeyd Dö-nemi’ne özgü olan ve üzerinde kare, zikzak, baklava, daire ve üçgen gibi motifler bu-lunan kaplar bu kültürün s›n›rlar›n› aflarak çevre kültür bölgelerine ulaflm›flt›r.


Bir kuzey tap›na¤›

Resim 6.1

Obeyd tap›nakplanlar›

Kaynak: Braidwood1995:212).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

3


‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana ka-

dar geçirdi¤i bafllang›ç evreleri hakk›nda

de¤erlendirme yapma

Toros ve Zagros da¤lar›ndan gelen kar ve ya¤-mur sular› ile beslenen F›rat ve Dicle Nehirle-ri’nin oluflturdu¤u bereketli topraklar yaln›z tari-hi ça¤larda de¤il tarihöncesi dönemlerde de çe-flitli kültürlere befliklik etmifltir. ‹nsan›n do¤ayahâkimiyeti artt›kça toplumlar›n geliflimi h›zlan-maya ve daha önce yaflanmayan bölgelerde ya-flanmaya bafllad›. ‹nsan›n iki buçuk milyon y›löncesine kadar giden geçmifli, genel olarak yap-t›¤› alet, gelifltirdi¤i maden veya üretim sürecinitan›mlayan isimler alt›nda incelenir. Paleolitik enuzun süreçtir. ‹nsan›n Afrika’da ortaya ç›k›fl› vedünyaya da¤›lma sürecini kapsar. Mezolitik, Ku-zey Yar›mküre’de iklim de¤iflimiyle insan›n yafla-m›na yans›yan yenilikleri tan›mlar. Neolitik isetarihöncesinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤›, k›r›l-ma noktalar›ndan biridir. Tar›m, hayvanc›l›k vekerpiçten ev yap›m› bu dönemde bafllam›fl ve gü-nümüze kadar ulaflan köylü yaflam biçiminin te-melleri at›lm›flt›r. Kalkolitik bu sürecin devam›n-da ileri tar›m toplumlar›n›n yaflad›¤›, baz› maden-lerin gündelik yaflama girdi¤i dönemi tan›mlar.

Tarih öncesinin yap› düzeni, mimari, ölü göm-

me gelenekleri, çanak çömlek, küçük buluntular

ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klama

‹nsan, ortaya ç›k›fl›ndan itibaren uzun süre üre-tim yapmam›fl, do¤ada bulduklar›yla beslenmifl,ma¤ara ve kaya s›¤›naklar›nda bar›nm›flt›r. Ku-zey Mezopotamya’y› oluflturan Zagroslar ve To-roslar›n güney etekleri ile Do¤u Akdeniz k›y›la-r›nda ilk defa üretim aflamas› bafllam›flt›r. Günü-müzden yaklafl›k olarak on bin y›l kadar öncebafllayan süreçte köyler kurulmufl, birçok bitkiekilip biçilmeye bafllam›fl, domuz, koyun, keçive s›¤›r evcillefltirilmifltir. Yeni ihtiyaçlar do¤rul-tusunda tafl alet teknolojisi de gelifltirilmifltir.Ölüler yerleflik düzene geçildi¤i dönemde dahaçok evlerin tabanlar›n›n alt›na gömülmüfltür.Kentlerin geliflmeye bafllamas›yla mezarl›k fikrioluflmufltur.

Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökeni,

kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl sürecini

tart›flma

‹nsan›n uygarlaflma sürecindeki en önemli afla-malardan biri yerleflik yaflama geçifli, ikincisi isemaden ça¤lar›n›n bafllang›c›d›r. Kentleflme, yaz›-n›n gelifltirilmesi ve teknolojik alanda ortaya ç›-kan birçok yenilikle tan›d›¤›m›z dönemin alt ya-p›s› Obeyd döneminde oluflmufltur. Susuz tar›myap›lamayacak kadar kurak olan Güney Mezo-potamya’ya, Basra ve çevresine yerleflen toplum-lar, kereste, tafl ve madenin olmad›¤› bu bölgedeuygarl›¤a önemli katk›lar yapacak geliflmelereöncü oldular. Organize olarak yapt›klar› sulamakanallar› tar›m› verimli hale getirmifl, uluslar ara-s› ticaret de günlük yaflamda ihtiyaç duyduklar›hammaddeleri elde etmelerini sa¤lam›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Uzun y›llar Halaf Dönemi ile özdeflleflen yap› biçimiafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kare mekânl› yap›larb. Dörtgen planl› yap›larc. Çok odal› yap›lard. Girifl eklentisi dörtgen biçimli olan yuvarlak ya-

p›lare. ‹ki katl› yap›lar

2. Yuvarlak planl› an›tsal tap›naklar Yukar› Mezopo-tamya’da ilk defa ne zaman görülür?

a. Samarra Dönemi’ndeb. Obeyd Dönemi’ndec. Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤’da d. Eski Tafl Dönemi’nde e. Epipaleolitik Ça¤’da

3. Obeyd Dönemi’nin klasik ev plan› nas›ld›r?a. Tek odal› b. Çift odal›, tek katl› c. Çift kanatl›, ortada salonlu, iki katl› d. Birbirine yap›fl›k çok odal› e. Üç katl› an›tsal planl›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Çanak Çömleksiz Neolitik(Yenitafl) Ça¤’daki inanç sistemiyle ilgili de¤ildir?

a. Bu evrede inanç yoktub. Yuvarlak tap›naklarc. T biçimli dikili tafllard. Heykellere. Yabani hayvan bezemeleri

5. K›rm›z› taflç›k ve kireç kar›fl›ml› (terrazzo) tabanl› tap›-nak afla¤›daki yerleflmelerden hangisinde bulunmufltur?

a. Tell Hassunab. Tepe Asiabc. Körtik Teped. Çayönüe. Tell Halaf

6. Mezopotamya’n›n tarih öncesi yerleflmelerinden an›t-sal tap›naklar›n ve 3-5 metre yüksekli¤inde dikilitaflla-r›n oldu¤u yerleflme afla¤›dakilerden hangisindedir?

a. Demirköyb. Umm Dabagiyehc. Hac› Muhammedd. Arslantepee. Göbekli Tepe

7. Mezopotamya’da ilk defa basit de olsa sulama kanal-lar› yaparak tarlalar›n bilinçli sulanmas›n› sa¤layankültür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hassuna öncesib. Samarrac. Natufd. Halafe. Hassuna

8. Eski Tafl (Paleolitik) Ça¤›’nda Mezopotamya’n›n han-gi yöresinde insanlara ait yontma tafl aletlere yo¤un ola-rak rastlanm›flt›r?

a. Kuzey Mezopotamya’da Güneydo¤u Anadoluve Kuzey Suriye

b. Suriye Çölüc. Orta Mezopotamyad. Güney Mezopotamya’n›n batakl›k alanlar›e. Güneydo¤u Mezopotamya

9. Olas›l›kla ekmek piflirmeye yarayan yayvan geniflkap tipi hangi dönemde yap›lmaya bafllam›flt›r?

a. Halafb. Obeydc. Hassunad. Samarrae. Zarzi

10. Hangi kültürde iyi piflirilmifl topraktan çok sert orakve sap delikli balta yap›lm›flt›r?

a. Samarrab. Obeydc. Halafd. Proto-Hassunae. Hassuna

Kendimizi S›nayal›m


1. d Yan›t›n›z yanl›flsa Halaf Dönemi bölümünü in-celeyiniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü in-celeyiniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›flsa Samarra Dönemi bölümünüinceleyiniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›flsa Paleolitik Ça¤ bölümünü in-celeyiniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›flsa Hassuna Dönemi bölümünüinceleyiniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü in-celeyiniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Mezopotamya’da yap›lan arkeolojik kaz›larda, kaz› bo-yutu ne olursa olsun en çok elde edilen çanak çömlekk›r›klar›d›r. Günlük yaflamda ihtiyaç duyulan kaplar›nparçalar› zaman içinde yerleflmenin çevresine da¤›l-makta ve günümüze ulaflmaktad›r. Bu kaplar›n üretimteknolojisi, üzerlerindeki bezemeler ve biçimleri, s›ra-s›yla dönemi, toplumun kültürel kimli¤i ve kullan›mamac› gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin bafllang›-c›nda Karbon 14 gibi laboratuar yöntemleriyle tarihle-me yap›lmamaktayd›. Bu nedenle bir yerleflme yerindetoplanan çanak çömlek parçalar›, benzer örneklerle kar-fl›laflt›r›lmakta ve bir gelene¤in yay›l›m alan›n› belirle-meye çal›flmaktad›r. Yeni bir çanak çömlek türü bulun-du¤unda tan›mlamak için nerede bulunmuflsa o yerinad› verilmektedir. Bir kültür yaln›zca çanak çömlek özel-liklerine bakarak de¤erlendirilmez. Kültürün saptanabi-len bütün ö¤eleri de dikkate al›n›r.

S›ra Sizde 2

Mezopotamya’da dinsel ö¤eler MÖ 9700’lerde ÇanakÇömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ortaya ç›kmaktad›r. Budönemde olas›l›kla biri baba tanr› olmak üzere iki bü-

yük tanr›l› inanç sistemi oldu¤u Güneydo¤uAnadolu’da-Nevali Çori, Göbeklitepe Çayönü gibi yer-lerde saptanmaktad›r. Tanr›lar› temsil eden dikilitafllarabazen el ve kollar da ifllenmifltir. Yukarda isimleri ge-çen yerlerden Göbeklitepe’de dikilitafllar tap›na¤›n için-dedir. Çayönü’nde ikisi bir tap›na¤›n içinde, yaklafl›kon adet dikilitafl ise s›ra halinde meydana dizilmifltir.Daha sonraki dönemlerde ise tap›naklar›n içindeki tan-r› suretleri olas›l›kla ahflaptan yap›lm›flt›r. Tanr› fikrininortaya nas›l ç›kt›¤› ise bilinmemektedir.

S›ra Sizde 3

Mezopotamya’da büzülerek (cenin) duruma getirilencesetler genelde basit toprak mezara yan›na arma¤anb›rak›larak gömülmüfltür. Çanak Çömleksiz NeolitikÇa¤’da bireyin cesedi yaflad›¤› yap›n›n içine taban alt›-na gömülürken ça¤›n sonundan itibaren yerleflim d›fl›mezarl›klara gömülmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dö-nemlerde yeni do¤mufl, bebek ve çocuk cesetlerininyerleflim içine gömülmesine devam etmifltir. Yerleflimd›fl› mezarl›k fikrinin geliflmifl bir örne¤i, Güney Mezo-potamya’da Eridu’da saptanm›flt›r. Mezarl›k Obeyd Dö-nemi’ne tarihlenmifltir.

Yararlan›lan KaynaklarArsebük, G. (1990). ‹nsan ve Evrim, Ankara.Braidwood, R.J. (1995). Tarih Öncesi ‹nsan, ‹stanbul.Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia

From the Old Stone Age to the Persian Conqu-

est, London.Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-

lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Mellaart, J. (1998). Yak›ndo¤u’nun En Eski Uygarl›k-

lar›, ‹stanbul. Özdo¤an, M.- Baflgelen, N. (Ed.), (2007). Türkiye’de

Neolitik Dönem Yeni Kaz›lar, Yeni Bulgular, ‹s-tanbul.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹lk uluslararas› ticaretin hangi gerekçeler ve koflullarda bafllad›¤›n› tart›flabi-lecek,Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum hayat›na giren yenilikleri tan›m-layabilecek,Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilecek,Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Kentleflme• Ziggurat

• Devlet• Çivi yaz›s›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

Eski Mezopotamyave M›s›r Tarihi

• G‹R‹fi• URUK DÖNEM‹ VE YAZININ

GEL‹fi‹M‹ • SÜMER HANEDANLARI VE KENT

DEVLETLER‹• UYGARLIK

Yaz›l› (Tarihi)Sürecin Bafllang›c›ve Sümerler

2ESK‹ MEZEPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

G‹R‹fi

Sümer Ülkesi Mezopotamya, genel olarak F›rat ve Dicle nehirlerinin aras›nda kalan alan›n ad›olarak kullan›lmaktad›r. Antik yazarlar›n iki nehir aras›n› tan›mlamak için Grekçemesos (orta) ve potamos (›rmak) sözcüklerinden türettikleri bu isim, zaman içeri-sinde bu bölgede oluflan uygarl›klar› ve bunlar›n yay›l›m alan›n› tan›mlamak içinkullan›lmaya bafllanm›flt›r. Mezopotamya bir co¤rafi terim olmakla birlikte, buradageliflen Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan gelifl-mifl kültürel birikimi de ifade etmektedir.

Yaz›l› (Tarihi) SürecinBafllang›c› ve Sümerler

fiekil 2.1

Mezopotamyave çevresi

Kaynak:Köro¤lu 2010

Günümüzde Mezopotamya denince do¤uda Zagros Da¤lar›, kuzeyde Güney-do¤u Toroslar, bat›da Amanos Da¤lar› ve Suriye çölü, güneyde de Basra Körfeziile çevrelenen alan akla gelmektedir. ‹nsano¤lunun uygarlaflma süreci içindeki entemel ad›mlar bu genifl s›n›rlar içinde at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›nevcillefltirilmesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, içinde steller ve hey-keller bulunan an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi önemli geliflmeler, Kuzey Mezopo-tamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r. Verimli Hilal’in kuzey uç kesiminioluflturan bu bölgenin öne ç›kmas›nda, susuz tar›m yap›labilecek kadar ya¤mur al-mas› önemli bir etkendir.

Kentleflme, uluslararas› ticaret, toplumda sosyal s›n›flar›n oluflmas›, devletinoluflumu ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi etkileri günümüze ulaflan ikinci önemli geli-flim ça¤› ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördüncü biny›lda yaflanm›flt›r. Ortado-¤u ve çevresindeki toplumlar› yönlendiren ve biçimlendirilmelerinde büyük roloynayan birçok temel geliflme bu sürecin ürünüdür.

Sümerlerin 3200 y›llar›nda gelifltirdi¤i çiviyaz›s›, Önasya’da üç bin y›la yak›n birsüre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birçok toplum taraf›n-dan kullan›lm›fl; Fenike k›y›lar›nda gelifltirilen alfabe yaz›s›na da öncülük etmifltir.“Yarat›l›fl” ve “Tufan” gibi tek tanr›l› dinlerle günümüze tafl›nan dinsel anlat›lar ilkkez Sümerler taraf›ndan yaz›lm›fl, sonras›nda di¤er Mezopotamya toplumlar› tara-f›ndan tekrar tekrar kopyalanm›flt›r. Yaz›l› kanunlar, matematik, t›p, fal, büyü vebenzeri konularda önce bu co¤rafyada ad›mlar at›lm›flt›r. Teknolojik aflamay› gös-teren çömlekçi çark›, araba tekerle¤i, saban, yelkenli tekne, yap› kemeri ve tonozda Mezopotamyal› toplumlar›n uygarl›¤a yapt›klar› katk›lardand›r. Dördüncü bin-y›lda h›z kazanan örgütlü sosyal yaflam›n getirdi¤i sulu tar›m, an›tsal yap›lar›n in-flas›, uzak bölgelerle ticaret, kentleflme ve devletin kurulufluna zemin haz›rlam›flt›r.

Sümerlerin yaflad›¤› Güney Mezopotamya, F›rat ve Dicle’nin birbirine en çokyaklaflt›¤› Ba¤dat yak›nlar› ile Basra Körfezi aras›nda kalan aland›r. Buras› F›rat veDicle ›rmaklar›n›n on binlerce y›ld›r tafl›d›klar› alüvyonlarla dolmufl, oldukça bere-ketli bir aland›r. Nil’in M›s›r’a verdi¤i hayat›, Dicle ve F›rat burada Mezopotamya’yavermifl ve kent yaflam›n›n geliflmesi için uygun bir ortam yaratm›flt›r. Erken Sümer

22 Eski Mezepotamya ve M›s › r Tar ih i

fiekil 2.2

Toroslar›neteklerinde bu¤daytarlalar› Eskiça¤’daoldu¤u gibigünümüzde deoldukça verimlidir.

Hanedanlar› taraf›ndan kurulan birçok kentin bulundu¤u bu verimli topraklar, Sa-mi toplumlar›n›n Mezopotamya’ya geliflinden sonra Akkad ve Babil Krall›¤›’n›n ge-lifliminde de önemli rol oynam›flt›r.

Nehir yataklar› bu bölgede oldukça de¤iflkendir. Bu nedenle bafllang›çta nehirvadisi kenar›nda kurulmufl olan ‹sin, Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zamaniçerisinde nehirlerden kilometrelerce uzakta kalm›fllard›r. Basra Körfezi’nin a¤›zbölgesi tümüyle batakl›k ve sazl›klarla kapl›, farkl› bir ekolojik ortamd›r.

Basra Körfezi’nin günümüzdeki fleklini almas› bu bölgede yerleflik yaflam›n sür-dü¤ü dönemde gerçekleflmifltir. Kuzey yar›m küredeki Buzul Ça¤› sonlar›na do¤-ru, günümüzden yaklafl›k 16000 y›l kadar önce, körfezde deniz suyu seviyesininbugünkünden 110 m kadar daha derinde idi. Bu dönemde F›rat ile Dicle’nin sula-r›n›n Umman Körfezi’nde denizle bulufltu¤u anlafl›lmaktad›r. Buzul Ça¤›’n›n sonaermesi, yüksek bölgelerde birikmifl kar ve buzullar›n erimesiyle deniz seviyesiyükselmifltir. Zamanla F›rat ve Dicle nehirlerinin tafl›d›¤› alüvyonlarla doldurulank›y› fleridinin günümüzdeki biçimini almas› uzun y›llar içinde olmufltur.

Bütün bu önemli geliflmelerin yafland›¤› bölge, birçok bak›mdan elveriflli ya-flam koflullar›na sahip de¤ildir. Örne¤in, buras› nehir alanlar› d›fl›nda çöldür. Susuztar›ma uygun olmayan bölgede tar›m yap›labilecek tarlalar da s›n›rl›d›r. Hayvanc›-l›k için elveriflli ve zengin bitki örtüsüne sahip otlaklar bulunmamaktad›r. Yap›malzemesi için gerekli tafl ve kereste yoktur. Maden kaynaklar› da bölgeden ol-dukça uzaktad›r. Bu kadar olumsuz koflullara sahip bir bölgede, insano¤lunun ya-flam›ndaki en önemli geliflme süreçlerinden birinin yaflanm›fl olmas› oldukça dik-kat çekicidir. Burada mimaride, sanatta, sosyal alanda, teknolojide, kentleflmedeve devlet organizasyonunda at›lan ileri ad›mlar›n temeli, bu zor koflullar olmal›d›r.Bu bölgede yaflamak için toplumun organize olmas› bir zorunluluk idi. Nehir k›y›-lar›ndaki dar alanlar d›fl›ndaki kurak bölgelerde tar›m yapabilmek ancak geliflmiflsulama ile mümkündü. Bunun için toplumun organize olarak F›rat ve Dicle nehir-lerinden kanallar açt›klar› ve bölgenin tar›m potansiyelini art›rd›klar› anlafl›lmakta-d›r. Di¤er temel ihtiyaçlar› da düzenli ticaret ile uzak bölgelerden sa¤lanmaktayd›.Bunun için güvenli bir ortam›n oluflturulmas›, istikrarl› bir ticaret a¤›n›n kurulmas›gerekliydi. Güney Mezopotamya’da yaflayan toplumlar bunu baflarm›fllard›r. Sulutar›mdan elde ettikleri fazla ürün yan›nda tekstil önemli bir art› de¤er oluflturmufl-tur. Ayr›ca do¤udan gelen kalay ve de¤erli tafllar› Do¤u Akdeniz ve Anadolu’yaulaflt›rarak bu yolla da önemli gelir elde etmekteydiler.

Mezopotamya’da uygarl›klar›n ayakta kalmas›n› ve geliflmesini sa¤layan ticariiliflkiler, nehirler, nehir vadilerindeki yollar, da¤lar› aflan belli geçitler ve denizlerüzerinden yap›labilmekteydi. Bölgenin bat›s›n› kuflatan çöl ancak belli mevsimler-de ve yeterli donan›ma sahip olundu¤unda afl›labilmifltir. Kereste, maden ve tafl gi-bi ihtiyaç duyulan çeflitli hammaddeler de Mezopotamya’ya bu iki nehir üzerindenulaflt›r›labilmifltir. F›rat Vadisi’nin son bölümü, Güney ve Orta Mezopotamya’danAkdeniz k›y›lar›na ulaflmak için kullan›l›yordu. Ba¤dat’›n güneyindeki Sippar’danbafllayan yol, F›rat k›y›s›n› izleyerek Mari’ye (Tel Hariri), daha sonra da çölü Tad-mor (Palmira) üzerinden vahalar arac›l›¤›yla aflarak Homs üzerinden Fenike liman-lar›, fiam veya Filistin’e ulafl›yordu. Ancak ikinci biny›lda devenin kervanlarda kul-lan›lmaya bafllanmas›na kadar, tek tafl›ma arac› olan eflek ile geniflli¤i 500 km’yibulan çölleri geçmek oldukça güçtü. Saray ve tap›naklarda kullan›lan kaliteli ah-flap malzemelerden sedir, servi ve ard›ç a¤açlar› Lübnan ya da Amanoslardan F›ratyoluyla getiriliyordu. Daha yak›n olan Zagroslardaki ormanlar ucuz kereste ihtiyac›-n› karfl›l›yordu. Do¤udaki ‹ran’›n kaliteli tafl yataklar›na sahip oldu¤u bilinmekteydi.

232. Ünite - Yaz › l › (Tar ih i ) Sürecin Bafllang›c › ve Sümer ler

Buzul Ça¤›: ‹nsano¤lu’nunKuzey Yar›m Küre’ye geldi¤ibir milyon y›l öncesindengünümüze kadar dört kezbuzul ve buzul aras› dönemyaflanm›flt›r. Buzuldönemlerinde Kuzey Yar›mKüre’nin yüksek kesimlerierimeyen buzul kütleleriylekaplanm›fl, göllerin hacmigenifllemifltir. Buzuldönemlerinde deniz seviyesigünümüzdekinden dahaafla¤›da idi. Buzul aras›dönemlerde ise iklimnormalden daha s›cak halegelmifl, karlar eriyerek denizseviyesini yükseltmifltir.

Mezopotamya’da gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler d›fl dünyaya aç›lmadagüneydeki Basra Körfezi’nin de kullan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. S›z›nt›lardan elde edilenve inflaatlarda da kullan›lan bitümen (zift) yard›m›yla izolasyonu yap›labilen tek-nelerle üçüncü biny›l›n sonlar›ndan bafllayarak, Ur ile Dilmun (Bahreyn) ve Um-man gibi uzak ülkeler aras›nda deniz ulafl›m› yap›labilmekteydi. Üçüncü ve ikincibiny›lda bir pazaryeri konumunda bulunan Dilmun kanal›yla Uzakdo¤u veya M›-s›r’dan gelen mallar Mezopotamya’ya ulaflt›r›labiliyordu.

Uluslar aras› ticaretin ve farkl› kültürlerle kurulan iliflkinin uygarlaflma sürecine katk›la-r› konusunda bir de¤erlendirme yap›n›z.

URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹

Uruk Dönemi (MÖ 4000-3100)Uruk, Basra Körfezi yak›n›nda, F›rat Nehri’nin sol k›y›s›nda yer alan, Mezopotam-ya’n›n en önemli kentlerinden biridir. Burada yap›lan arkeolojik araflt›rmalarda,uygarlaflma sürecinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤› bir sürecin bulgular› saptanm›flt›r.MÖ dördüncü biny›l›n bafllar›ndan itibaren Güney Mezopotamya’daki kentler çe-kim merkezi olmufl ve nüfuslar› h›zla artm›flt›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, büyü-yen kentlerde tar›m ve hayvanc›l›ktan elde edilen ürünlerin d›fl›nda kalan ürünler,uzak bölgelerle, de¤ifl-tokufl esas›na dayanan ticaret arac›l›¤›yla sa¤lanmaktayd›.Uruklu tüccarlar bu amaçla Mezopotamya’n›n bilinen s›n›rlar›na ulaflarak bir tica-ret a¤› oluflturdular. Kent yaflam›n›n zorunlu hale getirdi¤i iflbölümü, tüccarlar›nyan› s›ra de¤iflik ifl kollar›n›n oluflmas›n› da sa¤lad›. Böylece inflaatç›lar, tekstilcilerve çömlekçiler gibi mesaisini belli bir uzmanl›k alan›nda çal›flarak dolduran ve ge-liriyle di¤er ihtiyaçlar›n› karfl›layan meslek gruplar› olufltu. Örne¤in, çömlekçi çar-k›n›n gelifltirilmesiyle seri üretime geçildi¤i, bu ürünlerin uzak bölgelere pazarlan-d›¤› anlafl›lmaktad›r. Kal›pta yap›lmaya bafllanan devrik a¤›zl› çanaklar, Mezopo-tamya’n›n bilinen bütün s›n›rlar›na ulaflacak kadar yayg›nd›.

Bu dönemdeki geliflmeleri en iyi yans›tan kent Uruk’tur (Günümüzde Tel el-Varka). Bu kentin geçmifli, Geç Obeyd dönemine kadar gitmekle birlikte, en gör-kemli ça¤›n› Uruk ve sonras›nda yaflam›flt›r. Uruk, gök tanr›s› An’a (veya Anu) ada-nan bat›daki Kullaba ve aflk tanr›ças› ‹nanna’ya (Akkadca ‹fltar) adanan do¤udakiEanna adl› iki yerleflim yerinin birleflmesinden oluflmufltu. Alman arkeologlar›nyapt›klar› kaz›lar, kentin büyük bölümünün an›tsal boyutlardaki tap›nak ve resmiyap›lardan meydana geldi¤ini ortaya ç›kartm›flt›r. Bu ba¤lamda kentlerin oluflu-mundan sonra an›tsal mimarinin geliflimine de bu kent öncülük etmifltir.

Kentteki tap›naklar yap›lmadan önce inflaat alan› doldurularak yükseltilmifl vegenifl teraslar oluflturulmufltu. Baz› durumlarda da eski tap›naklar›n y›k›nt›s› düzel-tilerek teras olarak kullan›lm›flt›. Zigguratlar, gittikçe geliflen mimarl›k bilgisi ve ar-tan iflgücü sayesinde daha yüksek teraslara an›tsal boyutlarda yap›lm›fllard›. Urukkentinde, do¤u bölümde tanr› Anu ad›na yap›lan tap›nak bu tür bir teras üzerindeyer almaktayd›. Güney Mezopotamya’da Eridu ve Tel Ukair gibi kentlerde de ben-zer an›tsal mimari kal›nt›lar saptanm›flt›r.

Güney Mezopotamya’n›n birçok kentinde sosyal yaflamda gözlenen farkl›lafl-ma, mimari alanda at›lan ileri ad›mlar ve yayg›n ticaret k›sa zamanda çevre kültür-leri de etkilemifltir. Özellikle Anadolu’dan karfl›lanan temel ihtiyaç maddeleri ne-deniyle Uruk kültürü, F›rat üzerinden Orta ve Yukar› F›rat bölgesindeki birçokmerkeze tafl›nm›flt›r. Mekânlar› süslemek için kullan›lan konik çiviler, kal›pta yap›l-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

De¤ifl-tokufl: Ticareti;yap›lan ürünler, paran›ngelifltirilmesinden önce bellibir de¤er takdir edilerek malveya maden ile al›n›psat›lmaktayd›. Her ürününkarfl›l›¤› belli a¤›rl›ktagümüfl olarak belirlenmiflti.De¤ifltirilecek ürünleringümüfl karfl›l›¤› denkgetirilerek al›m-sat›mgerçeklefltirilirdi.

m›fl devrik a¤›zl› kâseler ve silindir mühürler gibi dönemi karakterize eden bulun-tulara birçok yerde rastlanm›flt›r. Orta F›rat bölgesindeki Habuba Kabira, Tel Kan-nas ve Tel Brak gibi merkezler arac›l›¤›yla kuzeye tafl›nan kültür Karakaya ve Ata-türk Baraj› gölleri alt›nda kalan Hassek Höyük, Samsat, Malatya-Arslantepe gibimerkezden oldukça uzak bölgelere ulaflm›flt›r. Hassek Höyük Geç Uruk dönemin-de Mezopotamya’dan gelen tüccarlar taraf›ndan kurulan, çevresi surlarla kuflat›lm›flmerkezlerden biridir.

Malatya/Arslantepe ise Toroslar›n kuzeyinde, güneyli etkilerle geliflmifl bir kent-tir. Burada ortaya ç›kar›lan an›tsal mimari ve depolar ve bu depolarda kullan›lm›flyüzlerce farkl› betimlemeye sahip mühür bask›s›, seri olarak üretilmifl çanak çöm-lekler bölgede, yönetici bir s›n›f›n ve “kent devleti” modelinin varl›¤›n› göstermek-tedir.

Çiviyaz›s›n›n GeliflimiYaz›, nüfuslar› oldukça artan kentlerde, ortaya ç›kan yönetici s›n›f›n iflleri düzenekoymak, yayg›n ticari iliflkilerde kar›fl›kl›klar› önleme çabalar›n›n bir ürünüdür.Güney Mezopotamya’n›n nüfuslar› h›zla artan kentlerinde, merkezi idarenin yürüt-tü¤ü infla projeleri ço¤ald›kça, tap›naklar›n depolar›nda biriktirilen ve buradan da-¤›t›lan ürünlerin miktar› artt›kça basit iflaretler, say›lar ve listeler ihtiyac› karfl›laya-maz hale gelmiflti.

Uruk döneminin sonlar›na do¤ru, MÖ 3200 y›llar›nda flimdiye kadar bilinen enerken yaz›l› belgeler ortaya ç›kar. Bunlar daha sonraki çiviyaz›s›n›n öncüleri ola-rak görülebilecek, resim karakterindeki iflaretlerden oluflur. Yaz›c›, temiz bir kil to-pa¤›n› kil tablet biçimine getirdikten sonra üzerini kam›fl ucuyla çizerek karelereay›r›r ve sonra her bir kare içine anlat›lmak istenen nesne ya da ifli tan›mlayan res-mi çizerdi. Karfl›s›na da miktar belirtilirdi. Bafllang›çta çizilen karakterlerin ço¤umal miktar›n› belirten say› iflaretleriydi. Anlat›lmak istenen her nesne ayr› bir ifla-retle betimleniyordu. Bu nedenle Uruk’taki dördüncü tabakada bulunmufl henüztam okunamayan yaz›da 1500’ün üzerinde ayr› iflaret kullan›lm›flt›.

Yaz› yayg›nlaflt›kça yavafl yavafl küçüldü ve resim özelli¤ini kaybetti. Tabletle-re çizilen yatay hatlar üzerine resim karakterinden dönüfltürülen çivi biçimli iflaretkümeleri art arda yap›lmaya baflland›. Yatay, dikey, e¤ik ve köfle çengeli biçimin-deki çivi iflaretleri, bir kam›fl›n kesilmifl ucuyla ›slak kile bast›r›larak yap›l›yordu.Sözcükler, çiviyaz›s›nda ço¤unlukla tek bir iflaretle de¤il, her biri bir heceyi göste-ren çivi iflaretleriyle yaz›l›yordu. Ayr›ca eski sistemin devam› olan, yani bir nesne-yi gösteren iflaretler de kullan›l›yordu.

Yaz› gelene¤inin kesintisiz bir biçimde sürdürülebilmesi için kurumsal yap› ya-ni “okul” flartt›r. En eski kentlerde özellikle tap›nak ve resmi binalarda, kay›t tutmakonusunda ihtiyaç duyulan bir yaz›c› s›n›f› için e¤itim verilmifltir. Ö¤renciler çivi-yaz›s› ö¤renmek için uzun y›llar bu “okullara” devam etmifllerdir. Ancak okurya-zarl›k yayg›nlaflmam›flt›r. Bu nedenle yaz›c› s›n›f› ayr›cal›kl› hale gelmifltir. Tap›-naklarda kutsal metinler, saraylarda da resmi ifller, ticarette mal listeleri ve senetlerbu s›n›ftan yaz›c›lara yapt›r›lmaktayd›.

Çivi yaz›s›n›n Mezopotamya’da üç bin y›la yak›n devam etmesi, Sümer dini vekültürüne iliflkin metinlerin çok uzun y›llar varl›¤›n› korumas›, kentlerdeki bu okulgelene¤inin korunmufl olmas›yla mümkün olmufltur. Sümerlerden sonra bu bölgeyegelen Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klar bu köklü kültürü kurumlar›yla benimse-mifl ve devam ettirmifltir. Sümerler zaman›ndan günümüze kalan çok say›da çivi ya-z›l› tablet oldu¤u gibi, onlar›n daha sonraki dönemlerde yap›lm›fl kopyalar› da vard›r.


‹lk yaz›lan belgelerin Sümerce oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sümerlerden sonra çivi-yaz›s› gelene¤i baflta Akkad, Babil, Assur olmak üzere Mezopotamya’n›n bütün uy-garl›klar›, Anadolu’da ise Hitit ve Urartular taraf›ndan al›nm›fl ve kullan›lm›flt›r. Do-¤u Akdeniz k›y›lar›nda geliflen ve Fenikeliler taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lan alfabe ya-z›s› ise Aramiler, Anadolu’da Frigler, Lidyal›lar ve di¤er Eski Bat› uygarl›klar› tara-f›ndan kullan›lm›flt›r. Eskiça¤’da M›s›r’da kesintisiz biçimde kullan›lan hiyeroglif(resim) yaz›s›, Anadolu’da Luwiler, Hititler ve Geç Hititlerde yayg›nd›r.

Çiviyaz›s› yaklafl›k üç bin y›la yak›n süre kullan›lm›fl, sonra yerini yayg›nlaflm›flolan alfabe yaz›s›na b›rakm›flt›r. Bu gelene¤in kesintiye u¤ramas›, dilin ve bu dilikullanan toplumlar›n da zamanla belleklerden silinmesine neden olmufltur. Sümer-ler ve Akkadlar gibi eski toplumlar, tarihin haf›zas›ndan silinmifltir. Assur ve Babilgibi di¤er Mezopotamya uygarl›klar›ndan bir bölümü kutsal kitap Eski Ahit’te geç-ti¤i için adlar› günümüze ulaflm›flt›r.

Eskiça¤’da kullan›lan çivi yaz›s›n›n yeniden okunup anlafl›lmaya bafllanmas›,geçmiflin daha iyi anlafl›lmas› bak›m›ndan oldukça önemlidir. Ancak binlerce y›lönce terk edilen bu yaz› sistemin çözümü kolay de¤ildir. ‹lk ad›mlar›n at›labilme-si için bir anahtar gerekliydi. On dokuzuncu yüzy›lda baflta ‹ngiltere olmak üzereFransa ve Almanya ad›na, Osmanl› egemenli¤indeki Irak’ta bulunan diplomatlarbu iflin öncüsü oldular. Ülkelerindeki büyük müzeler ad›na çal›flmalar yürütürkenbir yandan da çiviyaz›l› yüzlerce tablet toplad›lar.

Bu bilinmeyen yaz› sisteminin çözümü için gerekli anahtar ‹ran’da bulundu.Kirmanflah yak›nlar›ndaki Bisutun yaz›tlar›, ayn› metni yan yana üç dilde kaydet-miflti. Bunlardan ikisi Eskiça¤’da kullan›lan Elamca ve Babilce üçüncüsü ise Fars-ça’n›n atas› olan Eski Persçe idi. 1802 y›l›nda Alman dilbilimci G. F. Grotefend, buüç yaz›tlardan yap›lan kopyalar üzerinde çal›flmaya bafllayarak ilk baflar›lar›n› eldeetti. Grotefend daha geç Pehlevi yaz›tlar›nda Pers krallar›n›n “Büyük Kral” ve “Kral-lar Kral›” unvanlar›n› kulland›klar›n› ö¤renmiflti. Yaz›tlar› yeniden gözden geçire-rek araflt›rmas›n› ve yorumlar›n› sürdürdü. Sonuçta önce söz konusu unvanlar› ve“filan filan›n o¤lu” tan›mlamas›n› ç›kard›. Bu çözümleme tarihin babas› Herodot’unadlar›n› günümüze tafl›d›¤›, Pers krallar› Hystaspes o¤lu Darius ve Darius o¤luKserkses’e uyuyordu. Bu ad›mlardan habersiz olan baflka araflt›rmac›lar da benzersonuçlara varm›fllard›. 1835’de te¤men Rawlinson flah›n kardefline askeri dan›flman


SAGbafl

NINDAekmek

GU7yemek

AB2bo¤a

APINsaban

Sümerceokunuflu veanlam›

MÖ 3100 MÖ 3000 MÖ 2500 MÖ 2100 MÖ 700

fiekil 2.3

Bafllang›çta resimkarakteri tafl›yanyaz› zaman içindestilize olarak çiviyaz›s› biçiminedönüflmüfltür(Postgate 1992).

olarak Kirmanflah’a gitmifl; Bisutun yaz›tlar›n› yeniden kopya etmifl ve Persçe ver-siyonu üzerindeki çal›flmalarda Grotefend ile ayn› sonuçlara ulaflm›flt›. Eski Persçeyaz›t›n çözümünde at›lan bu ad›mlar, ayn› metnin çevirisinin yaz›ld›¤› di¤er dille-rin de anlafl›lmas›nda ve çiviyaz›s›n›n çözümlenmesinde anahtar rolü oynam›flt›r.Hitit ve Urartu dillerinin anlafl›lmas› da yine çift dilli yaz›tlar sayesinde mümkün ol-mufltur.

Günümüzde kullan›lan trafik iflaretleriyle hiyeroglif yaz›s› aras›nda kullan›m amac› bak›-m›ndan bir benzerlik kurulabilir mi? Tart›fl›n›z.

SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹Sümerler, Önasya’da tarihsel süreci bafllatan toplum olarak bilinmektedir. Gerçek-ten de MÖ dördüncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren en eski yerleflmelerin, nehirle-rin, da¤lar›n, krallar›n, tanr› ve tanr›çalar›n isimleri yaz›l› belgelere kay›t edilmeyebafllanm›fl ve unutulmamak üzere tarihin belle¤ine aktar›lm›flt›r. Bunlar›n yan›ndasosyal yaflama iliflkin pek çok ayr›nt› da bu sayede günümüze ulaflm›flt›r. Bu an-lamda tarih Sümerlere çok fley borçludur.

Sümerlerin konufltu¤u dil, günümüzde bilinen di¤er dil aileleri ile do¤rudan ak-rabal›k ba¤› kurulamayacak farkl› özelliklere sahipti. Mezopotamya’daki en yayg›ndillerden biri olan Akkadca, Assurca ve Babilce gibi Sami kökenli dillere akrabade¤ildir. ‹ran’da yayg›n olan Hint-Avrupa kökenli dillerden de oldukça farkl›yd›.Sümerce ile baz› Ural-Altay dilleri aras›nda birtak›m benzer özellikler gözlenmekte,bu benzerliklerin ne tür bir akrabal›k gösterdi¤i araflt›r›lmaktad›r.

Sümerce, Mezopotamya çevresinde konuflulan ve yaz›ya geçirilen bütün dillerietkilemifl ve bu dillere çok say›da kelime vermifltir. Bunun nedeni, Sümerce’nindin dili olarak benimsenmesi, binlerce y›l boyunca dualar›n Sümerce okunmas›d›r.Sümerler tarih sahnesinden tümüyle çekildikten sonra bile Sümerce dini metinle-rin kopyalar›n›n yap›ld›¤› bilinmektedir. Mezopotamya d›fl›nda çivi yaz›s› kullananHitit ve Urartu gibi uygarl›klar›n yaz›l› belgelerinde de Sümerce kelimeler özgünbiçimleriyle kullan›lmaktayd›. “Yarat›l›fl” ve “Tufan” gibi tek tanr›l› dinlerde de kar-fl›lafl›lan temel dinsel anlat›lar›n kökeni Sümerlere dayan›r. Yaz›l› kanunlar, mate-matik, t›p, fal, büyü gibi konularda at›lan ilk ad›mlarda onlar›n pay› vard›r.

Sümerlerin Mezopotamya’n›n yerli halk› m› yoksa d›flar›dan göçle mi geldiklerikonusu aç›k de¤ildir. Güney Mezopotamya’n›n geleneksel yaflam biçimi ile Sümer-lerin yaflam biçimi aras›nda belirgin bir fark olmamas›, bu toplumun yerli bir halkolabilece¤ini düflündürür. Ancak Sümerce belgelerde adlar› geçen F›rat (Bura-nun/Purattu), Dicle (Idiglat/Diglat) gibi nehir adlar› ile Eridu, Ur, Larsa, Lagafl veNippur gibi önemli kent isimlerinin Sümerce olmamas›, bu adlar›n bölgede dahaönce yaflayan bir toplumdan de¤ifltirilmeden al›nd›¤›n› gösterebilir.

Sümerlerden günümüze kalan çiviyaz›l› belgeler siyasal geliflmelere yer ver-mezler. Bu dönemin tarihi ve devlet yönetimini anlamam›za katk› yapabilecekolanlar kral ad› ile flehir devleti ad›n› veren tabletlerdir. Yaz›tlara zamanla krallar›ngerçeklefltirdikleri baz› seferler ve infla faaliyetleri de eklenmifltir. Böylece kentdevletleri ile buradaki krallar›n isimlerini ve baz› faaliyetlerini bu belgelerden der-leme f›rsat› do¤maktad›r.

Sümerlerden sonra yazd›r›lm›fl olmas›na ra¤men, Erken Hanedanlar dönemin-den söz etti¤i anlafl›lan “Sümer Kral Listeleri”, mitolojiyle harmanlanm›fl tarihi olay-lar›, birçok kahramanl›k öyküsünü ve hanedan› anlat›r. Bu listelerde en eski za-manlardan MÖ 1900 y›llar›nda hüküm sürmüfl olan ‹sin Hanedan›’na kadar Sümer


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

kent devletlerini yöneten krallar›n adlar› ve hükümdarl›k süreleri alt alta s›ralan›r.Her bir kent ayr› bir sülale taraf›ndan yönetilmektedir. Ayr›ca Sümer ülkesindekikentlerden baz›lar›n›n siyasal ve dinsel bak›mdan önem kazand›¤›, zaman zamandi¤erleri üzerinde bask› kurdu¤u anlafl›lmaktad›r.

Kral listelerinin bafl taraf› daha çok mitoloji ile iç içedir. Bu listelere göre Sümerülkesinde Tufan’dan önce hüküm sürmüfl, adlar› bilinen efsanevi sekiz yönetici vekentleri vard›. Tanr›lar yeryüzündeki ilk krall›¤› kurma görevini Eridu kentine ver-mifltir. Tufan öncesine ait sekiz kral›n her biri binlerce y›l iktidarda kalm›flt›r. Tu-fan sonucunda krall›k y›k›lm›fl ancak yeniden kuruldu¤unda egemenlik zaman za-man bir kentten di¤erine geçerek el de¤ifltirmifltir. Tufan’dan sonraki ilk üç SümerHanedan›, s›ras›yla Kifl, Uruk ve Ur hanedanlar›d›r. Listelere göre krallar›n iktidarsüreleri Tufan’dan sonra azalmaya bafllar.

Bu üç kentin dönemin siyasal ve sosyal geliflmelerini yönlendiren geliflmifl dev-letlerin merkezi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kifl kral› Etana, üçüncü biny›l bafllar›ndaegemen olan ilk krallardan biridir. Onun döneminde bütün ülke istikrara kavufl-mufltur. Bu dönemde Sümer kent devletlerinin kuzeyine, Sami kökenli toplumla-r›n göç etmekte, Sümer kültürünü benimseyerek kent yaflam›na uyum sa¤lamak-tayd›lar. Bu nedenle Kifl’te, Etana’dan sonra bafla geçen krallardan baz›lar› Samikökenli adlar tafl›maktayd›. Güney Mezopotamya’da “Kifl Kral›” unvan› tafl›mak ay-r›cal›k olarak kabul edilmekteydi ve bu yüzden birçok kral kendini bu unvanla ta-n›tm›flt›r. Erken hanedanlar döneminde kent devletleri aras›nda birtak›m çekiflme-lerin yafland›¤› görülmektedir. Kral listelerinde sekizinci s›rada ad› verilen Enme-baraggesi döneminde ilk kez Sümerler ile ‹ran’daki Elam aras›ndaki bir savafl dakay›tlara geçmifltir.

Uruk Hanedan›’n›n kurucusu, kral Meskiaggafler’dir. Onu izleyen kral Enmer-kar hem Uruk kentinin kurucusu ve hem de Hazar Denizi yak›n›nda oldu¤u düflü-nülen Aratta’ya sefer yapan ilk kral olarak an›l›r. Sümer döneminde Hazar bölge-siyle ilgili olarak anlat›lan öyküler ve sefer kay›tlar›, onlar›n bu bölgeden gelmiflolabileceklerinin göstergesi olarak da de¤erlendirilmektedir. Listelerde Uruk Hane-dan› içinde Lugalbanda, Dumuzi ve G›lgam›fl gibi mitolojik kahramanlar da s›rala-n›r. Bunlardan G›lgam›fl bütün Önasya’da bilinen Tufan, Yarat›l›fl ve ÖlümsüzlükAray›fl› gibi mitlerin en ünlü kahramanlar›ndan biridir. Ur Hanedan›’n›n kurucu-su ise Mesannepadda adl› krald›.

Üçüncü biny›l›n ortalar›nda Kifl kral› olarak tan›t›lan Mesilim’in yaz›tlar›ndan birbölümü Lagafl ve Kifl gibi ayr› flehirlerde ele geçmifltir. Bu dönemde güneydekikentlerden biri olan Lagafl ile kuzeyindeki Umma aras›nda, tar›m arazileri üzerin-deki egemenlik yüzünden yaflanan s›n›r anlaflmazl›¤› uzun süreli savafllara nedenolmufltu. Kent devletleri aras›nda yaln›zca savafllar olmamakta, baz› durumlardayap›lan antlaflmalar sonucunda birlikler kurulmaktayd›. Zaman zaman da bir ken-tin çevresindeki birkaç kenti ele geçirmesiyle güç dengeleri de¤iflmekteydi. Mesi-lim’in bu anlaflmazl›klardan birinde arabulucu görevi üstlenmifl oldu¤u anlafl›lmak-tad›r. Yaz›tlarda ve tap›nak duvarlar›na as›lan baz› kabartmalarda, Lagafl’ta iktidar›eline geçiren kral Ur-Nanfle, yapt›¤› inflaatlar, kanallar ve kazand›¤› baflar›larlaölümsüzlefltirilir. Kral Urukagina ise ilk yaz›l› reformlar› ile an›l›r. Birçok kenttekenti yöneten kral, tap›na¤a hediye olarak yap›lm›fl heykellerinden bilinmektedir.Örne¤in Adab (Bismaya) kral› Lugaldalu, tap›na¤a hediye olarak yapt›rd›¤› heyke-lin sa¤ omuzu üzerindeki yaz›t›ndan tan›nmaktad›r. Kutsal kent Nippur’da tanr›Enlil’e hizmet etmekle övünç duyan Lugalzagesi adl› güçlü bir kral daha vard›.


Mit/os, mitoloji: Tarih,inanç, kahramanl›k veola¤anüstü motiflerleörülmüfl geçmifle iliflkinyaz›l› metinler.

UYGARLIK

Devlet YönetimiSümerlerin yaflad›¤› Güney Mezopotamya’da, 18’i büyük, 35 kadar flehir ve kasa-ban›n bulundu¤u bilinmektedir. Her büyük kent bir krall›k olarak örgütlenmifl ve-ya belli bir dönemde krall›k iddias›yla ortaya ç›km›flt›r. En önemli krall›klar aras›n-da, kuzeyden güneye do¤ru Sippar, Kifl, ‹sin, Nippur, Adab, Zabalam, fiuruppak,Umma, Girsu, Lagafl, Badtibira, Uruk, Larsa, Ur ve Eridu say›labilir. Kuzeyde F›ratüzerindeki Mari ve eski ad›n› bilmedi¤imiz güneydeki Obeyd höyü¤ünde de birerkrall›k vard›. Her kent surlarla çevrilmiflti. Çevresinde ise köyler bulunmaktayd›.Kent içinde, merkezde yüksekçe bir tepe üzerine yerlefltirilmifl bir tap›nak yer al-maktayd›. Yüksek yerlere kurulan tap›naklar›n son biçimi olan ziggurat Sümerle-rin mimariye kazand›rd›¤› bir yap› tipidir.

Toplum soylular, s›radan vatandafllar, yanaflmalar ve kölelerden oluflmaktayd›.Halk›n ço¤unlu¤u tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan çiftçilerdi. Ayr›ca yaz›c›lar, gemi-ciler, bal›kç›lar, mimarlar, duvarc›lar, marangozlar ve çömlekçiler de kent yaflam›-n›n vazgeçilmez unsurlar›yd›. Her kentte zengin tüccarlar ve güçlü aileler de var-d›. Tap›nak sosyal yaflam›n merkeziydi.

Kentlerin büyümesi, devletin kurulmas› ve artan savunma endiflesi yüzündenilk düzenli askeri birlikler kurulmufltur. Bunlar benzer k›yafetler giymekte ve ayn›türde silahlar tafl›maktayd›lar. Sümer askerleri, ok, yay, uzun m›zrak, savafl baltas›,kalkan ve mi¤fer ile savaflmaktayd›.

Devlet kurumlar›n›n da olufltu¤u bu dönemde, yönetimin ve bürokrasinin tamolarak nas›l iflledi¤i bilinmemektedir. Yönetimde en büyük otorite olarak an›lanunvanlar aras›nda EN, ENS‹ ve LUGAL bulunmaktad›r. Bunlar s›ras›yla bey, vali vekral anlam› tafl›maktayd›. Sümer kentleri, merkezlerindeki an›tsal tap›naklar› ile ay-n› zamanda bir kült merkezi idi. Her bir kentte Sümerlerin sayg› duydu¤u tanr›lar-dan birine adanm›fl tap›nak vard›. Bu tap›naklar› yöneten rahip s›n›f›n›n kentin yö-neticileri üzerinde etkilerinin oldu¤u, kral›n da tap›nak ve görevlilere yak›n oldu-¤u anlafl›lmaktad›r. Sümer yaz›l› belgeleri, UNKEN ad›nda sivil bir meclisin kentle-rin yönetimiyle ilgili belli kararlar›n al›nmas›nda rol oynad›¤›n› belirtmektedir.

Ur kentinin mezarl›¤›nda, arkeolojik kaz›larla ortaya ç›kar›lan on alt› kral meza-r›, kral›n konumu ve çevresindekiler için tafl›d›¤› anlam konusunda ilginç bilgilerverir. Mezarlardan birinde kral›n bedeni ve ona sunulan hediyeler yan›nda onumezar odas›na tafl›yan toplam yetmifl dört kifli ile alt› öküz taraf›ndan çekilen ikiaraba bulunmufltur. Kral ölünce yak›n›ndaki görevliler de kurban edilmifl ve birlik-te gömülmüfllerdi. Kral mezarlar›nda ele geçen etkileyici buluntular aras›nda Sü-mer sanat›n›n en gözde örnekleri olan öküz kafal› lir kutusu, “Ur Standard›” olarakadland›r›lan ve üzerinde savafla gidifl ve dönüfl sahneleri ifllenmifl pano, alt›n mi¤-fer, çok say›da alt›n kap, de¤erli tafllarla ifllenmifl mücevherler, müzik aletleri, mo-bilya parçalar› ve silahlar say›labilir.

Mitoloji ve DinBütün Sümer toplumu taraf›ndan kutsanan ve ad› yaz›l› belgelere geçen yüzlercetanr›, tanr›ça ve kutsal varl›k vard›. Tanr›lar›n insan, tanr›lar aleminin de yöneticis›n›f gibi oldu¤una inan›lmaktayd›. Tanr›lar›n eflleri, çocuklar› ve yard›mc›lar› var-d›. Önem s›ras›na göre bu tanr›lara yap›lan tap›naklar›n boyutlar› da de¤iflmektey-di. Mezopotamya’da her kentin bir bafltanr› için infla edildi¤i ve tanr›n›n evi oldu-


¤u kabul edilmekteydi. Gök tanr›s› An bafllang›çta Sümerlerin bafltanr›s›yken son-ra yerini hava tanr›s› Enlil’e b›rakm›flt›r. Ekur ad›ndaki tap›na¤› Nippur kentindebulunan Enlil, ayn› zamanda tanr›lar›n babas› olarak bilinirdi. Nippur, Sümerlerindini baflkentiydi ve orada hizmet etmek, inflaat yapmak veya yap›m›na katk›da bu-lunmak büyük bir onur olarak kabul edilirdi. Enki bilgelik tanr›s›; Ninmah (Nin-hursag) ulu han›m, ana-tanr›ça; Nanna ay tanr›s›; o¤lu Utu günefl tanr›s›; ‹nannaaflk tanr›ças›yd›.

Sümer dini ve mitolojisi, Mezopotamya’ya gelen di¤er toplumlar› da etkilemifl-tir. Sümer tanr›lar›, isimleri de¤ifltirilerek aynen kabul edilmifl, Sümer ilahileri vemitolojik anlat›lar› ortak bellekte günümüze kadar ulaflm›flt›r. Yarat›l›fl ve Tufan gi-bi Sümer mitoslar›, tek tanr›l› dinlerde de varl›¤›n› korumufltur. Önasya’daki birçoktoplumun örnek ald›¤› kahramanl›k öykülerinin fliirsel bir biçimde anlat›lmas› mo-deli ilk kez Sümerlerde karfl›m›za ç›kar. Ço¤u kahramanl›k öykülerinden oluflandestan biçimindeki bu öyküler olas›l›kla arp ve lir eflli¤inde okunmakta, yeni ku-flak bunlar› müzi¤iyle birlikte ezberlemekteydi. Sümer destanlar›ndaki bafll›ca kah-ramanlar aras›nda, Enmerkar, Lugalbanda ve G›lgam›fl gibi krall›k yapm›fl olabile-cek adlar da bulunur. Uruk Hanedan›’n›n krallar› aras›nda da adlar› geçen bu üçkahramandan G›lgam›fl, hem bir kral, hem de koruyucu bir ilah olarak kabul edi-lirdi. G›lgam›fl destan› hem yaz›l› ve hem de sözlü bir biçimde Sümerlerden sonra,Akkad, Babil, Assur gibi Mezopotamya toplumlar›na ve sonras›nda Anadolu uygar-l›klar›na aktar›lm›flt›r.

Sümerlere ait Tufan Mitosu, Önasya’n›n en iyi bilinen ve tek tanr›l› dinlerdebenzer biçimde tekrarlanan olay›n› anlat›r. Bitkilerin, hayvanlar›n ve insanlar›n ya-rat›l›fl›, krall›¤›n gökten indirilifli ile bafllayan destan, tanr›lar›n insanlar› cezaland›r-mak için Tufan karar› almalar› ile sürer. Bu karardan hofllanmayan baz› tanr›lar,kutsal kitaplarda ad› an›lan Nuh’un karfl›l›¤› olan dindar Ziusudra’ya durumu anla-t›rlar. Dev bir geminin yap›lmas›ndan, her hayvan türünden bir çiftin ve kendisineinanan iyi insanlar›n gemiye bindirilmesinden sonra Tufan bafllar. Yeryüzü yedigün yedi gece boyunca sular›n alt›na gömülür. Sonra günefl tanr›s› Utu (Akkadcafiamafl) görünür ve yeryüzünü ayd›nlat›r. Ziusudra onun önünde e¤ilir ve kurban-lar sunar. Ziusudra bundan sonra ölümsüz olarak, ilahi cennet Dilmun’a götürülür.

Sümer kentlerinde büyük tanr›lar›n evi olarak yap›lan iki tür tap›nak bulunmak-tad›r. Bunlardan ilki ziggurat olarak adland›r›lan an›tsal yap›lard›r. Günümüze ula-flan çok say›da ziggurattan en sa¤lam olan› Ur kentindedir. Tu¤la veya kerpiçtenbasamaklar halinde infla edilen yap›n›n tepesinde küçük bir tap›nak yer al›rd›. Da-ha yayg›n olan ikinci tür tap›nak ise hemen bütün Sümer kentlerinde infla edilmifl-ti. Dikdörtgen bir kutsal odas› bulunan tap›na¤›n çevresinde depolar ve görevlile-rin ikameti için ayr›lm›fl mekânlar bulunmaktayd›.

SanatSümer sanat›n›n en etkileyici ürünleri, ortas›ndaki bir delikle tap›nak duvarlar›naçivilendi¤i anlafl›lan bezemeli kabartmalard›r. Bunlar›n üzerinde genellikle tanr›sembolleri, tap›nak inflas› veya kutsal varl›klar›n betimlemeleri bulunur. Bu belge-ler arac›l›¤›yla Sümer krallar›, tanr›lar› ve dini törenler konusunda bilgi edinmekte-yiz. Krallar taraf›ndan tap›na¤a hediye olarak sunuldu¤u anlafl›lan kabartmalar›nbirço¤unda çivi yaz›l› metinler de vard›r. Ur kentinde bulunmufl bir kabartmadakral Ur-Nammu kendisini bafl›ndaki sepet içinde tap›nak inflas› için tu¤la tafl›yan,tanr›lar›n hizmetinde bir kifli olarak betimletmifltir. Yan›nda kar›s› ve çocuklar› davard›r. Birçok kabartmada boynuzlu bafll›klar› ile Sümer tanr›lar› da gözükür. Baz›


kabartmalarda ise insan biçimindeki tanr› kabartmas› yerine günefl, ay, f›rt›na, sugibi tanr›lar› temsil eden semboller ifllenmifltir. Sümerlerde heykeller de yine kut-sal amaçl› olarak yap›lm›fl ve tap›naklara hediye edilmifltir. Sümer heykelleri genel-likle eller kar›n üzerinde ba¤l›, ibadet pozisyonunda yap›lm›flt›r. Üzerlerinde sa¤omuzu aç›kta b›rakan bir elbise vard›r. Sümer heykellerinde tanr›lar boynuzlu bafl-l›klar›yla ifllenmifltir. Kabartma ve heykellerde erkekler yan›nda kad›nlar da ifllen-mifltir. Bu gelenek Sami kökenli toplumlar›n Mezopotamya’ya gelifliyle, istisnalard›fl›nda ortadan kalkacakt›r.

Sümer dönemi mezarlar›nda bulunan zengin arma¤anlar, özellikle kral mezar-lar›nda ele geçenler Sümer sanat›n›n seçkin örneklerini oluflturur. Alt›n baflta ol-mak üzere, Uzakdo¤u’dan gelen de¤erli tafllardan yap›lm›fl tak›lar, süs eflyalar› veprestij ürünü müzik aletleri bunlardan bir bölümünü oluflturur. Kabartmalarda kut-lama törenlerinde çal›nd›¤› gözüken lir, kral mezar›na arma¤an olarak da konmufl-tur. Örne¤in “Ur Standard›” olarak bilinen müzik aleti, gövdesinin (47 X 20 cm bo-yutlar›nda) bir yüzünde savafla gidifl, di¤er yüzünde ise savafltan dönüfl ve baflar›-n›n kutlanmas› ifllenmifltir. Sahneler, deniz kabuklar›n›n ve lapis lazuli gibi tafllar›nziftle tutturulmas› tekni¤iyle yap›lm›flt›r. Savafla gidifl sahnesinde, ayn› tür k›yafetgiymifl, benzer silahlar› olan Sümer askerlerinin varl›¤› düzenli ordular›n oluflturul-du¤unu göstermektedir. Savafl arabas› kullan›lmakta, ancak henüz at evcillefltiril-medi¤i için eflekler taraf›ndan çekilmektedir. At MÖ ikinci biny›ldan itibaren eflek-lerin yerine arabaya koflulmaya bafllanm›fl, ancak MÖ birinci biny›lda üzerine bini-lerek süvari s›n›f› oluflturulmufltur.

Bu bölüm, Köro¤lu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar,‹stanbul 2010 ve Roaf, M., Eski Mezopotamya ve Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul 1996adl› yay›nlardan kurgulanm›flt›r.

Sümerlerin uygarl›¤a kazand›rd›¤› en önemli yenilikleri maddeler halinde s›ralay›n›z.


fiekil 2.4

“Ur Standard›”olarak bilinenpanodan ayr›nt›.Sümerlerin savaflarabas›kulland›¤›n›,arabalar› efleklerinçekti¤ini, düzenliaskeri birliklerinoluflturuldu¤unugöstermektedir

Kaynak: (Woolley1934).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹lk uluslararas› ticaret hangi gerekçeler ve koflul-

larda bafllad›¤›n› tart›flabilme

Mezopotamya, insano¤lunun yerleflik yaflama ge-çiflini izleyen süreçte önemli ad›mlar›n at›ld›¤› vetarihi de¤ifltiren geliflmelerin yafland›¤› bir co¤-rafyad›r. Güney Mezopotamya’da, kabaca Ba¤-dat ile Basra aras›ndaki bölgede MÖ dördüncübiny›ldan itibaren yerleflim yerlerinin nüfusu art-m›fl, geleneksel yaflam biçimi de¤iflmifl ve ilkkentler ortaya ç›km›flt›r. Kentlerde artan ihtiyaç-lar do¤rultusunda yeni ifl kollar› oluflmufl, ticaretgeliflmifl ve daha karmafl›k toplum yap›s› olufl-mufltur. Kereste, tafl ve maden gibi hammaddekaynaklar›ndan yoksun olan bu bölgede yafla-mak ancak geliflmifl bir ticaret ile mümkündü.

Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum ha-

yat›na giren yenilikleri tan›mlayabilme

Kentler, ilk krall›klar›n, an›tsal yap›lar›n, sanat›n,yaz›n›n ve teknolojinin ortaya ç›kt›¤› ve birçokalanda ileri ad›mlar›n at›ld›¤› yerler olmufltur. Gü-ney Mezopotamya’da MÖ 3200 y›llar›nda çivi ya-z›s›n› gelifltiren Sümerlerin kentleflme ile baflla-yan sürecin en önemli aktörleri oldu¤u anlafl›l-maktad›r.

Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilme

Yaz›, Güney Mezopotamya’da organize yaflambiçimi, uluslar aras› ticaret, kentleflme ve merke-zi devletin kuruluflu gibi birbirini izleyen bir dizigeliflmenin sonucunda ortaya ç›kan problemleriçözmek için gelifltirilmifl gözükmektedir. Yaz›n›nkesintisiz bir biçimde devam etmesi, tap›nak vekrall›klar›n yaz›c› yetifltirmek için kurduklar›okullar›n devam etmesi ile mümkün olmufltur.Mezopotamya’da Sümerlerden sonra Akkad, Ba-bil ve Assur ülkesinde binlerce y›l çivi yaz›s› ke-sintisiz bir biçimde devam etmifltir. Anadolu’daise Hititlerin y›k›lmas›yla çivi yaz›s› kesintiye u¤-ram›flt›r. Do¤u Anadolu’da ilk devleti kuran Urar-tularda da durum benzerdir. Çivi yaz›s› devletiny›k›lmas› ve kentlerin boflalt›lmas›yla son bul-mufltur.

Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri

de¤erlendirebilme

Güney Mezopotamya’da Sümerler ba¤›ms›z kentdevletlerinde yaflad›lar. Her kent kutsal bir kültmerkezi olarak kabul edilmifl, bafltanr› için yap›-lan bir tap›na¤›n etraf›nda geliflmifltir. Sümerler,çivi yaz›s›n›n üç bin y›la yak›n kullan›lmas› ne-deniyle kültürlerini kendilerinden sonra Mezo-potamya’ya gelen bütün toplumlara aktarm›fllar-d›r. Ayr›ca din ve inanç sisteminde de onlar›nçerçevesini belirledi¤i esaslar kabul edilmifltir.Özellikle “yarad›l›fl” ve “tufan” gibi Sümer mitos-lar›, günümüze kadar benzer biçimde ulaflm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki ülkelerden hangisinin topraklar›n›n birbölümü Eskiça¤’da Mezopotamya olarak adland›r›lanbölgede bulunmaz?

a. Türkiyeb. Suriyec. Irakd. ‹sraile. ‹ran

2. Mezopotamya’da sulama olmadan tar›m yap›lama-

yacak bölge neresidir?a. Kuzey Mezopotamyab. Ba¤dat çevresic. Güney Mezopotamyad. Çöl alanlar›e. Yukar› Dicle bölgesi

3. Mezopotamya’dan Do¤u Akdeniz k›y›lar›na ba¤la-nan en uygun yol güzergâh› hangisidir?

a. Assur - Harran- Kargam›fl hatt›n› izleyen kuzeyyolu

b. Mari üzerinden geçen F›rat yoluc. Diyala geçidini aflan do¤u yolud. Basra körfezi üzerinden giden deniz yolue. Dicle yolu

4. Afla¤›dakilerden hangisi bir yerleflmenin kent olaraktan›mlanmas› için kriter olamaz?

a. Yo¤un nüfusun varl›¤›b. Farkl› sosyal s›n›flar›n bir arada yaflamas›c. Yönetici kesimin olmas›d. An›tsal mimarie. Geliflmifl tar›m

5. Afla¤›dakilerden hangisi Güney Mezopotamya kent-lerinden biri de¤ildir?

a. Urb. Urukc. Eridud. Kifle. Assur

6. Afla¤›dakilerden hangisi yaz›n›n gelifltirilmesinin ne-denlerinden biri olamaz?

a. Kent nüfusunun artmas›b. Yeni ifl kollar›n›n oluflmas›c. Yayg›n ticaretd. Organize yaflam biçimie. Hayvanc›l›¤›n geliflmesi

7. Ziggurat nedir?

a. Tap›nakb. Gözetleme kulesic. Haberleflme kulesid. Mezar an›t›e. S›¤›nak

8. Afla¤›dakilerden hangisi Sümer dini ile ilgili de¤il-

dir?

a. Bafltanr› fikrib. Tek tanr› anlay›fl› c. Günefl tanr›s›d. Tufane. G›lgam›fl

9. Afla¤›dakilerden hangisi yaz› gelene¤inin kesintisizsürdürülebilmesinin nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Okullar›n varl›¤›b. Tap›naklar›n ihtiyac›c. Devletin ihtiyac›d. Yerleflik yaflam›n sürmesie. Haberleflme ihtiyac›

10. Hangisi Sümer ordusunda kullan›lan silahlardan bi-ri de¤ildir?

a. M›zrakb. Topuzc. Kalkand. Oke. Balta



Yak›ndo¤u’da en eski ça¤dan itibaren birçok farkl› kö-kenden gelen dilleri konuflan toplum iç içe veya yanyana yaflam›flt›r. Bunlardan baz›lar› çiviyaz›s› kulland›¤›için dilleri ve kökenleri hakk›nda daha fazla bilgi edi-nebilmekteyiz. Bir bölümü yerleflik olmayan yaflam bi-çimleri nedeniyle yaz› kullanmam›flt›r. Konufltuklar› dil-ler hakk›nda ancak komflular›n›n yaz›l› belgelerine yan-s›yan bilgiler çerçevesinde fikir sahibi olmaktay›z.Mezopotamya’da Sümerlerden sonra en çok yaz›l› bel-ge üretilmifl dil Akkadca’d›r. Sümerce MÖ dördüncübiny›l›n sonlar› ve üçüncü biny›lda yayg›n olarak konu-flulmufl ve yaz›lm›flt›r. ‹kinci biny›lda resmi ifller ve tap›-naklar d›fl›nda fazla bir kullan›m alan› olmad›¤› anlafl›l-maktad›r. ‹badet dili olarak tap›naklarda uzun süre Sü-merce metinler okunmakla birlikte günlük yaflamda et-kisi giderek azalm›fl ve ortadan kalkm›flt›r. Mezopotam-ya’da ikinci biny›ldan itibaren art›k nüfusun büyük bö-lümünü oluflturan Sami toplumlar›n›n dili Akkadca ko-nuflulmaktayd›. Akkadca, Sami kökenli dillerin ilk yaz›-ya geçirilenidir. Sami kökenli diller iki gruba ayr›lmak-tad›r. Mezopotamya’da Akkadca’n›n lehçeleri olan Do-¤u Sami kökenli Babilce ve Assurca yayg›nd›r. Do¤uAkdeniz k›y›lar›nda ve Suriye’de ise Bat› Sami kökenli‹branice, Aramice, Fenikece konuflulmaktayd›. Bu dillerdaha çok alfabe yaz›yla MÖ birinci biny›lda yaz›ya ge-çirilmifltir. Suriye ve daha sonra Mezopotamya’da konu-flulan Amurru dili Bat› Sami dillerinin öncüsü olarak ka-bul edilir. Bütünüyle bu dilde yaz›lm›fl herhangi bir bel-ge günümüze ulaflmam›flt›r. Ebla dili de MÖ üçüncübiny›lda yaz›ya geçirilmeye bafllayan Sami kökenli birdildir ve Suriye çevresinde konuflulmufltur. Hurrice bu dillerle akraba olmayan, Kafkasya’dan Ana-dolu’ya gelmifl Hurri toplumu taraf›ndan MÖ üçüncübiny›l ile birinci biny›l aras›nda konuflulmufltur. Do¤uAnadolu çevresinde birinci biny›lda konuflulan Urartu-ca’n›n akrabas›d›r. Mitanni dili ise Hint Avrupa kökenlibir dildir ve MÖ ikinci biny›lda Kuzey Suriye çevresin-de konuflulmufltur. Mezopotamya’n›n do¤usunda ‹ran’dan ise MÖ üçüncübiny›l ile birinci biny›l aras›nda Elamca adl› dil yaz›yageçirilmifltir. Elamca da Sümerce gibi kendine özgü yan-lar› ile di¤erlerinden ayr›lan ve bölgede konuflulan hiç-bir dille akraba olmayan bir dildi (van de Mieroop 2006:54-55).

1. d Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-celeyiniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-celeyiniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-celeyiniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›flsa Sümer Ülkesi bölümünü ye-niden inceleyiniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›flsa haritay› yeniden inceleyiniz.6. e Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-

celeyiniz.7. a Yan›t›n›z yanl›flsa Mitoloji ve Din bölümünü ye-

niden inceleyiniz.8. b Yan›t›n›z yanl›flsa Mitoloji ve Din bölümünü ye-

niden inceleyiniz.9. e Yan›t›n›z yanl›flsa Çiviyaz›s›n›n Geliflimi bölü-

münü yeniden inceleyiniz.10. b Yan›t›n›z yanl›flsa Devlet Yönetimi bölümünü

yeniden inceleyiniz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Temel ihtiyaç maddeleri yan›nda, az bulunan ve prestijsa¤layan ürünlerin ihtiyaç sahiplerine ulaflt›r›lmas› Eski-ça¤ koflullar›nda oldukça zordu. Bunun için gerekli te-mel koflullardan biri kervanlar›n geçti¤i yol güzergâhla-r›n›n güvenli olmas› idi. Uluslar aras› ticaret daha bü-yük ön haz›rl›klar› gerektirmekteydi. Güvenli ortam ya-n›nda ürünlerin fiyatlar›n›n belirlenmesi, vergi, konak-lama gibi birçok problemin afl›lmas› gerekliydi. Ancakbütün bu zorluklar›n afl›ld›¤› dönemlerde, ticaret saye-sinde farkl› kültürler tan›flma imkân› bulmufl, elde edi-len zenginlik ile seri üretim ve teknolojide ileri ad›mlarat›lm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Hiyeroglif yaz›s›, anlat›lmak istenen konunun, vurgu-lanmak istenen nesnenin resim karakterinde çizilmesiy-le yaz›lmaktayd›. Toplumun ortak belle¤inde bu resim-ler bir anlam tafl›maktayd›. Günümüzde kullan›lan tra-fik iflaretleri de hiyeroglif yaz›da kullan›lan mant›kla ha-z›rlanmaktad›r. Örne¤in otoyol levhas› üzerindeki bir atarabas› üzerinde k›rm›z› çizgi varsa biz bunu “otoyolaaraba giremez” biçiminde alg›lar ve öyle aktar›r›z. Birlevhada bina ve ö¤renci resimleri görürsek orada okuloldu¤unu anlar›z.

S›ra Sizde 3

KentleflmeYaz›Ortak din anlay›fl›Geliflmifl sanatAraba tekerle¤iZiggurat yap›lar›

Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde

Mezopotamya (Çev. A. Tatl›er), ‹stanbul.Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar Çivi Yaz›l› Belgele-

rin Anlatt›klar› (Çev. Ali M. Dinçol), ‹stanbul.Frangipane, M. (2002). Yak›ndo¤u’da Devletin Do¤u-

flu (Çev. Z. Z. ‹lkgelen), ‹stanbul.Gates, C. (2003). Ancient Cities, London.Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-

lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar (Çev. H.

Koyukan), ‹stanbul.Kramer, S. N. (2002). Sümerler (Çev. Ö. Buze), ‹stan-

bul.Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II, ‹stanbul.Postgate, N. (1992). Early Mesopotamia, Society and

Economy at the dawn of history, London.Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Van de Mieroop, M. (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-

rihi (Çev. S. Gül), Ankara.Woolley, C. L. (1934). Ur Excavations II, The Royal

Cemetery, London.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹mparatorluk fikrinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek,Sami kökenli toplumlar› ve Sümerlerden farklar›n› tan›mlayabilecek,An›tsal yap›lar›n inflas›n› aç›klayabileceksiniz,

‹çindekiler

• ‹mparatorluk• Tanr›-kral

• Reform

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• G‹R‹fi• AKKAD ‹MPARATORLU⁄U• III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER

DEVLET‹)• UYGARLIK


Akkadlar›nMezopotamya’yaGöçü, Akkad-Sümer‹liflkileri

G‹R‹fi

Akkadlar›n Mezopotamya’ya GöçüYaz›l› sürecin bafllamas›yla birlikte Güney Mezopotamya’da Sümerlerin adlar› önplana ç›km›flt›. Akkadlar Sümer ülkesine göç ederek gelen ve uzun y›llar boyuncakentlere yerleflerek buradaki yaflam biçimini benimseyen Sami kökenli en eski top-luluktur. Güney Mezopotamya’da farkl› etnik kökenden gelen yeni bir grubun siya-sal olarak öne ç›kmas› uzun bir sürecin ürünü olmal›d›r. Akkad göçü MÖ üçüncübiny›l boyunca yavafl yavafl yaflanm›flt›r. Gelenler buradaki uygarl›¤›n tarihsel sey-rinde bir kesintiye yol açmam›fl; tersine Akkadlar, egemen bir güç haline gelinceyekadar Sümer kent kültürünü özümsemifl ve kendi katk›lar›yla birlikte bu kültürünsonraki toplumlara aktar›lmas›nda önemli rol oynam›fllard›r. Bunun anahtar› kentyaflam›n›n devam etmesinde, oluflturulan kurumlar›n geliflerek varl›¤›n› korumas›n-da aranmal›d›r. Akkadlar›n siyasal olarak egemen güç haline gelmesinden sonragünlük yaflamda Akkadca konuflulmakla birlikte, resmi devlet iflleri ve dini ayinler-de Sümerce kullan›lmaya devam etmifltir. Sümer ülkesindeki köklü kurumlar varl›-¤›n› korumufl, geleneksel kültür kesintiye u¤ramam›flt›r. Okuma yazman›n ö¤retil-di¤i dini okullar bunlar›n bafl›nda gelir. Mezopotamya’da Sümerler döneminde olu-flan kültürün binlerce y›l sonra bile toplumlar› etkilemeye devam etmesi, köklü ku-rumlar›n kent yaflam›yla birlikte devam etmesi ise mümkün olmufltur.

Akkad ad›n›n nereden geldi¤i bilinmemektedir. Bu ad›n kral Sargon’un baflken-ti Akkad/Agade ad›ndan gelmifl olabilece¤i önerilmektedir. Akkadlar›n anavatan›ve Mezopotamya’ya göçlerinin bafllang›c› konusunda da yeterince bilgi yoktur.Göçlerinin yüzy›llarca sürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. Sümer ülkesine Suriye’den F›ratNehri’ni izleyerek gelmifllerdir. Göçler yaln›zca güneye do¤ru olmam›fl, Kuzey Me-zopotamya da bu yeni gelen gruplarca vatan olarak benimsenmifltir. Akkad köken-li toplumlar, F›rat üzerindeki Mari kentinde oldu¤u gibi kuzeyde Dicle nehri k›y›-s›ndaki Assur kentinde de k›sa zamanda nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturmufllard›r.MÖ üçüncü biny›l›n sonlar›nda Basra körfezi ile Nippur aras›ndaki alan Sümer ola-rak adland›r›lmaya devam ederken kuzeyi Akkad olarak adland›r›lmaktad›r. Sümerad›n›n yerini MÖ ikinci biny›ldan itibaren öne ç›kan Babil alacakt›r.

Akkadlar›n baflkenti Agade’nin Babil veya Kifl kenti yak›nlar›nda oldu¤u varsa-y›lmaktad›r. Ancak günümüze kadar bu kentin yeri kesin olarak keflfedilememifl-tir. Agade kentinin nehirlerin tafl›d›¤› kumullar alt›nda oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Akkadlar›n Mezopotamya’yaGöçü, Akkad - Sümer

‹liflkileri

Kent kültürü: Uygarlaflmasürecinin ilk önemli ad›m›Neolitik ça¤da at›lm›fl, tar›mve yerleflik köylü yaflam›bafllam›flt›. ‹kinci önemliad›m MÖ dördüncü biny›lda,kentleflme, sanat, geliflmiflmimari, teknoloji, yayg›nticaret ve kay›t sistemi gibiyeniliklerle birlikteoluflmufltur. Bütün bubirikimi tan›mlayan kentkültürünün sonraki nesillereaktar›labilmesi,kazan›mlar›n kaybedilmedendaha ileri götürülebilmesibak›m›ndan önemliolmufltur.

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun kurucusu kral Sargon’dur. Onu izleyen ve yaklafl›kiki yüzy›l devam eden egemenlik boyunca iktidara geçen krallar›n birço¤unun yal-n›zca adlar› bilinmektedir. ‹ktidarda kal›fl süreleri de afla¤› yukar› tahmin edilerekhesaplanmaktad›r. Akkad krallar› hakk›ndaki bilgilerin ço¤u, ikinci biny›l›n baflla-r›na aittir. Nippur’da tanr› Enlil için infla edilmifl en önemli Sümer tap›na¤›na arma-¤an olarak sunulmufl heykel ve kabartmalarda bulunan yaz›tlar, mühürler, ülkeninde¤iflik yerlerine yap›lm›fl seferlerin an›s›na dikilmifl steller Akkad krallar› hakk›n-da bilgi verir. Ayr›ca MÖ sekizinci yüzy›lda Assur yaz›tlar›nda ve Hellenistik dö-nemde Antik kay›tlarda karfl›m›za ç›kan krall›¤›n kurucusu Sargon ve torunu Na-ram-Sin’e ait mitolojik öyküler, bu krall›¤›n Mezopotamya toplumunda b›rakt›¤›derin izleri göstermesi bak›m›ndan önemlidir.

Akkad ordular› iki yüzy›la yak›n bir süre boyunca Orta Anadolu’dan ‹ran’a, To-roslardan Basra Körfezi’ne kadar neredeyse bilinen dünyan›n bütün s›n›rlar›naulaflm›fllard›r. Ancak Akkadlar›n bu kadar genifl alanda sürekli denetim kurdukla-r›n› düflünmek mümkün de¤ildir. Bu seferler daha çok ganimet elde etmeye ve ha-raç almaya yönelikti.

Akkad Sülalesi 2350-2150

Sargon 2334-2279

Rimufl 2278-2270

Manifltuflu 2269-2255

Naram-Sin 2254-2218

fiar-kali-flarri 2217-2193

‹gigi

Nanum

‹mi

Elulu

Dudu 2189-2169

fiu-T/Durul 2168-2154


DurKurigalzu

Sippar

Babil

BA

B‹ L

EflnunnaHaface

Cemdet NasrKifl

AKKAD

Nippur

‹sin fiuruppakUmma

LagaflUruk

LarsaObeyd

UrEridu

ELAM

Susa

Basra

BASRAKÖRFEZ‹

Karu

n

Resim 3.1

Sümer ve Akkadülkesi.

Sami kökenli Akkadlar›n Sümer kentlerine yerleflmesinden sonra toplumlar aras› iliflki-lerde hangi dil daha yayg›n kullan›lm›fl olabilir?

AKKAD ‹MPARATORLU⁄U

Kurucu Kral SargonAkkad Krall›¤›’n›n kurucusu Sargon’un (Akkadca fiarru-kin) geçmifli, sonradan onayak›flt›r›lan mitolojik öyküler nedeniyle oldukça belirsizdir. Ortado¤u’da yayg›nolarak bilinen sepet içinde nehre b›rak›lan çocuk motifli hikâyelerden biri onunyaflam öyküsünü anlat›r. Bu hikâye kendi döneminden de¤il, Yeni Assur Krall›-¤›’n›n son baflkentinde MÖ sekizinci yüzy›la ait arflivden gelmektedir. Hikâyeninbir bölümü flöyledir:

“Annem bana gebe kalm›fl, beni gizlice do¤urmuflBeni kam›fl bir sepete koymufl, kapa¤›n› ziftle yap›flt›rm›flSular› yükselmeyen ›rma¤a b›rakm›flIrmak yard›m etti bana, su çekici Akki’ye götürdü.Su çekici Akki ibri¤ini dald›r›rken ç›kard› beni sudanSu çekici Akki o¤lu bildi beni, büyüttü.Su çekici Akki bahçesine bahç›van yapt› beni.Bahç›vanken (Aflk ve savafl tanr›ças›) ‹fltar bana afl›k oldu(56) Y›l krall›k yapt›m” (Kaynak: Kuhrt 2007).

Bir baflka hikâyede öksüz bir çocu¤un krall›¤a giden yolu hayranl›k motifleriy-le örülmüfltür. Fakir bir aileden gelen Sargon, Kifl Kral› Ur-Zababa’n›n saray›nda iflbulmufl ve k›sa zamanda yükselerek vezir olmufltur. Belirgin olmamakla birlikte birsaray ayaklanmas›yla taht› ele geçirdi¤i anlafl›lmaktad›r. “Kifl Kral›” unvan›n› alanSargon bununla yetinmemifl, kendisi için yeni bir baflkent kurmufl ve k›sa zaman-da ad›n› ölümsüzlefltirecek bir dizi eyleme giriflmifltir. Yaz›l› belgelere göre yenibaflkenti Agade’de kendisi için bir saray ve tanr›lar› için de büyük tap›naklar inflaettirmifltir.

Sargon’un taht›n› ele geçirdi¤i Kifl kral› Ur-Zababa d›fl›nda, güneyde Sümerkent devleti Uruk’u yöneten Lugalzagesi adl› kral› da yerinden etmifltir. Sargonkrall›¤›n› ilan edip baflkentini kurduktan sonra, 56 y›ll›k uzun saltanat› boyunca ka-y›tlara geçen en az 34 savafl yapm›flt›r. Savafllar›n›n s›ras› bilinmemektedir. Sar-gon’un Kifl kentinden sonra güneydeki Sümer kent devletlerini de ele geçirmeyebafllad›¤› anlafl›lmaktad›r. Lugalzagesi’nin yönetimindeki Uruk’un zapt› bu sürecinen önemli geliflmelerinden biridir. Ço¤u gösterifl ve övünme amac›yla kaydedilenyaz›l› belgeler, onun “Afla¤› Deniz”e (Basra Körfezi) kadar tüm Sümer ülkesinikontrol alt›na ald›¤›n› belirtir.

Sargon, Sümer kent devletlerinde gelifltirilmifl birçok yenili¤i kendi amaçlar›do¤rultusunda biçimlendirmifltir. Sümerlerin kent devletleri aras›ndaki çat›flmalariçin haz›rlad›klar› düzenli ordular, uzak bölgelere sefer yapabilecek flekilde düzen-lendi. Bir yaz›t›nda “her gün 5400 insan önünde yemek yerdi” biçiminde anlat›lanolay, onun düzenli ordusuna iflaret ediyor olabilir. Sargon do¤uda ‹ran üzerineilerdi. Bu bölge, Uzakdo¤u’dan gelen ticaret yollar›n›n Mezopotamya’ya ulaflanson bölümünün güvenli¤i aç›s›ndan çok önemliydi. Ayr›ca burada güçlenecek birkrall›k güvenlik aç›s›ndan Sargon’un denetimindeki Sümer kentleri için her zaman

393. Ünite - Akkadlar ›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹ l iflk i ler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

tehdit oluflturmaktayd›. En önemlisi de geçmifli binlerce y›l öncesine giden Elam,zengin ganimet elde edilecek birikime sahipti. ‹ran’da birçok kent zapt edildiktensonra, bölge en az›ndan bir süre Akkad ülkesinin ba¤l› hale getirildi. Susa ise bireyalet haline dönüfltürüldü.

Akkad ordular› kuzeye do¤ru F›rat boyunca ilerleyerek Mari (Tel Hariri) ve Ha-lep’in güneyindeki Ebla (Tel Mardih) gibi iki krall›¤› denetim alt›na ald›. GüneyMezopotamya’da kurulmufl kentlerin hammadde ihtiyac›n›n bir bölümü yüzlercey›ldan beri bu bölgeden karfl›lanmaktayd›. Uruk döneminden itibaren tüccarlar buyolu kullanarak Toroslar›n kuzeyine, Anadolu yaylas›na kadar ulaflan bir ticaret a¤›kurmufllard›. Yaz›l› belgeler Sargon’un bu seferleriyle Sedir Ormanlar› ve GümüflDa¤lar›na ulaflt›¤›n› belirtir. Bu seferi Sargon’a, hem Toroslardaki gümüfl madenle-rine ve hem de Amanoslar›n de¤erli sedir ormanlar›na ulaflma olana¤› sa¤lam›flt›r.

Sargon hakk›ndaki mitolojik öyküler gibi, tümüyle kurgusal olabilecek birçokbelge onun seferlerinin ulaflt›¤› noktalar› da abart›l› bir biçimde oldukça uzak böl-gelere kadar geniflletir. Bunlardan bir bölümü, krall›¤›n s›n›rlar› d›fl›nda bulunmuflve sonraki dönemlerde yap›lm›fl kopyalard›r. “Savafl›n Kral›” (fiar tamhari) olarakadland›r›lan ve M›s›r’da el-Amarna’da, Orta Anadolu’da Kültepe ve Bo¤azköy’de(Hattufla) ele geçen bu tür belgeler, Sargon’un Orta Anadolu’ya, Akdeniz’de K›br›s(Alaflia) ve Girit’e kadar ulaflt›¤›n› belirtir. Sargon, bu öykülerde anlat›lanlara inan›-lacak olursa, Tuz Gölü’nün güneyindeki Puruflhanda (Acemhöyük) adl› kentte otu-ran Akkadl› tüccarlar›n yard›m istemesi üzerine, Orta Anadolu’ya ordusuyla seferyapan ilk krald›r. Bu hikâye Anadolu toplumlar›n›n belle¤inde çok uzun süre ya-flam›fl olmal›d›r. ‹lginç bir biçimde Anadolu’nun ilk büyük devleti olan Hitit Krall›-¤›’n›n kurucu krallar›ndan Murflili de Güney Mezopotamya’ya Babil’e sefer yapm›fl(MÖ 1595) ve bu kenti ya¤malam›flt›r.

Sargon’un uzak bölgelerden tafl›d›¤› ganimetler, baflkentin ve yak›n çevresinde-ki di¤er önemli kentlerin zenginleflmesine katk›da bulunmufl, an›tsal binalar›n vesurlar›n yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Akkad ordular›n›n merkezden oldukça uzak böl-gelere sefer yapabilme becerisine sahip oldu¤u kabul edilmekle birlikte, buralar›uzun süre kontrol alt›nda tutabildi¤i düflünülmemektedir. Nitekim Sargon’un yafll›-l›¤›na iliflkin kay›tlar yaln›zca uzak bölgelerin de¤il, Agade/Akkad çevresindekikentlerin bile isyan etti¤ini anlat›r.

Sargon’un yerine geçen o¤lu Rimufl döneminde, kazan›mlar›n önemli bir bölü-münün korundu¤u anlafl›lmaktad›r. Kuzey Suriye’deki Tel Brak’ta bir yaz›tta ad›n›ngeçmesi, ayr›ca “Yukar› ve Afla¤› Deniz”e (Akdeniz’den Basra Körfezi’ne) kadartüm ülkeyi bir arada tuttu¤unu iddia etmesi bu çabalar›n›n bir sonucudur. Ri-mufl’un k›sa saltanat›, kardefli Manifltuflu’nun da kat›ld›¤› bir saray entrikas›yla sonbulmufltur. Manifltuflu’nun iktidar› süresinde, ülkedeki istikrar tam olarak sa¤lana-mamakla birlikte, Akkad ordular› Elam ve kuzeydeki Assur üzerine baflar›l› sefer-ler düzenlemifltir. Manifltuflu bir yaz›t›nda Ninive’de tanr›ça ‹fltar için bir tap›nakyapt›rd›¤›n›, bir di¤erinde ise Afla¤› Denizi gemilerle geçtikten sonra kendisine kar-fl› koyan 32 kral› yendi¤ini bildirir.

Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-SinManifltuflu’dan sonra kral olan Naram-Sin, Akkad ülkesi ve çevresinde en az dede-si Sargon kadar belirgin izler b›rakm›flt›r. Onun döneminden günümüze kalan veüzerinde Naram-Sin’i gösteren kabartmalar›, boynuzlu bafll›k gibi Mezopotamyasanat›nda yaln›zca tanr›lara atfedilen semboller tafl›r. Akkadl› bir memurun Tello(Girsu) kentinde bulunan bir mühründe Naram-Sin’in unvanlar› aras›nda “Ak-


kad’›n tanr›s›, evrenin fatihi” gibi ona yüklenen ola¤anüstü gücü gösteren tan›mlarvard›r. Bu durum onun bir tür tanr›-kral olarak ölümsüzlefltirildi¤ini ve mitolojiköykülere konu edildi¤ini göstermektedir.

Akkad ordular› onun döneminde ya¤ma seferlerinin s›n›rlar›n› geniflletmifltir. Na-ram-Sin, Sargon döneminde ya¤malanarak vergiye ba¤lanm›fl genifl bölgeyi denetle-mek için projeler gelifltirmifltir. F›rat üzerinden Kuzey Suriye bölgesine girmifl ve Ha-lep yak›n›ndaki Ebla’da kurulmufl olan Sami kökenli güçlü bir krall›¤› y›km›flt›r. Arke-olojik kaz›lar da kentin Akkad döneminde tahrip edildi¤ine iliflkin bulgular vermifltir.

Akkad ordular›, Kuzey Mezopotamya bölgesinin denetimi için de seferler yap-m›flt›r. Bu yönde Güneydo¤u Anadolu bölgesine sefer yapm›fl ve Toroslara kadarulaflm›flt›r. Diyarbak›r’›n do¤usunda, Pir Hüseyin adl› eski yerleflmede, buraya yap›-lan seferin baflar›s›n› kutlamak için dikilen Naram-Sin steli bu seferin kan›t› olarakgünümüze ulaflm›flt›r. Stel, ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir.

Akkad ordular›, Sargon zaman›nda oldu¤u gibi Naram-Sin’in krall›¤›nda da To-roslar› aflarak Anadolu içlerine girmifltir. Uzak bölgelere yap›lan seferlerin yukar›-da belirtti¤imiz gibi ganimet elde etmek amac›yla yap›ld›¤› belirgindir. Ayn› bölge-lerin hem Sargon ve hem de Naram-Sin taraf›ndan tekrar tekrar fethedilmesine ilifl-kin kay›tlar bu de¤erlendirmeyi do¤rular.

Naram-Sin döneminde Akkad ‹mparatorlu¤u’nun yap›s›, kent devleti modelin-den oldukça farkl› yeni bir biçim alm›flt›. S›n›rlar genifllemifl, resmi dil olan Akkad-ca yayg›nlaflm›fl, yeni bir yönetim modeli oluflturulmufl ve dönemi temsil eden sa-nat eserleri uzak bölgelerde benzer biçimde yap›lmaya bafllanm›flt›r. Kuzey Irak’taNinive ve çevresinde ele geçen Akkad dönemi sanat eserleri ve baz› yaz›l› belge-ler buradaki egemenli¤in kal›c› oldu¤una iflaret eder. Nuzi tabletleri aras›nda Ak-kadca yaz›l› olanlar›n da bulunmas› bu olguyu destekler. Tel Brak kentinde bulu-nan, çevresi surlarla kuflat›lm›fl bir yönetim binas›, bölgede kal›c› infla faaliyetleri-nin yürütüldü¤ünü gösterir. Buradaki saray›n tu¤lalar› üzerinde Naram-Sin damga-lar› bulunmaktad›r. Benzer biçimde ‹ran’da da bu dönemde Akkadca resmi ifllerdekullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Naram-Sin’in son y›llar› ve onun yerinetahta geçen o¤lu fiar-kali-flarri’nin egemen-lik dönemi Akkadlar için sonun bafllang›c›anlam›na gelen kar›fl›kl›klara tan›k olmufl-tur. Kuzey bölgelerinde sa¤lanan istikrar vedenetim bozulmufl, seferlerle sindirilen Lul-lubilerin komflular› Gutiler güneye do¤ruhareketlenmifllerdir.

Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu’daKafkasya’dan göç ederek gelen Hurriler ye-ni bir güç olarak sahneye ç›km›fllard›r. fiar-kali-flarri dönemi yaz›tlar›, bir Bat› Sami gru-bu olan Amurrular›n da ilk kez bu dönem-de Kuzey Suriye’de etkin bir konuma gel-diklerini aç›klar. Akkad dönemi sonras›naait baz› fliirsel anlat›larda, devletin sonu vebaflkent Agade’nin düflüflü, kutsal mekânla-ra ve tanr›lara karfl› tak›nd›¤› tavra ba¤lan›r.Naram-Sin’in kutsal kent Nippur’u ve En-lil’in tap›na¤› Ekur’u ya¤malayarak, ganime-


Resim 3.2

Naram-Sinstelinden ayr›nt›.Akkad kral›kendisiniMezopotamya’datanr›lara özgü olanboynuzlu bir bafll›kile betimlettirmifltir.Uzun saçlar vesakal bu dönemdensonra bütünMezopotamyatarihi boyuncayönetme erkiolanlar›n “erkeklik”sembolü vebelirleyicisiolmufltur.

ti gemilerle baflkentine tafl›mas› bunlar aras›nda en belirgini olarak öne ç›kar›l›r.Anlat›ya göre tanr›lar bu olaydan sonra Akkadlar› cezaland›rmak için üzerlerineGutileri göndermifltir. Anlafl›ld›¤› kadar›yla Naram-Sin sonras›nda iktidara gelenkrallar zaman›nda, ülkenin farkl› yerlerinde ç›kan isyanlar ekonomik dengeleribozmufltu. Gutilerinki de dâhil olmak üzere gerçekleflen göç hareketleri sonras›n-da ise Agade y›k›lm›fl, Akkad Devleti tarih sahnesinden silinmifltir. Mezopotam-ya’ya gelen ve buradaki köklü kültürü benimseyen birçok toplum gibi Gutiler debu yap› içinde erimifltir. Gutiler hakk›nda isimleri ve da¤l› bir kabile olufllar›yla il-gili s›n›rl› bilgiler d›fl›nda fazla bir fley bilinmemektedir.

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun zay›flamas›yla birlikte Sümer kent devletlerinden bir-kaç› hemen ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Bunlardan en önemlileri Lagafl, Kifl veUruk’tur. Yaz›l› belgelerin yoklu¤u nedeniyle karanl›kta kalan bu dönemde, Lagafl(Al Hiba) kenti ba¤›ms›zl›¤›n› korumay› baflarm›fl, tap›naklar›n› ve sulama sistem-lerini onarm›flt›r. Ur Baba, ard›l› Gudea ve o¤lu Ur-Ningirsu bu sürecin baflar›l›krallar›d›r. Gudea bir saray ve heykel okulunda, güneyden Magan’dan getirilen ol-dukça sert diyorit tafllardan yapt›rd›¤› heykelleriyle ölümsüzleflmifltir. Lagafl kral›-n›n Elam üzerine bir sefer yapt›¤›na iliflkin kay›tlara da rastlan›lm›flt›r. Yar›m yüz-y›l› aflk›n bir süreyi kapsayan bu dönem, MÖ 2.112 y›l›nda Ur kentinin tarih sah-nesinde öne ç›kmas›yla sona ermifltir. Ur kenti liderli¤inde yaflanan süreç, Sümer-lerin son parlak dönemidir.

Kent devleti ve ‹mparatorluk aras›nda ne tür farklar vard›r? Tart›fl›n›z.

III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹)Ur, Mezopotamya tarihine yön veren geliflmelere öncülük eden önemli kentlerdenbiridir. Basra Körfezi’ne yak›n oluflu, F›rat’›n güney k›y›s›ndaki stratejik konumu,do¤uya aç›lan yollara yak›nl›¤› ve köklü bir kent kültürüne sahip oluflu öneminiart›rmaktayd›.

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun çöküfl süreci, Güney Mezopotamya’daki Sümer kentdevletleri için yeniden do¤uflun bafllang›c› olmufltur. Birçok kentin yeniden kendiyönetici sülalesinin denetiminde geliflti¤i bu dönemde en güneydeki kentlerdenLagafl, Gudea adl› kral›yla, Ur kenti ise kral Utu-hegal liderli¤inde ad›n› duyurmufl-tur. Yeni Sümer Devleti olarak da adland›r›lan ve bir yüzy›ldan biraz uzun olan budöneme ad›n› veren III. Ur Sülalesi, Utu-hegal’in Ur kentine yönetici (ensi) olaraktayin etti¤i Ur-Nammu taraf›ndan kurulmufltur. Ur-Nammu, “Sümer ve Akkad ülke-lerinin kral›” unvan›n› kullanarak egemenlik alan›n›n kentle s›n›rl› olmad›¤›n› vur-gulam›flt›r. Bu do¤rultuda bölgenin tek egemeni olmak için Akkadlara boyun e¤-diren Gutilere karfl› mücadeleye girifltir. Ur-Nammu’dan sonra tahta ç›kan fiulgi za-man›nda bu unvanlara “Dört Bir Yan›n Kral›” (Evrenin Kral›) da eklenmifltir. Bu daIII. Ur Sülalesi döneminde, Akkad yönetim anlay›fl›n›n bir ideoloji olarak benim-sendi¤ini gösterir.

Sümer kral listelerine göre Ur-Nammu ile birlikte Ur kenti üçüncü kez krall›¤›devral›yordu. Bu nedenle bu döneme üçüncü Ur Sülalesi ad› verilir. III. Ur Sülale-si’nin yönetiminde Güney Mezopotamya ve çevresinde yaflanan geliflmelerin bü-yük bölümü kay›t alt›na al›nm›fl, çok say›da yaz›l› belge düzenlenmifltir. Yap›laninflaatlar, seferler, depolarda saklanan hububat, kazan›lan savafllar kaydedilmifl; re-formlar gerçeklefltirilmifl, ülke bu dönemde yeniden do¤uflun izlerini tafl›yan bafla-r›lara sahne olmufltur. Bu nedenle modern tarihçiler üçüncü Ur sülalesi dönemini“Sümer Rönesanss›” olarak da adland›r›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Siyasal GeliflmelerUr Sülalesi k›sa zamanda Sümer ve Akkad ülkelerinin egemen gücü haline gelmifl-tir. Bu dönemde uygulanan Akkad modeli fetih politikas›yla k›sa zamanda s›n›rlargenifllemifl ve devlet bir imparatorlu¤a dönüflmüfltür. Sümer kökenli krallar, yaln›z-ca Sümerce konuflan halk›n yaflad›¤› ülkenin devleti de¤il, Sümercenin hiç konu-flulmad›¤›, ço¤unlukla Sami kökenli toplumlar›n yaflad›¤› kuzey bölgelerinin deegemeni haline gelmifllerdi. Ülkenin yönetiminde yeni düzenlemeler yap›larakeyalet sistemi oluflturulmufltu.

Kurucu kral Ur-Nammu do¤uda Elam ülkesi ve Susa kentini egemenlik alt›naald›ktan sonra kuzeyde Assur kenti üzerine sefer yapm›flt›r. Dicle boyunca KuzeyIrak’a ilerleyen Sümerlilerin ilk kez bu kadar uzak bölgeleri denetledikleri görü-lür. Bütün bu bölgelerden al›nan ganimetler ve vergiler Ur’a tafl›nmakta, sa¤lananiflgücü ile kanallar yan›nda an›tsal yap›lar ve saraylar yap›lmaktayd›. F›rat Nehriüzerindeki önemli ticaret merkezleriyle siyasal iliflkiler kurulmufltu. Bu kentleraras›nda Mari, Tuttul, Ebla ve Akdeniz k›y›s›na yak›n Biblos gibilerinin adlar› an›l-maktad›r.

Ur-Nammu’dan sonra tahta geçen fiulgi Sümer edebiyat›nda ve mitolojisinde izb›rakan krallardan biridir. Kral fiulgi ad›na tap›nak yap›lm›fl, ilahiler yaz›lm›fl, tan-r›-kral anlay›fl›yla kutsanm›flt›r. Siyasal yay›lma politikas› onun döneminde de ben-zer biçimde sürdürülmüfltür. Eyaletlerden al›nan vergiler ve sefer yap›lan bölgeler-den al›nan ganimetlerle infla faaliyetlerine h›z verilmifltir.

fiulgi’den sonra III. Ur Sülalesi bir süre daha gücünü korumuflsa da bu uzunsürmemifltir. Mezopotamya büyük bölümü Suriye’den gelen yeni toplumlar›n gö-çüne sahne olmufltur. Do¤udan da Elam ak›nlar› buna eklenince kurulan devletvarl›¤›n› koruyamam›fl, Ur kenti y›k›lm›flt›r. Kentin sembolü ve koruyucusu olarakkabul edilen tap›naklar talan edilmifl, tanr› heykelleri ‹ran’a götürülmüfltür.

III. Ur Sülalesi’nin son bulmas› Güney Mezopotamya’da Sümerlerin siyasal an-lamdaki üstünlü¤ünü de bitirmifltir. Ancak Sümer kültürü, yaz›, edebiyat, din vemimaride belirgin bir biçimde sonraki toplumlar› etkilemeye devam etmifltir.

UYGARLIK

Akkad Devlet Anlay›fl›Akkad döneminde yönetici sülale ve kral daha güçlü konuma gelmifl, devletin top-lum üzerindeki egemenli¤i daha belirginleflmifltir. Sargon ile bafllayan süreçte yenibir devlet modeli ve yeni bir kral tipi gelifltirmifltir. Akkad krallar›n›n yeni yönetimanlay›fl›na koflut olarak, “Agade’nin Kral›” unvan›n›n yan› s›ra, “Dört Bir Yan›n Hü-kümdar›” ve “Evrenin Kral›” gibi unvanlar kullanmas› bu yeni anlay›fl›n yans›mas›-d›r. Naram-Sin bu unvanlara ek olarak, yukar›da belirtildi¤i gibi “Akkad’›n tanr›s›”olarak tan›mlanmaya bafllam›fl, isminin bafl›na tanr› isimlerini belirtmek için konu-

III. Ur Sülalesi 2112-2000

Ur-Nammu 2112-2095

fiulgi 2094-2047

Amar-Sin 2046-2038

fiu-Sin 2037-2029

‹bbi-Sin 2028-2004


lan bir iflaret ekletmifl ve stelinde kendisini, yaln›zca ilahi varl›klara özgü bir sim-ge olan çift boynuzlu bir bafll›kla betimletmifltir. Bu yaklafl›m, bir yan›yla Erken Ha-nedanlar döneminden tan›d›¤›m›z Lugalbanda ve G›lgam›fl gibi yar› tanr› krallar›,bir yan›yla da sonraki krallar›n benimsedi¤i, tanr› ad›na bütün dünyay› yönetmekgibi yeni bir anlay›fl› yans›t›r.

Kral›n konumuna koflut olarak devletin yap›s›n›n da belirgin bir biçimde de¤ifl-ti¤i görülür. Belirli s›n›rlar› olan kent devleti yerine “bütün dünyay›” yönetmeyeaday bir imparatorluk düflüncesine geçildi¤ini veya bu düflüncenin temellerininat›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Ancak Yeni Assur veya Pers döneminde oldu¤u gibi, im-paratorluk topraklar›na kat›ld›¤› iddia edilen bölgelerin düzenli ve organize olmufleyaletler biçiminde yönetildi¤ine iflaret eden veriler zay›ft›r. Yaln›zca Elam bölge-sine gösterilen yo¤un ilgi ve burada Akkadca’n›n resmi ifllerde kullan›lmaya bafl-lanmas› bu yöndeki yaklafl›m›n izlerini tafl›r. Ayr›ca Kuzey Mezopotamya’da yap›-lan infla faaliyetleri bu bölgenin de merkezden yönetildi¤ini gösterebilir. Ancak ge-leneksel olan “Kifl kral›” unvan›n›n kullan›m›ndan beklenen ayr›cal›k terk edilme-di. Bir anlamda Sümer kent devleti anlay›fl›n›n izlerini tafl›yan, bir kentin di¤erleri-ni denetledi¤i alg›s›n›n sürdü¤ü anlafl›lmaktad›r.

Akkad döneminde uzak bölgelerle ticaret yap›lmas›n›n teflvik edildi¤i görülür.Hindistan, Umman ve Bahreyn’den gelen gemilerin limanlara yanaflt›¤›, baflkentte-ki yönetici ve soylu s›n›f›n ihtiyac› olan baz› lüks ürünlerin bu yolla sa¤land›¤› bi-linmektedir. Büyüyen kentlerin ihtiyac› ticarete ek olarak Akkad döneminde s›ks›k yap›lan seferlerle, al›nan vergi ve ganimetlerle sa¤lanmaktayd›. Hemen her y›lsefer yapma anlay›fl›, Mezopotamya’da güçlü kral anlay›fl›n›n göstergesi ve kentler-deki ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n›n yöntemlerinden biriydi.

S›n›rlar›n genifllemesi, Akkadlar›n farkl› kültürlerle tan›flmas›, baflkente gelenürünlerin artmas› ve yo¤un ticaret, günlük yaflamda kullan›lan ölçü birimlerindezorunlu olarak standartlaflmay› getirmifltir. Akkadlar›n getirdi¤i yeniliklerden biride yaz›l› belgelerde kullan›lan tarihleme sistemidir. Bu yeni sistemde her bir y›l, birönceki y›l meydana gelen önemli bir olay›n ad›yla an›l›yordu. Örne¤in, Sargon’unMari kentini y›kmas› bir sonraki y›l›n ad› olmufltur. Bu sistem Babil ve çevresindeMÖ 1500 y›llar›na kadar geçerlili¤ini korudu. Bu listeler sayesinde siyasal veya sos-yal alanda meydana gelen ve bütün toplumu ilgilendiren önemli olaylar y›l ad› ola-rak kay›t alt›na al›nm›flt›r. III. Ur Sülalesi döneminden itibaren de her y›la yüksekdereceli bir memurun ad› verilmifl ve bunlar›n listesi tutulmufltur (Eponym listele-ri). Ancak bu listelerde büyük eksiklikler vard›r.

SanatAkkad sanat›, saray›n ve kral›n yüceltilmesi kurgusuyla flekillenmifl propagandaamaçl› kabartma ve stel örneklerinden oluflur. Daha önceki dönemde krallar öl-düklerinde tanr›laflt›r›l›rken Naram-Sin yaflarken tanr›laflt›r›lm›fl ve kült sahibi ol-mufltu. Onun tanr›sal özellikleri, alçak kabartma tekni¤inde kaya yüzeyine veyakayadan kopar›lm›fl yass›, uzun düzgün stellere oyulan betimlemelerinde vurgu-lanm›flt›r. Naram-Sin’in iki metre yüksekli¤indeki ünlü steli/ dikili tafl› (Resim 3. 2)‹ran s›n›r›ndaki Lullubi adl› bir kabileye karfl› kazan›lan bir zaferin an›s›na Babil ya-k›n›ndaki Sippar’da dikilmifltir. Bu tafl üzerinde tanr›-kral düflman askerlerine ba-sarak ordusunun önünde da¤lara t›rmanmaktad›r. Bafl›nda boynuzlu bafll›k, üze-rinde kraliyet niflanlar› olan ok, yay ve savafl baltas›, ayaklar›nda Mezopotamya’yaözgü sandaletleri vard›r.


Kült: Tanr› veya tanr›lar›nözelliklerini, tap›na¤›n›, iba-det fleklini kapsayan tap›n-ma ile ilgili eylemlerin tümü.

Bu stel Naram-Sin’den bin y›l kadar sonra sa-vafl ganimeti olarak Elam kral› taraf›ndan ‹ran’da-ki Susa kentine götürülmüfltür. Mezopotamyaaraflt›rmalar›n›n bafllang›ç döneminde Frans›z ar-keologlar taraf›ndan bulunan stel, Paris’teki Louv-re Müzesi’ne nakledilmifltir. Naram-Sin’in Diyar-bak›r yak›n›ndaki Pir Hüseyin’de bulunan stelininbafl k›sm› ise ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müze-si’nde sergilenmektedir. Bu dönemden kalan bir-kaç kaya kabartmas› benzer özellikler tafl›makta-d›r. Kuzey Irak’ta Ninive’de bulunmufl, son dere-ce güzel iflçilikli, döküm tekni¤inde yap›lm›fl tunç-tan bir bafl ve tunç bir heykelin yaz›tl› kaidesi budönem sanat›n›n ulaflt›¤› seviyeyi göstermesi ba-k›m›ndan dikkat çekicidir.

III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar›Uygarl›¤›n geliflimindeki önemli ad›mlar›n at›ld›¤› Güney Mezopotamya’da dör-düncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren tutulmaya bafllayan yaz›l› belgeler tarihsel vemitolojik kurgu içinde bilgi edinmemize katk› yapar. Yukar›da belirtti¤imiz gibi III.Ur Sülalesi döneminden oldukça çok say›da belge günümüze ulaflm›flt›r. Bu durumtap›naklarda ve önemli merkezlerde kurulan okullarda devletin ihtiyac› olan yaz›-c› s›n›f›n›n yetifltirildi¤ini ve okul sisteminin gelifltirildi¤ini göstermektedir. III. UrSülalesi döneminde resmi belgelerde yayg›n olarak Sümerce kullan›lm›flt›r. AncakAkkad döneminde yayg›nlaflm›fl olan Akkadcadan da vazgeçilmemifltir. Girsu (Tel-lo), Umma ve Nippur yak›n›ndaki Puzrifl-Dagan (Drehem) gibi kentlerde tutulmuflbelgeler oldukça ayr›nt›l› bir içeri¤e sahiptir.

Devletin bütün faaliyetleri yaz›ya geçirilmekteydi. Gelir ve giderler kay›t alt›naal›nm›flt›. Gelirlerin büyük bölümünü canl› hayvan al›m› ve da¤›t›m› oluflturmak-tayd›. Tarlalarda ve de¤irmenlerde çal›flan, hasat toplayan, dokuma yapan, kam›flkesen, kanal kazan, teknelere mal yükleyen ve tekneleri çeken insanlar›n say›s› ti-tizlikle tutulmufl ve bunlara yap›lan ödemeler belirtilmifltir. Ödemeler genellikle,bira, ekmek, ya¤, so¤an ve bal›k gibi yiyecek maddeleriyle yap›l›yordu. Denizafl›-r› ülkelerle veya nehir yoluyla ulafl›lan uzak bölgelerle yap›lan ticaret de devletinkontrolü ve izniyle, kay›tlara geçirilmesi kofluluyla gerçekleflmekteydi.

Bütün bu karmafl›k ifllerin yap›lmas› yaln›zca kay›tlar›n tutulmas› ile mümkünde¤ildi. Bunlar›n belirli kurallara ba¤lanmas›, aksakl›klar›n ve olas› problemlerinçözümü için düzenlemeler de gerekliydi. Önce kent devletlerinde bafllayan top-lumsal hayat› düzenleme çal›flmalar› iki yönlü olarak geliflmekteydi. Bunlardan bi-ri tap›nak öncülü¤ünde flekilleniyordu. Ancak zaman içinde güçlenen siyasal oto-rite ve krallar öncülü¤ü alm›fl ve günlük yaflamda ortaya ç›kan problemleri çözmekad›na ad›mlar atm›fllard›r. Geleneksel kabuller yan›nda yaz›l› kurallar ve baz› re-form çabalar› kent yaflam›n›n getirdi¤i yeni sorunlara çözüm bulma kayg›lar› tafl›r.Lagafl kral› Entemena ve Urukagina ilk reformistler olarak bilinirler. Yap›lan bu ilkdüzenlemelerde daha çok borç aff› gibi konular ifllenmifltir. Gerçek anlamda ilk ya-sa koyucu kral Ur-Nammu’dur. Karmafl›k hale gelen kent yaflam› içinde miras, ti-caret, bireysel iliflkiler gibi konularda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar›n yayg›n oldu¤u


Resim 3.3

Tunçtan dökümtekni¤inde yap›lm›flNaram-Sin bafl›(Saggs 1962).

anlafl›lmaktad›r. Bu tür davalara Lagafl’ta bulunan bir grup belgeden anlafl›ld›¤›nagöre, kral, ensi veya hâkimler taraf›ndan bak›l›yordu. Sümer yasalar› daha çok ta-raflar›n zararlar›n› önleyecek maddi karfl›l›¤› olan cezalar vermekteydi.

‹nfla FaaliyetleriEski Mezopotamya uygarl›klar›ndan günümüze kalan ve uzak geçmiflin izlerini enbelirgin biçimde yans›tan an›tlar›n bafl›nda III. Ur Sülalesi döneminde yap›lan zig-gurat gelmektedir. Bu dönemin büyük krallar›ndan Ur-Nammu ve fiulgi, kentlerebüyük yat›r›mlar yapm›fllard›r. Yapt›klar› seferlerden elde ettikleri ganimetler vezenginlik, kentlerin çehresinin de¤ifltirilmesine katk›da bulunmufltur.

Zigguratlar, masif bir kütle halinde, piramit biçiminde yükseltilerek infla edil-mifl tap›nak binalar›d›r. Kentin bafltanr›s›na adanan tap›nak ziggurat›n tepesinde,en yüksek noktas›nda bulunmaktad›r. Ziggurat d›fl›nda kentlerdeki resmi binalaryeniden yap›lm›fl, altyap› oluflturulmufl, kanallar aç›lm›fl, ayr›ca bütün bu an›tsalbinalar ayr› bir duvar içine al›nm›flt›r. Ur kentinde Ay tanr›s›na adanm›fl, duvarlar-la çevrili alanda ziggurat, tap›nak ambar›, konutlar ve dini saray gibi yap›lar bu-lunmaktayd›.

Mezopotamya’n›n di¤er kutsal kentlerinden biri olan ve taç giyme törenlerininyap›ld›¤› Nippur ve di¤er birçok kentte de benzer inflaatlar yap›lm›flt›r. Bu türdebüyük infla projelerinin yap›m›, büyük bir ekonomik kaynak ve iflgücü gerektirdi-¤i için uzun sürmekteydi. Örne¤in Ur Ziggurat›’n›n inflas› birkaç kral›n iktidar› bo-yunca devam etmiflti. III. Ur sülalesi döneminde kentler d›fl›nda ülkenin kuzeyin-de de büyük bir sur yap›lm›flt›r. fiulgi’nin o¤ullar›ndan fiu-Sin döneminde, kuzey-den göç eden Bat› Sami kökenli Amurrulara karfl›, F›rat ve Dicle nehirleri aras›nabüyük bir duvar infla edilmifltir. Bu inflaat kral›n dördüncü y›l›n›n da ad› olarak tak-vim sisteminde yer alm›flt›r.

Bir kral›n tanr›laflt›r›lmas› ne demektir?


Rvsim 3.4

Ur Ziggurat›’n›nkentteki kaz›lar›yürüten Woolleytaraf›ndanyap›lanrekonstrüksiyonu.Kademeli birbiçimde yükselenziggurat›ntepesinde birtap›nak yeralmaktad›r(Kaynak: Wooley1939)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


‹mparatorluk fikrinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klaya-

bilme

Güney Mezopotamya’da MÖ 2350 y›llar›ndansonra Akkad hâkimiyetinin kuruluflu, Sümer kül-türünün devam etmesinde bir kesintiye yol aç-mamakla birlikte siyasal anlamda birçok yenilikmeydana getirmifltir. Önce Akkadl› Sargon ve Na-ram-Sin gibi efsanevi krallar yönetiminde Mezo-potamya tek bir devletin egemenli¤ine al›nm›fl,arkas›ndan da bilinen dünyan›n s›n›rlar›na sefer-ler yap›lm›flt›r. Bu seferler Orta Anadolu, Do¤uAkdeniz k›y›lar›, Kuzey Irak ve Toroslar ile Elamülkesine kadar uzanm›flt›r. Bu bölgelerden al›-nan ganimetler ve vergiler ile merkezi devlet ya-p›s› güçlendirilmifl, tap›naklar, saraylar ve surlarinfla edilmifltir. Farkl› bölgelerden getirilen insan-lar kentlerdeki bu büyük inflaatlarda ifl gücü ola-rak kullan›lm›flt›r. Kentlerin nüfusu artm›flt›r. Budurum, belirli s›n›rlar› olan kent devleti anlay›-fl›ndan, s›n›r tan›mayan ve farkl› kültürleri yöne-timinde birlefltiren imparatorluk modeline geçi-flin bafllang›c›d›r.

Sami kökenli toplumlar›n Sümerlerden farklar›n›

tan›mlayabilme

Akkadlar, Mezopotamya’ya gelen Sami kökenlitoplumlar›n öncüsüdür. Göçleri uzun y›llar bo-yunca devam etmifl, gelen Akkadl› göçmenlerSümer kentlerine yerleflmifller ve buradaki köklükültürü benimsemifllerdir. Ancak kendi gelenek-sel yap›lar›na ait temel özelliklerini korumufllar-d›r. Bu durum Akkadlar›n egemenli¤inden sonrayasalarda ortaya ç›kan “göze göz, difle difl” esas›-na dayal› a¤›r kanunlarda kendini gösterir. Kad›nile erke¤i birbirinden belirgin çizgilerle ay›ranbir toplumsal yap› Sümerlerden farkl›l›k gösterir.

An›tsal yap›lar›n inflas›n› aç›klayabilme

Akkadlardan sonra Mezopotamya’da güçlenen II-I. Ur Sülalesi döneminde benzer anlay›flla, GüneyMezopotamya, ‹ran ve Kuzey Irak ile çevresinesefer yap›lm›flt›r. Sümer kent devleti olan Ur böy-lece farkl› etnik kökenlerden toplumlara hükme-den bir imparatorluk haline gelmifltir. Eyalet sis-temi oluflturulmufl, düzenli vergi toplanmaya bafl-lanm›flt›r. Bu fetihler kentlerin zenginleflmesinekatk› yapm›fl ve günümüze kadar ulaflan ziggu-ratlar gibi an›tsal ölçekte yap›lar infla edilmifltir. Akkad döneminden itibaren Naram-Sin gibi kral-lar baflar›lar›na paralel olarak yüceltilmifl ve ha-yattayken yar› tanr› olarak kabul edilmifltir. III.Ur Sülalesi döneminde de tanr›-kral anlay›fl› de-vam etmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Akkadlar Mezopotamya’ya hangi bölgeden gelmifltir?a. Anadolub. Suriyec. ‹rand. Hazare. Zagroslar

2. Akkadlar›n baflkenti neresidir?a. Akkadb. Babilc. Urd. Uruke. Kifl

3. Akkad kral› Sargon hangi bölgeye sefer yapma-

m›flt›r?

a. Elamb. Suriyec. Orta Anadolud. Do¤u Anadolue. Kuzey Irak

4. Yaflarken tanr›laflt›r›lm›fl Akkad kral› hangisidir?a. Sargonb. Rimuflc. Manifltuflud. Dudue. Naram-Sin

5. Ziggurat nedir?a. Evb. Yolc. Surd. Tap›nake. Mezar an›t›

6. Afla¤›dakilerden hangisi III. Ur Sülalesi dönemininönemli geliflmelerinden biri de¤ildir?

a. Uzak bölgelere sefer yap›lmas›b. Kay›t sisteminin gelifltirilmesic. Sümerce yan›nda Akkadcan›n da kullan›lmas›d. Büyük infla faaliyetlerinin yürütülmesie. Aramilerin göçü

7. III. Ur Sülalesinin kurucusu hangi krald›r?a. ‹bbi-Sinb. fiu-Sinc. Amar-Sind. Ur-Nammue. fiulgi

8. III. Ur Sülalesinin egemenli¤i hangi olayla ba¤lant›l›olarak son bulmufltur?

a. Amurru göçüb. Hurri göçüc. Akkad iflgalid. K›tl›ke. Deprem

9. Afla¤›dakilerden hangisi Akkad krallar›n›n kullan-d›klar› unvanlardan biri de¤ildir?

a. Kifl kral›b. Sümer kral›c. Evrenin kral›d. Agade’nin kral›e. Assur’un kral›

10. III. Ur Sülalesi döneminde toplumsal reform yapankral hangisidir?

a. Naram-Sinb. Sargonc. Ur-Nammud. fiulgie. Amar-Sin



Akkad ‹mparatorlu¤u’nun sonunu haz›rlayan Guti sal-d›r›s›, Mezopotamya’da edebi metinlere konu olufltur-mufltur. Da¤l› bir kabilenin, köklü gelenekleri, tap›nak-lar› ve saraylar› olan kentlere gelip ya¤ma ve talan yap-mas›, daha önce bu merkezlerdeki büyük tanr›lara ye-terince sayg› gösterilmemesinin cezas› olarak yorum-lanm›flt›r. Akkad ülkesinin bu talandan gördü¤ü zararve çekti¤i ac›lar zamanla a¤›t olarak dilden dile aktar›l-m›flt›r. Afla¤›da verdi¤imiz metin tanr›lar›n bafl› olarakkabul edilen Enlil’in bir tür ceza olarak gönderdi¤i Gu-ti sald›r›s›n› anlatmaktad›r. Anlafl›ld›¤› kadar›yla Enlil bucezay› Nippur kentinde bulunan ve Ekur ad›yla an›lantap›na¤› y›k›ld›¤› için vermiflti:“Talan edilmifl bir kentin mallar› de¤illerdi amaKoca gemiler yanaflt› tap›na¤aKoca gemiler yanaflt› Enlil’in tap›na¤›naKentteki mallar talan edildiKentteki mallar talan edilirkenAkkad’›n sa¤duyusu da kayboluyorduGemiler limandan hareket ederken Akkad’›n akl› bafl›n-dan gidiyorduKas›p kavuran f›rt›na bütün ülkeyi sararYükselen sel sular›na karfl› konulamazKutsal Ekur y›k›ld›¤› için (Tanr›) Enlil (ceza alarak) ne-leri y›kacak acaba?Guti da¤lar›na do¤ru bakt›,Uçsuz bucaks›z da¤ s›ralar›n› gözlemledi,‹nsan s›n›f›ndan say›lmayan, topraktan pay almayan,Engel tan›maz Guti,Güdüleri insana, ak›llar› köpe¤e, hatlar› maymuna benzer.Onlar› ça¤›rd› Enlil da¤lardanÇekirge sürüleri gibi yay›ld›lar topraklara,Döktükleri kanla ovalar› kaplad›lar, Enlil için hayvanavlarlar sankiHiçbir fley kurtulamaz ellerindenHiç kimse kaçamaz önlerinden.Elçiler ç›kamaz art›k da¤ yollar›na,Ulaklar›n gemisi geçemez ›rmaklardan”.Görüldü¤ü gibi Gutilerin bölgeye yapt›¤› göçün sonu-cu oldukça y›k›c› olmufltur. Kanl› savafllar›n izlerini ta-fl›yan dizeler bu süreçte kentlerde büyük insan kay›pla-r› oldu¤una iflaret etmektedir. Bu y›k›m dönemi sonra-s›nda bir süre di¤er kentlerle olan iliflkilerin zay›flad›¤›,güvenli bir biçimde ticaret yapma imkân›n›n ortadankalkt›¤› anlafl›lmaktad›r (Kaynak: Kuhrt 2007: 73-74).

1. b Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden göz-den geçiriniz

2. a Yan›t›n›z yanl›flsa Akkad ‹mparatorlu¤u bölü-münü yeniden gözden geçiriniz

3. d Yan›t›n›z yanl›flsa Kurucu Kral Sargon bölümü-nü yeniden gözden geçiriniz

4. e Yan›t›n›z yanl›flsa Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin bölümünü yeniden gözden geçiriniz

5. d Yan›t›n›z yanl›flsa ‹nfla Faaliyetleri bölümünüyeniden gözden geçiriniz

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü ye-niden gözden geçiriniz

7. d Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü ye-niden gözden geçiriniz

8. a Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü ye-niden gözden geçiriniz

9. e Yan›t›n›z yanl›flsa Akkad Devlet Anlay›fl› bölü-münü yeniden gözden geçiriniz

10. c Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi Dönemi Re-formlar› bölümünü yeniden gözden geçiriniz



S›ra Sizde 1

Akkadca konuflan toplumun Sümer kentlerine yerlefl-mesi uzun bir dönemde yavafl yavafl gerçekleflmifltir.Akkad kökenli aileler önce Sümerce ö¤renmifl ve ikidilli olarak kentlerde yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Bunedenle uzun süre kentlerde yayg›n dil Sümercedir.

S›ra Sizde 2

Kent devleti, egemenlik alan› bir yerleflim yeri ve çev-resiyle s›n›rl›, ço¤unlukla ayn› kökenden insanlar›n ya-flad›¤› kent ve buraya ba¤l› köylere egemen siyasal birgücü tan›mlar. ‹mparatorluk ise farkl› etnik kökendengelen ve farkl› dinlere inanan toplumlar›n yaflad›¤›, ge-nifl bölgelere egemen olan, eyalet sistemi ile yönetilenbir yönetim biçimidir.

S›ra Sizde 3

Tanr›-kral kavram› Sümerler döneminde ortaya ç›km›fl-t›r. Bir krala, tanr›sal özellikler atfedilmesi, ad›na tap›-nak yapt›r›lmas›, heykel ve kabartmalar›n›n tanr›larabenzer flekilde yap›lmas›, ad›na ilahiler yaz›lmas› kral›ntanr›laflt›r›lmas› demektir. Akkad kral› Naram-Sin bu an-lay›fl›n en belirgin örne¤idir.

Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde

Mezopotamya (Çev. A. Tatl›er), ‹stanbul.Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-

lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.Kramer, S. N. (2002). Sümerler (Çev. Ö. Buze), ‹stanbul.Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar (Çev. H.

Koyukan), ‹stanbul.Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II, (Çev. D.

fiendil), ‹stanbul.Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Saggs, H. W. F. (1962). The Greatness that was Baby-

lon, London.Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-

rihi (Çev. S. Gül), Ankara.Woolley, C. L. (1939). Ur Excavations V, The Ziggu-

rat and its Surroundings, London.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Yaz›y› kullanmayan toplumlar› aç›klayabilecek,En eski uluslar aras› serbest ticareti tan›mlayabilecek,‹kinci biny›ldaki kanunlar› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• K›sasa k›sas• Uluslar aras› ticaret

• Hammurabi yasalar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


MÖ ‹kinci Biny›ldaMezopotamya

• G‹R‹fi• ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L

KRALLIKLARI• M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER• ORTA ASSUR KRALLI⁄I• UYGARLIK


G‹R‹fi

Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap› Akkadlar›n Mezopotamya’ya gelifli, Sami kökenli toplumlar›n bölgede yavafl yavaflço¤unlu¤u oluflturmalar› sürecini bafllatm›flt›. III. Ur Sülalesi ile kesintiye u¤rayanbu süreç ikinci biny›lda yeni göç dalgalar› ile h›zlanarak devam etmifltir. MÖ ikin-ci biny›l›n ilk yar›s›nda Mezopotamya’ya bat›dan Suriye yönünden gelen Amurru-lar da Sami kökenlidir. Mezopotamya’n›n hemen hemen bütün kentlerine yay›lanbu göç dalgas›, kentlerin demografik yap›s›n› de¤ifltirmifltir. Bu dönemde gelenek-sel kent devleti anlay›fl› devam etmifltir. Mezopotamya’da ‹sin, Larsa, Uruk, Kifl,Sippar, Mari, Eflnunna, Babil ve Assur kentleri birer krall›k olarak ortaya ç›km›flt›r.Bunlardan bir k›sm›n›n egemenlik süresi ve krallar›n faaliyetleri hakk›nda çok azbilgi olsa da yaz›l› belgelerde adlar› geçmektedir.

‹ran’da Elam Krall›¤›, Anadolu’da ise MÖ ikinci biny›l›n ortalar›ndan önce HititKrall›¤› Mezopotamya siyasetinde etkili olmufltur. Kuzey Mezopotamya’da Hurri-Mitanni Devleti ve arkas›ndan Orta Assur Krall›¤› dönemin siyasal geliflmelerindebelirleyici olmufltur. ‹kinci biny›lda birçok kent devleti göç dalgalar› sonucu Amur-ru kökenli yöneticilerin idaresine geçmifltir.

MÖ ‹kinci Biny›ldaMezopotamya

AmurrularAkkadlardan sonraki en büyük Sami grubunu oluflturan Amurrular III. Ur Sülalesidöneminde F›rat üzerinden yavafl yavafl önce Güney Mezopotamya’ya yerleflmeyebafllam›fllard›. Amurrular (Amoritler), Aramiler ve ‹braniler gibi Bat› Sami kökenlitoplumlardan biridir. Akkadca ile akraba olan dilleri nedeniyle toplumla kaynafl-malar› zor olmam›flt›r. Mezopotamya’ya gelen yar› göçebe ve göçebe birçok top-lum gibi Amurrular da buradaki kentlerde geleneksel kültürü benimsemifl “Mezo-potamyal›” olmufllard›r.

Kent devletlerine yerleflen ve ço¤unlu¤u oluflturduklar› birçok kenti idare edenAmurrular, resmi yaz›flmalarda Akkadca kullanm›fllard›r. Çivi yaz›s›n› kendi dilleri-ne uyarlamad›klar› için varl›klar› ancak yaz›l› belgelerdeki adlar› arac›l›¤›yla izlene-bilmektedir. Din ve mitoloji alan›nda kesintisiz devam eden Sümer geleneklerinibenimsemifllerdir. Daha sonra Mezopotamya kökenli baz› kültürel ve mitolojik un-surlar›n tek tanr›l› dinlere aktar›lmas›nda arac›l›k etmifllerdir.

HurrilerHurriler, Mezopotamya ve çevresine MÖ üçüncü biny›l sonlar›nda kuzeyden gel-mifllerdir. Akkad kral› Naram-Sin dönemi yaz›tlar›nda adlar›ndan söz edilmektedir.Büyük bir göç dalgas› ile gelen bu toplumun Amurrulardan farkl› olarak yerleflikbir kültürü vard›. Do¤u Anadolu, Orta F›rat Havzas› ve güneyde Filistin’e kadar ge-nifl bir alana yay›lm›fllard›r. Hurrilerin konufltu¤u dil Sami veya Hint-Avrupa kö-kenli dillerle akraba de¤ildir. Hurrice, MÖ birinci biny›lda Do¤u Anadolu’da birdevlet kuran Urartular›n diliyle akrabayd›. Bu diller günümüzde Kuzeydo¤u Kaf-kasya’da konuflulan baz› dillerle benzerlik gösterir.


Resim 4.1

‹kincibiny›ldaMezopotamya

Kaynak:Köro¤lu 2010

Hurriler ikinci biny›l›n bafllar›nda Zagroslarla Do¤u Akdeniz k›y›lar› aras›ndakibölgede küçük krall›klar halinde organize olmufllard›r. Bu kentlerden biri modernKerkük yak›nlar›nda bulunan Gasur’du. Ad› bilinen en erken yöneticilerinden biriNagarl› (Tel Brak) Talpufl-atili’dir. Üçüncü biny›l sonlar›nda yaflayan di¤er krallarise Urkefl (Tel Mozan) ve Nagar kral› Atal-flen’di. Yaz›tlarda Hurri adlar› tafl›yankrallar hakk›nda fazla bilgi yoktur. ‹kinci biny›l›n bafllar›nda do¤uda Assur Krall›-¤›’n›n baflkenti olacak Ninive’yi Tifl-atal adl› Hurri kökenli bir kral yönetmekteydi.Do¤u Anadolu, Çukurova bölgesi gibi birçok bölgede nüfusun önemli bölümüHurri kökenli idi. Kuzey Mezopotamya’da Eski Assur Krall›¤› döneminde de (MÖ19.-18. yüzy›llar) varl›¤›n› koruyan Hurri toplumu, Assur’un zay›flamas›yla yenidenküçük krall›klar halinde organize olmufltur. Bat›da ise Hurri nüfuzu F›rat havzas›-n› aflarak Anadolu içlerine kadar yayg›nlaflm›flt›r. Kuzey Suriye bölgesinde, MÖ onsekizinci yüzy›l sonu ile on alt›nc› yüzy›l aras›na tarihlenen Mari ve Alalah arflivle-rindeki baz› yaz›tlar onlar›n bu bölgelerdeki varl›¤›n›n kan›tlar›n› sergiler.

Hurriler ilk kez merkezi büyük bir devlet haline ikinci biny›l›n ortalar›nda Mi-tanni kökenli yöneticilerin önderli¤inde gelmifllerdir. Afla¤›da ele alaca¤›m›z üzerebu dönemde Anadolu’da Hititler, Mezopotamya’da Orta Assur ve M›s›r aras›ndatampon bir devlet olarak gelifltiler. Mitanniler gibi Hititler ile de birçok bölgede içiçe geçen bu toplum, Mezopotamya kültürünün kendi kültürleriyle birlikte Anado-lu’ya tafl›nmas›nda arac› rol oynam›flt›r.

Kent DevletleriKuzey Mezopotamya’da Hurri kökenli devletlerin egemen oldu¤u MÖ ikinci bin-y›l bafllar›nda Güney Mezopotamya’da Amurru kökenli birtak›m kent devletleribölgenin denetimi için mücadele etmektedir. Bunlardan biri Ba¤dat’›n güneydo¤u-sunda yer alan ‹sin (Bahriyat) kentidir. ‹sin kentinin bölgede yaklafl›k yüz y›l ka-dar süren bask›n pozisyonu Eski Assur kral› ‹flme-Dagan döneminde de sürmüfl-tür. ‹sin krallar› kendilerini yaln›zca ‹sin’in de¤il Ur, Sümer ve Akkad’›n kral› ola-rak da ilan etmifllerdi. Sami kökenli bu krallar›n Sümer kültürüne sahip ç›kt›klar›anlafl›lmaktad›r. Birçok ‹sin kral›, Ur krallar› fiulgi ve Amar-Sin gibi kutsanm›fllar-d›r. ‹sin kentinde resmi ifllerde Sümerce kullan›lmaya devam etmifltir. Bu dönem-de kutsal kent Nippur’daki kütüphanede büyük bir Sümer edebi yaz›t koleksiyo-nu oluflturulmufltur.

MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda öne ç›kan bir di¤er kent ise Larsa (Tel Senkereh) idi.Larsa, Basra Körfezi’ne yak›n bölgede Ur ile Uruk aras›nda yer almaktad›r. Bu dönem-de kent Amurru kökenli krallar›n idaresindedir. Larsa, Sümer ve Akkad miras› yan›n-da ‹ran üzerinde de hak iddia etmifltir. Bu durum bölgede öne ç›km›fl olan ‹sin ile ça-t›flmaya yol açm›flt›r. Uzun süre devam etti¤i anlafl›lan çat›flma nedeniyle Mezopotam-ya tarihinde ikinci biny›l›n bafllar› “‹sin-Larsa Dönemi” olarak adland›r›lm›flt›r.

Orta Mezopotamya’da öne ç›kan ve siyasal arenada rol oynayan iki kent bulun-maktad›r. Bunlardan biri Ba¤dat’›n kuzeydo¤usunda, Dicle’nin kollar›ndan DiyalaNehri vadisinde yer alan Eflnunna (Tel Asmar), di¤eri de F›rat üzerindeki Mari’dir. Efl-nunna, Mezopotamya’dan Elam’a ulaflan anayolu denetleyen stratejik bir noktad›r.‹ran ve do¤u dünyas›yla ba¤lant›l› yol üzerinde oluflu, özellikle kalay ticaretinin yo-¤unlaflt›¤› ikinci biny›lda kentin önemini art›rm›flt›r. Anadolu ve Mezopotamya’dabulunmayan kalay, bak›r ile kar›flt›r›l›p tunç yap›m›nda kullan›lan en temel malzemeidi. Bütün Tunç Ça¤› boyunca Afganistan ve Pakistan’dan gelen bu de¤erli madde,tar›m aletleri ve silahlar›n yap›m›nda kullan›lmaktayd›. Eflnunna söz konusu dönem-de büyümüfl ve geliflmifltir. Yaz›l› belgelerde, III. Ur Sülalesi ile Babil kral› Hammu-

554. Ünite - MÖ ‹k inci Biny › lda Mezopotamya

rabi’nin kenti ele geçirdi¤i tarih (MÖ 1763) aras›nda kenti yöneten 16 kral›n›n ad›geçmektedir. Sami veya Elam kökenli adlar tafl›yan bu krallar›n iktidarda kal›fl tarih-leri ve eylemleri konusunda fazla bir bilgi yoktur. Kent devletlerinin mücadelesi içe-risinde zaman zaman ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Eflnunna krallar›, Diyala Vadisi’ni veAssur ülkesine kadar Kuzey Mezopotamya’y› fethetme girifliminde bulunmufllard›r.

Mari (Tel Hariri) ise Güney Mezopotamya’dan Do¤u Akdeniz yönünde F›ratboyunca ilerleyen ana ticaret yolu üzerinde, Suriye topraklar›nda yer al›r. Akkaddöneminde Naram-Sin’in seferleri sonucunda tahrip olan kent, önce yerel yöneti-cilerin/ krallar›n önderli¤inde güçlenmifl, arkas›ndan MÖ on sekizinci yüzy›lda birkrall›k merkezi haline dönüflmüfltür. K›sa bir süre kuzeydeki Assur denetimine gi-ren kent Zimri-Lim adl› kral› döneminde en parlak sürecini yaflam›flt›r. Mari, F›ratüzerinden sallarla yap›lan hammadde ticaretinden büyük miktarlarda bir gelir eldeetmekteydi. Ayr›ca karayolu ticaretinin önemli duraklar›ndan biriydi ve buraya Or-ta Anadolu’daki Kanifl (Kültepe) ile güneyde, körfez üzerindeki Dilmun’dan bilemal geliyordu.

Mezopotamya’da ikinci biny›l› bafllar›nda birçok kent kendi krallar›n›n idaresin-de belli bir dönem istikrar içinde yaflam›flt›r. Ancak bu kentlerden Güney Mezopo-tamya’daki Babil ile Kuzey Mezopotamya’daki Assur bu süreci de¤ifltirecek yay›l-ma politikas› izlemifltir. ‹kinci biny›l›n ilk yar›s›n›n siyasi tarihi daha çok Eski Babilve Eski Assur krall›klar› taraf›ndan oluflturulmufltur.

MÖ ‹kinci biny›l›n bafl›ndan sonuna kadar Mezopotamya’da kültürel olarak varl›¤›n› koru-yan toplumlar siyasal yap›y› nas›l etkilemifltir?

ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI

Eski Assur Krall›¤›Akkadlar›n ve arkas›ndan da Amurrular›n geliflinden itibaren yavafl yavafl Mezopo-tamya’n›n tümüne yay›lan Sami kökenli toplumlar iki bölgede uzun süre devamedecek siyasal ve kültürel merkezler oluflturmufltur. Bunlardan kuzeydeki modernKerkük, Musul civar›nda yer alan Assur’dur. Güneyde eski Sümer ülkesinde ise Ba-bil öne ç›km›flt›r. Bu iki merkez Mezopotamya uygarl›klar›n›n temsilcisi olarak sa-hip olduklar› köklü gelenekleri neredeyse kesintisiz bir biçimde MÖ yedinci ve al-t›nc› yüzy›llara kadar sürdürmüfllerdir.

MÖ ikinci biny›l›n bafllar›ndan MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’nin y›k›l›fl›-na kadar oldukça uzun süre varl›¤›n› koruyan Assur tarihi üç bafll›k halinde ince-lenir: 1) Eski Assur (ikinci biny›l›n ilk yar›s›, 2) Orta Assur (ikinci biny›l›n ikinci ya-r›s›) ve 3) Yeni Assur Krall›¤› (MÖ 1000-612). Yaklafl›k olarak bin befl yüz y›l de-vam eden Assur kültürü birçok bak›mdan Sümerler döneminde oluflan köklü ge-leneklerin devam› idi.

Assur Krall›¤› ve baflkenti ad›n› bafltanr› Assur’dan alm›flt›r. Kent, Eski AssurKrall›¤› döneminde önemli bir ticaret ve kült merkezi olmufltur. Kökü Sümerlerekadar giden tanr›lar yan›nda, burada kurulan krall›¤›n bafltanr›s› için infla edilen ta-p›naklar toplum üzerinde birlefltirici rol oynamaktayd›. Assur Krall›¤›’n›n kent dev-letleri aras›ndaki siyasal mücadelelerden baflar›l› olarak öne ç›kmas›n›n en önemlinedeni bu dönemde ticarette oynad›¤› rol idi. Afganistan ve Pakistan’dan gelen ka-lay›n bir bölümü ve Babil ülkesinden sa¤lanan tekstil ürünleri, baflta Orta Anado-lu olmak üzere ihtiyaç duyulan bölgelere Assurlu tüccarlar taraf›ndan bu merkez-den pazarlan›yordu. Assur Devleti bu dönemden sonra, Mezopotamya uygarl›kla-r› aras›nda kuzeyin güçlü temsilcisi olarak öne ç›km›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kral listelerine göre, ikinci biny›l›n ilk yar›s›nda Assur’da k›rk›n üzerinde kralhüküm sürmüfltür. Bunlardan yaln›zca birkaç›n›n iktidarda kal›fl tarihleri ve etkin-likleri konusunda do¤ru bilgilere sahibiz.

Yaz›l› belgeler, Eski Assur krallar›ndan birkaç› hakk›nda biraz daha ayr›nt›l› bil-gi verirler. Bunlardan biri I. fiamfli-Adad’d›r. Kuzey Mezopotamya’da Eski AssurKrall›¤›’n›n siyasal olarak söz sahibi olmas›, I. fiamfli-Adad döneminde, bölgeninEflnunna Krall›¤›’n›n bask›s›ndan kurtulmas›yla bafllar. Önceki krallar hakk›nda ad-lar› d›fl›nda ayr›nt›l› bilgilere sahip de¤iliz. Ancak kurulan uluslar aras› yayg›n tica-ret a¤›, bu krallardan bir bölümünün Anadolu’daki yerel beylerle iliflki içinde ol-du¤unu gösterir.

Eski Assur döneminin en önemli geliflmesi, 1950 y›llar›nda bafllayarak 1750 y›l-lar›na kadar süren Anadolu kervan ticareti ve bunun her iki bölgede neden oldu¤ude¤iflimlerdir. Anadolu, Mezopotamya kültürü, burada üretilen lüks tüketim malla-r› ve yaz› ile tan›flm›fl, Assur ve ticarete kat›lan di¤er kentler ise ticaret sayesinde ih-tiyaç duyduklar› alt›n, gümüfl ve di¤er hammadde kaynaklar›n› sa¤lam›fllard›r.

fiamfli-Adad döneminde Assur bölgede tek büyük güç konumuna gelmifltir. Ba-t›ya do¤ru yapt›¤› seferlerle Yukar› Habur bölgesini denetim alt›na alm›flt›r. F›ratüzerinde, stratejik noktadaki Mari’yi ele geçirmifl ve o¤lunu buraya yönetici tayinetmifltir. Böylece bat›da F›rat’›n kollar›ndan Balih Irma¤›, do¤uda Zagroslar, güney-de de Babil taraf›ndan çevrelenen genifl bir alana egemen olmufltur. fiamfli-Adadkendisine Assur’un kuzeybat›s›nda, Yukar› Habur bölgesinde fiubat Enlil (Tel Lei-lan) adl› yeni bir kent kurarak buraya yerleflmifltir. Yaz›tlara geçen önemli faaliyet-lerinden biri de kuzeydeki Ninive kentinde befl yüzy›l önce yap›lm›fl olan ‹fltar Ta-p›na¤›’n› onarmas›d›r.

Yayg›n uluslar aras› ticaretin kesintiye u¤ramas› sonras›nda Assur’un siyasal etkialan›n›n darald›¤› ve yeniden bir kent devleti biçimine dönüfltü¤ü görülmektedir.

Eski Babil Krall›¤›Babil, Güney Mezopotamya’da hem bir kentin ad› ve hem de burada MÖ ikincibiny›l bafllar›nda kurulan krall›ktan sonra bölgenin ad› olarak an›lmaktad›r. Babilülkesinde Sümerlerden sonra, Akkad ve Amurru kökenli toplumlar yerleflmifltir.Eski Babil krallar› Amurru kökenlidir.

Babil tarihi de üç döneme ayr›lmaktad›r: 1) Eski Babil Krall›¤›, 2) Kassit Ege-menli¤i (ikinci biny›l›n ikinci yar›s›) ve 3) Yeni Babil Krall›¤› (MÖ 625-539).

Eski Assur Krallar›

I. Eriflum

‹kunum

I. Sargon (fiarru-kin)

II. Puzur-Assur

Naram-Sin

II. Eriflum

I. fiamfli-Adad 1813-1781

I. ‹flme-Dagan 1780-1741


Kral Listeleri:Mezopotamya’daba¤›ms›zl›¤›n› kazanan herkent, kenti yöneten krallar›nadlar›n› bir liste halindekaydetmifltir. Baz›belgelerde iktidar› zorla elegeçiren krallar›n dakendilerini geçmiflteyaflam›fl ünlü krallaradayand›rd›¤› saptanm›flt›r.Bu listeler kentleringeçmiflini ve krallar›nflecerelerini vermesibak›m›ndan oldukçaönemlidirler.

Eski Babil Krall›¤›’n›n kuruldu¤u dönemde, yukar›da belirtti¤imiz gibi, Mezo-potamya’da birçok kent devleti bulunmaktayd›. Babil bu kentler aras›nda Sümerve Akkad uygarl›klar›n›n prestijli geçmifline ve Güney Mezopotamya’n›n tümünesahip olmak iddias›yla verilen mücadelede belli bir süre öne ç›km›flt›r. Eski Babilkral listesinde bulunan krallar›n birço¤u hakk›nda, Assur’da oldu¤u gibi yeterincebilgi yoktur. Hammurabi’ye dek, daha çok kenti korumak amac›yla surlar infla edil-mifl, ekonomik canlanmay› sa¤lamak için kanallar aç›lm›flt›r. Bu dönemde yaln›z-ca Sumulael adl› kral›n Babil yak›n›nda olan Kifl kentine sald›rd›¤›na iliflkin kay›t-lar mevcuttur. Babil Krall›¤› bu döneme damgas›n› vuran alt›nc› kral Hammurabidöneminde geliflerek bölgenin egemeni olmufltur.

Hammurabi’nin ilk y›llar›nda, fiamfli-Adad önderli¤indeki Assur ve Zimri-Limönderli¤indeki Mari etkin devletler aras›ndad›r. Ancak uzun süre di¤er kentlerinvarl›klar›n› tehdit edecek bir giriflim bulunmamaktad›r. Hammurabi ilk otuz y›l› bo-yunca Eflnunna Krall›¤›’na ba¤l› baz› kentlere sald›rmak d›fl›nda önemli bir icraatyapmam›flt›r. Hammurabi, krall›¤›n›n otuzuncu y›l›nda, k›rk bin kifli taraf›ndan sa-vunuldu¤u belirtilen eski Sümer ülkesindeki Larsa’y› ele geçirmifl ve eyalet halinedönüfltürmüfltür. Do¤udan gelen Elam ordusunu yenmifl arkas›ndan da Eflnunnnaya¤malanarak y›k›lm›flt›r. Kuzeydeki Assur üzerine de yürümüfltür. Hammurabi,uzun süre karfl›l›kla anlaflmalarla dost olarak kald›¤› Mari kentini, otuz beflinci y›-l›nda yak›p y›km›fl ve harabeye çevirmifltir. Fetihlerle birlikte, kulland›¤› unvanla-ra “Dünyan›n Dört Bir Yan›n›n Kral›” ile “Sümer ve Akkad Kral›”n› da eklemifltir.

Hammurabi’nin iktidar› k›rk üç y›l kadar sürmüfltür. Bütün hayat› boyunca yap-t›¤› iflleri ve toplumsal hayat› düzenlemek için koydu¤u kanunlar› tafl bir stel üze-rine yazd›rm›flt›r. Hammurabi’den sonra Babil yakalad›¤› bu geniflleme sürecini de-vam ettirememifltir. Bu dönemde Mezopotamya’ya do¤udan Kassitler olarak adlan-d›r›lan yeni bir halk gelmifl ve bölgenin istikrars›zlaflmas›nda önemli bir rol oyna-m›flt›r. Basra Körfezi k›y›lar›n› ise “Deniz Ülkesi Hanedan›” olarak adland›r›lan birkabile denetimi alt›na alm›fl ve deniz ticaretini önemli ölçüde etkilemifltir. AncakBabil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl› bölgeyi etkileyen bu göçler veya kent devletlerinden biri-nin öne ç›kmas›yla olmam›flt›r. Babil yaklafl›k bin kilometre uzakta Orta Anado-lu’da kurulmufl olan Eski Hitit Krall›¤›’n›n ikinci kral› I. Murflili’nin 1595 y›l›ndayapt›¤› bir seferle ele geçirilmifl ve ya¤malanm›flt›r. Bu olay Eski Babil sülalesininde sonu olmufltur.

MÖ ikinci biny›l›n bafl›nda Mezopotamya’daki kentlerin ve kent devletlerinin güçlenmesikonusunda bir de¤erlendirme yap›n›z.

Eski Babil Krallar›

Sumuabum 1894-1881

Sumulael 1880-1845

Sabium 1844-1831

Apil-Sin 1830-1813

Sin-muballit 1812-1793

Hammurabi 1792-1750

Samsuiluna 1749-1712

Abi-efluh 1711-1684

Ammiditana 1683-1647

Ammisaduka 1646-1626

Samsuditana 1625-1595


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER‹kinci biny›l›n ikinci yar›s›nda genel olarak Mezopotamya’n›n kuzeyinde MitanniDevleti’nin, güneyinde ise Kassit kökenli krallar›n egemenli¤i görülür. Mitannilerbu dönemde daha çok Hurri kökenli toplumun yayg›n olarak yaflad›¤› bölgede birdevlet kurmufl, Kassitler ise Babil ve çevresine yerleflerek Eski Mezopotamya kül-türünü benimsemifllerdir.

Mitanni DevletiKuzey Mezopotamya’ya, Zagroslar ile Amanoslar aras›ndaki bölgeye ikinci biny›l-da gelen Mitanniler, Hurri toplumu ile kaynaflarak bir devlet kurmufllard›r. Devle-tin baflkenti, Habur Nehri’nin kaynak bölgesi civar›nda oldu¤u anlafl›lan, ancak ye-ri henüz bulunamam›fl olan Waflflukani adl› kentti. Devletin ad› Mitanni olarak an›-l›r. Assur, Babil ve Nuzi belgelerinde daha çok Hanigalbat; M›s›r’da ise Naharinaveya Nahrima olarak adland›r›l›r. Hititler ise “Hurrilerin ülkesi” deyimini de kullan-maktayd›lar. Mitanni ve Hanigalbat politik bir yap›y›, Hurri bölgenin etnik yap›s›-n›, Naharina (Nhr: Nehir) ise F›rat ve Dicle üzerindeki co¤rafi konumunu ifadeeden adlard›. Devletin yönetici sülalesi ve krallar Hint-Avrupa kökenli Mitanni top-lumundand›. Mitra, Varuna, ‹ndra, Nasatya ve Veda gibi Hint kökenli tanr› adlar›ve atç›l›kla ilgili teknik terimler, bölgeye Mitanniler ile birlikte gelmifltir.

Mitanniler hakk›ndaki bilgilerin ço¤u kendi kaynaklar›ndan de¤il, komflu kral-l›klar›n arflivlerindeki yaz›l› belgelerden gelir. Hitit yaz›tlar›, M›s›r’da el-Amarna ar-flivinde bulunan mektuplar ve Orta Assur belgeleri bunlardan en önemlileridir. Bunedenle krallar›n›n s›ras›, tarihleri ve siyasal geliflmeler hakk›nda yeterince bilgiyoktur. Mitanni ülkesindeki en önemli merkezler aras›nda, Yukar› Habur bölgesin-deki Tel Brak, krall›¤›n en do¤u ucunda bulunan Nuzi (Gasur), Arrapha (Kerkükyak›n›nda) ve en bat›s›nda yer alan Alalah (Tel Açana) say›labilir.

Mitanni Devleti, MÖ 1500 y›llar›nda belli bir güce eriflmiflti. Anadolu’daki Hitit‹mparatorlu¤u ile M›s›r aras›nda bulunan tampon bir bölgede kurulmas› siyasi tarihi-nin de bu devletlere ba¤l› olarak geliflmesine neden olmufltur. Dönemin bu iki sü-per gücüne MÖ on üçüncü yüzy›lda Orta Assur Krall›¤› da eklenmifltir. Mitanni Dev-leti, 1500 y›llar›ndan on dördüncü yüzy›l ortalar›na kadar ba¤›ms›z; on üçüncü yüz-y›l ortalar›na kadar da s›ras›yla Hitit ve Orta Assur krall›klar›na ba¤l› olarak varl›¤›n›sürdürmüfltür.

Mitanni Devleti’nin nüfus ço¤unlu¤unu Hurriler oluflturmakla birlikte, birçokyerde Sami ve Hint-Avrupa kökenli toplumlar da yo¤un biçimde varl›klar›n› koru-maktayd›. Örne¤in ülkenin do¤usunda Assurlular›n ve Amurrular›n devam› olanhalklar, bat›da Alalah, Ebla, Halep, Emar ve Katna gibi önemli baz› merkezlerdeise Bat› Sami grubundan toplumlar ço¤unluktayd›.


Mitanni Devleti’nin bulundu¤u bölge hakk›nda bilgi veren M›s›r kay›tlar› MÖon sekizinci yüzy›la kadar ç›kmakla birlikte, krall›¤›n kurulufluna iliflkin olanlar›daha geç tarihlidir. Mitanni’nin ilk iki kral› olarak kabul edilen Kirta ve o¤lu I. fiut-tarna, Alalah’da bulunan iki yaz›t üzerindeki mühür bask›lar›ndan bilinirler. En do-¤udaki Nuzi ve en bat›daki Halep’te bulunan yaz›tlarda ad› geçen Parratarna, an-lafl›ld›¤› kadar›yla ülkede siyasal birli¤i sa¤layan ve s›n›rlar› Zagroslarla Toroslararas›ndaki bölgenin tümünü kapsayacak flekilde geniflleten ilk krald›r. Eski yerelkrall›klar, vergi ve destek vermek kofluluyla, Mitanni egemenli¤i alt›nda varl›klar›-n› korumufllard›r.

Mitanni Devleti’nin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na egemen olmas›, do¤udan gelenticaret yollar›n› denetlemesi, hem M›s›r ve hem de Hititlerin bu yönde genifllemepolitikas›n›n hedefi olmas›na neden olmufltur. M›s›r, MÖ on befl ve on dördüncüyüzy›llarda s›k s›k Suriye içlerine do¤ru seferler yapm›flt›r. M›s›r’›n 18. Sülale fira-vunlar›ndan II. Amenophis, Mitanni kral› Saufltatar ile savaflm›flt›r. M›s›r firavunla-r› III. ve IV. Tutmosis, Mitanni ülkesiyle ilgilenmifltir. Ancak bu dönemde M›s›r-Mitanni çekiflmesi, bir dizi evlilikle güçlendirilen diplomatik antlaflmalarla sonuç-land›r›lm›flt›r. Örne¤in Mitannili I. Artatama k›z›n› IV. Tutmosis’le, Tuflratta ise k›-z› Tadu-Hepa’y› III. Amenophis’le evlendirmifltir. M›s›r ile Mitanni aras›ndaki buyak›nlaflma bölgeyle ilgilenen Hititlere karfl› güç birli¤i oluflturma çabas› olarakde¤erlendirilebilir. Amarna’da bulunan bir mektupta Tuflratta, M›s›r firavunu III.Amenophis’i Hititlere karfl› kazand›¤› bir baflar›dan haberdar etmektedir. Ayr›caMitanni kral› Tuflratta Hititlerden elde etti¤i baz› ganimetleri M›s›r’a hediye olarakgöndermifltir.

Hitit kral› Kuzey Suriye bölgesinde egemen olan Mitanni üzerindeki bask›y› ar-t›rmak için önce Çukurova çevresindeki Kizzuwatna ile anlaflarak onu kendi saf›-na çekmifltir. Ard›ndan da Tuflratta’n›n üzerine giderek onu yenmifltir. Ancak böl-geyi bütünüyle ele geçiremedi¤i ve kendi yandafl› bir yönetim oluflturmakla yetin-di¤i görülür. Tuflratta bir saray entrikas› sonucu öldürülmüfl, yerine ise Hitit yanl›-s› o¤lu fiattivaza tahta geçirilmifltir.

Mitanni Krall›¤›’n›n Hitit bask›s›yla zay›flamas›, Assur’un yeniden güçlenmesinezemin haz›rlam›flt›r. Mitanni egemenli¤inde oldu¤u dönemde bile kendi yönetici-leri bulunan Assur kenti, bu süreçte çevresini kontrol alt›na alm›fl ve yeniden siya-sal arenada öne ç›km›flt›r. Nitekim bu süreç k›sa süre sonra Mitanni’nin Orta Assurtaraf›ndan tarih sahnesinden silinmesiyle sonuçlanm›flt›r. Assur’un ikinci biny›l›n

Mitanni Krallar› (yaklafl›k MÖ 1500-1274)

Kirta

I. fiuttarna

Parratarna

Parsatatar

Saufltatar

I. Artatama

II. fiuttarna

Tuflratta, Artaflummara, II. Artatama, III. fiattuara

fiattivaza

I. fiattuara

Wasaflatta

II. fiattuara


ikinci yar›s›ndaki bu dönemi “Orta Assur” olarak an›l›r. Orta Assur krallar›ndan I.fialmaneser (1274-1245) krall›¤›n›n bafllar›nda Mitanni kral› II. fiattuara’y› yenerekMitanni egemenli¤ine son vermifl ve topraklar›n› Assur’a katm›flt›r. Hurri ve Mitan-ni kökenli toplumlar›n bu bölgede oluflturduklar› kültür uzun süre varl›¤›n› koru-mufl ve geniflleyen Assur Krall›¤›’n›n geliflimine katk›da bulunmufltur.

KassitlerKral Hammurabi’nin ad› ile ölümsüzleflen Eski Babil Sülalesi’nin 1595 y›l›nda Hititkral› I. Murflili taraf›ndan y›k›lmas›, Güney Mezopotamya’da yeni bir sürecin bafl-lamas›na neden olmufltur. Basra Körfezi ve çevresine Deniz Sülalesi, Babil çevre-sine ise Kassitler yerleflmifltir.

Kassit ad› MÖ on sekizinci yüzy›lda Babil kay›tlar›nda geçmeye bafllar. Mezo-potamya’ya do¤udaki da¤lardan geldikleri anlafl›lmaktad›r. Daha önce bölgeye ge-len Amurrular gibi uzun süren göç dalgas› sonunda nüfuslar› Mezopotamya’dakikentlerde ço¤alm›fl ve birçok yerde yönetimi ele geçirmifllerdir. Kassitler yaln›zcaGüney Mezopotamya’ya göç etmemifl, Suriye ve Kuzey Mezopotamya’ya da yerlefl-mifllerdir. Ancak en etkili olduklar› bölge Babil çevresi idi. Güney Mezopotam-ya’ya yerleflen Kassitler köklü kültürü benimseyerek asimile olmufllard›r. Egemen-likleri süresince resmi yaz›flmalarda Babilceyi kullanm›fllar, bu nedenle de dillerive kökenleri konusunda do¤rudan bilgi verecek kay›tlar b›rakmam›fllard›r.

Kral listelerine göre, Babil ve çevresinde Kassit sülalesinden, Gandafl, Agum,Kafltiliafl ve Karaindafl gibi adlar tafl›yan 36 kral hüküm sürmüfltür. Ancak bunlar›ngeleneksel Babil krallar›ndan farkl› oldu¤unu gösteren çok az veri vard›r. Babil’insembolü haline gelmifl olan bafltanr›s› Marduk’a bu dönemde de büyük sayg› du-yulmufl ve onun en üst s›radaki yeri korunmufltur. Ancak Kassitlerin kendi tanr› vetanr›çalar› da bu süreçte kutsanmaya devam etmifltir.

Babil, Kassitler döneminde de uluslar aras› ticarette sahip oldu¤u önemli stra-tejik konumunu korumufltur. M›s›r’da ele geçen el-Amarna Mektuplar›, Babil ileM›s›r aras›nda diplomatik ve ticari iliflkilerin geliflti¤ine iflaret eder. Ayn› dönemdeDo¤u’dan gelen mallar F›rat üzerinden Bat› dünyas›na ve M›s›r’a aktar›lmaktayd›.Ticaretin getirileriyle zenginleflen Karaindafl ve ard›l› Kurigalzu zaman›nda Ur, Eri-du ve Uruk gibi Sümer kentlerinde, tap›naklar yenilenmifl ve önemli yap›lar inflaedilmifltir. Uruk’ta, ‹nanna’ya adanan yeni bir tap›nak yapt›r›lm›flt›r. Kurigalzu Ba¤-dat yak›nlar›nda surlarla çevrili Dur-Kurigalzu (Akar Kuf) kentini infla ettirmifltir.Dur-Kurigalzu, baflkent Babil’i kuzeyden ve bat›dan gelebilecek Assur ve Elam sal-d›r›lar›na karfl› korumak amac›yla infla edilmiflti ve içinde yönetim binalar›, sarayve ziggurat gibi yap›lar yer almaktayd›. Kassitler Mezopotamya kent kültürünündevam etmesine, edebi ve dini metinlerin ço¤alt›larak sonraki nesillere aktar›lma-s›na da katk› yapm›fllard›r.


Kassit sülalesi döneminde bütün Güney Mezopotamya tek bir siyasal yönetiminalt›nda toplanm›flt›r. Kassitlerin Güney Mezopotamya’da güçlenmeleri sonras›ndaegemenlik alanlar›n› kuzeye do¤ru geniflletme çabas›, bu bölgenin egemeni olanOrta Assur krallar› taraf›ndan durdurulmufltur. Kassit-Assur çat›flmas›, Mitanni Kral-l›¤›’n›n I. fialmaneser taraf›ndan y›k›lmas›ndan sonra Assur’un lehine geliflmifltir.Assur kral› I. Tukulti-Ninurta Babil’e sald›r›p kenti ele geçirmifl ve kentin bafltanr›-s› Marduk’un heykelini, kutsal metinlerin yaz›ld›¤› tabletleri Assur’a tafl›m›flt›r. Mar-duk, bu süreçten sonra Assur’da da büyük sayg› görmüfl, onunla birlikte Babilinanç sistemi de yayg›nlaflm›flt›r.

Mezopotamya’daki Kassit egemenli¤i, Assur’un k›sa süreli denetimi sonras›ndado¤udan MÖ 1155 y›l›nda gelen Elam kral› fiutruk-Nahhunte’nin sald›r›s› ile sonbulmufltur. Babil’i ya¤malayan Elam ordular›, ünlü Akkad kral› Naram-Sin ve EskiBabil kral› Hammurabi’nin stellerini ülkelerine götürmüfltür.

Kassitlerin tarih sahnesinden çekildi¤i dönemde Anadolu ve Akdeniz k›y›lar›büyük bir kriz yaflamaktayd›. Hitit Krall›¤› y›k›lm›fl, MÖ ikinci biny›l boyunca var-l›¤›n› koruyan birçok önemli kent yak›lm›fl ve ›ss›zlaflm›flt›. Yar› göçebe toplumla-r›n göçü bu krizi art›rm›flt›r. Kuzeydeki Orta Assur Krall›¤› da birkaç yüzy›l boyun-ca siyasal, sosyal ve bay›nd›rl›k alan›nda önemli bir etkinlik gösterememifltir.

Geçmiflte kendi dillerinde yaz›t b›rakmayan toplumlar›n tarihi ve kökenini araflt›rma ko-nusunda örneklerle bir de¤erlendirme yap›n›z.

ORTA ASSUR KRALLI⁄IKuzey Mezopotamya’da ikinci biny›l›n bafllar›nda kent devleti olarak öne ç›kan,Anadolu ile yap›lan ticarette öncü rolü oynayan Assur, Mitanni Krall›¤› dönemindead›ndan fazlaca söz edilmeyen bir kent idi. Ancak bu dönemde de kenti yöneten-ler kendilerini listelere kral olarak kaydettirmifllerdi. Mitanni Krall›¤›’n›n zay›flamasürecinde yeniden güçlenen Assur, k›sa sürede bölgesel bir güç haline gelmifltir.MÖ on dördüncü yüzy›lda bafllayan bu süreç yaklafl›k olarak bin y›llar›na kadardevam etmifltir. Bu dönemde Güney Mezopotamya’da Babil ve çevresinde Kassitkökenli krallar›n yönetimi devam etmektedir.

Kassit Krallar›

Gandafl

Agum

I. Kafltiliafl

II. Agum 1570 - ?

I. Burnaburiafl

Karaindafl 1415 - ?

I. Kurigalzu

I. Kadaflman-Enlil

II. Burnaburiafl 1375 - 1347


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Assur’u yeniden ad›ndan söz ettiren bir güç haline getiren ilk kral Assur-uballit’tir. Assur-uballit, do¤uda Zagroslara kadar olan alan› kuzeyde Toroslarakadar olan bölgeyi denetim alt›na almay› baflarm›flt›r. Bu dönemde Assur’un M›-s›r ile diplomatik iliflki kurma çabas›na girdi¤i de görülür. Orta Assur Krall›¤›MÖ on üçüncü yüzy›lda h›zl› bir biçimde güçlenmifl I. Adad-nirari’den itibarenbölgenin en güçlü devleti olmufltur. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Mitanni Krall›-¤›’n›n Hitit ‹mparatorlu¤u taraf›ndan zay›flat›lmas›n›n arkas›ndan Assur kral› I.fialmaneser bu devleti tarih sahnesinden kald›rarak topraklar›n›n büyük bölü-münü ülkesine katm›flt›r.

fialmaneser, zengin hammadde kaynaklar›na sahip Do¤u Anadolu’ya sefer ya-pan ilk Assur kral›d›r. Bu bölgede yaflayan yar› göçebe toplumlar, k›fl aylar›nda To-roslar›n güneyine inmekte ve Assur için tehlike oluflturmaktayd›lar. fialmaneser’insefer kay›tlar›, birkaç yüzy›l sonra devlet haline gelecek olan Uruatri/ Urartu adl›afliretlerden ilk kez bu dönemde söz eder.

Orta Assur döneminde bat›da F›rat, kuzeyde de Toroslara kadar genifl bir alanmerkezi idarenin denetimine sokulmufltur. Baflkentten uzak bölgelerde kurulaneyalet merkezleri, yerel halk üzerinde denetimin sa¤lanmas›, tar›msal faaliyetlerinorganizasyonu ve vergilerin toplanmas› gibi görevleri üstlenmiflti. Diyarbak›r il s›-n›rlar› içerisinde Dicle Nehri üzerinde yeni garnizonlar bu amaçla kurulmufltu. I.fialmaneser, baflkent yak›n›nda da, daha sonra Yeni Assur döneminde ülkenin bafl-kenti olacak Kalhu (Nimrud) kentini infla etmifltir. Bat›da F›rat Nehri’ne kadar alan-da bulunan eski önemli kentler, vergi vermek kofluluyla varl›klar›n› korumufllard›r.fialmaneser’den sonra Assur kral› olan I. Tukulti-Ninurta da kuzeydeki da¤l›k böl-geyle ilgilenmifltir. Bu dönemde Assur kay›tlar›nda Yukar› Dicle ve kuzeydeki Do-¤u Anadolu yaylas›n›n ad› Nairi olarak geçmektedir.

Nairi bölgesine yap›lan seferlerin kay›tlar›, Do¤u Anadolu’dan al›nan büyükbaflve küçükbafl hayvan ve maden gibi ganimetler yan›nda büyük gruplar halindetehcirden de söz eder. Tehcir bu dönemden sonra artarak devam eden bir politi-ka haline getirildi. Orta Assur döneminde güneydeki Babil’e egemen olmak için deseferler düzenlenmifltir. Tukulti-Ninurta, Babil seferi sonras›nda elde etti¤i gani-metler yay›nda Marduk’un heykelini de Assur’a getirmifltir. Tukulti-Ninurta döne-minin en büyük infla program›, Assur kentinin karfl›s›nda, Dicle’nin do¤u k›y›s›ndakurulan ve Kar-Tukulti-Ninurta ad› verilen yeni bir baflkenttir. Ancak buras› kral›nölümünden sonra terk edilmifltir.

Orta Assur Krallar›

Assur-uballit 1365-1330

Enlil-nirari 1329-1320

Arik-den-ili 1319-1308

I. Adad-nirari 1307-1275

I. fialmaneser (fiulmanu-aflared) 1274-1245

I. Tukulti-Ninurta 1244-1208

I. Assur-refl-ifli 1132-1115

I. Tiglat-pileser (Tukulti-apil-Eflarra) 1114-1076

Aflared-apil-Ekur 1075-1074

Assur-bel-kala 1073-1056

II. Eriba-Adad 1055-1054

IV. fiamfli-Adad 1053-1050


Tehcir: EskiMezopotamya’da MÖ üçüncübiny›l›n sonlar›ndan itibarenbirçok krall›k taraf›ndanuygulanan nüfus nakliuygulamas›. En yayg›nbiçimde birinci biny›lda YeniAssur ve Yeni Babilkrall›klar› taraf›ndanuygulanm›flt›r. Bu yollagetirilen insanlar, kentlerininflas›nda iflgücü, tar›malanlar›nda iflçi veya ordudaasker olarakde¤erlendiriliyordu.

Mezopotamya’da k›sa zamanda en güçlü devlet haline gelen Orta Assur Kral-l›¤›, I. Tukulti-Ninurta’dan sonra, bölgede ortaya ç›kan göç dalgalar› yüzündenyeniden küçülmeye bafllad›. MÖ on üçüncü yüzy›l sonlar›nda meydana gelen veEge k›y›lar›yla Do¤u Akdeniz havzas›n› etkileyen kar›fl›kl›klar sürerken, Mezopo-tamya da büyük göç dalgalar› yaflanmaktayd›. Bu dönemde Do¤u Akdeniz k›y›la-r›ndaki önemli ticaret kentleri tek tek büyük yang›nlarla tahrip olmufltur. Do¤uAnadolu üzerinden güneye Muflki adl› bir toplumun göçü bafllam›flt›r. Suriye’denise Arami adl› Sami kökenli göçebe bir toplum Güneydo¤u Anadolu ve Assur ül-kesine do¤ru ilerlemeye bafllam›flt›r. Bu bölgedeki bütün kentler, Assur eyaletmerkezleri bu göç dalgas›ndan etkilenmifltir. Ayn› yüzy›lda Babil’deki Kassit ege-menli¤i son bulmufltur.

Bu süreçte Assur’u en çok etkileyen Ara-milerin göçü idi. Amurrular gibi Bat› Samikökenli bir dil konuflan Aramiler kabilelerhalinde bölgeye gelmekteydiler. Orta As-sur döneminin son güçlü kral› I. Tiglat-pi-leser, öncelikli hedefi olarak Aramileri seç-mifl olmas›na ra¤men sonuç alamam›flt›r.Krall›¤› boyunca yirmi sekiz sefer yapmak-la birlikte, Aramiler Kuzey Suriye ve Gü-neydo¤u Anadolu’daki nüfus dengesinibozacak kadar ço¤ald›lar. Tiglat-pileserkuzeyden gelen Muflkilere karfl› da savafl-m›flt›r. I. Tiglat-pileser, ülkenin s›n›rlar› içe-risinde Assur’un gücünü göstermek içiny›ll›k sefer yapma gelene¤ini devam ettir-mifltir. Bu seferlerden birinin günümüzeulaflan kan›t›, Dicle’nin kayna¤›na yapt›r-d›¤› kabartmas› ve kazd›rd›¤› yaz›t›d›r.

I. Tiglat-pileser’den sonra küçülen dev-let k›sa zamanda baflkent çevresini denet-leyebilen kent devleti haline dönüflmüfl-tür. Yaz›l› belgelerde baz› seferlerden sözedilse de, yaklafl›k MÖ bin y›llar›nda YeniAssur Devleti’nin kurulufluna kadar bü-yük infla projeleri yürütülememifl, kabart-

ma ve heykel yap›m› azalm›flt›r.

UYGARLIK

TicaretMezopotamya’da kentlerin geliflmesi ve güçlü siyasal bir yap›ya sahip olmalar› ti-caretten pay almalar›yla mümkündü. Mezopotamya’da Uruk döneminden itibarenuluslararas› bir ticaret a¤›n›n kuruldu¤unu belirtmifltik. Yayg›n ticaret Sümerler dö-neminde de geliflerek devam etmifltir. Tunç yap›m› için gerekli olan kalay ve tak›yap›m›nda kullan›lan de¤erli tafllara duyulan ihtiyaç Do¤u dünyas› ile kesintisiz birba¤›n kurulmas›n› zorunlu hale getirmiflti. Afganistan ve Pakistan’dan gelen de¤er-li tafllar, Mezopotamya’daki kentlerde kurulmufl atölyelerde iflleniyor ve elit s›n›f›nbe¤enisi için de¤erli tak›lar yap›l›yordu. Mavi bir tafl cinsi olan lapis-lazuli gibi ya-


Resim 4.2

Diyarbak›r’›nkuzeyinde, Lice-Genç Geçidiüzerinde, Dicle’ninkayna¤›ndaki I.Tiglat-pileserkabartmas›

Kaynak: Köro¤lu2010

r› de¤erli tafllar prestijli tak›larda kullan›l›yordu. Kereste, bak›r ve di¤er hammad-delere duyulan ihtiyaç ise büyük oranda Anadolu’dan karfl›lan›yordu. Mezopotam-ya’daki ticari faaliyetler MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda daha organize bir biçimdeAssur’un kontrolünde geliflmifltir.

Eski Assur krallar›, Anadolu’daki yerli beylerle anlaflarak güvenli ticaret için uy-gun ortam oluflturmufllard›r. MÖ 1950-1750 y›llar› aras›nda gerçekleflen örgütlü ti-caret iki bölgeyi kültürel olarak daha da yak›nlaflt›rm›flt›r. Anadolu’daki en önemliticaret merkezi yerel bir beyin denetimindeki Kayseri/ Kültepe (Kanifl/Nefla) idi.Burada, Assurlu tüccarlar›n evleri ve dükkânlar›n› da içine alan büyük bir pazar ye-ri (karum) oluflturulmufltu. Kültepe’de ço¤u Assurlu tüccarlar›n ticari yaz›flmalar›-n›n belgeleri olan yirmi binin üzerinde çivi yaz›l› tablet günümüze ulaflm›flt›r. Bun-lar Anadolu’da tarihi sürecin bafllang›c›na iflaret eden en eski yaz›l› belgelerdir. Buticarete ikinci biny›l boyunca Mezopotamya’da varl›¤›n› koruyan bütün kentlerinbir flekilde kat›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ana yollar üzerindekiler ise kervanlara sun-duklar› hizmetlerden ald›klar› pay nedeniyle oldukça zenginleflmifllerdir.

TarihlemeMÖ ikinci biny›lda özellikle Babil ve Assur ülkesinde kay›t sisteminin geliflerek de-vam etti¤i görülür. Bu devletlerin özellikle baflkentlerindeki tap›naklarda ve saray-larda ihtiyaç duyduklar› yaz›c› s›n›f›n› yetifltirmek için geleneksel e¤itim sistemi de-vam etmektedir. Devlet bürokrasisinde yaz›c›l›k ayr›cal›kl› bir s›n›f oluflturmufltur.Yaz›c›lar›n bir bölümü bu dönemde tap›nak ve saray d›fl›ndaki alanlarda hizmetvermekte ve bu yolla geçimlerini sa¤lamaktayd›lar. Özellikle ticari yaz›flmalar›nbelli kâtipler kiralanarak yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.

Eski Assur Krall›¤›’n›n ekonomik ve siyasal anlamda güçlenmesi, kay›t sistemin-deki geliflmeler belli standartlar›n oluflturulmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Tutulan ka-y›tlara tarih koyulmaya bafllanmas› bu sürecin ürünüdür. Bu dönemde uygulanma-ya bafllayan sistemde, her y›l seçilen bir yüksek devlet görevlisi limmu olarak ta-yin edilir ve y›la onun ad› verilirdi. Görevli limmular bir listede alt alta yaz›larakkay›t alt›na al›n›rd›. Geçmifl y›llardan söz edilirken “filan›n limmu senesinde” biçi-minde tarih düflülüyordu. Bu sistem Mezopotamya’da III. Ur Sülalesi dönemindede uygulanm›flt›.

Orta Assur döneminde bafllat›lan y›ll›k (annal) yazma gelene¤inde de tarihler li-mular esas al›narak verilmifltir. Y›ll›klar, krallar›n hayatlar› boyunca yapt›klar› iflle-ri bir tablet veya stel üzerinde arka arkaya anlatan yaz›tlard›r. Burada limular ya-n›nda ikinci bir tarihleme sistemi daha uygulanm›flt›r. Her y›l›n olaylar› “krall›¤›m›nflu y›l›nda filan›n limu oldu¤u zaman” diye bafllamaktad›r. Bu yaz›tlar Assur kralla-r›n›n yapt›klar› seferleri izledikleri yollar›, konaklad›klar› yerleri, ele geçirdikleriganimetleri, tasarlad›klar› büyük projeleri kronolojik bir biçimde izleme olana¤›verir. Anallar bütünüyle kral› yüceltmek amac›yla yaz›lm›fllard›r ve yaln›zca baflar›-lardan söz eder. Hiçbir anal baflar›s›zl›ktan ve yenilgiden söz etmez.

Güney Mezopotamya’da Babil ülkesinde ise, y›l›n en önemli olay› tarihlemeler-de kullan›l›yordu. Belgelerde bir olaydan söz edilirken örne¤in “Mari’nin y›k›ld›¤›y›l” gibi tarih düflülüyordu. Yaz›l› belgelerde geçen bu türde tarihlemeler, bölgenintarihi aç›s›ndan önemli olaylar›n birçok belgeye not edilmesini sa¤lam›flt›r.

Devlet Yönetimi ve KanunlarMezopotamya’da MÖ ikinci biny›lda birçok krall›kta geleneksel örfi uygulamalar›nve kanunlar›n yaz›l› hale getirilmesi devam etmifltir. Bunlardan baz›lar› bu dönem-


de ortaya ç›kan toplumsal problemlere çözüm bulmak amac›yla yap›lan ve gele-neksel uygulamalar› aflan reform niteli¤inde düzenlemelerdir. Geliflen kentlerdekarmafl›k hale gelen iliflkiler bu tür düzenlemeleri zorunlu hale getirmekteydi. MÖikinci biny›l›n bafllar›nda, Babil’in güneyinde öne ç›kan ‹sin kenti krallar›ndan Li-pit-‹fltar’›n (MÖ 1934-1924) yazd›rd›¤› kanunlar bu dönemde yap›lanlar ve reformolarak de¤erlendirilen maddeler içerir. Bu kanunlar genellikle miras, kiralama veköle edinme gibi konular› kapsamaktad›r.

Mezopotamya’da özellikle Sami kökenli toplumlarda düzenin nas›l sa¤land›¤›,toplumsal s›n›flar›n kimlerden olufltu¤u, hangi suça ne tür cezalar verildi¤i konu-sunda en ayr›nt›l› bilgiler ise Eski Babil kral› Hammurabi’nin yazd›rd›¤› kanunlar-dan ö¤renmekteyiz. Hammurabi’yi tanr› fiamafl’›n huzurunda gösteren stel Sipparkentine dikmifltir. Kanunlar›n yaz› ile tespiti halk›n kendi haklar›ndan haberdar ol-mas› anlam›na gelmemektedir. Çünkü Eskiça¤’da okuma yazma, oldukça s›n›rl› sa-y›da üyesi olan yaz›c› s›n›f› ile s›n›rl›yd›. Bu tür steller, krallar›n kendilerini yücelt-mek için, tanr› ad›na ülkeyi yönettikleri mesaj›n› halka ulaflt›rmak için oldukça s›kbaflvurulan bir yöntem idi.

Tanr› huzurunda, ona sayg›lar›n› sunarken gösterilen Hammurabi, yaln›zca birkral de¤il, toplumu ilgilendiren bütün problemlere müdahale eden davalara bakanbir yöneticiydi. Stelinde kendisini tanr› ad›na ülkesini yöneten, adil ve insanc›l birhükümdar olarak tan›t›r. Zay›flar›n ve öksüzlerin koruyucusudur.

Eski Babil döneminde kral ayn› zamanda tap›na¤›n ve tanr›n›n baflrahibi olaraktan›mlan›r. Bu dönemde geliflen ticaret, zengin bir tüccar s›n›f›n›n oluflmas›na dazemin haz›rlam›flt›r. Ticarette yayg›n ödeme arac› gümüfltü. Kredi al›flverifli ve tefe-cilik de yap›ld›¤› bilinmektedir. Ancak bu uygulamalar, a¤›r olan faizleri ödeyeme-


Resim 4.3

Hammurabistelinin üst bölümü.Solda kralHammurabi, sa¤daise Günefl Tanr›s›fiamafl, alt bölümdeise kanunlar› dakapsayan uzun biryaz›t yer al›r.

Kaynak: Köro¤lu2010

yenleri köle konumuna düflürürdü. Sümer krallar› gibi, Hammurabi de bu durumadüflen yurttafllar›n› kurtarmak için yasal önlemler alm›fl ve borç yüzünden köleolanlar› affetmekle övünmüfltür.

Hammurabi ve Tanr› fiamafl’›n kabartmas›n›n alt›nda 282 maddeden oluflan yasa-lar s›ralanm›flt›r. Babil’de en çok karfl›lafl›lan suçlar ve bunlar›n karfl›l›¤›nda hangi ce-zan›n verilece¤ini belirten maddeler genel olarak ticaret, tar›m, aile, kölelik, ahlak d›-fl› davran›fllarla ilgilidir. Yaz›l›fl biçimi, “e¤er flu yap›l›rsa flu ceza verilir” biçimindedir.

Hammurabi Yasalar›’n›n birkaç› flu biçimdedir: “E¤er bir kifli bir baflkas›n› ölümcezas› gerektirecek bir suçla itham eder ancak kan›tlamazsa suçlayan kifli ölüm ce-zas›na çarpt›r›l›r. E¤er bir kifli h›rs›zl›k yapar ve yakalan›rsa o kifli ölüme mahkûmedilir. E¤er bir avilum bir muflkenumun gözünü ç›kar›r veya kemi¤ini k›rarsa birgümüfl mina öder. E¤er bir inflaatç› bir avilum için yapt›¤› evi dayan›kl› yapmaz veev çöküp sahibi ölürse, inflaatç›ya ölüm cezas› verilir. E¤er ev sahibinin o¤lununölümüne neden olmuflsa inflaatç›n›n o¤lu öldürülür” (Tosun-Yalvaç 1975).

Bu yasalar, Ortado¤u’da günümüze kadar varl›¤›n› koruyan “difle difl, göze göz”olarak de¤erlendirilen ve suçu iflleyene, ayn› a¤›rl›kta ceza öngören a¤›r düzenle-melerdir. Ancak ayr›cal›kl› s›n›flar›n oldu¤u, a¤›r cezalar›n daha çok alt s›n›ftan in-sanlara verildi¤i görülür. Örne¤in özgür yurttafl olarak tan›mlanan avilum daha alts›n›ftan birine, yani bir muflkenuma zarar verirse ceza olarak belli miktarda gümüflödeyerek kurtulabilirdi. Ancak alt s›n›ftan biri üst s›n›ftan birine karfl› suç ifllerse“göze göz” esas›na göre karfl›l›k bulurdu.

Eski Mezopotamya’da toplum birçok s›n›ftan oluflmaktayd›. Devlet görevlileri,tap›naklarda çal›flan rahipler ve yard›mc›lar›, tüccarlar, yaz›c›lar, kentin yerlileri, d›-flar›dan gelenler ve köleler gibi. Özgür yurttafllar “avilum”, kentte yaflayan ancakbelli dereceye kadar haklar› olanlar “muflkenum”, köleler ise “vardum” olarak ad-land›r›l›yordu. Eski Mezopotamya’da köle, bütün haklar› elinden al›nm›fl kifli de-mek de¤ildi. Borçlar›n›n karfl›l›¤›n› ödemek için geçici bir süre köle olarak çal›flt›-r›lanlar, savafl esirleri bu s›n›ftand›.

Babil ve çevresinde Kassit egemenli¤inden sonra da bu düzenlemelerin genel ola-rak devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. MÖ ikinci biny›l›n ikinci yar›s›nda Kassitlere özgüolan ve kudurru ad› verilen s›n›r tafllar› ülke yönetimi konusunda bilgi verir. Anlafl›l-d›¤› kadar›yla eyaletlerde, flaknu (yönetici) olarak adland›r›lan valiler bulunmaktayd›.

Mezopotamya’da Sami kökenli krall›klar›n uygulad›¤› yasalar, köklü gelenekle-ri yans›tmakta ve birçok ortak yönleri bulunmaktayd›. Bunlardan bir bölümü kral-lar›n fermanlar› olarak düzenlenmifl, bir bölümü ise steller ve kil tabletler üzerineçivi yaz›s› ile yaz›lm›flt›r. Kuzey Mezopotamya’da egemen olan Orta Assur Krall›-¤›’ndan günümüze ulaflan yasa metinleri de bu kapsamdad›r. Burada Sami köken-li toplumlarda kad›n›n durumu konusuna ›fl›k tutacak düzenlemeler vard›r. Kad›nsosyal yaflamda önce babas›, evlendikten sonra da kocas›n›n gözetimi alt›ndayd›.Orta Assur kanunlar›na göre koca e¤er savaflta esir al›nm›flsa kad›n en az iki y›lonu beklemek durumundayd›. Evlendikten sonra bile eski kocas› gelirse ona dön-mek zorundayd›. Kad›na verilen cezalar da oldukça a¤›rd›: E¤er bir kad›n h›rs›zl›kyaparken yakalan›rsa ya kocas› taraf›ndan kulaklar›, ya da ma¤dur taraf›ndan bur-nu kesilirdi. Evli bir kad›n yaln›z bafl›na d›flar›ya ancak bafl›n› örterek ç›kabilirdi.Evli olmayan kad›n, köle ve fahifleler bafllar›n› ba¤layamaz, ba¤larlarsa dayakla ce-zaland›r›l›rd›.

Akkad, Babil, Assur ve Amurru gibi toplumlarda cezaland›rma yöntemi ve kad›n›n toplum-daki yeri nas›ld›r? Bir de¤erlendirme yap›n›z.


Kudurru: GüneyMezopotamya’da Babil veçevresinde MÖ ikinci biny›l›nikinci yar›s›nda Kassitdöneminin sonlar›nda s›n›rbölgelerinde dikilen steller.Üzerlerinde kutsal sembollerve yaz›t bulunan kudurrularyayg›nlaflm›fl ve birincibiny›lda da yap›mlar›sürdürülmüfltür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Yaz›y› kullanmayan toplumlar› aç›klayabilme

Yaz›n›n gelifltirildi¤i dönemden sonra Mezopo-tamya’ya gelen toplumlardan bir bölümü kendidillerinde yaz›l› belge b›rakmam›fllard›r. Amurru,Guti ve Kassit gibi toplumlar bunlar aras›nda sa-y›labilir. Bu toplumlar yönetimi ele geçirdiklerin-de resmi ifllerde yerleflik olan eski dili kullanma-ya devam etmifllerdir. Bu nedenle kendi dilleriyan›nda kökenlerini ayd›nlatacak veriler oldukças›n›rl›d›r.

En eski uluslararas› serbest ticareti tan›mlaya-

bilme

Kuzey Mezopotamya’da ikinci biny›l bafllar›ndaticarette oynad›¤› rol nedeniyle Assur, hem kendisiyasal pozisyonunu, hem de Anadolu’nun geli-flim çizgisini köklü bir biçimde de¤ifltirmifltir. MÖ1950-1750 y›llar› aras›nda 200 y›la yak›n bir süreboyunca serbest ticaret arac›l›¤›yla Mezopotamyave Anadolu aras›nda güçlü kültürel etkileflim ya-flanm›flt›r. Bu ticaret Mezopotamya kentlerinin ih-tiyaç duydu¤u hammaddeyi Anadolu’dan güven-li bir biçimde elde etmesini sa¤lam›flt›r. Anadolu,tekstil, lüks eflyalar, tak›lar ve teknolojik ürünler-de kendisinden daha ileri üretim yapan Mezopo-tamya’dan bu konuda etkilenmifltir. Özellikle ya-z›n›n bu dönemde Anadolu’ya gelmesi tarihi (ya-z›l›) ça¤lar›n bafllamas›n› sa¤lam›flt›r.

‹kinci biny›ldaki kanunlar› de¤erlendirebilme

Mezopotamya’da ikinci biny›l›n bafllar›ndan iti-baren güneyde, din ve kültür merkezi olarak Ba-bil, kuzeyde de güçlü bir devlet merkezi konu-mu kazanan Assur ön plana ç›km›flt›r. Mezopo-tamya’da toplumsal düzen büyük oranda yaz›yageçirilmemifl geleneksel/ örfi uygulamalarla sa¤-lanmaktayd›. Sümer dönemindeki yaz›l› kanun-lardan sonra, Babil kral› Hammurabi ikinci bin-y›lda kanun yap›c›s› olarak ad›n› duyurmufltur.Babil, Güney Mezopotamya’n›n önemli krall›kmerkezlerinden biridir. Hammurabi yasalar› ise“k›sasa k›sas/ göze göz, difle difl” olarak tan›mla-nan ve oldukça sert cezalar öngören yasalard›.Birçok bak›mdan benzer olan Orta Assur kanun-lar› ise özellikle erke¤in kad›n üzerindeki dene-tim hakk›na iflaret eden uygulamalar› ile dikkatçekicidir.

Özet

2NA M A Ç

1NA M A Ç

3NA M A Ç


1. MÖ ikinci biny›lda Mezopotamya’ya kuzeyden ge-len toplum hangisidir?

a. Mitannilerb. Kassitlerc. Hurrilerd. Amurrulare. Deniz Halklar›

2. Amurrular, afla¤›daki toplumlardan hangisiyle ayn›

kökenden de¤ildir?

a. Akkadb. Assurc. Aramid. Mitannie. Babil

3. Afla¤›dakilerden hangisi ikinci biny›ldaki önemli

kent devletlerinden biri de¤ildir?

a. Marib. Eflnunnac. ‹sind. Larsae. Ninive

4. Eski Assur Krall›¤›’n›n siyasal olarak öne ç›kmas›n›sa¤layan en önemli faktör hangisidir?

a. Güçlü krallarb. Dinc. Stratejik konumd. Babil’in zay›f olmas›e. Ticaret

5. “Göze göz difle difl” olarak tan›mlanan yasalar› ilkkez yaz›ya geçiren kimdir?

a. Hammurabib. fiamfli-Adadc. Lipit-‹fltard. Naram-Sine. Sargon

6. Eski Babil Devleti’ni kim y›km›flt›r?a. Assur kral› fiamfli-Adadb. Mari kral› Zimri-limc. ‹sin kral› Lipit-‹fltard. Hitit kral› I. Murflilie. Elam

7. Mitanniler hangi kökenden gelen bir dil konuflmak-tayd›lar?

a. Samib. Ural Altayc. Hint-Avrupad. Kendilerine özgüe. Kafkas

8. Mitanni Krall›¤› döneminde Anadolu’da hangi dev-let vard›?

a. Hititb. Urartuc. Frigd. Lidyae. Pers

9. Do¤u Anadolu’ya sefer yapan ilk Assur kral› hangi-sidir?

a. Sargonb. I. Tukulti-Ninurtac. I. fialmaneserd. I. Tiglat-pilesere. Sanherib

10. Orta Assur Krall›¤› döneminde Do¤u Anadolu’dahangi toplum vard›?

a. Kassitb. Aramic. Mitannid. Uruatrie. Frig



Orta Assur dönemindeki annal/ y›ll›k yazma gelene¤i,bir anlamda tek yanl› resmi tarih yaz›c›l›¤› olarak de¤er-lendirilebilir. I. fialmaneser’den itibaren Assur krallar›yapt›klar› seferleri, infla ettikleri yeni kentleri ve tap›nak-lar› bu y›ll›klar›nda anlatm›fllard›r. Y›ll›klara kral›n un-vanlar› say›larak bafllan›r. Kral›n gücünü bafltanr› As-sur’dan ald›¤› özellikle vurgulan›r. Arkas›ndan o döne-me kadar yap›lan en önemli faaliyetlere vurgu yap›l›r.Seferlerinde ulafl›lan en uzak noktalar, bazen abart›laraks›ralan›r. Ço¤u kez savafl›lan düflman›n gücünün abart›l-d›¤› görülür. Örne¤in Assur kral› I. Tukulti-Ninurta (1244-1208) afla¤›da verdi¤imiz yaz›t›nda Do¤u Anadolu’daNairi ülkelerinde 40 krala boyun e¤dirdi¤inden söz et-mektedir. Oysa bu dönemde bu bölgede yar› göçebeafliretler oldu¤unu ve bunlar›n merkezi bir devlet kur-mad›klar›n› biliyoruz. Assur kral› her bir aflireti bir dev-let olarak abartmaktad›r. Y›ll›¤›n bir bölümü flöyledir:“Tukulti-Ninurta, evrenin kral›, güçlü kral, Assur’un kra-l›, tanr› Assur’a düflman olan, itaat etmeyenlerin fatihi,Uqumanu ve Paphu ülkelerindeki isyankârlar› ma¤lupeden. Kadmuhu ülkesini ve Qutu ordusunu, da¤l›k böl-geleri ezen, Subaru ülkesinin askerlerini da¤›tan, Alzuve Purulumzu’ya boyun e¤diren kral. Tanr› Assur veyüce tanr›lar›n deste¤iyle dünyan›n dört köflesine yürü-yen, yukar›da ve afla¤›daki düflman bölgelerini ele ge-çiren, güçlü kral, savaflç› kral, Nairi ülkelerinin tümünüegemenli¤i alt›na alan ve k›rk kral›n›, onlar›n komutan-lar›n› ayaklar›na kapand›ran Azalzi ve Separdi ülkeleri-ni kendi topraklar›na katan, Sümer ve Akkad’› ma¤lupeden ve orada sonsuza dek gücünü hâkim k›lan, Kassitkral› Kafltiliafl’› ele geçiren, Assur kral› fialmaneser’ino¤lu” (Grayson 1972 no: 721)

Orta Assur bölümünde belirtti¤imiz gibi bu dönemdeAssur Krall›¤›, Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolubölgesindeki Mitanni topraklar›n›n F›rat Nehri’ne kadarolan bölümüne hâkim olmufltur. Y›ll›kta ad› geçen kent-lerin büyük bölümü bu bölgededir. Subaru olarak ad-land›r›lan bu bölgenin fethi I. fialmaneser dönemindegerçeklefltirilmiflti. Tukulti-Ninurta’n›n da ayn› bölgeyeseferler yapt›¤› görülmektedir. Kassit Krall›¤› üzerinde-ki üstünlü¤ün ise yaz›tta iddia edilenin aksine oldukçak›sa sürdü¤ü bilinmektedir. Assur kral›n›n bütün Akkadve Sümer miras›na sahip ç›kmak anlay›fl› ise yayg›n birkrall›k/ egemenlik sembolü olarak alg›lanmal›d›r. Yok-sa Assurlular›n Güney Mezopotamya’ya tümüyle hâkimoldu¤unu gösteren bir kan›t yoktur. Anallar görüldü¤ügibi kral› yüceltmek için yazd›r›lm›fl, dönemin siyasalolaylar›n› da içeren ancak yenilgilerden ve baflar›s›zl›k-lardan söz etmeyen tarafl› belgelerdir.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hurriler” bölümünü yeni-den inceleyiniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Amurrular ve Mitanniler”bölümünü yeniden inceleyiniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kent Devletleri” bölümünüyeniden inceleyiniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eski Assur Krall›¤›” bölü-münü yeniden inceleyiniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devlet Yönetimi ve Ka-nunlar” bölümünü yeniden inceleyiniz.

6. 4 Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eski Babil Krall›¤›” bölü-münü yeniden inceleyiniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mitanni Devleti” bölümü-nü yeniden inceleyiniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mitanni Devleti” bölümü-nü yeniden inceleyiniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Assur Krall›¤›” bölü-münü yeniden inceleyiniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Assur Krall›¤›” bölü-münü yeniden inceleyiniz.


MÖ ikici biny›l›n bafl›nda Mezopotamya’da Amurru veHurri nüfusu etkindir. Bu dönemde kurulan Babil veAssur gibi birçok krall›¤›n bafl›nda Amurru kökenli kral-lar bulunmaktad›r. Hurriler ise Kuzey Mezopotamya’daönce kent devletleri halinde iken MÖ ikinci biny›l›nikinci yar›s›nda Mitanni kökenli krallar›n önderli¤indegüçlü bir devlet haline dönüflmüfllerdir. Hurri kültürüözellikle Hititler üzerinde etkili olmufltur.

S›ra Sizde 2

MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda, do¤uda Afganistan vePakistan’a bat›da Do¤u Akdeniz k›y›lar› yoluyla Akde-niz dünyas›na ve Anadolu’ya uzayan ticaret, Mezopo-tamya üzerinden yap›lmaktayd›. Bu bölgede stratejikkonumda olan kentler bu ticaretten paylar›na düflen ge-lirle refah seviyelerini art›rm›fllard›r. Assur ise ticaretteöncülü¤ü üstlenmifl ve bu sayede siyasal olarak da öneç›km›flt›r.

S›ra Sizde 3

Kassitler gibi Mezopotamya’ya göç ederek d›flar›dangelen toplumlardan baz›lar› kendi dillerinde yaz›t b›-rakmam›flt›r. Bunlar resmi yaz›flmalar›n› geldikleri böl-

genin yayg›n dili ile yapm›fllard›r. Bu nedenle bu türtoplumlar›n konufltuklar› dili ve dil ailesini saptamakoldukça zordur.

S›ra Sizde 4

Sümerler döneminden sonra Akkadlar›n Mezopotam-ya’ya gelifliyle birlikte ifllenen suçlara verilen cezalara¤›rlaflm›flt›. Eski Babil kral› Hammurabi’nin steli üze-rinde günümüze ulaflan yasal düzenlemeler “göze gözdifle difl” ya da “k›sasa k›sas” olarak tan›mlanan türde-dir. Burada suçluya verilen ceza, ma¤durun zarar›n›karfl›lamaktan çok intikam niteli¤indedir. Orta Assurkanunlar› kad›n›n büyük oranda erke¤in (baba veyakocan›n) denetiminde oldu¤unu gösterir.

Yararlan›lan KaynaklarChiera, E. (1997). Kilden Kitaplar Çivi Yaz›l› Belgele-

rin Anlatt›klar› (Çev. Ali M. Dinçol), ‹stanbul.Dinçol, B. (2003). Eski Önasya Toplumlar›nda Suç

Kavram› ve Ceza, ‹stanbul.Grayson, A. K. (1972). Assyrian Royal Inscriptions I,

Wiesbaden.Klengel, H. (2001). Kral Hammurabi ve Babil Günlü-

¤ü (Çev. N. Oral), ‹stanbul.Köro¤lu, K. (1998). Üçtepe I: Yeni Kaz› ve Yüzey Bul-

gular› Ifl›¤›nda Diyarbak›r/ Üçtepe ve Çevresi-

nin Yeni Assur Dönemi Tarihi Co¤rafyas›, An-kara.

Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.

Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u (Çev. D. fien-dil) I, ‹stanbul.

Oates, J. (2004), Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara,.Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Tosun, M.-Yalvaç, K. (1989). Sumer, Babil, Assur Ka-

nunlar› ve Ammi-fiaduqa Ferman›, Ankara.Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-

rihi (Çev. S. Gül), Ankara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›k-lar›n›n geniflleme ve büyüme sürecini aç›klayabilecek,Nüfus nakli/tehcir uygulamalar›n›n gerekçelerini ve boyutlar›n› de¤erlendi-rebilecek,Yeni Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›yla Önasya’daki siyasal güç merkezlerinin nas›lyer de¤ifltirdi¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Tehcir• Lamaflflu

• Eski Ahit• Asma Bahçeler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• G‹R‹fi• YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I• YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I

Yeni Assur ve YeniBabil Krall›¤›: SiyasiTarih


G‹R‹fiYeni Assur Krall›¤› ve onun miras›n› devralan Yeni Babil Krall›¤›, Eskiça¤’da Me-zopotamya’da geliflen uygarl›klar›n son temsilcileridir. Assur ve Babil, Mezopotam-ya’da kuzey ve güneyin temsilcisi olarak birkaç biny›l boyunca önemini korumufl-tur. MÖ ikinci biny›lda Eski Assur ve Eski Babil, arkas›ndan kuzeyde Orta Assur vegüneyde Kassit sürecinin yafland›¤›n› bir önceki ünitede anlatm›flt›k. Yeni AssurKrall›¤› MÖ yaklafl›k 1000 ile 612; Yeni Babil ise MÖ 625-539 y›llar› aras›ndaki dö-nemi kapsar.

Yeni Assur Krall›¤›, yaklafl›k dört yüz y›ll›k egemenlik sürecinde, en güçlü ol-du¤u sekiz ve yedinci yüzy›lda, güneyde Basra Körfezi, do¤uda ‹ran’›n bir bölü-mü, kuzeyde Toros Da¤lar›, bat›da Suriye, Do¤u Akdeniz sahilleri, Çukurova veM›s›r’a egemen olmufltur. Bu döneme kadar hiçbir Do¤ulu krall›k bu kadar genifls›n›rlara sahip olmam›flt›. Ele geçirdi¤i bölgelerde, Geç Hitit, Arami, ‹brani, Hurrive Mitanni gibi farkl› kökenden birçok toplum bulunmaktayd›. Assur Krall›¤›, bü-tün bu bölgelerden ald›¤› a¤›r vergiler, elde etti¤i ganimetler ve insan gücü ile y›-k›l›fl sürecine kadar büyümüfltür. Eski baflkent Assur’dan (Kalat fiergat) sonra YeniAssur Dönemi’nde s›ras›yla Kalhu (Nimrud), Dur fiarrukin (Khorsabad) ve Ninivebaflkent olarak yeniden infla edilmifltir. Bu dönemde ele geçirilen bölgelerde, eskiyerleflmeler önce vergiye ba¤lanm›fl arkas›ndan da birer eyalet merkezine dönüfl-türülmüfltür. Assur Krall›¤›’na kat›lan baz› yerlerde, baflkent modelinde yeni eyaletmerkezleri infla edilmifltir.

Assur, Sümerlerden beri birkaç bin y›ld›r devam eden köklü geleneklere sahipbir devletti. Zaman içinde farkl› kültürlerden ald›¤› etkilerle hepsini aflan boyutlar-da projeler gelifltiren bir imparatorluk haline geldi. Orduya asker olarak almak, tar-lalarda ve inflaatlarda çal›flt›rmak, güvenli¤i sa¤lamak ve yeni eyalet merkezlerinenüfus kazand›rmak gibi birçok amaç için tehcire tabi tuttu¤u insanlar›n say›s› üçyüz y›lda üç - dört milyona ulaflm›flt›r. Yeni Babil Krall›¤› da bu tehcir sürecini ben-zer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, Kudüs çev-resine yapt›klar› seferlerin Eski Ahit’te anlat›lmas›, insanl›¤›n belle¤ine yerleflerekbu toplumlar›n Bat›’da tan›nmas›n› sa¤lam›flt›r.

Yeni Assur Krall›¤›’n›n egemen oldu¤u co¤rafya ile Mezopotamya’n›n s›n›rlar› aras›nda na-s›l bir iliflki kurulabilir?

Yeni Assur ve Yeni BabilKrall›¤›: Siyasi Tarih

Eski Ahit: Büyük bölümü‹branice, bir bölümü deAramice yaz›lm›fl olan,Tevrat ve Zebur da dâhilolmak üzere 39 kitaptanoluflan kutsal kitap.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I

Ege, Anadolu ve Do¤u Akdeniz k›y› fleridi baflta olmak üzere Anadolu ve Me-zopotamya, MÖ 1200 y›llar›ndan itibaren birkaç yüzy›l sürecek gerileme ve çöküfldönemine girmiflti. Kuzey Mezopotamya’da Orta Assur Krall›¤›, on birinci yüzy›ldaI. Tiglat-pileser gibi güçlü krallar› ile bu süreci atlatmaya çal›flm›fl ancak baflar›l›olamam›flt›. Suriye’den Aramiler ve kuzeyden Muflkilerin göçü Orta Assur Krall›-¤›’n› baflkent ve çevresine kadar çekilmeye mecbur b›rakm›flt›.

Demir Ça¤›’n›n (MÖ 1200-330) bafllang›c› olarak kabul edilen bu yeni dönem,birçok bak›mdan önemli geliflmelere sahne olmufltur. M›s›r ve Do¤u Akdeniz k›y›fleridinde ilk tek tanr›l› dinin yay›lmaya bafllamas› tarihsel bir dönüflüm olmas› aç›-s›ndan dikkate de¤erdir. Eritilmesi ve ifllenmesi oldukça geliflmifl f›r›nlar ve atölye-ler gerektiren demirin yayg›nlaflmas›, yeni tar›m aletleri ve silahlar›n yap›m›na ola-nak tan›m›flt›r. Bu nedenle demiri kullanan uygarl›klar di¤erleriyle rekabette önem-li bir avantaj elde etmifltir.

Yeni Assur Krall›¤› üç yüz y›l› aflk›n bir dönem boyunca yaln›zca Mezopotam-ya’n›n de¤il, Anadolu, Akdeniz dünyas›, ‹ran ve hatta M›s›r’› da içine alan bütünbölgenin en büyük süper gücü idi. Bu genifl co¤rafyada kurulan bütün devletler,bir flekilde, yönetim anlay›fl›, mimari, sanat ve teknolojide Assur’dan etkilenmifltir.Kuzey Suriye’deki Geç Hitit Devletleri, Do¤u Anadolu çevresindeki Urartu, Anado-lu’da Frig, Lidya, ‹ran’da Med, Güney Mezopotamya’da Babil, Do¤u Akdeniz’dekikent devletleri ve M›s›r bu dönemin politik dünyas›nda Assur’u izleyen ve ba¤ ku-ran devletler aras›nda say›labilir.


Resim 5.1

YeniAssurKrall›¤› vekomflular›(Köro¤lu2010).

Önasya’da birkaç yüzy›ll›k kriz döneminin arkas›ndan yukar›da sayd›¤›m›z De-mir Ça¤› krall›klar› kurulur. Bunlardan Urartu, Frig ve Lidya gibi birçok devlet, As-sur’dan farkl› olarak bölgelerine Demir Ça¤›’nda gelen hanedanlarca kurulmufltu.

Yeni Assur kral listeleri ve krallar›n y›ll›klar› MÖ bin y›llar›ndan itibaren Assurkrallar›n›n adlar›n› vermekle birlikte, krall›¤›n geniflleme ve güçlenme sürecininMÖ onuncu yüzy›lda bafllad›¤› anlafl›lmaktad›r.

II. Assur-dan ve o¤lu II. Adad-nirari, bu süreci bafllatan Assur krallar›d›r. Bu dö-nemde Kuzey Suriye’ye sefer yapan Assur ordular›, Aramilerin yo¤un olarak yerleflti-¤i kentleri vergiye ba¤lam›fl ve etkinlik alan›n› Habur bölgesine kadar geniflletmifltir.Bu bölgeyi Bit Bahiyani adl› Arami kökenli bir afliret yönetmekteydi. Büyük bir bölü-mü yar› göçebe olan bu halk› bir devletin kontrolüne almak oldukça zordu. Adad-ni-rari, krall›¤›n›n sonlar›nda Hanigalbat çevresine üst üste yedi sefer yapmak zorundakalm›flt›r. Assur Krall›¤› bundan sonra bölgedeki kentleri kendine vergi ve haraç ve-ren yönetimler haline getirmifl ve böylece Akdeniz’e ve Toroslardaki hammadde ya-taklar›na ulaflan yollar›n denetimini sa¤lam›flt›. Assur’un yeniden güçlenmeye bafllad›-¤› bu dönemde güneyde Babil de güçlenmekteydi. MÖ 891 y›l›nda Babil ile Assuraras›nda yap›lan bir antlaflma karfl›l›kl› k›z al›p vermeyle güçlendirilmifltir.

Yeni Assur Krall›¤›’n›n siyasal anlamda geniflleme politikas› iki bölge üzerindeyo¤unlaflmaktad›r. Bunlardan birincisi bat›da Geç Hitit ve Arami krall›klar›n›n bu-lundu¤u Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu, ikincisi ise güneydeki Babil veçevresi idi. II. Adad-nirari’nin yerine geçen o¤lu II. Tukulti-Ninurta, Mardin ve TurAbdin Da¤lar› (Kafliyari) üzerinden ilerleyerek Diyarbak›r bölgesine yerleflmifl olanArami kabilesi Bit-Zamani üzerine seferler yapt›. Bit-Zamani kabilesi Amedi’yi (Di-

Yeni Assur Krallar›

II. Assur-rabi 1012-972

II. Assur-res-ifli 971-967

II. Tiglat-pileser 966-935

II. Assur-dan 934-912

II. Adad-nirari 911-891

II. Tukulti-Ninurta 890-884

II. Aflurnasirpal (Assur-nasir-apli) 883-859

III. fialmaneser 858-824

V. fiamfli-Adad 823-811

III. Adad-nirari 810-783

IV. fialmaneser 782-773

III. Assur-dan 772-755

V.Assur-nirari 754-745

III. Tiglat-pileser 744-727

V. fialmaneser 726-722

II.Sargon 721-705

Sanhêrib (Sennaherib, Sîn-ahhe-eriba) 704-681

Esarhaddon (Assur-aha-iddina) 680-669

Aflurbanipal (Assur-bani-apli, Osnappar) 668-627

Assur-etel-ilani 626-?

Sin-flumu-liflir

Sin-flarra-iflkun ? -612

II. Assur-uballit 611-609

755. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babi l Kral l ›¤ › : S iyasi Tar ih

Hanigalbat: Yukar› Haburbölgesinin Assuryaz›tlar›nda geçen ad›.

yarbak›r) baflkent yapm›flt›. Uzun süre bu kent Assur’a karfl› bir direnç noktas› ola-rak varl›¤›n› korumufltur. II. Tukulti-Ninurta döneminde, antlaflmalarla güvence al-t›na al›nm›fl Babil çevresindeki düzen bozulmufltu. Assur ordular› bu yönde yap-t›klar› seferlerle s›n›rlar›n› Dur-Kurigalzu ve Sippar’a kadar geniflletmifltir.

Yeni Assur Krall›¤›’n›n MÖ dokuzuncu yüzy›ldaki en güçlü krallar› II. Aflurna-sirpal ve o¤lu III. fialmaneser’dir. Assur ordular› bu dönemde bütün komflular› üze-rine gitmifl, ola¤anüstü miktarlarda ganimetler toplam›flt›r. Assur krallar›, devletingüçlü oldu¤u dönemlerde neredeyse her y›l sefere ç›kmaktayd›lar. Bu seferler, y›l-l›klarda ayr›nt›l› olarak anlat›lmaktad›r. Ganimet elde etmek, vergiye tabi k›lmak,s›n›rlar› geniflletmek ve s›n›r bölgelerini güvenli hale getirmek gibi birçok amaçlayap›lan seferler, bat›da Çukurova bölgesine ve Do¤u Anadolu yüksek yaylas›nakadar ulaflm›flt›r. Denetim alt›na al›nan bölgelerden elde edilen ganimetler ve sa¤-lanan yeni insan gücü, baflkent çevresinin imar›nda kullan›lmaya baflland›. Eldeedilen ganimetlerin büyük bölümü asl›nda, büyüyen kentlerin ihtiyaçlar›n› ve ye-ni inflaatlar›n masraflar›n› karfl›lamak için kullan›lmaktayd›. II. Aflurnasirpal’›n enbüyük projesi ülkenin yeni baflkenti olarak Kalhu’yu (Nimrud) infla etmesidir.


Resim 5.2

Dicle k›y›s›nda II.Aflurnasirpaltaraf›ndan kurulanyeni baflkentKalhu’nun Layardtaraf›ndan çizilentemsili resmi. Soldaziggurat, sa¤dasaray (Layard1853b).

Resim 5.3

II. Aflurnasirpal’inbaflkentiKalhu’dakisaray›n›n tahtodas›. Bu resim,A.H. Layardtaraf›ndan ortayaç›kar›lan arkeolojikbuluntular esasal›narakyap›lm›flt›r. Ortadakral, sa¤da had›mgörevli, solda vezirve yaz›c›largösterilmektedir(Layard 1853).

II. Aflurnasirpal, iktidarda kald›¤› yirmi befl y›l boyunca kay›tlara geçen on dörtsefer yapm›flt›r. Onun hedefleri aras›nda öncelik yine ülkenin bat›s›yd›. II. Aflurna-sirpal Zagroslardaki Diyala bölgesine üç sefer yapt›. Yukar› Dicle bölgesine MÖ 882,879 ve 866 y›llar›nda üç kez ilerledi. Assur krallar›, baflkentlerinin bulundu¤u bölge-ye hayat veren Dicle’nin kaynak bölgesini oldukça önemsemekteydiler. Bu bölge,tar›m potansiyeli kadar, hammadde ve maden yataklar› bak›m›ndan da oldukça zen-gindi. ‹lk seferde, Dicle k›y›s›nda Tuflhan’da (Üçtepe) bir eyalet merkezi kuruldu.Böylece bölge, Amedi (Diyarbak›r) kenti çevresini sahiplenen Arami kökenli Bit-Za-mani kabilesine terk edilmemifltir. Bu seferlerin kay›tlar›nda bölgede bulunan bütünNairi krallar›ndan vergi al›nd›¤› belirtilir. Kral›n bölgeye gelifli ve Tuflhan’da bir sa-ray inflas›, orada dikti¤i bir stel üzerinde (Kurkh steli) flu flekilde anlat›l›r.

Yaz›ttan anlafl›ld›¤› üzere Assur ordular›, Mardin üzerinden kuzeye ilerlemifller-dir. Buradaki Kafliyari Da¤lar›, günümüzde Mardin ile Diyarbak›r aras›ndaki TurAbdin Da¤lar›d›r. Hemen kuzeyinde Nairi ülkeleri bafllamaktad›r. Yani Yukar› Dic-le bölgesi ve Amedi (Diyarbak›r) Nairi ülkelerinin bir parças›d›r. Bu bölgede ordu-nun ilerleyifli gün gün anlat›lmakta, nerede konaklad›¤› ve sonra hangi kente ula-fl›ld›¤› belirtilmektedir. Ordunun Eskiça¤ koflullar›nda bir günde ortalama yirmibefl-otuz kilometre yol alabilece¤i düflünüldü¤ünde, Assur yaz›tlar›nda geçen yer-lerin günümüzde neresi oldu¤u bulunabilir. Ayr›ca savafl arabalar›na sahip ordu-nun ilerleyebilece¤i geçit bölgelerinin belirli olmas› da bu konuda tespitte bulun-may› kolaylaflt›r›r. Assur kral› Tuflhan’da bir saray kurdu¤undan ve stel dikti¤indensöz etmektedir. 1863 y›l›nda söz konusu stel Üçtepe (eski Kurkh) köyünde bulun-mufl ve British Müzesi’ne tafl›nm›flt›r. Burada 1988-1992 aras›nda yap›lan kaz› çal›fl-malar›nda Assur saray›n›n mimari kal›nt›lar› da belirlenmifltir. Assur ordusununbölgede Aramilerle mücadele etti¤i, bir k›sm›n› tehcir yoluyla Assur’a götürdü¤üanlafl›lmaktad›r.

Aramiler, Assur Krall›¤›’na Kuzey Suriye’de de büyük bir direnç oluflturmaktay-d›lar. II. Aflurnasirpal, Til-Barsip (Tel Ahmar) çevresine egemen olan Bit-Adini ad-


“Kafliyari Da¤›’n› geçtikten sonra ikinci kez Nairi ülkelerine girdim. Sigiflu kentinde

kamp kurdum ve geceyi geçirdim. Sigiflu kentinden hareketle Tupusu o¤lu Lapturu’nun

güçlendirilmifl kenti Madara’ya yaklaflt›m. Kent iyice güçlendirilmifl dört duvarla çev-

rilmiflti. Kenti kuflatt›m. Güçlü silahlar›m›n görünüflünden korkuya kap›ld›lar ve on-

lardan mallar›n› mülklerini ve hizmetim için o¤ullar›n› ald›m. Vergi ve haraç verme-

leri kofluluyla hayatlar›n› ba¤›fllad›m. Kenti yakt›m, y›kt›m ve harabeye çevirdim.

Madara kentinden hareketle Tuflhan kentine girdim. Tuflhan’da bir saray kurdum.

Tuflhan’da Nirdun ülkesinden vergi ve haraç olarak atlar, kat›rlar, kazanlar, ayna,

öküz koyun ve flarap ald›m. Tupusu o¤lu Lapturu’nun yönetti¤i, Kafliyari Da¤› üze-

rindeki iyi tahkim edilmifl altm›fl kenti y›kt›m, yakt›m, harabeye çevirdim.

... Benden önce gelen Assur kral› prens fialmaneser’in Nairi ülkeleri s›n›r›nda yapt›r-

d›¤› garnizonlar olan Sinabu ve Tidu kentleri Aramiler taraf›ndan zorla ele geçiril-

mifllerdi; ben tekrar elde ettim. Nairi ülkesinde Assur kalelerini ellerinde tutan Assur-

lular -ki bunlar Arami ülkesine tabi k›l›nm›fllard›- onlar›n kentlerini ve yerleflim

alanlar›n› ele geçirdim ve huzur içinde oturulur k›ld›m. Bit-Zamanili Amme-baa-

la’ya ait olan Ahlamu Aramilerinden bin befl yüz kifliyi yerlerinden ald›m ve Assur’a

götürdüm. Nairi ülkelerinin hasad›n› toplad›m ve ülkemin geçimi için Tuflhan, Dam-

dammusa, Sinabu ve Tidu kentlerinde depolad›m.” (Grayson 1996).

l› Arami Krall›¤› üzerine en az dört sefer yapm›fl, F›rat’›n bat›s›na geçerek Akdenizk›y›lar›na ulaflm›flt›r. F›rat’›n bat›s›ndaki bölgeler bu dönemde vergi vermek koflu-luyla varl›klar›n› korumufllard›r.

II. Aflurnasirpal’den sonra Assur taht›na oturan III. fialmaneser otuz dört y›ll›ksaltanat› boyunca en az otuz dört sefer yapt›. Bat›da, bir problem olarak varl›¤›n›koruyan F›rat Nehri çevresindeki Bit-Adini adl› Arami Krall›¤› Assur eyaletine dö-nüfltürüldü. Bu krall›¤›n baflkenti Til-Barsip’in ad› MÖ 856 y›l›nda Kar-fialmaneserolarak de¤ifltirildi. Suriye’deki devletler için ciddi bir tehlike oluflturan bu durum,onlar› Assur’a karfl› bir birlik oluflturmaya zorlad›. fiam (Damaskus) kral› Hadade-zer’in (Adad-idri) yönetiminde birleflen devletler aras›nda ‹srail, Ammon, Fenikeprenslikleri, hatta M›s›r ve Araplar bile vard›. III. fialmaneser ile müttefikler AsiNehri yak›nlar›ndaki Karkar mevkiinde MÖ 853 y›l›nda yap›lan büyük savaflta bir-birlerine üstünlük sa¤layamad›lar. Kendini savafl›n galibi olarak aktaran Assur kra-l›, bu savafltan sonra daha ileri gidememifl ve geri dönmek zorunda kalm›flt›r. Böl-gede fiam gibi güçlü krall›k merkezleri Assur’a boyun e¤memifltir. Do¤u Akdeniz’eulaflan önemli bir yol üzerindeki Kargam›fl Assur egemenli¤ine girmifl, ancak bu-rada kurulan düzen uzun süre istikrarl› gitmemifltir.

III. fialmaneser, bat›da Çukurova veToroslara, kuzeyde de Do¤u Anadolubölgesine seferler yapt›. Kue (Çukuro-va’da), Tabal (Kayseri çevresinde) veMelid (Malatya) gibi krall›klardan vergiald›. Do¤u Anadolu’ya ise en az beflkez ilerledi¤i kaydedilmifltir. Bu sefer-leri anlatan Assur yaz›tlar› ayn› zaman-da Van Gölü havzas›nda Urartu Devle-ti’nin kurulufl sürecine ait bilgiler deverir. ‹lk krallardan Arame ve arkas›n-dan Sarduri, fialmaneser’e ra¤men Urar-tu Krall›¤›’n›n kuruluflunu gerçeklefltir-mifllerdir. III. fialmaneser dönemindead› ilk kez geçen toplumlardan biri de‹ran’daki Medlerdir. Assur’un güneykomflusu Babil’in bu dönemde, Assurile boy ölçüflebilecek güçte bir krall›koldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Yeni Assur Krall›¤› özellikle II. Aflur-nasirpal ve III. fialmaneser dönemindeÖnasya’n›n en güçlü devletlerinden bi-ri olmufltu. S›n›rlar› kuzeyde Toroslar,bat›da F›rat, güneyde Babil ve do¤udada Zagroslar› afl›p Med ülkesine ulafl-

m›flt›. H›zl› bir biçimde büyüyen krall›kta ele geçirilen topraklar›n yönetimi, ya ver-gi vermesi kofluluyla eski yöneticilere b›rak›l›yor ya da kurulan eyalet merkezleri-ne yeni valiler atan›yordu. III. fialmaneser’in son y›llar›nda orduyu valiler veya ko-mutanlar sefere götürmeye bafllam›flt›. Ayr›ca merkezin kontrolü zay›flay›nca ata-nan valiler bölgelerinde yerel krallar gibi güçlenmifllerdi. III. fialmaneser’in karde-fli Assur-dan’in-apla’n›n taht› ele geçirmek için bafllatt›¤› isyana bölgelerinde ba-¤›ms›z olmak isteyen yirmi yedi büyük kentin yöneticisi kat›lm›flt›r. Bu isyan III.


Resim 5.4

III. fialmaneser’inDiyarbak›ryak›n›ndaki ÜçtepeHöyü¤ü (eskiKurkh) üzerindebulunan steli(Köro¤lu 2010).

fialmaneser’in ölümünden sonra da kesilmedi. Assur bundan sonraki k›rk y›l› aflk›nbir süre, kazan›mlar›n›n önemli bir bölümünü koruyamad›. Ülkenin bat›s›nda Ku-zey Suriye’de Aramilerin Bit-Adini Krall›¤› ve Kargam›fl kontrolden ç›km›flt›. As-sur’un s›n›rlar› Yukar› Habur bölgesine kadar gerilemiflti.

Assur Krall›¤›’n›n zay›flad›¤› süreç, Melid (Malatya), Kummuh (Kommagene,Ad›yaman), Tabal (Kayseri), Kue, Hilakku (Çukurova, Kilikya), Gurgum (Marafl),Unki (Antakya) ve Kargam›fl gibi Geç Hitit devletlerinin güçlenmesine olanak sa¤-lad›. An›tsal girifl kap›lar›n› süsleyen ve Geç Hitit sanat›n›n temsilcileri olarak kabuledilen kabartma ve heykellerin büyük bölümünün Assur bask›s›n›n hissedilmedi¤ibu dönemde üretildi¤i anlafl›lmaktad›r. Ayn› dönemde Frig Devleti Sakarya Nehricivar›nda kurulufl sürecini tamamlam›fl etkinli¤ini Orta Anadolu’nun do¤usuna ka-dar geniflletmiflti. Kuzeydeki Urartu Devleti, MÖ sekizinci yüzy›l›n ortalar›na kadarDo¤u Anadolu, Kuzeybat› ‹ran ve Kafkasya’n›n bir bölümüne egemen olmufl, GeçHitit devletlerinden F›rat’›n bat› k›y›lar›ndaki Melid ve Kummuh’u haraca ba¤lama-y› baflarm›flt›.

Assur’un zay›flamas›yla Yukar› Dicle bölgesinde kurulmufl olan garnizonlar bo-flalt›lm›fl ve bölgede denetim kaybedilmiflti. Urartu yaz›tlar›nda geçen baz› yer ad-lar›, kral Minua önderli¤indeki Urartu ordusunun dokuzuncu yüzy›l bafllar›ndaya¤malamak amac›yla Toroslar› aflarak Dicle havzas›na indi¤ini göstermektedir.

fialmaneser’in veliahd› V. fiamfli-Adad zaman›nda isyanlar bast›r›lmakla birlikteAssur’un yeniden bölgesinin süper gücü olma giriflimi ancak MÖ 745 y›l›nda tahtaç›kan III. Tiglat-pileser döneminde bafllayabilmifltir. V. fiamfli-Adad dönemine aityaz›l› kaynaklar, Nairi ülkesine sefer yap›ld›¤›n›, Babil’in ise ya¤maland›¤›n› bildir-mektedir. Halefi III. Adad-nirari çocuk denecek yaflta tahta ç›kt›¤› için bir süre an-nesi fiammuramat ülkeyi yönetmifl, bu durum geleneklerine ba¤l› Mezopotamyatoplumunda efsanelefltirilecek kadar abart›lm›flt›r. III. Adad-nirari’den sonra tahtaç›kan üç kral döneminde de iç problemler ülkeyi meflgul etmifltir. Bu kar›fl›k süre-cin sonunda MÖ 745 y›l›nda III. Tiglat-pileser bir taht entrikas›yla kral olmufltur.

Yeni Assur Krall›¤› ile komflular› aras›ndaki iliflkileri belirleyen temel yaklafl›m nas›ld›?Bir de¤erlendirme yap›n›z.

Krall›ktan ‹mparatorlu¤aBir saray entrikas›yla tahta ç›kan III. Tiglat-pileser, Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›na ka-dar devam eden kesintisiz geniflleme sürecini bafllatan krald›r. III. Tiglat-pileser,bütün ülkede etkinli¤ini art›rmak için bir dizi reform gerçeklefltirdi. Eyaletleri kü-çülttü, orduyu güçlendirdi ve haberleflme a¤› kurdu. Bu dönemde Assur Krall›-¤›’n›n çevresinde önemli geliflmeler yaflanmaktad›r. Kuzeyde Urartu, s›n›rlar›n› Ku-zeybat› ‹ran’daki Urmiye havzas›na, bat›da da Geç Hitit krall›klar›n›n bulundu¤ubölgeye kadar geniflletmifl, Assur ülkesine ya¤ma seferleri düzenlemeye bafllam›fl-t›. Do¤uda ‹ran’da Medler güçlerini art›rmaktayd›lar. Bat›da Geç Hitit ve Aramikent devletleri Assur’un zay›f oldu¤u dönemde yeniden güçlü birer krall›k halinedönüflmüfl ve ortak düflmana karfl› ittifaklar yapacak kadar organize olmufllard›.Güneyde Babil ve Kaldeliler Assur’a karfl› olan güçlerin merkezinde yer al›yordu.

Tiglat-pileser tahta ç›kt›¤›nda Urartu kral› II. Sarduri, F›rat Nehri çevresine nü-fuz etmek için Melid ve Kummuh krall›klar›n› kendine ba¤lam›fl, di¤er Geç Hititdevletleri üzerindeki denetimini art›rmak için harekete geçmiflti. Urartu müttefikle-rinin oluflturdu¤u güçlerle Assur ordusu aras›ndaki savafl MÖ 743 y›l›nda Ad›ya-man bölgesindeki Halpa’da (Gölbafl›) gerçekleflti. Assur ordusu büyük bir zafer ka-


fiammuramat: Sami kökenlitoplumlarda ailenin,devletin, bürokrasinin vetoplumsal hayat›n bütünüerkekler taraf›ndan kontroledilmekteydi. III. Adad-Nirari’nin annesifiammuramat’›n bir süreçocuk yafltaki o¤lu ad›naülkenin yönetiminde sözsahibi olmas›, böyle birtoplum yap›s›ndaefsanelefltirilecek kadarabart›lm›flt›r. Bu mitolojikanlat›m›n Ortaça¤’a kadardevam etti¤i görülür. Baz›Ortaça¤ kaynaklar›nda VanKalesi’nin bile bu kraliçetaraf›ndan yapt›r›ld›¤›anlat›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

zand›. Urartu bu savafltan sonra ülkesinin bat›s›ndaki etkinli¤ini bir süre için kay-betmifltir. Ancak Assur’un da Toroslar›n kuzeyine egemen oldu¤unu söylemek zor-dur. Tiglat-pileser, Urartu’ya karfl› ikinci büyük seferini MÖ 735 y›l›nda yapt›. As-sur ordusu bu kez Urartu’nun baflkentine kadar ilerleyerek Tuflpa’n›n surlar›n› ku-flatm›flt›r. Assur yaz›tlar›n›n abart›l› ifadeleri bile baflkentin düfltü¤ünü söyleme-mektedir. Urartu bu savafltan büyük yara almakla birlikte k›sa zamanda tekrar to-parlanm›flt›r.

Assur Krall›¤› III. Tiglat-pileser döneminde Yukar› Dicle bölgesindeki Tuflhanadl› eyalet merkezini yeniden infla etti. Assur ülkesinin bat›s›nda Akdeniz k›y› fle-ridine kadar olan tüm krall›klar vergiye ba¤land›. F›rat’›n do¤usundaki Arami ken-ti Hadatu eyalet merkezine dönüfltürülerek içinde bir Assur saray› infla edildi.

III. Tiglat-pileser’in güneydeki Babil ile iliflkileri bafllang›çta dostça olmakla bir-likte Kaldelilerin MÖ 729 y›l›ndaki isyan› sonras›nda Babil do¤rudan Assur’a ba¤-land›. Tiglat-pileser “Sümer ve Akkad Ülkelerinin Kral›” unvan›n› da kullanarakkendini Babil kral› ilan etti. Tiglat-pileser, do¤uda Zagros Da¤lar›n› aflarak Medler-le savaflm›fl (737-736) ve ald›¤› binlerce esiri baflka bölgelere nakletmiflti. Ancakbölgede Assur’a ba¤l› bir yönetim oluflturma çabas› sonuçsuz kalm›flt›r.

III. Tiglat-pileser’den sonra k›sa bir süre tahta oturan V. fialmaneser’in ard›l› II.Sargon birçok alanda babas› III. Tiglat-pileser’in politikas›n› izlemifltir. Yerel yöne-ticilerin idaresinde olan ve Assur’a vergi veren Kargam›fl, Kue, Atuna, Tabal ve Me-lid gibi Geç Hitit krall›klar›, Orta Anadolu’da güçlenen Muflkili Mita (Frig kral› Mi-das) ile birlikte Assur’a karfl› direnme konusunda iflbirli¤i yapm›fllard›. M›s›r, Do¤uAkdeniz bölgesini Assur’a kapt›rmamak için mücadele ediyordu. Toroslar›n kuze-yindeki Urartu Krall›¤› Urmiye havzas›ndaki etkinli¤ini art›r›yordu. MÖ sekizinciyüzy›l sonlar›nda kuzeyden Anadolu’ya yönelen Kimmer göçleri ise yaln›zca Assuriçin de¤il bütün bölge krall›klar› için tehlike olmaya bafllam›flt›. Bütün bunlara ekolarak güney komflusu Babil, Elam’›n devreye girmesiyle yeniden Assur’a karfl›cephe oluflturma sürecine girmiflti.

Sargon Geç Hitit krall›klar› üzerinde hâkimiyet kurmak için büyük çaba harcad›.Frig kral› Midas’›n deste¤ini alan Tabal Assur’un yeni hedefi olmufltu. Sargon bu itti-faka karfl› MÖ 718 y›l›nda bir sefer yapm›fl, karfl› cephede yer ald›¤› anlafl›lan Karga-m›fl kral› Pisiris de cezaland›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya co¤rafyas›ndan farkl› olanda¤l›k Toroslardaki savafl›n, Assur yaz›tlar›n›n kaydetti¤i kadar baflar›l› olmad›¤› anla-fl›lmaktad›r. Birkaç y›l sonra Sargon (MÖ 715) Frig kral› Midas, Tabal ve Urartu koalis-yonuna karfl› bat›ya bir sefer daha yapmak zorunda kalm›flt›r. Assur’a karfl› büyük di-renç gösteren Tabal, co¤rafi konumu nedeniyle avantajl›yd›. Bu bölgedeki ittifak an-cak Kimmerlerin Anadolu içlerine ilerlemesiyle da¤›lm›fl, Frigler Assur’dan yard›m is-temek zorunda kalm›fllard›. Ancak Tabal bir direnç noktas› olarak kald›. Nitekim Sar-gon MÖ 705 y›l›nda son seferini yine Tabal üzerine yapm›fl ve bu savaflta ölmüfltür.

Assur’un Urartu ile mücadelesi MÖ 714 y›l›nda yap›lan büyük bir sefer kapsa-m›nda bafllad›. Urmiye Gölü’nün güneyindeki Manna ve Zikirtu bölgelerine ilerle-yen Assur ordusu, da¤l›k bölgede karfl›laflt›¤› Urartu ordusunu bozguna u¤ratt›.Sargon bu sefer s›ras›nda Urartular›n ulusal tanr›s› Haldi’nin Van Gölü’nün güne-yindeki Muflaflir Tap›na¤›’n› ya¤malad›. Urartu, bu yenilgiden sonra Urmiye havza-s›ndan çekilmek zorunda kald›.

Assur’un Suriye ve Do¤u Akdeniz bölgesinde kurdu¤u üstünlük M›s›r’›n ayn›bölge ile ilgilenmesi nedeniyle s›k s›k kesintiye u¤ramaktayd›. Sargon bu bölgede-ki güçlerle MÖ 720 y›l›nda Karkar mevkiinde savaflt› ancak k›sa bir süre sonra M›-s›r’›n bölgeye müdahalesi yüzünden tekrar sefer yapmak zorunda kald›. ‹ki savafl


Midas: MÖ sekizinci yüzy›l›nönemli siyasal aktörlerindenbiri Frig kral› Midas’t›r.Kargam›fll› Pisiris ve Assurkral› II. Sargon ile ça¤daflolan bu kral, Assuryaz›tlar›nda Muflkili Mitaolarak an›l›r.

sonunda Assur ordular› bütün Do¤u Akdeniz k›y› fleridini M›s›r s›n›r›na kadar de-netim alt›na alm›fl, hatta M›s›r haraç ödemek zorunda b›rak›lm›flt›r.

Sargon’dan sonra tahta ç›kan Sanhêrib (Sennaherib) s›n›rlar› geniflletmeye de-vam etti. Bu dönemin en önemli geliflmesi güneydeki Babil’in yak›l›p y›k›lmas› veyeni bir baflkent olarak Ninive’nin inflas›d›r. Bafllang›çta Sanhêrib’in Babil politika-s›, bu kutsal ve önemli güç merkezinin sayg›nl›¤›na zarar vermeden denetim alt›n-da tutulmas› üzerine kuruluydu. Mezopotamya’da Babil’deki tap›naklara ve kültmerkezlerine duyulan sayg› Assur krallar›n› buna mecbur b›rakmaktayd›. Bu do¤-rultuda Sanhêrib Elam’›n Babil ile iliflkisini kesmeye çal›fl›lm›fl, Babil’de kendi yan-dafl› bir kral› tahta oturtmufl, bu da çözüm olmay›nca kendi o¤lunu burada yöne-tici yapm›flt›r. Ancak bütün bu uygulamalar Babil’i Assur’un denetiminde tutmayayetmemifltir. Sanhêrib MÖ 700 y›llar›nda yapt›¤› bir seferle direnç oluflturan bütünkentleri ve Babil’i yerle bir etmifltir. Surlar ve tap›naklar y›k›lm›fl, ülke ya¤malan-m›flt›r. Tanr› heykelleri Assur’a getirilmifltir. Mezopotamya ve özellikle de Assurhalk› tanr›lar›n rahats›z edilmifl oldu¤unu düflünerek bu olay nedeniyle cezaland›-r›lacaklar› inanc›yla büyük bir endifle ve korkuya kap›lm›fllard›r.

Sanhêrib, babas› gibi Do¤u Akdeniz k›y›lar›na da sefer yapm›fl ve M›s›r s›n›r›nakadar olan bölgeyi ya¤malam›flt›r. Yahuda Krall›¤›’n›n baflkenti Lakifl’in halk› sür-gün edilmifl, Kudüs a¤›r bir bedel ödeyerek ya¤madan kurtulmufltur. Kudüs’ün ku-flat›lmas› Tevrat’ta da anlat›l›r. Sanhêrib MÖ 696 ve 695 y›llar›nda babas› Sargon’adirenmifl olan Kue ve Tabal üzerine gitti. Çukurova’n›n önemli kenti Tarzi’yi (Tar-sus) ele geçiren Sanhêrib buraya kendine ba¤l› bir yönetici tayin etti. Tabal seferi-nin ise baflar›s›z oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Sanhêrib’den sonra, Assur taht›nda on iki y›l kadar kalabilen, Esarhaddon kraloldu. Assur yaz›l› belgeleri bu döneme s›¤d›r›lan birçok ilginç olay aras›nda M›-s›r’›n önemli kenti Memphis’in ya¤malanmas›n› ve Babil’in itibar›n›n iadesi için at›-lan ad›mlar› öne ç›kar›rlar.

Esarhaddon Do¤u Akdeniz k›y›lar›na ve M›s›r’a MÖ 679, 674 ve 671 y›l›nda üçsefer yapm›fl, sonuncusunda M›s›r’›n baflkenti Memphis’i ele geçirerek “Afla¤› veYukar› M›s›r’›n Fatihi” unvan›n› ad›n›n önüne ekletmifltir. Babil’in ya¤malanmas›-n›n toplum üzerindeki olumsuz etkisini azaltmak amac›yla bu dönemdeki kaza-n›mlar›n›n bir bölümünü Babil ve çevresinin imar›na harcam›flt›r. Assur’a tafl›nm›flolan tanr› Nabu heykelleri de Babil’deki as›l mekânlar›na yerlefltirilmifltir.

Anadolu Demir Ça¤› krall›klar›ndan Urartu, Frig ve Lidya için oldu¤u kadar Assuriçin de gittikçe büyüyen tehlike Kimmer göçleriydi. Esarhaddon MÖ 679 ile 676 ta-rihlerinde Anadolu’daki Kimmerler üzerine en az iki sefer yapm›flt›r. Ancak yaz›l›belgelerin söylediklerinin aksine Kimmer tehlikesi azalmam›fl, onlar› izleyen ‹skit ad-l› yar› göçebe toplumun da Anadolu ve ‹ran’a gelmesiyle problem büyümüfltü.

Esarhaddon’dan sonra Assur taht›na geçen Aflurbanipal y›k›l›fl sürecinin en güçlükral›d›r. Assur’un bu dönemdeki öncelikli hedefinde yine M›s›r, Babil, Elam ve Kim-merler vard›. Aflurbanipal M›s›r’a karfl› iki sefer gerçeklefltirmifltir. MÖ 667 y›l›ndaMemphis, 663 y›l›nda da Teb kenti ele geçirilerek ya¤malanm›flt›r. Aflurbanipal Ba-bil’de kardefli fiamafl-flum-ukin’i kral ilan etmiflti. Ancak Elam kral› Teumman’›n GüneyMezopotamya kentlerini iflgal etmesi, Assur ile çat›flmay› kaç›n›lmaz hale getirmiflti.Aflurbanipal’›n ordusuyla Elam ordusu MÖ 653 y›l›nda Ulai Nehri k›y›s›nda karfl›laflm›fl,savafl, Elam ordusunun bozgunuyla son bulmufltur. Ancak Babil kral› olan kardeflininAssur’a karfl› ittifak aray›fllar›na girmesi birkaç y›l sonra Assur ordular›n›n Babil’e gir-mesine zemin haz›rlam›flt›r. Babil bir kez daha yak›l›p y›k›lm›flt›r. Aflurbanipal Ba-bil’den sonra Elam ülkesinin baflkenti Susa’y› da ele geçirip ya¤malam›flt›r.


Aflurbanipal döneminde Harran kült merkezi olarak öne ç›kar›lm›flt›r. Kral›nkardefllerinden biri, Harran’daki ay tanr›s› Sin’in en yüksek rahibi olarak görev al-m›flt›. Anadolu’nun bat›s› bu dönemde Kimmer sald›r›lar›na direnmeye çal›fl›yordu.Lidya kral› Gyges Kimmer bask›s›na tek bafl›na direnemeyece¤ini anlad›¤› için dö-nemin en büyük gücü olan Assur’dan yard›m istemiflti.

Assur krallar›n›n Babil’i ya¤malay›p tanr› heykellerini kendi ülkelerine tafl›malar›, halküzerinde nas›l bir etki yapmaktayd›?

Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl›Aflurbanipal’den sonra Yeni Assur taht›na geçen krallar, yükselifl ve geniflleme süre-cini devam ettiremediler. Önasya’da Bozk›r kökenli Kimmer ve ‹skitler ile ‹ran’daMedler ve Güney Mezopotamya’da Babil tarihsel süreci de¤ifltirecek flekilde güçlen-mekteydiler. Assur’un y›k›l›fl süreci MÖ 614 y›l›nda Med ordusunun Assur ülkesininmerkezine yapt›¤› seferle bafllam›flt›r. ‹lk seferde Assur ve Nimrud’u ele geçiren Med-ler, güneyden ilerleyen Babilliler (Kaldeliler) ve kuzeydeki ‹skitlerin de yard›m›n›alarak MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’yi de ele geçirip tahrip ettiler. Harran’a ka-çan kral ailesi MÖ 609 y›l›na kadar varl›¤›n› sürdürmüfltür. Bu dönemden sonra Me-zopotamya Babil’in, Anadolu ve çevresi ise Medlerin egemenli¤ine girmifltir.

Grayson, A. K. (1982), “Assyria: Ashur-dán II to Ashur-nirari V (934-745)”, Cambridge An-cient History III/2: 238-281; Grayson, A. K. (1991). “Assyria: Tiglath-pileser III to SargonII (744-705 B.C.)” Cambridge Ancient History III/2: 71-102; Köro¤lu, K. (2010). Eski Me-zopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.

YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄IYeni Assur Krall›¤›’n›n bask›n siyasal gücüne ra¤men sayg›n bir kült merkezleriolan Babil siyasal anlamda da varl›¤›n› korumufltur. Yeni Assur krallar›, yukar›dade¤indi¤imiz gibi Babil ve çevresiyle ilgilenmifl, burada muhalif bir gücün geliflipbüyümesini engellemeye çal›flm›flt›r. Babil birkaç kez Yeni Assur krallar› taraf›ndanyak›l›p y›k›lm›fl ancak arkas›ndan itibar›n›n iadesi için yeniden infla edilmifltir. As-sur krallar›ndan III. Tiglat-Pileser, V. fialmaneser, II. Sargon ve Sennaherib kendi-sini Babil kral› ilan ederek kral listesine girmiflti.

Yeni Babil Krall›¤›, Assur’un y›k›l›fl› sonras›nda Mezopotamya ve çevresindeonun miras›n› devralm›flt›r. Bu süreç, MÖ 625 y›l›ndan MÖ 539 y›l›nda Pers iflgali-ne kadar 86 y›ll›k bir dönemi kapsar. Mezopotamya ve çevresindeki toplumlar içinBabil’in egemenli¤i, gerçekte güç merkezinin güneye kaymas›ndan öte bir anlamtafl›mamaktayd›. Devlet yap›s›, yönetim anlay›fl› ve kültür bak›m›ndan Yeni Assurile Yeni Babil birbirinin devam› denecek kadar yak›nd›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yeni Babil Krallar›

Nabopolassar (Nabu-apla-usur) 625-605

II. Nebukadnezzar (Nabu-kudurri-usur) 604-562

Amel-Marduk (Evil-Merodah) 561-560

Neriglissar (Nergal-flar-usur) 559-556

Labafli-Marduk ——556

Nabonidus (Nabu-na’id) 555-539

Yeni Babil Dönemi’nin ilk kral› olan Nabopolassar, Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›-l›fl sürecinde Medlerle iflbirli¤i yapm›fl, son baflkent Ninive’nin düflmesinde önem-li rol oynam›flt›r. Babil bundan sonra k›sa zamanda güçlenmifl, Harran’a kaçan veorada M›s›r’›n deste¤ini de alarak direnmeye çal›flan son Assur kral› II. Assur-ubal-lit’i yenmifltir. Assur’un y›k›l›fl döneminde bölgedeki nüfuzunu art›rmaya çal›flanM›s›r’› MÖ 605 y›l›nda Kargam›fl yak›nlar›nda ma¤lup etmifl ve bölgenin tek ege-meni olmufltur.

Nabopolassar’dan sonra tahta ç›kan Nebukadnezzar, Babil’de yapt›rd›¤› gör-kemli yap›lar, seferler ve toplu nüfus nakilleri nedeniyle kaynaklar›n öne ç›kard›-¤› krallardan biridir. ‹srail ve Kudüs’te yapt›klar› Eski Ahit’te anlat›lmaktad›r. Nebu-kadnezzar, M›s›r’›n deste¤iyle vergi vermeyi reddeden Do¤u Akdeniz k›y›s›ndakikent devletleri üzerine uzun seferlere ç›km›flt›r. MÖ 601 y›l›nda M›s›r üzerine iler-lemifl ancak burada istedi¤i baflar›y› elde edememifltir. MÖ 597 y›l›nda Babil ordu-su bu kez Yahuda Krall›¤›’na savafl açm›fl, Kudüs kuflatmas› sonras›nda on bin ka-dar Yahudi Babil’e sürgün edilmifltir. Sürgün edilenler aras›nda Eski Ahit’te pey-gamber olarak ad› geçen Hezekiel de vard›r. Babil’e boyun e¤meyen Kudüs yak-lafl›k on y›l sonra (MÖ 586 y›l›nda) yap›lan savaflla ele geçirilmifl, surlar, tap›naklarve saraylar ya¤malanm›fl ve yak›lm›flt›r. Savaflta esir al›nan Küdüslüler yine Babil’esürgün edilmifltir. Babil bu dönemde eski dünyan›n en görkemli kenti haline geti-rildi. Ünlü Babil kulesi, surlar ve ‹fltar Kap›s› son fleklini ald›.

Yeni Babil Krall›¤›, Pers egemenli¤ine kadar elde etti¤i gücü ve s›n›rlar› koru-may› baflarm›flt›r. Yaz›l› belgeler Babil ordular›n›n Nebukadnezzar’dan sonra daDo¤u Akdeniz k›y›lar› ve Çukurova üzerine sefer yapt›klar›n› kaydederler. Kral lis-tesindeki son Babil kral› Nabonidus din alan›ndaki uygulamalar› ile dikkat çekici-dir. Olas›l›kla annesinin Harranl› olmas› nedeniyle buradaki Sin Kültü’ne büyüksayg› duymaktayd›. Kral Nabonidus, Sümer ve Akkad döneminden bu yana Babilçevresinde varl›¤›n› koruyan tap›naklar›n itibar›n› yükseltiyor ve buralarda okunanilahilerin do¤ru bir biçimde ö¤retilmesine önem veriyordu. Krall›¤›n› on y›l için o¤-luna b›rak›p Bat› Arabistan’daki Taima vahas›nda inzivaya çekildi¤i yolundaki ka-y›tlar onun dindar kiflili¤ine iflaret eder. Kalde Sülalesi’nin yönetiminde Babil yüzy›ldan k›sa zamanda eski dünyan›n merkezi haline gelmiflti. Babil Kulesi, AsmaBahçeleri ve ‹fltar Kap›s› gibi yap›lar› sayesinde ünü yay›lm›flt›. “Babil’in Asma Bah-çeleri” kentin ününü aflacak biçimde efsanelere konu olmufl ve en küçük kal›nt›s›bulunmayan bu bahçeler dünyan›n yedi harikas› aras›nda say›lm›flt›r. Ancak bugörkemli iktidar merkezi, ‹ran’da Medlerin yerine Perslerin egemen olmas›yla bü-yük bir tehdit atlana girmifltir.

Persler MÖ 539 y›l›nda yaln›zca Babil kentini ve ülkesini de¤il, ayn› zamandaMedlerin egemen oldu¤u Anadolu’yu da ele geçirdiler. Böylece Mezopotamya kö-kenli siyasal devletlerin egemenli¤i son bulmufl, yerini MÖ 334 y›llar›nda bafllayanBüyük ‹skender seferine kadar ‹ran kökenli Pers egemenli¤ine b›rakm›flt›r. Ancakburada oluflan köklü kültür ve gelenekler, Persler ve arkas›ndan gelen Hellenleride derinden etkilemifltir.

Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni

Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n geniflleme ve

büyüme sürecini aç›klayabilme

Yeni Assur Krall›¤› MÖ onuncu yüzy›ldan itiba-ren bat›da Akdeniz k›y› fleridi ve Çukurova, ku-zeyde Toroslar, do¤uda Zagros da¤lar›, güneydede Babil ülkesine do¤ru genifllemifltir. MÖ 612y›l›nda son baflkent Ninive’nin düflüflüne kadarAssur ordular› bu s›n›rlar›n ötelerine geçmifl, do-¤uda ‹ran, bat›da da Yahuda Krall›¤› ve M›s›r birsüre iflgal edilmifltir. Assur Krall›¤› sefer yapt›¤›bölgeleri önce vergiye ba¤lam›fl, arkas›ndan eya-let haline getirmifltir. Denetimi zor olan bölgele-rin halk› tehcire tabi tutulmufltur. Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra YeniBabil Krall›¤› MÖ 625-539 y›llar› aras›nda k›sa za-manda yukar›da s›n›rlar› çizilen bölgenin tek ege-meni olmufltur. Bu dönem imparatorlu¤un mer-kezi Kuzey Mezopotamya’daki Ninive yerine Gü-ney Mezopotamya’daki ünlü Babil kenti olmufl-tur. M›s›r bu dönemde de bask› alt›nda tutulmuflancak varl›¤›n› korumay› baflarm›flt›r.

Nüfus nakli/ tehcir uygulamalar›n›n gerekçele-

rini ve boyutlar›n› de¤erlendirebilme

Assur ve Babil krallar› güçlü olduklar› dönemler-de hemen her y›l sefere ç›karlard›. Anallarda (y›l-l›klar) bu seferlerden dönüflte elde edilen gani-metler listelenir, yakalanan ve tutsak olarak mer-kezi bölgeye getirilen kad›n ve erkeklerin say›s›verilmektedir. Yaz›tlarda yerlerinden al›naraktehcire tabi tutulan insanlar›n nas›l de¤erlendiri-lece¤ine dair de baz› ipuçlar› bulunmaktad›r. Or-duya asker olarak almak, tarlalarda ve inflaatlar-da çal›flt›rmak, güvenli¤i sa¤lamak ve yeni eyaletmerkezlerine nüfus kazand›rmak gibi birçokamaç için tehcire tabi tutuldu¤u anlafl›lan insan-lar›n say›s› üç yüz y›lda üç - dört milyona ulafl-m›flt›r. Yeni Babil Krall›¤› da bu tehcir sürecinibenzer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletinDo¤u Akdeniz k›y›lar›na, Kudüs çevresine yap-t›klar› seferlerin Eski Ahit’te anlat›lmas›, insanl›-¤›n belle¤ine yerleflerek bu toplumlar›n Bat›’datan›nmas›n› sa¤lam›flt›r.

Yeni Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›yla Önasya’daki

siyasal güç merkezlerinin nas›l yer de¤ifltirdi¤ini

aç›klayabilme

‹lk kent devletlerinin kuruluflundan itibaren Me-zopotamya’da yönetime gelen hanedanlar, fetihyoluyla de¤il, göç ederek bölgeye yerleflen veköklü kültürü benimseyen toplumlar içindenç›km›flt›r. ‹kinci ve birinci biny›ldaki Assur ileBabil aras›ndaki rekabet benzer geleneklere sa-hip hanedanlar›n üstünlük mücadelesi biçimin-dedir. ‹lk kez MÖ 539 y›l›nda ‹ran’dan gelenHint-Avrupa kökenli Persler Mezopotamya’y› ifl-gal ederek bölgeyi yabanc› bir güç olarak yö-netmeye bafllam›flt›r. MÖ 330 y›llar›ndan itiba-ren de Makedonya kral› ‹skender ve ard›llar›bölgeyi ele geçirmifllerdir. Persler döneminde‹ran, ‹skender sonras›nda ise Bat› kültürü böl-geye gelmifl, ancak her iki kültür de buradakiköklü birikimden etkilenmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi, Yeni Assur Krall›¤› döne-minde Anadolu’daki siyasal güçlerden biri de¤ildir?

a. Hitit ‹mparatorlu¤ub. Urartu Krall›¤›c. Frig Krall›¤›d. Lidya Krall›¤›e. Kimmerler

2. Çukurova’n›n, Yeni Assur yaz›tlar›nda ad› ne ola-rak geçmektedir?

a. Tabalb. Hanigalbatc. Kued. Tarzie. Mitanni

3. Yukar› Dicle bölgesindeki Arami kabilesinin bafl-kenti neresidir?

a. Tuflhanb. Tiduc. Sinabud. Amedie. Bit Bahiyani

4. Urartu Krall›¤›’n›n kurulufl döneminde, Arame veSarduri adl› krallar üzerine sefer yapan Assur kral›hangisidir?

a. II. Aflurnasirpalb. III. fialmaneserc. II. Sargond. Sanhêribe. III. Tiglat-pileser

5. Yeni Assur Krall›¤›’n›, III. fialmaneser sonras›nda içi-ne düfltü¤ü kar›fl›k dönemden ç›karan kral kimdir?

a. Aflurbanipalb. III. Tiglat-pileserc. II. Sargond. Sanhêribe. II. Aflurnasirpal

6. Geç Hitit krall›klar›ndan hangisi Assur egemenli¤inekarfl› uzun süre direnmifltir?

a. Kargam›flb. Melidc. Tabald. Kuee. Sam’al

7. Yeni Assur krallar›ndan hangisi Babil’i ya¤malaya-rak, tanr› heykellerini kendi baflkentine tafl›m›flt›r?

a. Esarhaddonb. II. Aflurnasirpalc. III. fialmaneserd. III. Tiglat-pilesere. Sanhêrib

8. Assur ordular› M›s›r’› ilk kez ne zaman ya¤malam›fl-t›r?

a. MÖ 745b. MÖ 714c. MÖ 700d. MÖ 671e. MÖ 612

9. Kudüs’ten büyük gruplar› tehcire tabi tutan ilk Ba-bil kral› hangisidir?

a. Nabopolassarb. Nebukadnezzarc. Amel-Mardukd. Neriglissare. Nabonidus

10. Babil’den sonra Mezopotamya’n›n yönetimi hangigücün eline geçmifltir?

a. Hititb. Hellenc. Persd. M›s›re. Med



Yeni Assur krallar›, tanr› ad›na ülkeyi yönetmekteydi.Bu nedenle hiyerarflinin en tepesindeki kifliydi. Kutsalkiflili¤i, tanr›lara yak›n olmas› toplumsal kabul görmesiaç›s›ndan önemli bir özellikti. Bu nedenle kabartmala-r›n ve heykellerin ço¤unda kral ile birlikte Assur’un bü-yük tanr›lar›n› sembolize eden figürler de ifllenmifltir.Assur kral›, ülkesinin refah içinde yaflamas›, kentlerininihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve yeni yat›r›mlar›n yap›lma-s› gibi önemli bütün projelere karar veren kifliydi. Kralher y›l, eyaletlerin, baflkentin, tap›naklar›n ihtiyaçlar›n›karfl›lamak için sefer yapmak zorundayd›. Ordunun ba-fl›nda sefere ç›kmak kral›n göreviydi. Ancak Yeni Assurdönemi boyunca kral birçok seferde bu görevini eyaletvalilerinden birine devretmifl gözükmektedir. Yaln›z buvaliler de kral ad›na görev yapmakta, seferlerin anlat›l-d›¤› yaz›tlar da baflar› kral›n ad›na kaydedilmekteydi.Seferlere ç›k›fl gerekçesi afla¤› yukar› bütün yaz›tlardabirbirine benzemekle birlikte, sonuç bölümünde elegeçirilen ganimetler beklentilerin neler oldu¤unu aç›k-layacak türdedir. Bunlar genellikle gidilen bölgenin bi-rikimi ile ilgilidir. E¤er da¤l›k bir bölgeyse hayvan veinsan, maden bak›m›ndan zengin ise tonlara ulaflanmiktarda alt›n, gümüfl ve bak›r ele geçirilir. Sefere gi-den ordunun büyüklü¤ü, hedef olarak seçilen bölgeninzenginli¤i ve elde edilen baflar› bu ganimet listesininuzamas›na yol açmaktad›r. Assur kay›tlar› kendi ordusuve düflman birlikleri hakk›nda da ayr›nt›l› tan›mlar ve-rir. III. fialmaneser’in MÖ 853 y›l›nda Karkar mevkiindeDo¤u Akdeniz bölgesinin birleflik ordusuna karfl› ka-zand›¤›n› söyledi¤i zaferde düflman kuvvetlerinin liste-si Yukar› Dicle bölgesindeki Üçtepe’de bulunan veKurkh Monoliti ad› verilen yaz›tta anlat›lmaktad›r. Buyaz›t›n içeri¤i Do¤u Akdeniz k›y›s›na yak›n bölgede si-yasi olarak öne ç›kan kentler konusunda da önemli birveridir:“Onun krali kenti Karkar’› yakt›m, y›kt›m. Yirmi kralbirlik oluflturmufllard›: Damascuslu (fiam) Hadad-ezer’in(Adad-Idri) 1200 savafl arabas›, 1200 süvari ve 20 000piyade, Hamath kral› Irhulenu’nun 700 savafl arabas›,700 süvari ve 10 000 piyade, ‹srail kral› Ahab’›n 2000savafl arabas›, 10000 piyade, Biblos’tan 500 adam, M›-s›r’dan 1000 adam, Irqanatu’dan 10 savafl arabas›, 10000adam, Arvad (Fenike) kenti kral› Matinubaal’dan 200adam, Uflanat ülkesinden 200 adam, fiianu kral› Adunu-baal’dan 30 savafl arabas› ve X 000 bin adam, Arap Gin-dibu’dan 1 000 deve, X 000 adam, Amonlu Bit Ruhubikral› Baasa’dan X00 adam. Bana karfl› sald›r›ya geçtiler.

Tanr›m Assur’un bana verdi¤i kudret ve güçlü silahlar-la onlarla savaflt›m. Onlar› Karkar’dan Gilzanu’ya kadarfethettim. 14000 adam›n› k›l›c›mla kestim...(Grayson1996: 23)Assur kral›n›n, düflman›n›n gücü hakk›nda bu kadar ay-r›nt›l› bilgiyi nas›l elde etti¤ini bilemiyoruz. Baz› kay›t-larda kendi ordusunun yüz binin üzerine ç›kan rakam-lara ulaflt›¤›ndan söz etmektedir. Bunlar abart›l› olsa dadönemin savafl gücü hakk›nda bir fikir vermesi bak›-m›ndan oldukça önemlidir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-

münü yeniden gözden geçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-

münü yeniden gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-

münü yeniden gözden geçiriniz.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-

münü yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”

bölümünü yeniden gözden geçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”

bölümünü yeniden gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”

bölümünü yeniden gözden geçiriniz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”

bölümünü yeniden gözden geçiriniz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Babil Krall›¤›” bölü-

münü yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Babil Krall›¤›” bölü-

münü yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Mezopotamya ad› bafllang›çta F›rat ve Dicle nehirleri-nin sulad›¤› alan› tan›mlamak için kullan›lm›fl olmaklabirlikte zaman içerisinde bu bölgede geliflen ortak kül-türün yay›l›m alan›n›n ad› olmufltur. Mezopotamya, ku-zeyde Toroslar, do¤uda Zagroslar, bat›da Amanos Da¤-lar›, Suriye Çölü ve güneyde de Basra Körfezi taraf›n-dan çevrilen alan›n ad›d›r. Zagroslar ve Toroslar›n ya-r›m daire biçiminde kuflatt›¤› kuzey bölümü “VerimliHilal” olarak adland›r›l›r. Yeni Assur Krall›¤›, köklü Me-zopotamya uygarl›¤›n›n miras›na sahip olmak yan›nda,bu isimle an›lan co¤rafyan›n tümünü egemenlik alt›naalm›fl bir krall›kt›r.

S›ra Sizde 2

Yeni Assur Krall›¤› MÖ onuncu yüzy›ldan itibaren genifl-leme sürecinde komflu krall›klar üzerinde birkaç aflama-l› bir politika izlemifltir. Mezopotamya s›n›rlar› içindekikentler önce vergiye ba¤lanm›fl, ikinci aflamada bunlarbirer Assur eyaletine dönüfltürülmüfltür. Toroslar ve Zag-roslar gibi da¤l›k bölgelerdeki güçler ise yap›lan büyükseferlerle Assur’a tabi k›l›nmaya çal›fl›lm›fl, bu bölgenindo¤al kaynaklar› ve birikimleri ya¤malanm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Babil, Güney Mezopotamya’da Sümerlerden itibarenbirkaç bin y›ld›r kutsal kabul edilen bölgede yer almak-tayd›. Mezopotamya co¤rafyas›ndaki bütün toplumlardinin ve mitolojinin kayna¤› olan bu bölgeyi kutsal ka-bul etmekteydi. Babil’in ayr› bir siyasal güç olmas› kut-sal mekânlar konusundaki alg›y› de¤ifltirmemekteydi.Bu nedenle Babil’deki tap›naklara zarar verenlerin mut-laka tanr›lar taraf›ndan cezaland›r›laca¤›na inan›l›rd›.Bu inanç kâhinler ve rahipler taraf›ndan canl› tutulmak-tayd›. Yeni Assur krallar›ndan birkaç› Babil’e karfl› ta-k›nd›klar› tav›r nedeniyle sorgulanm›fl, arkas›ndan ge-lenler de kendilerini tanr›lara ve topluma kabul ettire-bilmek için tap›naklar› ve di¤er kutsal mekânlar› onart-m›fl ve sayg›nl›klar›n› iade etmifllerdir.

Brinkman, J. A. (1964), “Mesopotamian Chronology ofthe Historical Period”, Ancient Mesopotamia, Por-

trait of Dead Civilization, A. L. Oppenheim, Chi-cago: 335-352.

Gates, C. (2003), Ancient Cities, London.Grayson, A. K. (1982), “Assyria: Ashur-dán II to Ashur-

nirari V (934-745)”, Cambridge Ancient History

III/2: 238-281.Grayson, A. K. (1991). “Assyria: Tiglath-pileser III to

Sargon II (744-705 B.C.)” Cambridge Ancient His-

tory III/2: 71-102.Grayson, A. K. (1991, 1996). Assyrian Rulers of the

Early First Millennium BC I (1114-859), II (858-745), Toronto.

Kirschbaum, E.C. (2004). Asurlular/ Tarih, Toplum,

Kültür, (Çev. A. Yarbafl), ‹zmir.Köro¤lu, K. (1998). Üçtepe I: Yeni Kaz› ve Yüzey Bul-

gular› Ifl›¤›nda Diyarbak›r/ Üçtepe ve Çevresi-

nin Yeni Assur Dönemi Tarihi Co¤rafyas›, An-kara.

Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-

lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.Kuhrt, A. (2007). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II (Çev. D.

fiendil), ‹stanbul.Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh,

London.Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monu-

ments of Nineveh, London.Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara.Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat› I. Mimarl›k,

Ankara.Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-

rihi (Çev. S. Gül), Ankara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›k-lar›n›n yönetim biçimini aç›klayabilecek,Kentleflme, mimari ve sanat alan›ndaki geliflmeleri de¤erlendirebilecek,Yeni Assur ve Babil dönemini ö¤renmemizi sa¤layan kaynaklar› s›ralayabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Limmu listeleri• Kral listeleri• Mektuplar

• Annallar• Lamaflflu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN


Yeni Assur ve YeniBabil Uygarl›klar›

• G‹R‹fi: KAYNAKLAR• DEVLET YÖNET‹M‹• KENTLEfiME VE SANAT


G‹R‹fi: KAYNAKLARYeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n tarihi, birçok farkl› kaynaktan gelen bilgi-lerle yaz›l›r. Bu kaynaklar üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Yaz›l› kaynaklar, arkeolo-jik kaynaklar ve yabanc› kaynaklar.

MÖ birinci biny›l›n ilk yar›s›n› kapsayan bu iki krall›k dönemi için yaz›l› kay-naklar oldukça zengindir. Özellikle Yeni Assur Krall›¤›, resmi kay›tlar›n tutulmas›konusunda oldukça titiz davranm›flt›r. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bulunanresmi arflivlerde say›s›z çivi yaz›l› belge günümüze ulaflm›flt›r. Baflkentlerde devle-tin hizmeti için yaz›c› s›n›f›n› yetifltiren okullar›n bu dönemde de önemli bir kurumoldu¤u anlafl›lmaktad›r. Birçok kentin harabeleri alt›nda, çivi iflaretlerinin tekrartekrar yaz›ld›¤› ö¤rencilere ait al›flt›rma tabletleri bulunmufltur. Ayr›ca Sümerler dö-neminden itibaren geleneksel hale gelmifl olan tap›naklardaki e¤itim de devam et-mektedir. Halk›n okuryazar oldu¤u konusunda herhangi bir veri yoktur. Çeflitliborç senetleri, mal listeleri, masraflar gibi ticari yaz›flmalar genellikle kiralanan birkâtip yard›m›yla kay›tlara geçirilmekteydi. Yaz›c›lardan bir bölümünün serbest ça-l›flt›¤›, ticarette ihtiyaç duyulan kay›tlar› tuttu¤u anlafl›lmaktad›r.

Yaz›l› KaynaklarYaz›l› kaynaklar genellikle resmi niteliklidir. Devletin ideolojisine uygun bir bi-çimde tutulan kay›tlar birkaç grupta ele al›nabilir: Bunlar aras›nda Assur annalla-r›, gösterifl yaz›tlar›, mektuplar, limmu listeleri ve synkroniktik kral listeleri (Assurve Babil krallar› paralel biçimde verilir) dönemin tarihi konusundaki en temelkaynaklard›r. Ayr›ca MÖ sekizinci yüzy›l sonras›nda yayg›nlaflan Arami doküman-lar› da bu gruba dâhil edilir. Gösterifl yaz›tlar›, sefer yap›lan bölgelerde, ulafl›lanson noktalarda ana kayalar üzerine yap›lan kabartmalarla birlikte yaz›lm›flt›r. Bun-lar da Assur’u yüceltmek amac›yla yazd›r›lm›flt›r ve y›ll›klardaki abart›l› ifadeleritekrarlarlar.

Yeni Assur Krall›¤›’n›n ça¤dafl› olan devletlere ait yaz›tlarda da karfl›l›kl› iliflki-lere ait de¤erlendirmelere katk› yapacak bilgiler vard›r. Geç Hitit ve Urartu yaz›tla-r›, do¤rudan veya dolayl› olarak bu sürecin anlafl›lmas›na yard›m eder. Kutsal ki-tap Eski Ahit, Do¤u Akdeniz k›y›lar›na sefer yapan Assur krallar›n›n bölgedeki fa-aliyetleri, MÖ yedinci yüzy›ldan itibaren de M›s›r’a yönelen seferleri konu edinenM›s›r Hiyeroglifleri bu gruba dâhil edilebilir. Yeni Assur Krall›¤›’n›n ünü Bat› dün-yas›na da ulaflm›flt›r. Ünlü tarihçi Herodot baflta olmak üzere birçok Grekçe yazan

Yeni Assur ve Yeni BabilUygarl›klar›

tarihçi ve yazar, mitolojiyle kar›fl›k ve abart›l› da olsa bu krall›ktan ve kentlerindensöz ederler.

Yaz›l› belgelerden kral y›ll›klar› Assur tarihini ö¤renmek, limmu listeleri ise kro-nolojisini (zaman›) belirleyebilmek için de¤erlendirilmesi gereklidir.

Kral Y›ll›klar› (Annallar)Yeni Assur dönemi boyunca güçlü krallar›n hemen hepsi, tafl steller üzerine vetabletlere her y›l yapt›klar› önemli iflleri yazd›rm›fllard›r. Bu yaz›tlar kral›n tahta ç›k-t›¤› y›ldan itibaren tutulmakta ve her y›l yap›lan eylemler, “krall›¤›m›n ikinci y›l›n-da, üçüncü y›l›nda” gibi ifadelerle bafllamaktad›r. Yeni Assur döneminin güçlükrallar›na ait annallar büyük oranda günümüze ulaflm›flt›r. Ancak yukar›da belirtti-¤imiz gibi bunlar tek yanl›d›r ve yaln›zca baflar›lardan söz ederler. Assur’un zay›f-lad›¤› veya yenildi¤i dönemler annallarda bulunmamaktad›r. Bu nedenle Assur ya-z›tlar›nda kaydedilmemifl veya atlanm›fl dönemlerle, gerileme ve çöküfl süreçleribüyük oranda paralellik gösterir.

Limmu listeleriYeni Assur döneminde her y›l Mart ay›n›n ikinci yar›s›nda kutlanan Yeni Y›l tören-leri, o y›l için seçilen yüksek bir memur taraf›ndan yönetilir ve o y›l, töreni yöne-ten bu memurun ad›yla an›l›rd›. Yaz›tlarda önemli bir olay anlat›l›rken “filan›n lim-mu y›l›nda” diye tarih düflülürdü. Bu memurlar›n adlar› tabletlere arka arkaya ya-z›larak listeler oluflturulmufltur. Yeni y›l törenlerini, tahta ç›kt›klar› ilk y›l krallar yö-netir ve böylece krall›klar›n›n bafllang›c›nda listelere girerlerdi. Yeni Assur döne-minde, yaklafl›k 250 y›ll›k bir süreç için limmu listeleri eksiksiz denebilecek flekil-de günümüze ulaflm›flt›r. Bu listelere baz› önemli olaylar da kaydedilmifltir. Buolaylar aras›na bir günefl tutulmas› da eklenmifltir. Gökbilimciler, söz konusu gü-nefl tutulmas›n›n 15 Haziran 763 y›l›nda gerçekleflti¤ini hesaplam›fl ve tüm listeninait oldu¤u döneme yerlefltirilmesi sa¤lanm›flt›r. Limmular›n isimleri alt alta yaz›la-rak oluflturulan kesintisiz listeler, MÖ dokuzuncu yüzy›l›n ilk yar›s›ndan yedinciyüzy›l sonuna uzanan dönemi kapsar.

ArflivlerYeni Assur Krall›¤›’n›n baflkentlerinde ve eyalet merkezlerinde, devletin resmi ya-z›flmalar›n›n korundu¤u kil tablet arflivleri bulunmaktayd›. Bu arflivlerde mektup-lar, casus raporlar›, ekonomik ve askeri geliflmeleri içeren yaz›flmalar saklanm›flt›r.Ayr›ca baflkentlerdeki arflivlerde kutsal metinler de korunmaktayd›. Yeni Assurkrallar›ndan Aflurbanipal sanata ve bilime önem vermekte, geçmiflle ilgilenmektey-di. Hatta yaz›tlarda kendisine Sümerce ve Akkadca belgeleri anlayabildi¤i, en zormatematik problemleri çözebildi¤i biçiminde övgüler yap›lm›flt›r. Sümer ve Babilülkesine yapt›¤› seferlerden sonra, tap›naklar›nda saklanan tabletleri ülkesine tafl›-m›fl ve yaz›c›lar›na bunlar›n kopyalar›n› yapt›rm›flt›r. Bütün bu tarihsel belgeleri Ni-nive’de büyük bir kütüphane haline dönüfltürdü¤ü arflivinde sistematik bir biçim-de düzenletmifl ve saklam›flt›r. Burada bilim adamlar›n›n kulland›¤› standart liste-ler, referans kitaplar›, iki dilli sözlükler, iflaret ve eflanlaml› sözcük listeleri, t›bbi ta-n› listeleri, kehanet, dinsel tören ve büyü özetleri gibi metinler de bulunmaktad›r.Sümerlere ait ünlü Yarat›l›fl Destan› ve G›lgam›fl Destan› gibi edebiyat yap›tlar› Ni-nive’deki tabletler sayesinde okunabilmifltir.


Kütüphane: Mezopotamya’daçivi yaz›s›n›n ortayaç›k›fl›ndan itibaren kiltabletlerin topland›¤› resmiveya özel arflivleroluflmufltur. Aflurbanipal’›narflivi birçok bak›mdanbaflkalar›n›n kullan›m›nauygun olmayan depolardasaklanan gelenekselarflivlerden farkl›d›r. Buradabelgeler ihtiyaçduyuldu¤undabulunabilmesi amac›ylasistematik bir biçimdedüzenlenmifltir. Ayr›ca din,mitoloji, astronomi ve t›p ileilgili birikimi sonrakikuflaklara aktarmakamac›yla yap›lm›fl kopyalarda bu mekânakazand›r›lm›flt›r. Bu haliyleAflurbanipal’›n arflivikütüphane özelliklerine dahayak›nd›r.

Arkeolojik VerilerArkeolojik kaz›lar sonucu ortaya ç›kar›lan Assurlulara iliflkin buluntular, bu devle-tin yap›s›n›, mimarisini, sanat›n›, toplumun yaflam biçimini ve ulafl›lan refah sevi-yesi gibi ayr›nt›lar› ö¤renmemize katk› yapar. Assur krallar› ülkenin merkezi böl-gesi olan Büyük Zap ve Küçük Zap ›rmaklar›n›n Dicle’ye kar›flt›¤› bölgede dörtbaflkent ve birçok yerleflim merkezi infla etmifllerdir. Her bir kent belli bir plan an-lay›fl›ndad›r. Ülkeye ad›n› veren ve MÖ ikinci biny›ldan itibaren siyasal ve kutsalmerkez olan Assur kentidir. Sonra s›ras›yla Kalhu (Nimrud), Dur-fiarrukin (Horsa-bad) ve Ninive (Koyuncuk) baflkent olarak düzenlenmifl ve uygarl›¤›n en seçkinmimari ve sanat yap›tlar›n›n flekillendirildi¤i yerler haline getirilmifltir. Ayr›ca Bala-vat (‹mgur Enlil) ile Kuzey Suriye’deki eyalet merkezleri Guzana, Til Barsib ve Sul-tantepe gibi flehirlerde yürütülen araflt›rmalar bu uygarl›¤›n ürünü olan birçok ve-ri sa¤lam›flt›r. Yukar› Dicle bölgesindeki Üçtepe, Ziyarettepe, Giricano gibi mer-kezlerde de yeni yaz›l› ve arkeolojik kaynaklar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r.

Neden Sümer ve Akkad adlar› unutulmuflken Yeni Assur ve Yeni Babil uygarl›klar›n›n adla-r› modern toplumlar taraf›ndan bilinmekteydi?

DEVLET YÖNET‹M‹Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›nda, Mezopotamya’n›n geleneksel devlet yöne-tim anlay›fl› do¤rultusunda en tepede kral bulunurdu. Kral›n yönetici sülaledengelmesi önemliydi. Taht› zorla, bir taht entrikas›yla ele geçiren farkl› sülale men-suplar› bile kendilerini yerine geçtikleri krala ba¤layan yaz›tlar veya flecereler yaz-d›rm›fllard›r. Kral en büyük tanr›lar›n yeryüzündeki temsilcisi, onun ad›na ülkeyiyöneten büyük rahip idi. Kral›n kutsal kiflili¤i tanr›lara, tap›naklara yapt›¤› hizmet-ler çerçevesinde kabul görürdü. Assur ülkesinde yaln›zca kendi tanr›lar› de¤il, Sü-mer ve Akkad ülkesinin tanr›lar› da sayg› görür, onlar›n tap›naklar›n›n kutsall›¤›nainan›l›rd›. Kral›n tahta tanr›lar taraf›ndan seçilerek oturtuldu¤una inan›l›r, ya da ya-z›tlarda böyle oldu¤u vurgulan›rd›. Tahta ç›k›fl töreni de ülkenin en büyük tanr›s›-n›n tap›na¤›nda gerçeklefltirilirdi. Saray›n duvarlar›na as›lan, sefer yap›lan bölgeler-de ana kayalara yap›lan veya tap›naklara sunulan heykellerde kral, bafll›¤›, asas› vekendisini koruyan tanr› sembolleriyle betimlenirdi.

Assur ve Babil krallar› yaz›tlar›nda isimlerinin bafl›nda “Büyük Kral”, “GüçlüKral”, “Yukar› Deniz’den (Akdeniz) Afla¤› Deniz’e (Basra Körfezi) Kadar Olan Böl-genin Hâkimi”, “Dört Bir Yan›n Kral›”, “Evrenin Kral›” ve “Sümer - Akkad Ülkele-rinin Kral›” gibi unvanlar kullan›rlard›. Kral en büyük rahip olmas› yan›nda ordu-nun komutan›, önemli davalara bakan yarg›ç ve kanun koyucu idi.

Assur ve Babil uygarl›klar›nda devlet yönetiminde, baflkent ve eyalet merkezle-rinde kral›n alt›nda, binlerce y›lda geliflerek flekillenmifl köklü bir bürokrasi bulun-maktayd›. Yeni Assur Krall›¤›’nda bürokrasi Assur’dan sonra s›ras›yla baflkent olanKalhu, Dur-fiarrukin ve Ninive kentlerinde hizmet etmifltir. Babil ise eski dünyan›nen görkemli kült merkezi ve de¤iflmez baflkenti idi.

Krall›¤› yönetim merkezi olan baflkentin sitadeli, yani kral›n saray› ve yönetimmerkezinin kalbi, bürokrasinin tepesindeki görevlilerin bulundu¤u yer idi. Saray-da, kral ve ailesinin yan› s›ra, ayn› aileden üst düzey yöneticiler ve had›m görev-liler yaflard›. Yönetimde çok s›k› bir hiyerarflik düzenin var oldu¤u bilinmektedir.Kral ile herkes do¤rudan görüflemez, önemli görülen istekler bir görevli arac›l›¤›y-la krala iletilirdi. Üst düzey görevlere öncelikli olarak kral soyundan gelenler atan-

916. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babi l Uygar l ›k lar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Had›m: Yeni Assurdöneminden Osmanl›’yakadar birçok Do¤usaray›nda, kral ailesindenolmayan erkek görevlilerhad›m edilerek, yap›lan birmüdahaleyle erkekli¤i yokedilerek çal›flmaktayd›.Bunlardan önemli birbölümü çocuk yaflta sarayagetirilip burada yetifltirilengörevlilerdi. Assurkabartmalar›nda had›mgörevliler sakals›zgösterilirdi. SakalAkkadlardan itibaren Samikökenli toplumlarda erkekliksembolü olarakalg›lanmaktayd›.

maktayd›. Eyaletlerde önemli aileler ve yerel yöneticilerin sülalesinden gelenler bugöreve getirilmekteydi. Yeni Assur döneminde sarayda görev yapm›fl olan baz› ha-d›m (fla refli) memurlar da eyaletlere veya orduda yüksek görevlere atanm›flt›r.Bunlar duvar resimleri ve kabartmalarda sakals›z olarak gösterilen, erkekli¤i biroperasyonla bitirilmifl saray görevlileriydi. Soylar›n› devam ettirme endiflesi olma-d›¤› için, özellikle III. Tiglat-pileser sonras›nda yap›lan reformlarla had›m memur-lar, haremdeki görevlerinin yan› s›ra, ordu komutanl›klar›na, hatta eyalet yönetici-li¤ine kadar yükseltilmifllerdir. Bunlar turtanu (baflkomutan), rab saki (büyük sa-ki), nagir ekalli (saray habercisi), abarakku (güvenlik sorumlusu), bel pihati veyaflaknu (eyalet yöneticisi) gibi unvanlar tafl›rlard›.

Mezopotamya’n›n önemli uygarl›klar›ndan Yeni Assur ve Yeni Babil dönemiyukar›da söyledi¤imiz gibi di¤erleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça ayr›nt›l› olarakbelgelenmifltir. Bunda devletin hizmetinde çal›flan yaz›c› s›n›f›n›n büyük katk›s›vard›r. Günümüze ulaflan çivi yaz›l› kil tablet arflivleri, ana kayalar veya steller (di-kili tafllar) üzerindeki uzun yaz›tlar yan›nda saray duvarlar›n› süsleyen birçok ka-bartmada yaz›c›lar›n varl›¤›n› gösteren resimler vard›r. Assur kabartmalar›nda kra-l›n yan›nda, çiviyaz›s› ile kil tablete ve olas›l›kla Aramice alfabe yaz›s› ile papirüsüzerine kay›t tutan iki yaz›c› görülür. Kam›fllardan yap›lan papirüs, korunmas› zoroldu¤u için günümüze çok fazla ulaflmam›flt›r. Yaz›c› s›n›f›, bürokrasinin ayr›cal›k-l› kesimini meydana getirdi.

EyaletlerYeni Assur ve Yeni Babil krall›klar› egemen olduklar› bölgeleri farkl› yöntemlerlemerkeze ba¤lamaktayd›. Baflkent ve çevresindeki büyük kentlerin imar›, buralar-daki yönetim binalar›n›n ve tap›naklar›n inflas›, tamiri ve masraflar› eyaletlerdengelen vergiler ve sefer sonras› elde edilen ganimetlerle karfl›lanmaktayd›. Ayr›cakentlerin ihtiyaç duydu¤u yiyecekler için düzenli tar›m ve kesintisiz bir ticaretinyürütülmesi gerekliydi. Bu nedenle baflkent ve çevresinde merkezi yönetiminplanlamas› ve kontrolü daha belirgin bir biçimde görülür.

Tar›m veya madencilik bak›m›ndan zengin olan bölgelerde kurulan eyalet mer-kezlerinde merkezden tayin edilen yönetici ve bürokratlar do¤rudan saraya ba¤l›olarak görev yapard›. Bunlar bölgelerindeki geliflmeleri yazd›klar› mektuplarla sa-raya bildirirlerdi. Elde edilen gelirleri ve toplad›klar› vergileri düzenli olarak gön-dermek as›l görevleriydi. Örne¤in tar›m ve madencilik bak›m›ndan zengin olanYukar› Dicle havzas›nda, Diyarbak›r çevresinde Amedi, Tuflhan ve Tidu gibi eya-let merkezleri bu anlay›flla infla edilmiflti. Sitadel ve afla¤› flehirden oluflan eyaletle-rin boyutlar› 30 hektar› aflmaktayd›. Kuzey Suriye ve Güney Mezopotamya’da bu-lunan önemli kentler ve kent devletlerinde genel yap›ya fazla müdahale edilme-miflti. Bunlar yap›lan seferlerle krall›¤a ba¤lanm›fl, vergi ödemesi ve isyan etmeme-si kofluluyla bir tür otonom yönetim olarak korunmufltur. Kargam›fl, Til Barsip gi-bi kentler Assur karfl›t› ittifaklara girmedikleri sürece geleneksel yap›s›n› korumufl-tur. Yeni Assur döneminde zaman zaman Assur karfl›t› ittifaklara giren Babil’e uy-guland›¤› gibi bu kentler isyan ettiklerinde yak›l›p y›k›lm›fl ve do¤rudan krall›¤aba¤lanm›flt›r.

Bir bölgenin do¤rudan krall›¤a ba¤l› eyalet haline getirilmesi buraya merkezde-ki bürokrasinin küçük bir modelinin oluflturulmas› anlam› tafl›maktayd›. Assur veBabil ülkesinin s›n›rlar› içinde bu türde çok say›da eyalet oluflturulmufltu. Eyalet-lerde temel ihtiyaçlar için merkezi planlama çerçevesinde ifl bölümü oluflturulmak-


ta, atölyeler kurulmakta, tar›m potansiyelini art›rmak için nüfus nakilleri gerçeklefl-tirilmekteydi. Assur Krall›¤›’n›n yeniden düzenledi¤i bölgelerin tümünde günlükihtiyaçlar için seri üretimden ç›km›fl tek tip çanak çömlek üretimi gerçeklefltiril-mekte, ancak yönetici baflkentte oldu¤u gibi lüks kaplar kullanmaktayd›. Assur veBabil krall›klar› ele geçirdi¤i yeni kentlerdeki uzman ve sanatç›lardan yararlan-makta, bunlardan ihtiyaç duyduklar›n› baflkente tafl›maktayd›.

OrduYeni Assur ve Yeni Babil krallar› için sefere ç›kmak yaln›zca yeni topraklar elde et-mek veya güvenli¤i sa¤lamak amac›yla yap›lan bir ifl de¤ildi. ‹mparatorluklar›nmerkezlerinde geliflen bürokrasi ve yönetici s›n›f›n giderleri için hazineye gelirsa¤lamak, vergilerin düzenli ödenmesini sa¤layacak güç gösterisinde bulunmak,yeni iflgücü elde etmek gibi birçok neden sefer gerekçeleri aras›nda say›labilir. As-sur Krall›¤›’n›n merkezinde, “ekal maflarti” ad› verilen k›flla sarayda e¤itim yapandüzenli bir ordusu vard›. Ancak komutan ve çekirdek güçten oluflan buradaki bir-likler sefere giden ordunun oldukça küçük bir bölümünü olufltururdu. Büyük or-du genellikle baflkent ve çevresinde yaflayan köylülerden meydana gelmiflti. Eya-letler de sefer döneminde orduya askeri birliklerle kat›lmak zorundayd›lar. Ele ge-çirilen ülkelerden tehcire tabi tutulan topluluklar›n bir bölümü e¤itilerek orduyaasker olarak kat›l›rd›. Ordudaki asker say›s› krall›¤›n gücü do¤rultusunda de¤ifl-mekle birlikte baz› dönemlerde yüz bini aflt›¤› kaydedilmifltir. Örne¤in III. fialma-neser Do¤u Akdeniz k›y› bölgesine yapt›¤› sefere yüz yirmi bin askerle gitmiflti.Orduda iki s›n›f bulunmaktayd›: Piyade ve süvari. Askerlerin ço¤u piyade idi. Sü-vari s›n›f› MÖ dokuzuncu yüzy›ldan itibaren oluflmaya bafllam›flt›r. Ayr›ca esas vu-rucu gücü oluflturan savafl arabalar› önemli oranda temsil edilmekteydi.

Orduda kullan›lan silahlar geleneksel ok, yay, kalkan, k›l›ç ve m›zraktan olufl-maktayd›. Assurlular savafl arabalar› yan›nda, kale kap›lar›n› k›rmak, surlarda ge-dik açmak için tekerlekli “koçbafl›” ve benzer a¤›r silahlar gelifltirmifllerdi. Bronzlevhalar ve tafl bloklar üzerine ifllenmifl savafl sahnelerinde bu tür silahlar ön plan-da ifllenmifl ve Assur’un egemen gücünün s›n›r tan›mazl›¤› vurgulanm›flt›r. Yeni As-sur kral y›ll›klar› ve savafl sahnelerinin ifllendi¤i kabartmalar, ordunun savafltan dö-nerken ald›¤› ola¤anüstü say›daki ganimetleri saymaktad›r.

Yeni Assur Krall›¤›’n›n s›n›r tan›maz bir güç haline gelmesinde gelifltirdi¤i hangi tür silah-lar›n katk›s› olmufltur? Tart›fl›n›z.


Resim 6.1

Kale kap›lar›n›k›rmak ve surlardagedik açmak içingelifltirilmifltekerlekli a¤›rsilahlar (Handcock1912).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

KENTLEfiME VE SANATYeni Assur Krall›¤›’n›n güçlenmesi, yeni baflkent ve eyalet merkezlerinin inflas›,an›tsal yap›lar›n ço¤almas›, daha gösteriflli heykel ve kabartma yap›m›na zemin ha-z›rlam›fl gözükmektedir. Ekonomik ve siyasal alanda elde edilen güç, imparatorlu-¤un ihtiflam›n› gösteren birer propaganda arac› olarak bu tür yat›r›mlar› h›zland›r-m›flt›r. Bu dönemde Assur krallar›, üç baflkent, birçok eyalet merkezi, say›s›z tap›-nak ve saray infla etmifltir. Bütün bu kentler ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir alt-yap› sistemi vard›r. Uzak bölgelerden içme suyu getirilmifl, bentler ve yollar inflaedilmifltir.

Yeni Assur döneminde infla edilen baflkent ve eyalet merkezlerinin ortak birplan anlay›fl› vard›r. Assur kentleri iki bölümden oluflur: Sitadel ve afla¤› flehir. Ay-r›ca baflkentlerde bir k›flla saray (ekal maraflti) daha vard›r. Sitadel, kentin yüksekbölümünde yer al›rd›. Çevresi ayr› bir surla çevrilen sitadelde saray, tap›nak ve kralailesinden yöneticiler için yap›lm›fl konaklar bulunurdu. Saray›n çevresinde bota-nik bahçesi bulunmaktayd›. Bu bölümde farkl› türde hayvanlar da beslenmektey-di. Bu gelenek Do¤u krall›klar›nda çok uzun süre benzer biçimde devam etmifltir.Afla¤› flehir, halk›n yaflad›¤› bölümdü. Bütün kentin çevresi ayr›ca surla çevrilmifl-ti. Surlar›n kal›nl›¤› yirmi metreyi aflmaktayd›.

Assur kentleri, oldukça büyüktü. II. Aflurnasirpal’›n infla etti¤i Kalhu 360 hektar,II. Sargon’un kurdu¤u Dur-fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Niniveyaklafl›k olarak 750 hektar geniflli¤indeydi. Sennaherib kente seksen kilometreuzaktan, kanal ve sukemerleriyle su getirtmiflti.

Assur Krall›¤›’n›n MÖ ikinci biny›l›n bafl›ndan beri geleneksel baflkenti olan As-sur kenti yerine yeni baflkenti kuran II. Aflurnasirpal aç›l›fl› törenine ülkenin dörtbir yan›ndan 70 bine yak›n kifli davet etmifl ve 10 gün boyunca ziyafetler vermiflti.Kalhu II. Sargon dönemine kadar yap›lan birçok inflaatla görkemli hale gelmifl vebaflkent olarak kullan›lm›flt›r.

Kalhu kenti surlar› 7,6 km uzunlu¤undad›r. ‹çinde II. Aflurnasirpal taraf›ndanyapt›r›lan “Kuzeybat› Saray›” ve tap›naklar yer al›r. Assur saraylar› iki avlu çevresi-ne yerlefltirilmifl, kabul salonu, harem ve di¤er mekânlardan oluflmaktayd›. Kabulsalonu, propaganda amaçl› yap›lan tafl kabartma levhalarla süslenmiflti. Ana girifl-lere kötü ruhlardan korunmak amac›yla etkileyici büyüklükte lamaflflular yerleflti-rilmiflti. Kabul salonuna yerlefltirilen kabartmalarda kral, di¤er kabartmalardan da-ha belirgin ve ön planda ifllenmifltir. Tanr› kabartmalar› ve kutsal sembollerle bir-likte gösterilen kral›n en etkileyici kabartmalar› savafl ve av sahneleridir. Bu kabart-malar saraya gelen ziyaretçilerin görebilece¤i flekilde düzenlenmiflti.

Yeni Assur Krall›¤› döneminde kurulan ikinci baflkent Dur-fiarrukin’dir. II. Sar-gon, kendi ad›n› verdi¤i kenti, daha önce yerleflilmemifl bir bölgede bütün birim-leriyle planlayarak infla etmifltir. Kenti çevreleyen surlar›n kal›nl›¤› yirmi dört met-re, uzunlu¤u ise yedi km kadard›r. Sitadelde kendisi için infla ettirdi¤i saray›n200’den çok odas› vard›r. Saray›n kap›lar›na lamaflflular, duvarlar›nda da kabartma-lar yerlefltirilmifltir. Ülkenin dörtbir yan›ndan getirilen zanaatkâr ve on binlerce ifl-çinin çal›flt›¤› kentin inflas› yaklafl›k on y›lda tamamlanm›flt›r. II. Sargon’un son y›l-lar›nda tamamlanan kent, kral›n ölümünden sonra terk edilmifltir. Sargon, baflkentd›fl›nda, eyaletlerden Harran, Til Barsip, Kargam›fl ve Malatya’da da baz› yönetimbinalar› yapt›rm›flt›r.


II. Sargon’un ölümünden sonra tahta geçen Sanhêrib Ninive’yi (Koyuncuk) bafl-kent olarak yeni bafltan infla etmifltir. Sennaherib Kalde, Arami, Manna, Kue, Filis-tin ve Tyre’den tehcire tabi tuttu¤u halklar›n iflgücünden yararland›. Yeni baflken-tin çevresi on üç km uzunlu¤unda surlarla çevrildi. Yeni saray›n girifli de Kuzey Su-riye’deki Geç Hitit saraylar›n›n modeli örnek al›narak “Bit Hilani” tipinde sütunlar-la süslendi. Kap›lar, Amanos Da¤lar›ndan getirilen sedir a¤açlar›ndan yapt›r›ld›. fie-hirde k›flla saray (ekal maflarti) ve botanik bahçesinin yan› s›ra su gereksiniminikarfl›lamak için sukemerleri ve uzun kanallar infla ettirdi. Yeni Assur dönemininsonlar›ndaki en güçlü krallardan biri olan Aflurbanipal da Ninive’de büyük inflaprojeleri gerçeklefltirdi. Sitadeldeki Kuzey Saray›’n›n duvarlar› yaflam› boyuncayapt›¤› önemli savafllar› anlatan tafl kabartmalar ve av sahneleriyle bezenmiflti.

Mezopotamya’n›n en görkemli kentlerinden biri ve bu bölgede geliflen uygar-l›klar›n son baflkenti Babil idi. Babil, Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra yüzy›la yak›n bir dönem tek baflkent olarak hizmet etmifltir. Babil MÖ ikinci biny›l›nilk yar›s›nda ünlü kanun yap›c› Hammurabi’nin sülalesine de baflkentlik yapm›fl-t›. Günümüze ulaflan an›tsal kal›nt›lar›n ço¤u Yeni Babil döneminin güçlü kralla-r› Nabopolassar ve Nebukadnezzar dönemine aittir. Babil’in boyutlar› 850 hektarkadard›. Bölgenin en büyük yerleflmeleri aras›ndaki kentte yaklafl›k seksen binkiflinin yaflad›¤› varsay›lmaktad›r. Kentin çevresi iki s›ra halinde surlarla çevrilmifl-ti. Savunmay› güçlendirmek amac›yla surlar›n d›fl›na bir de hendek kaz›lm›flt›. F›-rat nehri kentin ortas›ndan geçmekteydi. Nehrin do¤u yakas›nda, kuzeyden gü-neye do¤ru s›ras›yla Nebukadnezzar’›n saraylar›, Babil Kulesi olarak adland›r›lanziggurat ve Marduk Tap›na¤› Esagila gibi önemli yap›lar s›ralanm›flt›. Orijinal yük-sekli¤inin doksan metre kadar oldu¤u hesaplanan ziggurat›n günümüze yaln›zcakal›nt›lar› ulaflm›flt›r. Yaz›l› kaynaklarda Babil’de bin kadar da tap›nak oldu¤ukaydedilmektedir.

Kentteki saraylar, Assur saraylar›ndan daha büyük ve renkliydiler. Kentin güne-yindeki saray befl büyük avlu çevresinde toplanm›fl mekânlardan oluflmaktayd›.Taht odas›, ola¤anüstü boyutlarda yap›lm›fl; duvarlar› çeflitli bitki ve hayvan motif-leri ve geometrik desenlerle bezeli s›rl› tu¤lalarla kaplanm›flt›.


Resim 6.2

II. Sargon’unkurdu¤u Dur-fiarrukinkentinin sitadeli(Loud-Altman1938).

Babil kentinin en görkemli bölümü, ad›n› aflk ve savafl tanr›ças›ndan alan ‹fltarKap›s› idi. Kap› ve çevresindeki surlar s›rl› tu¤lalardan aslan, ejder, bo¤a ve rozetbezemeleriyle süslüydü. Bunlar›n büyük bölümü arkeolog Koldewey ve ekibi ta-raf›ndan Almanya’daki Berlin Müzesi’ne tafl›nm›fl ve orada yeniden düzenlenmifl-tir. Bir bölümü de ‹stanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Babil’in mitolo-jik öykülere konu olan “Asma Bahçeleri” ise günümüze ulaflmam›flt›r.

SanatYeni Assur Krall›¤› döneminde sanat›n ulaflt›¤› seviyeyi gösteren en önemli eserler,saray duvarlar›n› süsleyen kabartmalard›r. Baflkent Kalhu, Dur-fiarrukin ve Nini-ve’deki saraylar için dönemin sanatç›lar› taraf›ndan yap›lan bu kabartmalardaki fi-gürler, yukar›da söyledi¤imiz gibi devletin gücünü ve kral›n baflar›lar›n› ölümsüzlefl-tirmek amac›yla düzenlenmiflti. Mezopotamya uygarl›klar›n›n keflfedilmeye bafllan-d›¤› on dokuzuncu yüzy›lda özellikle Londra/British Müzesi ve Paris/Louvre Müze-si ad›na Kuzey Irak’ta kaz›lar yapan Bat›l› uzmanlar bu saraylardaki eserlerin ço¤u-nu ülkelerine götürmüfllerdir. Halen Assur sanat›n›n bu en gözde eserleri söz konu-su müzelerde sergilenmektedir. Babil’in sanat eserinin en görkemlileri, yukar›da sö-zünü etti¤imiz ünlü ‹fltar Kap›s› kabartmalar›yla birlikte Almanya’ya götürülmüfltür.

Yeni Assur döneminde kabartmalar saray›n ve tap›naklar›n görülebilen bölüm-lerine yerlefltirilmekteydi. Resmi devlet ifllerinin yap›ld›¤› kral›n kabul salonundaen görkemli kabartmalar bulunmaktayd›. Kabartma yapma anlay›fl›, Geç Hitit kentdevletlerinde yayg›n bir gelenekti. Hemen hemen bütün kentlerin an›tsal girifl ka-p›lar›n›n çevresinde bu tür kabartmalarla süslü “ortostat” ad› verilen tafllar bulunur-du. Yeni Assur Krall›¤›’nda kabartmalar›n mimarinin bir parças› olarak uygulanma-s› Geç Hitit etkisiyle yayg›nlaflm›flt›r.

Yeni Assur döneminde tafl bloklar üzerine ifllenen sahneler, seferlerden, sefersonras› yap›lan kutlamalardan, dini törenlerden ve av sahnelerinden seçilmifltir.Bütün bu sahnelerde kral kusursuz bir biçimde yüceltilmifl olarak gösterilmifltir.Sahnelerin ayr›nt›lar›, figürleri tan›mlayan özellikler ve verilmek istenen mesaj bü-yük bir hassasiyetle belirlenmifl, benzer kabartmalarda benzer biçimde uygulan-m›flt›r. Bu durum Yeni Assur döneminde sanatç›lar›n belli kurallar› ö¤rendikleri birokulda yetifltiklerini göstermektedir. Bu okullarda e¤itilen yetenekli sanatç›lar›n sa-rayda görev yapt›¤› anlafl›lmaktad›r.

Sahneler saray›n duvarlar›na yerlefltirilen iki metre kadar yükseklikteki yass› tafllevhalar üzerine ifllenmifltir. Av, savafl veya kutlama sahneleri birbirini izleyen bir-çok tafl boyunca devam etmektedir. Baz› sahnelerin yukar›dan afla¤›ya do¤ru ya-tay hatlar aras›na da ifllendi¤i görülür. Kral, bafl›nda sivri uçlu bafll›¤› ve elinde asa-s›, üzerindeki giysisi ve bunun gibi birçok ayr›nt› ile kolayca fark edilecek biçim-de ifllenmifltir. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Yeni Assur döneminde bir olay›n öykü-sü, arka arkaya film fleridi gibi tafl levhalara ifllenmeye bafllanm›flt›r. Özellikle MÖyedinci yüzy›lda yap›lan savafllardan ayr›nt›lar oldukça canl› bir biçimde resmedil-mifltir. Bu öykücü anlat›m imparatorlu¤un sonlar›nda daha karmafl›k bir biçimdesavafl sahnelerine de uyarlanm›flt›r. Aflurbanipal döneminde Elam kral›na karfl› ka-zan›lan savafl, kral›n öldürülüflü ve bafl›n›n kesilerek Ninive’ye getiriliflini anlatansahneler bu de¤erlendirmeye örnek verilebilir.

Yeni Assur sanat›n›n özgün ve bu dönemin özelliklerini yans›tan yanlar› ya-n›nda geleneksel yanlar› da bulunmaktad›r. ‹fllenilen baz› sahnelerdeki betimle-meler Sümer döneminden bu yana yinelenen ö¤elerdir. Örne¤in iki tekerlekli sa-vafl arabas› ve alt›ndaki ölü düflman askerini gösteren sahneler, Sümer dönemine


ait ünlü Ur Standard› üzerindeki üslubuyla Yeni Assur dönemine kadar tekrar tek-rar yap›lm›flt›r.

Krall›¤›n genifllemesi ve bir imparatorluk haline dönüflmeye bafllamas›na para-lel olarak bu sanat dal›nda da yenilikler yap›lm›flt›r. Aslan, bo¤a, yabani at, geyikve ceylan gibi hayvanlar›n avland›¤› sahnelerde kahraman yine, büyük avc› kral-d›r. Aflurbanipal dönemi kabartmalar›nda gösterildi¤i gibi, bazen saray›n botanikbahçesinde beslenen aslanlar, halk›n huzurunda yap›lan kontrollü bir av flenli¤in-de kafesten b›rak›lmakta, kral da bu aslanlar› avlamaktayd›.

Yeni Assur döneminde heykeller genellikle tap›naklara arma¤an olarak yap›l-maktayd›. Az say›da heykel günümüze ulaflm›flt›r. British Müzesi’ndeki II. Aflurna-sirpal ve ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’ndeki o¤lu III. fialmaneser’e ait olan ikiheykel seçkin örnekler aras›ndad›r.

Lamaflflular, Yeni Assur sanat›n›n a¤›rl›klar› k›rk tona ulaflan an›tsal ve seçkinörneklerdir. Bunlar, insan bafll›, hayvan gövdeli ve kanatl› olarak yap›lan ve kötüruhlardan saray› korumak için saray›n girifline konulan heykellerdi. Assur krallar›,tek parça tafltan yap›lan bu tür heykellerin, tafl oca¤›ndan baflkente getiriliflini ko-nu alan kabartmalar da yapt›rm›fllard›r. Bu kabartmalardan anlafl›ld›¤› kadar›yla ka-baca ifllenmifl olan lamaflflu bir k›za¤›n üzerine yerlefltirilmekte, yüzlerce kifli, ur-ganlar yard›m›yla çekerek lamaflfluyu tafl›maktayd›. Kral da bu tür büyük projelereefllik etmekteydi.

Tafl üzerine ifllenen kabartmalardaki figürler gerçek renklerine boyanm›flt›. Ba-z› saraylar›n duvarlar›na do¤rudan boya ile kral›n eylemlerini anlatan sahneler deçizilmifltir. III. Tiglat-pileser’in Til Barsip saray›nda bu uygulaman›n k›smen sa¤lambir örne¤i günümüze ulaflm›flt›r.

Yeni Assur döneminde, baflar›lar›n hikâyeci anlat›m› tafl kabartmalar yan›ndabronz levhalar üzerine de uygulanm›flt›r. III. fialmaneser dönemine ait Balawat ka-p› kabartmalar› bunun en iyi korunmufl örne¤idir. Günümüzde British Müzesi’ndeolan bu levhalar, yüksekli¤i 7 m kadar olan ahflaptan çift kanatl› bir kap› üzerineyap›lm›flt›r. Bu levhalar üzerinde, fialmaneser’in ilk 10 y›l›n›n önemli olaylar› öykü-cü bir üslupta anlat›lm›flt›r. Sahnelerin üzerine çiviyaz›l› notlar da eklenerek sefer-


Resim 6.3

Tam ifllenmemifl birlamaflflunun k›zaküzerindetafl›nmas›n›gösteren kabartma(Layard 1853b).

ler vurgulanm›flt›r. Burada ifllenen sahneler aras›nda, ordunun Do¤u Anadolu’nunda¤l›k bölgesine ilerleyifli ve kral›n Dicle’nin kayna¤›na ulaflarak burada kendi ka-bartmas›n› yapt›r›fl› da yer al›r.

Yeni Assur döneminde saray›n ve tap›naklar›n d›fl›nda, kentlerin meydan›na di-kilen steller üzerinde ve sefer yap›lan bölgelerde ana kayalara ifllenen kabartmalarda yap›lm›flt›r. Bu kabartmalarda Assur yüceltilirken düflman ülkelerin yöneticileriafla¤›lanm›flt›r. Örne¤in III. fialmaneser’in yapt›rd›¤› Siyah Obelisk denen dört yü-zü ifllenmifl tafl an›tta ‹srail kral› Jehu III. fialmaneser’in ayaklar›na kapan›rken gös-terilmektedir. Benzer bir flekilde Esarhaddon Zincirli’de (Sam’al) diktirdi¤i steldeFenike kral›n› ve M›s›r yöneticisini benzer bir anlay›flla ayaklar›n›n dibinde, olduk-ça küçük ve dudaklar›na halka tak›lm›fl biçimde resmettirmifltir.

Assur sanat›, burada bir bölümünü özetledi¤imiz an›tsal boyutlardaki tafl eser-lerin yan› s›ra, Suriye ve Filistin bölgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel Me-zopotamya sanat›n›n devam› olarak da damga ve silindir mühürcülük konusundada son derece parlak ürünler vermifltir.

Yeni Babil sanat›, birçok bak›mdan geleneksel Mezopotamya sanat›n›n devam›olmakla birlikte kendine has özellikleri daha belirgindir. Özellikle ‹fltar Kap›s› vesaraylar›n duvarlar›na uygulanan renkli kabartmalar Babil sanat›n› yans›tan özellik-tedir. Tanr› ve tanr›çalar›n kutsal hayvanlar›n›n ifllendi¤i bu kabartmalar oldukçazor bir teknolojinin ürünüydü. Bir bütünün parçalar› olarak üretilen her bir kerpiçkabartma, kompozisyonu oluflturmak üzere renklendirilerek pifliriliyor, s›rla kapla-n›yor ve tu¤la haline getiriliyordu. Bunlar da panolar içinde yerine yerlefltirilerektanr›ça ‹fltar’›n aslan›, tanr› Adad’›n bo¤as›, Marduk’un ejderhas› yap›l›yordu.


Resim 6.4

Babil kentinin‹fltar Kap›s› vetemsili bir tören(Unger 1931).

DinMezopotamya toplumlar›n›n Sümerlerden itibaren oluflmaya bafllayan ortak haf›-zalar›nda din oldukça önemli bir yere sahipti. Bu ortak bellek, birkaç biny›l bo-yunca anlat›lan mitolojik öyküler, ilahiler ve kasidelerle beslenmiflti. Mezopotam-ya devletlerinden her birinin ayr› bafltanr›s› olmakla birlikte toplum ve devlet Sü-mer, Akkad ve Babil’in önemli tanr›lar›na sayg› gösterirdi. Kral, tanr›lar›n sayg›nl›-¤›n› korumak ve yüceltmekle görevliydi. Tap›naklar› onartmak ve yeni tap›naklarinfla etmek de onun sorumlulu¤undayd›. Bu mekânlara atanan görevliler ve hiz-metliler onun himayesi alt›ndayd›. Tap›naklara zengin hediyeler sunmak ve belir-li dönemlerde kurban kesmek, toplumsal sayg›nl›k aç›s›ndan yerine getirilmesi zo-runlu görevlerdi.

Assur ülkesinin bafltanr›s› Assur idi. Di¤er tanr›lar aras›nda savafl tanr›s› Ninur-ta, aflk tanr›ças› ‹fltar, günefl ve adalet tanr›s› fiamafl, ay tanr›s› Sin ve f›rt›na tanr›s›Adad büyük sayg› görmekteydi. Bunlar için yap›lan tap›naklar kentlerdeki önemliyap›lar aras›nda idi. Bunlar›n d›fl›nda da ad›na dualar okunan, adaklarda bulunu-lan pek çok tanr›, tanr›ça ve kutsal varl›¤a inan›l›rd›.

Mezopotamya toplumu kehanetlere de inanmaktayd›. Tap›nak görevlileri vekâhinlerin gelecek hakk›nda söyledikleri önemsenmekteydi. Tanr›lar›n çeflitli yol-larla gelecek hakk›nda mesaj gönderdi¤i ve kâhinlerin bu mesajlar› okudu¤u var-say›l›rd›. Kâhinler bunu kurban edilen hayvanlar›n iç organlar›na, ci¤erlerine vey›ld›zlar›n hareketlerine bakarak yaparlard›. Gelecekte meydana gelecek kötülük-lerden ve yap›lm›fl büyülerden korunmak için çeflitli yöntemler uygulan›rd›. Assurkrallar› zaman zaman kâhinlere dan›flarak gelecekleriyle ilgili kehanetler isterlerdi.E¤er bafllar›na bir kötülük gelece¤ine iliflkin iflaretler al›rlarsa bundan korunmakiçin tahta bir süreli¤ine “vekil kral” oturtulur ve kötülü¤ün onu etkilemesi bekle-nirdi. Assur krallar›ndan Esarhaddon döneminde en az alt›, Aflurbanipal zaman›n-da ise iki kez krall›k taht›na bu gerekçeyle sahte bir kral (vekil kral) getirilmifltir.

Babil, Sümer ülkesine daha yak›n olmas› nedeniyle yaln›zca bu kentte yaflayan-lar taraf›ndan de¤il bütün Mezopotamyal›lar taraf›ndan kutsal kabul edilen mekân-lara sahipti. Kentte bin kadar tap›na¤›n varl›¤›na iliflkin kay›tlar kutsall›¤›n göster-gesi olarak kabul edilir. Babil’in bafltanr›s› Marduk idi. Sümerlerin birçok tanr›s›n›nönemli özelli¤i bu tanr›n›n ad› alt›nda birlefltirilmiflti. Kentteki önemli bütün tören-lerde kral, bafltanr› Marduk heykeline hediyeler sunar ve onunla birlikte tören ala-y›na kat›l›rd›.

Babil’in en ünlü bayram kutlamalar›ndan biri Mart ay›n›n ikinci yar›s›nda bafl-layan yeni y›l›n gelifli dolay›s›yla yap›l›rd›. Günümüzdeki Nevruz’un atas› olabile-cek bu bayram Babil’de on bir gün boyunca kutlan›rd›. Bafltanr› Marduk’u simge-leyen heykel al›narak kral ve di¤er bütün devlet erkân› ‹fltar Kap›s›’ndan geçit yo-luna girer ve bu tören için infla edilmifl Akitu Tap›na¤›’na giderlerdi. Kral, tap›na-¤a büyük arma¤anlar sunard›. Dindar kral Nabonidus’un bir tören s›ras›nda yakla-fl›k yüz elli kg alt›n ve üç ton kadar da gümüfl verdi¤i kaydedilmifltir. Bu kutlama-lara çevre kentlerden ve devletlerden davetliler de kat›l›rd›.

Babil’deki tap›naklarda yaz›c›lar, binlerce y›ldan beri Mezopotamya toplumlar›-n›n bildi¤i dini ve edebi metinleri ö¤renir ve kopyalar›n› yaparlard›. Tap›naklardakehanet ve bilicilik de okutulurdu. Babil bu ba¤lamda Eski Mezopotamya’n›n da-n›fl›lan büyük kâhinlerine sahip merkezlerin bafl›nda gelmekteydi. Assur’da oldu-¤u gibi kâhinler krallar›n vazgeçilmez dan›flmanlar› konumundayd›lar. Seferlereç›kmadan mutlaka kâhinlere dan›fl›l›r ve onlardan al›nan mesajlara göre hareket


edilirdi. Babil ve çevresindeki birçok kentte y›ld›zlar›n hareketlerine duyulan ilgi-nin temel nedeni gelecekle ilgili kehanette bulunabilmekti.

Mezopotamya’da Yeni Assur ve Yeni Babil uygarl›klar›nda bir sanat okulunun geliflimindesanatç›n›n ba¤›ms›z eser yapabilmesinin ne kadar katk›s› vard›r tart›fl›n›z.

Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›kDaha önceden belirtti¤imiz gibi Mezopotamya’da kurulan hemen hemen bütündevletler, bu co¤rafyaya göç ederek yerleflmifl, buradaki geleneksel yap›y› tan›m›flve bir flekilde Mezopotamyal› olmufl toplumlar taraf›ndan kurulmufltu. Mezopo-tamya bütün olarak yabanc› bir siyasal gücün egemenli¤ine girmemifltir. Bu ne-denle MÖ dördüncü biny›lda geliflen kentler ve tap›naklar baflta olmak üzere kök-lü kurumlar binlerce y›lda yeni kurulanlarla birlikte geliflerek birikimlerini sonrakidönemlere aktarm›fllard›r. Bu yerleflik kültür sayesinde çivi yaz›s› gelene¤i üç biny›la yak›n bir süre devam etmifltir. Sümerce dualar, bu uygarl›¤›n ortadan kalkma-s›ndan binlerce y›l sonra da ayn› dilde tekrarlanm›flt›r.

Yeni Babil Krall›¤› en güçlü oldu¤u dönemde Persler taraf›ndan tarih sahnesin-den kald›r›l›nca Mezopotamya ilk kez bütünüyle yabanc› bir gücün egemenli¤i al-t›na girmifltir. Dengeleri de¤ifltiren geliflmeler, Medler gibi Hint-Avrupa kökenli birtoplum olan Perslerin güçlenerek ‹ran’da iktidar› ele geçirmesiyle bafllam›flt›r. Pers-lerin ilk büyük kral› Kyros (550-530) Med saray›n› ve yönetimini devrald›ktan son-ra Anadolu’ya ilerlemifltir. Persler, MÖ 547 y›l›nda Lidya kral› Kroisos’u yenerekbaflkenti Sardeis’i tahrip etmifl ve Anadolu’nun büyük bölümüne egemen olmufl-tur. Bundan sonraki süreçte Pers - Yunan savafllar› bafllam›fl ve oldukça uzun süredevam etmifltir. Persler bu dönemde Anadolu’dan ald›klar› vergilerle ‹ran’daki bafl-kentlerini görkemli birer kente dönüfltürmüfllerdir. Bilinen dünyan›n egemeni ol-ma iddias›ndaki Persler MÖ 539 y›l›nda Babil’i, II. Kambyses (529-522) dönemin-de de M›s›r’› ele geçirmifllerdir. Önasya’da yeni bir süreç bafllam›flt›r.

Persler, d›flar›dan gelen bir güç olmakla birlikte, çok uzak olmad›klar› için böl-geyi tan›maktayd›lar. Mezopotamya ve çevresindeki köklü tap›naklara ve kült mer-kezlerine sayg› gösterdiler. Tap›naklardaki okullarda çiviyaz›s› kullan›lmas› bu dö-nemde de devam etmifltir. Ancak alfabe yaz›s›n›n daha kolay olmas› nedeniyleAramice yayg›nlaflarak ortak dil haline dönüflmüfltür. Aramicenin Sami kökenli ol-mas›, Mezopotamya toplumlar› aras›ndaki kültürel iliflkilerin devam etmesine vegeleneklerin aktar›lmas›na katk›da bulunmufltur.

Eski Mezopotamya, insano¤lunun uygarlaflma sürecindeki en önemli ad›mlar›nat›ld›¤›, k›r›lma süreçlerinin yafland›¤› bir bölgedir. Buzul Ça¤›’n›n arkas›ndan Ne-olitik dönemde tar›m, hayvanc›l›k, yerleflik yaflam, çanak çömlek üretimi, tap›nakinflas› gibi ilk ad›mlar Kuzey Mezopotamya ve Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda at›lm›flt›r.Bu ad›mlar milyonlarca y›l do¤an›n sunduklar›yla yetinen insan›n üretim aflamas›-na geçiflini sa¤lam›flt›r. Yerleflik yaflam›n bafllamas› insan›n kazan›mlar›n› ve tecrü-belerini sonraki nesillere aktarmas›n› kolaylaflt›rm›fl ve geliflmesini h›zland›rm›flt›r.

‹kinci önemli k›r›lma süreci Uruk Dönemi’nde gerçekleflmifltir. Bu dönemdeGüney Mezopotamya’da kentleflme ile birlikte sulu tar›m, teknoloji, mimari, sanatve uluslar aras› ticaret geliflmifl, en önemlisi de yaz› ortaya ç›km›flt›r. Bu ad›m tari-hi süreci bafllatan önemli bir dönüm noktas› olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Üçüncü de¤iflim ve dönüflüm süreci olarak de¤erlendirebilece¤imiz Demir Ça-¤›’nda tek tanr›l› bir dinin Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda ortaya ç›k›fl›, uzun sürede et-kilerini gösterecek yeni bir bafllang›çt›r. M›s›r ve Mezopotamya uygarl›klar›yla ya-k›n iliflkisi olan bir bölgede ortaya ç›kan bu yeni dinin baz› mesajlar›n›n Sümerler-den beri ortak belleklerde var olan “Yarad›l›fl” ve “Tufan” gibi anlat›larla verilmiflolmas› köklü kültürün a¤›rl›¤› olarak alg›lanabilir. Demir Ça¤›’nda ortaya ç›kan bir-çok toplum günümüze kadar varl›¤›n› korumufl ve siyasal geliflmelerde önemli roloynam›flt›r. Mezopotamya kültürü günümüzde de Ortado¤u toplumlar› aras›ndabir flekilde varl›¤›n› korumaktad›r. Hammurabi yasalar›ndaki “k›sasa k›sas” yaklafl›-m›, Orta Assur yasalar›ndaki kad›n›n örtünmesi ve erkeklerden sak›nmas› uyar›la-r› bu konuda örnek olarak verilebilir.



Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni

Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n yönetim biçi-

mini aç›klayabilme

Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›nda, Mezopo-

tamya’n›n geleneksel devlet yönetim anlay›fl›

do¤rultusunda en tepede kral bulunurdu. Kral›n

yönetici sülaleden gelmesi önemliydi. Taht› zor-

la, bir taht entrikas›yla ele geçiren farkl› sülale

mensuplar› bile kendilerini yerine geçtikleri kra-

la ba¤layan yaz›tlar veya flecereler yazd›rm›fllar-

d›r. Assur ve Babil krallar› yaz›tlar›nda isimleri-

nin bafl›nda “Büyük Kral”, “Güçlü Kral”, “Yukar›

Deniz’den (Akdeniz) Afla¤› Deniz’e (Basra Körfe-

zi) Kadar Olan Bölgenin Hâkimi”, “Dört Bir Ya-

n›n Kral›” ve “Evrenin Kral›”, “Sümer ve Akkad

Ülkelerinin Kral›” gibi unvanlar kullan›rlard›. As-

sur ve Babil uygarl›klar›nda devlet yönetiminde,

baflkent ve eyalet merkezlerinde kral›n alt›nda,

binlerce y›lda geliflerek flekillenmifl köklü bir bü-

rokrasi bulunmaktad›r. Krall›¤› yönetim merkezi

olan baflkentin sitadeli, yani kral›n saray› ve yö-

netim merkezinin kalbi, bürokrasinin tepesinde-

ki görevlilerin bulundu¤u yer idi. Sarayda, kral

ve ailesinin yan› s›ra, ayn› aileden üst düzey yö-

neticiler ve had›m görevliler yaflard›. Üst düzey

görevlere öncelikli olarak kral soyundan gelen-

ler atanmaktayd›. Eyaletlerde önemli ailelerin bi-

reyleri ve yerel yöneticilerin sülalesinden gelen-

ler bu göreve getirilmekteydi.

Kentleflme, mimari ve sanat alan›ndaki geliflme-

leri de¤erlendirebilme

Yeni Assur Krall›¤›, MÖ 1000 ile 612 y›llar› ara-

s›ndaki yaklafl›k dört yüz y›ll›k egemenlik süre-

cinde üç baflkent, birçok eyalet merkezi, say›s›z

tap›nak ve saray infla etmifltir. Bütün bu kentler

ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir altyap› sistemi

vard›r. Assur kentleri iki bölümden oluflur: Sita-

del ve afla¤› flehir. Ayr› bir surla korunan sitadel-

de saray, tap›nak ve kral ailesinden yöneticiler

için yap›lm›fl konaklar bulunurdu. Saray›n çevre-

sinde botanik bahçesi bulunmaktayd›. Bu bö-

lümde farkl› türde hayvanlar da beslenmekteydi.

Afla¤› flehir, halk›n yaflad›¤› bölümdü. Assur kent-

leri oldukça büyüktü. II. Aflurnasirpal’›n infla et-

ti¤i Kalhu 360 hektar, II. Sargon’un kurdu¤u Dur-

fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ni-

nive yaklafl›k olarak 750 hektar geniflli¤indeydi.

Mezopotamya’n›n en görkemli kentlerinden biri

ve bu bölgede geliflen uygarl›klar›n son baflken-

ti Babil 850 hektar kadard›. Bölgenin en büyük

yerleflmeleri aras›ndaki kentte yaklafl›k seksen

bin kiflinin yaflad›¤› varsay›lmaktad›r.

Yeni Assur Krall›¤› döneminde sanat›n ulaflt›¤›

seviyeyi gösteren en önemli eserler, saray duvar-

lar›n› süsleyen kabartmalard›r. Baflkent Kalhu,

Dur-fiarrukin ve Ninive’deki saraylar için döne-

min sanatç›lar› taraf›ndan yap›lan bu kabartma-

lardaki figürler, devletin gücünü ve kral›n baflar›-

lar›n› ölümsüzlefltirmek amac›yla düzenlenmiflti.

Yeni Assur döneminde sanatç›lar okullarda yetifl-

tirilmekteydiler.

Lamaflflular, Yeni Assur sanat›n›n a¤›rl›klar› k›rk

tona ulaflan an›tsal ve seçkin örneklerdir. Bunlar,

insan bafll›, hayvan gövdeli ve kanatl› olarak ya-

p›lan ve kötü ruhlardan saray› korumak için sa-

ray›n girifline konulan heykellerdi. Tafl üzerine

ifllenen kabartmalardaki figürler gerçek renkleri-

ne boyanm›flt›. Yeni Assur döneminde, baflar›la-

r›n hikâyeci anlat›m› tafl kabartmalar yan›nda

bronz levhalar üzerine de uygulanm›flt›r. III. fial-

maneser dönemine ait Balawat kap› kabartmala-

r› bunun en iyi korunmufl örne¤idir. Assur sana-

t› tafl ve bronz eserlerin yan› s›ra, Suriye ve Filis-

tin bölgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel

Mezopotamya sanat›n›n devam› olarak da dam-

ga ve silindir mühürcülük konusunda da son de-

rece parlak ürünler vermifltir. Yeni Babil sanat›,

birçok bak›mdan geleneksel Mezopotamya sana-

t›n›n devam› olmakla birlikte kendine has özel-

likleri daha belirgindir. Özellikle ‹fltar Kap›s› ve

saraylar›n duvarlar›na uygulanan renkli kabart-

malar Babil sanat›n› yans›tan özelliktedir. Tanr›

ve tanr›çalar›n kutsal hayvanlar›n›n ifllendi¤i bu

kabartmalar oldukça zor bir teknolojinin ürünüy-

dü. Bir bütünün parçalar› olarak üretilen her bir

kerpiç, kompozisyonu oluflturmak üzere flekil-

lendirildikten sonra boyan›yor, s›rla kaplan›yor,

pifliriliyor ve tu¤la haline getiriliyordu. Bunlar da

panolar içinde yerine yerlefltirilerek tanr›ça ‹fl-

tar’›n aslan›, tanr› Adad’›n bo¤as›, Marduk’un ej-

derhas› yap›l›yordu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Yeni Assur ve Babil dönemini ö¤renmemizi sa¤-

layan kaynaklar› s›ralayabilme

Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n tarihi, bir-çok farkl› kaynaktan gelen bilgilerle yaz›l›r. Bukaynaklar üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Yaz›l›kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc› kay-naklar. MÖ birinci biny›l›n ilk yar›s›n› kapsayanbu iki krall›k dönemi için yaz›l› kaynaklar olduk-ça zengindir. Özellikle Yeni Assur Krall›¤›, resmikay›tlar›n tutulmas› konusunda oldukça titiz dav-ranm›flt›r. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bu-lunan resmi arflivlerde say›s›z çivi yaz›l› belgegünümüze ulaflm›flt›r. Baflkentlerde devletin hiz-meti için yaz›c› s›n›f›n› yetifltiren okullar›n bu dö-nemde de önemli bir kurum oldu¤u anlafl›lmak-tad›r. Yaz›l› kaynaklar, annallar, mektuplar, krallisteleri gibi birçok grupta toplanabilecek içeri¤esahiptir. Arkeolojik kaynaklar bütün Assur ve Ba-bil kentlerinde arkeolojik kaz›larla ortaya ç›kar›-lan bu döneme ait mimari, sanat, günlük yaflam,savafl, din gibi alanlarda yap›lm›fl veya üretilmifleflyalard›r. Yabanc› kaynaklar, Yeni Assur Krall›-¤›’n›n ça¤dafl› olan Geç Hitit kent devletleri, Urar-tu, Babil, M›s›r ve daha sonraki döneme ait olanAntik Yunan yaz›l› belgelerinden oluflur.

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Assur Krall›¤›’n›n kro-nolojisi konusunda bilgi veren yaz›l› kaynaklard›r?

a. Annallarb. Limmu listeleric. Mektuplard. Gösterifl yaz›ltar›e. Hiyeroglif yaz›tlar

2. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Assur ve Yeni Babilkrall›klar› hakk›nda bilgi veren yabanc› kaynaklardanbiri de¤ildir?

a. Urartu yaz›tlar›b. Geç Hitit yaz›tlar›c. M›s›r yaz›tlar›d. Eski Ahite. Lidya yaz›tlar›

3. Kral Aflurbanipal’›n kütüphanesi hangi kentte bu-lunmufltur?

a. Assurb. Babilc. Dur-fiarrukind. Ninivee. Kalhu

4. Yeni Assur döneminde kurulun ilk baflkent hangisidir?a. Kalhub. Assurc. Ninived. Babile. Dur-fiarrukin

5. Yeni Assur ve Babil krall›klar›nda kral›n yönetmeyetkisini kimden ald›¤›na inan›l›rd›?

a. Halktanb. Kanunlardanc. Tanr›dand. Ordudane. Babas›ndan

6. Yaz›l› belgelere göre Yeni Assur ordusunda en çok

kaç asker bulunurdu?a. 50 000b. 70 000c. 100 000d. 120 000e. 150 000

7. ‹fltar Kap›s› hangi kentte bulunmaktayd›? a. Babilb. Assurc. Tuflhand. Karkam›fle. Ninive

8. Saraylar›n kap›lar›na kötü ruhlardan korunmak içinyerlefltirilen bafl› insan, gövdesi hayvan biçiminde ka-natl› heykellere ne ad verilmektedir?

a. Stelb. Kabartmac. Lamaflflud. Ziggurate. Fresko

9. Babil’in en büyük tanr›s› hangisidir?a. ‹fltarb. Adadc. Sind. Marduke. fiamafl

10. Yeni y›l›n bafllang›c› hangi ayda kutlanan törenlerleilan edilirdi?

a. Ocakb. fiubatc. Martd. Nisane. May›s



1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Assur ve Babil TarihininKaynaklar›” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Assur ve Babil TarihininKaynaklar›” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Arflivler” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Kentleflme ve Sanat”bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Yönetimi” bölümünüyeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Ordu” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Kentleflme ve Sanat”bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Sanat” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yenidengözden geçiriniz.


Sümer ve Akkad isimleri çivi yaz›l› belgelerde an›lmak-tayd›. Çivi yaz›s›n›n ortadan kalkmas›yla bu toplumlar›nisimleri unutuldu. Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›-n›n Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, özellikle de Kudüs’e yap-t›klar› seferlerin ve bu bölgede yapt›klar›n›n Eski Ahit’teanlat›lmas› unutulmalar›n› engellemifltir.

S›ra Sizde 2

Yeni Assur Krall›¤› döneminde ordu piyade, süvari veatlar›n çekti¤i savafl arabalar›ndan olufluyordu. Piyades›n›f› en büyük bölüm idi. Süvari s›n›f› bozk›r kökenliyar› göçebe toplumlar›n Yak›ndo¤u’ya gelifliyle yavaflyavafl geliflmifltir. Assur Krall›¤› döneminde yap›lm›fl ka-bartmalar üzerinde kale kap›lar›n› k›rmak için gelifltiril-mifl tekerlekli koç bafllar› ve benzeri a¤›r silahlar resme-dilmifltir. Ayr›ca kalelere girmek için tüneller kazd›klar›,uzun merdivenler yapt›klar› da gözükür.

S›ra Sizde 3

Yeni Assur ve Babil’de sanatç›lar eserlerinin konular›n›seçmekte ve bunlar› ifllemekte özgür de¤ildiler. Devle-ti, tanr›lar› ve kral› yüceltmek sanat›n en temel amac›y-d›. Bu nedenle krallar ve tanr›lar sahnelerin merkezin-de, di¤er figürlerden farkl› olarak betimlenmifltir. Assurve Babil’e direnen düflmanlar ise afla¤›lamak amac›yla,yaral›, esir veya yenilmifl olarak gösterilmifltir. AncakAssur ve Babil’de sanat oldukça geliflmiflti. Bunda sa-natç›lar›n iyi e¤itim almalar›n›n, çevre kültürlerden sa-natç›lar›n birikimlerinden yararlanmalar›n›n önemli ro-lü vard›r.

Yararlan›lan KaynaklarGates, C. (2003). Ancient Cities, London.Handcock, P.S.P. (1912). Mesopotamian Archaeo-

logy, London. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi.

Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.Kuhrt, A. (2007). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II (Çev. D.

fiendil), ‹stanbul.Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh,

London.Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the

Monuments of Nineveh, London.Loud, G.-Altman, C.B. (1938). Khorsabad II. The

Citadel and the Town, Chicago.Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara.Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat› I. Mimarl›k,

Ankara.Unger, E. (1931). Babylon, Berlin. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun

Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eski M›s›r’›n co¤rafyas›n›n yaflam biçimi üzerindeki etkisini aç›klayabilecek,Eski M›s›r tarihinin dönemlerini aç›klayabilecek,Eski M›s›r’›n siyasi olaylar›n› tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Nil Nehri• Firavunlar

• Krall›k• Kadefl Antlaflmas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


Eski M›s›r Tarihi

• G‹R‹fi• ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER)

(YAKL. OL. MÖ 2920-2650)• ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER)

(MÖ 2650-2134)• B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM

(MÖ 2134-2040)• ORTA KRALLIK (11.-14.

SÜLALELER) (MÖ 2040-1640)• ‹K‹NC‹ ARA DÖNEM

(MÖ 1640-1532)• YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER)

(MÖ 1550-1070)• ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM

(MÖ 1070-712)• GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER)

(MÖ 712-332)


G‹R‹fi

Co¤rafi KoflullarM›s›r, 15-25 km geniflli¤indeki Nil Vadisi’ni kaplar. Dünyan›n en uzun nehri (6695km) olan Nil, Viktorya Gölü civar›ndan ortaya ç›kar ve kuzeye do¤ru akarak Ak-deniz’e dökülür. Eski M›s›r Uygarl›¤›, Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Nil Vadisi’nin ba-t›s›n› da¤l›k olan Bat› Çölü, do¤usunu Do¤u Çölü, K›z›ldeniz tepeleri ve K›z›lde-niz s›n›rlamaktad›r. Kuzeyde Delta Bölgesi’nden bafllayan vadi, güneyde ça¤layan-lara kadar uzan›r. Ça¤layanlar bölgesinde bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›r›r.Ça¤layanlar›n güneyinde ise Sudan (Eskiça¤’da Nubya) yer al›r. Eski M›s›r’›n gele-neksel güney s›n›r› Birinci Ça¤layan’d›r. Buradan kuzeye Memfis’e kadar olan böl-ge Yukar› M›s›r, Memfis’in kuzeyindeki Nil Deltas› ise Afla¤› M›s›r olarak adland›-r›l›r. Memfis ile Abidos aras›ndaki bölge bilim adamlar›nca Orta M›s›r ad›yla an›l›r.Ancak Eski M›s›rl›lar “‹ki Ülke” dediklerinde sadece Afla¤› ve Yukar› M›s›r’› ifadeetmifllerdir.

Nil Vadisi’nin 200 km bat›s›nda vadiye paralel olarak kuzey güney yönünde Si-va, Bahariye, Farafra, Dahla ve El Harga gibi adlar tafl›yan vahalar dizisi bulunur.Bu vahalar da M›s›rl›lar taraf›ndan iskân edilmifltir.

Eskiça¤’da ülkenin sald›r›ya en aç›k bölgesini kuzeyi oluflturmaktayd›. Libya,Sina Yar›madas› ve Suriye’ye de kuzeydeki Delta Bölgesi’nden geçitler vard›r. Ül-kenin büyük bölümünün d›fl dünyadan soyutlanm›fl olmas›, homojen bir M›s›r uy-garl›¤›n›n yarat›lmas›na neden olmufltur.

Eskiça¤’da Nil Vadisi’ne hemen hemen hiç ya¤mur ya¤mazd›. Bu nedenle top-ra¤›n verimlili¤i, tümüyle Nil Nehri’nin taflk›nlar›na ba¤l›yd›. Güneydeki Etiyopyada¤lar›na ya¤an yaz ya¤murlar› Nil Nehri’nin her y›l düzenli olarak taflmas›na ne-den olurdu. Nil Nehri May›s ay›nda yükselmeye bafllard› ve Temmuz’dan Ekim’ekadar vadi üzerinden akard›. Bu mevsime eski M›s›rl›larca “Taflk›n (akhet)” denir-di. Kas›m’›n bafl›nda sular çekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yata¤›na gerilerdi.Nehrin getirdi¤i balç›k, yata¤›n›n iki yan›nda birikir ve verimli tar›m topraklar›n›olufltururdu. Kas›m ile fiubat aras›ndaki “Ekim (peret)” mevsiminde tarla s›n›rlar›belirlenir, tarlalar sürülür ve tohumlar topra¤a ekilebilirdi. Mart’tan Haziran’a ka-darki dönem ise “Hasat (shemu)” mevsimiydi. Olgunlaflan ürünlerin hasad› bumevsimde yap›l›rd›. Herodotos, “M›s›r Nil’in bir arma¤an›d›r” diyerek bu nehrin

Eski M›s›r Tarihi

M›s›r için tafl›d›¤› hayati önemi vurgulam›flt›r. Nil Nehri’nin taflk›nlar›n›n getirdi¤ibalç›k topraktan, normal mevsim ya¤›fllar›yla beslenmifl bir topraktan elde edileninüç - dört kat› fazla ürün al›nabilmifltir. E¤er Nil Nehri olmasayd› M›s›r’›n Akdenizk›y›s› d›fl›nda hiçbir yerinde tar›m yap›lamazd›.


Resim 7.1

M›s›r Haritas›(Hornung2004b, s. 7).

Eski M›s›r’da üretilen bafll›ca ürünler aras›nda, ekmek yap›m›nda kullan›lan dü-flük kaliteli Emer bu¤day›, arpa, mercimek, nohut, so¤an, sar›msak, baflta hurmaolmak üzere çeflitli meyveler, yem bitkileri ve susam say›labilir. Delta kesiminde vevahalarda yetifltirilen üzüm k›rm›z› ve beyaz flarap yap›m›nda kullan›l›rd›. Ayr›canar ve hurma flarab› ile bira da yap›l›rd›. Batakl›k alanlar zenginlerin avlad›¤› avhayvanlar›n›n ve papirüslerin bol bulundu¤u alanlard›. Papirüsler bir tür kâ¤›t, ha-s›r, tekne ve alet yap›m›nda kullan›l›rd›. Papirüs ve ekimi yap›lan ketenden giysi,

1097. Ünite - Eski M›s › r Tar ih i

Resim 7.2

Nubya Haritas›(Hornung 2004b,s. 8).

halat ve yelken bezi imal edilirdi. Ar›c›l›k önemliydi ve bal bafll›ca tatland›r›c› ola-rak kullan›l›rd›.

Hayvanc›l›k, batakl›k k›y›s›ndaki alanlarda ve Delta Bölgesi’nde yap›l›rd›. Ençok tercih edilen et türü s›¤›r etiydi, ancak koyun, keçi, domuz ve ceylan eti de ye-nirdi. Ördek, kaz, güvercin ve yabani kufllar da tercih edilen yiyeceklerdendi. Ye-ni Krall›k ve Yunan - Roma dönemlerinde tavuk yayg›nlaflm›flt›.

M›s›rl›lar Nil Nehri’ni ulafl›m için de kullanmaktayd›lar. Özellikle sular›n taflmadöneminde nehrin debisi güneyden kuzeye do¤ru ulafl›ma olanak sa¤l›yordu. Ne-hir üzerinde seyahat edenler belli iskelelerde mola vererek dinleniyor ve erzak al›pyollar›na devam ediyorlard›.

Nil vadisinin iki yan›nda bulunan da¤lar inflaat faaliyetleri için ihtiyaç duyulangranit, bazalt ve kalker gibi tafl türleri bak›m›ndan zengindi. Bunun d›fl›nda do¤uda¤lar› ve Nubya Bölgesi’nde (Sudan) çok zengin alt›n yataklar› da bulunmaktay-d›. Sina Yar›madas›’nda bak›r ve firuze yataklar› vard›. ‹nflaat faaliyetleri ve tekneyap›m› için kullan›lan ahflap ise bölgede yetiflen hurma, incir, ›lg›n gibi a¤açlardansa¤lan›yordu.

Eski M›s›r’da mevsimler nas›l belirlenmiflti? Tart›fl›n›z.

Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›rM›s›r’da Paleolitik Ça¤’dan (Eski Tafl Ça¤›) beri insanlar yaflamaktayd›. Paleolitikkültürlerin izleri günümüzden 500 000 y›l önceye kadar gitmektedir. Yaflam koflul-lar› günümüzdekinden farkl›yd›, daha nemli, günümüzdeki ekvatoral iklime dahayak›n bir iklim vard›. Bugün vadinin yar›s›ndan fazlas›n› kaplayan Nil Nehri, o dö-nemde tüm vadiyi kapl›yor ve daha sonralar› çöl hâline gelecek olan yerlerde in-sanlara özgü yerleflim alanlar›n› çevresinde topluyordu. Paleolitik Ça¤ insanlar›naait tafl aletler Nil Vadisi’ni çevreleyen da¤larda bulunmufltur.

Günümüzden 12 000 y›l önce Sahra’n›n kuraklaflmas› ve çölleflmesi sonucundabu bölgede avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen halklar Delta Bölgesi’ne ve Nil Vadi-si’ne göç etmifllerdir. Neolitik Ça¤’da (Cilal› Tafl Ça¤›) insanlar ilk köyleri kurmufl-lar, hayvanlar› evcillefltirmifller, tar›m yapmaya bafllam›fllar ve çanak çömlek üret-mifllerdir. Neolitik Ça¤ ve Sülaleler Öncesi döneme iliflkin en önemli kültürler ara-s›nda Afla¤› M›s›r’da Merimde (MÖ 4300-3800) ve El-Meadi (MÖ 3300-3100), Yu-kar› M›s›r’da ise Badari Kültürü (MÖ 5000-4000), I. Nagada Kültürü (Amra Kültü-rü: MÖ 4000-3500), II. ve III. Nagada Kültürü (Gerze Kültürü: MÖ 3500-3100/3000)say›labilir.

Arkeolojik buluntular ve daha sonraki dönemlere ait yaz›l› kaynaklar, SülalelerÖncesi Dönem’de Yukar› M›s›r ve Afla¤› M›s›r’› yöneten krallar oldu¤unu göster-mektedir. Yukar› M›s›r’da Memfis civar›nda ve Afla¤› M›s›r’da Delta’da bu dönemeait üzerinde flahin motifi yer alan kraliyet amblemleri bulunmufltur. Afla¤› M›s›rkrallar› k›rm›z›, Yukar› M›s›r krallar› beyaz bir taç tak›yorlard›.

ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER)(YAKL. OL. MÖ 2920-2650)Yeni Krall›k Dönemi’nin bafl›nda yerleflmifl bir gelene¤e göre MÖ 3000 y›llar›ndaMenes adl› efsanevi bir kral, Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r krall›klar›n› tek bir krall›kalt›nda birlefltirmeyi baflarm›flt›r. Ancak Yukar› M›s›rl›lar›n baflkenti oldu¤u san›lanHierakonpolis’te bulunmufl olan, tap›na¤a adak olarak sunulmufl Narmer Levha-s›’n›n bir yüzündeki kabartmalarda, Yukar› M›s›r’›n beyaz tac›n› giyen Kral Narmer,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Delta Bölgesi’ni ele geçirip bir reisi esir al›rken betimlenmifltir. Levhan›n di¤er yü-zünde de Narmer, Afla¤› M›s›r’›n k›rm›z› tac›n› giymifl flekilde resmedilmifltir. Nar-mer Levhas› sayesinde bugün birçok tarihçi M›s›r’›n gerçek birlefltiricisinin Narmeroldu¤u konusunda fikir birli¤i içindedir.

M›s›r Devleti’nin bu flekilde kuruluflundan Büyük ‹skender’in MÖ 332 y›l›ndaM›s›r’a gelifline kadar geçen süredeki M›s›r tarihi, Eski M›s›rl› tarihçi Manetho ta-raf›ndan 31 sülaleye ayr›lm›flt›r.

M›s›r, Erken Devir’de 1. ve 2. sülaleler taraf›ndan yönetilmifltir. 1. Sülale efsane-vi kral Menes’le bafllar. Menes’in gerçekten yaflad›¤›na iliflkin izler kesinlik kazan-mam›flt›r. Kendi dönemlerinde bu krallar resmi unvanlar›n› oluflturan Horus adla-r›yla tan›n›rlard›, kral listelerinde geçen do¤um adlar› kullan›lmazd›. Bu nedenlekral listelerinde ad› geçen Kral Aha ile Menes’in ayn› kifli oldu¤u düflünülmektedir.1. Sülale’yle birlikte yaz› yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›fl ve siyasi baflkent ola-rak Memfis kurulmufltur. Abidos ve Hierakonpolis bu dönemin di¤er önemli mer-kezleridir. 1. Sülale’nin Yak›ndo¤u ve Libya ile iliflkileri olmufltur. Ülke topraklar›güneyde ‹kinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r. Bu dönemde krallar ve saray halk›Abidos’ta çölün içlerinde bir mezarl›¤a gömülmüfllerdir. Mütevaz› boyutlarda inflaedilmifl olan bu mezarlar sonraki dönemlerde soyulmufllard›r. Yüksek devlet gö-revlilerinden bir grup ise Sakkara’n›n kuzeyinde çölün yan›nda infla edilmifl mezar-lara gömülmüfllerdir.

2. Sülale’nin ilk kral› Peribsen M›s›r tarihinde Horus de¤il Seth unvan› tafl›yanilk ve tek krald›r. Peribsen ad›n›n bir Horus ad› olan Sehmehib’den de¤ifltirdi¤i dü-flünülmektedir. 2. Sülale döneminin bafl›nda kraliyet mezarl›¤› Sakkara’ya tafl›nm›fl-t›r. Kral Hasehemvi döneminde Suriye - Lübnan bölgesindeki liman kenti olan Bib-los ile ticaret iliflkileri kurulmufltur. Yukar› M›s›r’da birçok tafl yap› infla ettirilmifltir.Bu dönemde gerek kraliyet gerekse özel kiflilerin yapt›rd›¤› tafl heykellerin kalite-si artm›flt›r. Hasehemvi tüm rakiplerini ortadan kald›rarak, devletin bütünlü¤ünügüvence alt›na alm›fl, krall›k dini oluflturulmufltur.

Sonuç olarak, Erken Devirde M›s›r’›n s›n›rlar› kuzeyde Delta Bölgesi’nden gü-neyde Birinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r. M›s›r merkezî devlet yönetimi olufltu-rulmufl ve yüzy›llarca kullan›lacak olan krall›k modeli gelifltirilmifltir. Hiyeroglif ya-z› ve krall›k dini yayg›nlaflm›flt›r.

Erken Devirde Eski M›s›r’daki önemli geliflmeleri maddeler hâlinde yaz›n›z.

ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134)3. ve 4. sülaleler düzeni ve bar›fl› sa¤layarak Klasik M›s›r uygarl›¤›n›n temelleriniatm›fllar ve güçlendirmifllerdir. Eski krall›kta kraliyet ve yönetim merkezi Memfiskentidir. Memfis modern Kahire’nin yaklafl›k 20 km güneyindedir. Geleneksel dü-flünceye göre ilk kral Menes taraf›ndan kurulmufltur ve ayn› zamanda tanr› Ptahkültüne tap›n›lan büyük bir dinsel merkezdir.

3. Sülale krallar›n›n siyasi faaliyetleri hakk›nda çok az bilgi vard›r. Bu sülaleningüçlü krallar›ndan Coser (MÖ 2630-2611) zaman›nda birinci ve ikinci ça¤layanlararas›ndaki Afla¤› Nubya Bölgesi ilk kez egemenlik alt›na al›nm›flt›r. 3. Sülale döne-minden itibaren M›s›r, Sina’da bak›r ve firuze madenlerine sahip olmufl ve iflletme-ye bafllam›flt›r. 3. Sülale’nin son kral› Huni (MÖ 2599-2575) Nil’in Elefantin Ada-s›’nda bir kale kurarak M›s›r’›n Birinci Ça¤layan’daki güney s›n›r›n› iyice güvencealt›na alm›flt›r.


Manetho: Ptolemaioslardöneminde (MÖ 289-246)yaflam›fl Eski M›s›rl› tarihçive rahip. Yunanca yazd›¤›Aegyptica/ M›s›r Tarihi adl›eserinde M›s›r Devleti’ninkuruluflundan Büyük‹skender’e kadar geçensürede bafla geçen M›s›rkrallar›n› 31 sülaleyeay›rm›flt›r.

Horus: fiahin bafll›, insangövdeli ya da flahin fleklindegösterilen gökyüzütanr›s›d›r. M›s›r’›n ilk devlettanr›s›d›r. Tanr› Osiris vetanr›ça ‹sis’in o¤ludur.Kralla yak›ndan iliflkiliydi.Kral mutlak bir hükümdar veayn› zamanda tanr›Horus’un yeryüzündekitemsilcisiydi.

Seth: Kimli¤i belirsiz birhayvan bafll›, insan gövdeli,düzensizli¤in çöllerin,f›rt›nalar›n ve savafl›ntanr›s›. Osiris’in kardefli.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

3. Sülale ile birlikte mütevaz› binalardan an›tsal tafl mimariye geçilir. Tu¤la, ah-flap ve has›rdan infla edilen Coser’in krali ikametgâh› Sakkara’daki Basamakl› Pira-mit’in etraf›n› kuflatan an›tsal bir tafl yap›ya dönüfltürülür. Krali atölyelerde gerçekboyutta ilk tafl heykeller yontulur ve kabartma sanat› geliflir. Coser’in ikametgâh›-n›n yak›n›ndaki Sakkara platosunda, veziri mimar ‹mhotep taraf›ndan infla edilen6 basamakl› ve 60 m yüksekli¤inde Basamakl› Piramit yükselir. Dünyan›n en eskipiramidi olan bu yap›n›n güneydo¤usunda küçük ibadet odalar›yla çevrili bir tö-ren avlusu vard›r. Coser’in halefleri olan krallardan Sehemhet (MÖ 2611-2603) Sak-kara’da, Coser’in Basamakl› Piramidi’nin güneybat›s›nda, kral Huni ise Meidum’dayapt›rmaya bafllad›klar› piramitleri bitirememifllerdir.

4. Sülale’nin ilk kral› Snefru Nubya bölgesine sefer yapm›fl 7 000 esir ve 200 000bafl hayvan› ganimet olarak alm›flt›r. Kuzeyde bak›r madenleri bak›m›ndan zenginolan Sina Yar›madas›’na, Fenike’ye ve bat›daki Libyal›lara karfl› da sefer yapm›flt›r.4. Sülale büyük piramitlerin dönemidir. Eski Krall›k Dönemi’nde 3. ve 4. sülalelerzaman›nda infla edilen ünlü piramitler o döneme “Piramitler Ça¤›” ad›n›n verilme-sine neden olmufltur. Snefru (MÖ 2575-2551), Meidum’da Huni’nin bafllad›¤› pira-midin yap›m›na devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmakiçin inflaat› yar›m b›rak›r. Dahflur’da “E¤ik piramit” ve “K›z›l Piramit” olarak adlan-d›r›lan iki piramit yapt›rm›flt›r. K›z›l Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir.

Babas› Snefru’nun yerine geçen Keops’un (Hufu) (MÖ 2551-2528) Giza Plato-su’nda yapt›rd›¤› piramit 146 m yüksekli¤iyle Eski M›s›r’da infla edilmifl en büyükpiramittir. Ayr›ca Dendara’da ilk Hathor tap›na¤›n› da yapt›rm›flt›r. Keops saltanat›s›ras›nda babas› Snefru gibi Sina Yar›madas›’na yap›lan seferlere devam etmifltir.Keops’un yerine geçen o¤lu Ra’cedef de (MÖ 2528-2520) kendisine Giza’n›n 8 kmkuzeyindeki Abu Ravvafl kayal›k tepelerinde bir piramit yapt›rmak istemifl ancakerken ölümü sonucu inflaat yar›m kalm›flt›r. Ra’cedef’in yerine geçen kardefli ya daüvey kardefli olan Kefren (Hafre) (MÖ 2520-2494) mezar kompleksini Keops Pira-midi’nin hemen güneybat›s›na yapt›r›r. Kefren’in o¤lu Mikerinos (Menkaure) (MÖ2490-2472) Giza’daki son piramidi yapt›rm›flt›r. Bu piramit 66,5 m yüksekli¤indeolup Keops ve Kefren piramitlerinden çok alçakt›r. Giza piramitleri M›s›r’›n en gör-kemli an›tlar› olarak karfl›m›za ç›karlar. An›tsal mimariye sahip olan piramitler güçve zenginli¤in simgesiydiler. Keops Piramidi antik dünyan›n yedi harikas›ndan bi-rini oluflturur. Yap›lardan baflka 4. Sülale zaman›nda heykelt›rafll›k, kabartma, ya-z›t ve mezar hediyelerinde de parlak, üstün bir sanat anlay›fl› görülür.

4. Sülale’nin son firavunu fiepseskaf (MÖ 2472-2467) kendisine piramit yerineçok büyük bir mastaba yapt›rm›flt›r.

5. Sülale firavunlar› Sina Yar›madas›’na seferler yapm›fllar ve buradaki kabile-lerle çat›flm›fllard›r. Ayr›ca Libya ya¤malanm›flt›r. Suriye ile ekonomik ve diploma-tik iliflkiler güçlendirilmifltir. Ticaret iliflkileri ise Ege’ye ve Girit’e kadar uzanm›flt›r.5. Sülale zaman›nda piramitlerin boyutlar› küçülmüfltür. Bu sülaleden Userkaf (MÖ2465-2458) Sakkara’da Basamakl› Piramit’in hemen yan› bafl›na küçük bir piramityapt›rm›fl buna Abusir yak›nlar›nda Günefl Tanr›s› Ra için yapt›rd›¤› an›tsal bir ta-p›na¤› eklemifltir. Ondan sonra Menkauhor’a (MÖ 2396-2388) kadar gelen befl kralda bu tür günefl tap›naklar›n› piramit mezarlar›n›n yan›na yapt›rmaya devam etmifl-lerdir. Günümüze kadar bu tap›naklardan sadece Userkaf ve Neuserre’ye (MÖ2416-2392) ait olanlar kaz›l›p gün ›fl›¤›na ç›kar›labilmifltir. Kaz›lan iki tap›nak gibidi¤erlerinin de Abusir köyünün kuzeyindeki Memfis Nekropolü’nün bir bölgesin-de oldu¤u tahmin edilmektedir. Ra (günefl) tap›naklar› da piramitler gibi bir vadi


Mastaba: Sedir anlam›nagelen Arapça bir sözcüktür.Bir mastaba, dik ya da hafife¤imli kerpiç ya da taflduvarlar› olan, dikdörtgenplanda bir odagörünümündedir. Tavangenellikle düzdür. Zeminalt›nda, tavandan dik birkuyu ile inilen mezar odas›vard›r.

Nekropolis: Yunancamezarl›k (Ölüler Kenti)anlam›na gelen sözcük.Genellikle uzun sürekullan›lan, genifl ve önemligömü alanlar›n› niteler.

tap›na¤›, geçit yolu ve kült tap›na¤›ndan oluflmaktad›r. Ancak kült tap›na¤›n›n ar-d›nda piramit de¤il yüksek ve e¤imli bir kaidenin üzerinde bir sütun ya da dev birdikilitafl yükselir. Bu sülalenin son krallar› zaman›nda günefl dininin öneminde birazalma olmufl ve günefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir.

4. ve 5. sülaleler tarihinin en önemli geliflmelerinden biri, günefl dininin ortayaç›kmas›d›r. M›s›r firavunlar›, “Ra’n›n O¤lu (Günefl Tanr›s›’n›n O¤lu) Horus” unva-n›n› kullanmaya bafllam›fllard›r.

Eski Krall›k zaman›nda M›s›r topraklar› güneyde Afla¤› Nubya, Kuzeyde SinaYar›madas›’na kadar uzan›yordu. 6. Sülale, kral Teti (MÖ 2323-2291) taraf›ndankurulmufltur. O’nu I. Pepi (2289-2255) ve II. Pepi (MÖ 2246-2152) takip etmifltir.Bu sülale döneminde de monarflik kurumlar geliflmifltir. I. Pepi döneminde M›s›rbirlikleri Do¤u Çölü ve Nubya’ya sefer düzenlediler. Kuzeyde Sina bölgesindekibedeviler (Kum halk›) ve Güney Filistin’deki kabileler ma¤lup edildi. I. Pepi’nino¤lu kral Merenre (MÖ 2255-2246) zaman›nda da Do¤u Çölü’ne ve Nubya’ya ke-flif seferleri yap›lm›fl ve Nubya flefleri taraf›ndan sunulan vergiler kral Merenre ta-raf›ndan kabul edilmifltir. Merenre genç yaflta ölünce yerine geçen üvey kardefli ve6. Sülale’nin son firavunu olan II. Pepi’nin uzun saltanat›nda (MÖ 2246-2152) ya-flanan gerileme Eski Krall›¤›n çöküflünü haz›rlam›flt›r. Bu çöküfl d›fl etkilerden kay-naklanmam›flt›r. II. Pepi çocuk yaflta tahta ç›kt›¤› için ülke siyasetinin uzun sürekral›n annesi ve eyalet yöneticisi olan aile üyeleri taraf›ndan belirlenmesi, krall›¤›ve yönetimi zay›flatm›flt›r. Krall›¤›n zay›flamas›nda kral›n yetiflkinli¤inde bile güçlübir kiflilik olmamas›n›n etkisi olmufltur.

7. ve 8. sülaleler zaman›nda (MÖ 2150-2134) çok k›sa sürelerle tahtta kalan 75civar›nda kral bafla geçmifltir. Bu krallar döneminde otorite kaybedilmifltir. 8. Süla-le’nin sonuna gelindi¤inde ülkenin birli¤i tamamen bozulmufl ve Memfis krali ika-metgâh ifllevini yitirmifltir. 8. Sülale’nin son kral› Neferirkare ile Eski Krall›k Döne-mi sona ermifl ve I. Ara Dönem bafllam›flt›r.

B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040)Bu dönemin bafl›nda baflkent Memfis, Fayyum Bölgesi’nin güneyinde Herakleopo-lis kentinde oturan eyalet yöneticisi bir ailenin eline geçmifltir. Bu aile krall›k ma-kam›n› devralarak, 9. ve 10. sülaleleri kurmufltur.

Yukar› M›s›r’da ise Teb kentinde yerel bir sülale taraf›ndan 11. sülale kurulmufl-tur. Teb sülalesiyle daha güneydeki Elefantin eyalet yöneticileri aras›nda yak›n ak-rabal›k iliflkileri vard›. Teb ile Elefantin’i ay›ran Edfu ve Hierakonpolis eyaletleriyöneticisi Anktifi de Yukar› M›s›r’da ba¤›ms›z hareket eden bir baflka güçtü.

Teb hükümdar ailesi kraliyet unvan›n› Herakleopolis eyalet yöneticileriyle ayn›zamanda alm›fllard›r. 11. Sülale’nin ilk kral› I. ‹nyotef (Sehertavi) (MÖ 2134-2118)Teb Bölgesi’nin kral› olmufltur. Kardefli II. ‹nyotef (MÖ 2118-2069), krall›¤› zama-n›nda Anktifi’nin ölümünden yararlanarak Hierakonpolis ve Edfu eyaletlerini de elegeçirerek Birinci Ça¤layan’a kadar Yukar› M›s›r’›n sahibi olmufltur. Yöneticileri He-rakleopolis’te oturan Kuzey Krall›¤› ve yöneticileri Teb’de oturan Güney Krall›¤› M›-s›r’›n tamam›na sahip olmak için bafllang›çta savaflmalar›na ra¤men daha sonra içsorunlarla u¤raflmak zorunda kald›klar›ndan dostça geçinmeyi ye¤lemifllerdir. Gü-ney Krall›¤›’n›n kral› III. ‹nyotef’in (MÖ 2069-2061) saltanat› genelde sakin geçer. II-I. ‹nyotef’in o¤lu I. Mentuhotep (MÖ 2061-2010) Güney Krall›¤›’n›n bafl›na geçti¤in-de Kuzey Krall›¤›’n›n bafl›na da Merikare geçer. Merikare, Teb’in egemenli¤indekiTinit Eyaleti’ni iflgal etmek ister. Ancak Güney Krall›¤› sald›r›y› püskürtmüfl ve Ti-nit’e sald›r›ya karfl›l›k olarak Siut’u (Asyut) alm›fl ve bundan sonra da Kuzey Krall›-


¤›’n›n merkezi Herakleopolis’i ele geçirmifltir. Kuzey Krall›¤› böylelikle y›k›lm›flt›r.Daha sonra Memfis ve Delta bölgesi de I. Mentuhotep’in eline geçmifltir. BöyleceM›s›r siyasi olarak yeniden birlefltirilmifl ve Birinci Ara dönem sona ermifltir.

ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640)I. Mentuhotep (MÖ 2061-2010) iki ülkeyi birlefltirmesi nedeniyle saltanat›n›n gerikalan bölümünde Horus ad›n›, “Horus Sema - taui = ‹ki ülkeyi birlefltiren” olarakde¤ifltirmifltir. Teb kenti M›s›r’›n baflkenti hâline gelmifltir. Onun zaman›nda M›s›r’akereste sa¤lamak için Biblos’a seferler yap›lm›flt›r. Yukar› M›s›r’da krali imar faali-yetleri görülmüfltür. Deir el-Bahri’de mezar kompleksleri yap›lm›flt›r. Siyasal veekonomik istikrara sahip bir devlet oluflturulmufltur. O¤lu II. Mentuhotep de (MÖ2010-1998) babas›n›n imar program›n› devam ettirmifl ve Delta Bölgesi’ne kadaryaym›flt›r. II. Mentuhotep yöresel beylerle anlaflm›fl, onlar›n deste¤i ile ülkenin bir-li¤ini yeniden sa¤lam›flt›r. Göçebe sald›r›lar›na karfl› ülke s›n›rlar›n› güvenlik alt›naalm›fl, M›s›r’›n etkisini Nubya’ya kadar uzatm›flt›r. 11. Sülale’nin son kral› III. Men-tuhotep (MÖ 1998-1991) gayri meflru bir kral oldu¤u için sonraki kral listelerindeyer almam›flt›r. O da bafla geçer geçmez büyük imar projeleri yürütmüfltür. Veziriolan Amenemhet nas›l oldu¤u bilinmeyen bir flekilde taht› ele geçirmifl ve 12. Sü-lale’nin ilk kral› olmufltur.

I. Amenemhet (MÖ 1991-1962) zaman›nda M›s›r 11. Sülale krallar› dönemindensonraki ikinci parlak dönemini yaflam›flt›r. I. Amenemhet, Orta M›s›r’da Memfis’in30 km güneyinde Liflt köyü yak›n›ndaki ‹çtavi’yi (kentin ad›n›n anlam›: iki ülkeyi elegeçiren Amenemhet’tir) yeni bir baflkent olarak kurmufltur. Ayr›ca ikametgâh›n›nyak›n›nda kendine ait bir piramit yapt›rm›flt›r. ‹kinci Ça¤layan’da Buhen Kalesi’ninyap›m›na bafllam›flt›r. Böylece Güney Nubya’daki tafl ocaklar› ve alt›n madenlerinidaha kolay kullanabilmifltir. Asya’dan gelecek bedevi ak›nlar›n› önlemek için Del-ta’n›n do¤u s›n›r›nda surlar infla ettirmifltir. Bak›r ve turkuaz yataklar›n›n bulundu¤uSina Bölgesi de kontrol alt›na al›nm›flt›r. Libyal›lara karfl› kuzeybat›da bir sur ya dakale olmamas› nedeniyle bu bölgenin güvenli¤i de s›k s›k yap›lan seferlerle sa¤lan-m›flt›r. I. Amenemhet, kendi ölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini kolaylaflt›r-mak için, o¤lu I. Senusret’i (MÖ 1971-1926) tahta ortak ederek yeni bir gelenek bafl-latm›flt›r. Bu sistem 12. Sülale’nin di¤er krallar› taraf›ndan da uygulanm›flt›r.

I. Amenemhet ve I. Senusret ortak saltanat› zaman›nda güneyde ‹kinci Ça¤la-yan’a kadar olan topraklar egemenlik alt›na al›nm›flt›r. Bu seferleri bizzat Senusretdüzenlemifltir. Afla¤› Nubya’da büyük kaleler dizisi inflas›na bafllanm›flt›r. M›s›r’›ngenelinde genifl çapl› infla faaliyetleri yürütülmüfltür. I. Senusret Libya seferindey-ken babas› I. Amenemhet öldürülmüfltür. Ancak ortak krall›k sistemi nedeniyle birkar›fl›kl›k yaflanmadan I. Senusret kral olmufltur. Senusret List kentinde yaflam›fl vepiramit mezar›n› oraya yapt›rm›flt›r. Nubya’n›n tamam›n› kolonilefltirmifl, M›s›r’›netkinli¤ini Üçüncü Ça¤layan’›n güneyindeki Kerma’ya ve Kufl Bölgesi’ne kadaruzatm›flt›r.

I. Senusret de babas› gibi ölümünden üç y›l önce o¤lu II. Amenemhet’i taht or-ta¤› yapt›. II. Amenemhet (MÖ 1929-1892) babas› I. Senusret’in sa¤lad›¤› sa¤lamkonum nedeniyle askeri sefer yapma gere¤i duymad›. O ve halefi II. Senusret (MÖ1897-1878) zaman›nda 50 y›ll›k bir bar›fl dönemi yaflanm›flt›r. II. Amenemhet döne-minde Punt, Suriye, Asya, Girit, Babil, Biblos, Ugarit ve Küçük Asya ile ticari faali-yetlerde bulunulmufltur. Senusret, Piramit mezar›n› Memfis yak›nlar›nda yapt›r›r.Ölümünden sonra yerini tahta ortak etti¤i o¤lu II. Senusret al›r. Fayyum Bölge-si’nde Moiris Gölü ve çevresinde kurulan barajlar, bentler ve aç›lan kanallarla dü-


zenli sulama yap›larak bölge verimli hale getirilmifltir. II. Senusret zaman›nda dadevam eden bar›fl döneminde eyalet yöneticileri güçlerini artt›r›rlar.

II. Senusret’in iktidar› paylaflt›¤› III. Senusret’in (MÖ 1878-1841) tahta ç›k›fl›ylaiç ve d›fl politika yeniden hareketlenmifltir. Yeni kral ilk ifl olarak eyalet yöneticile-rinin etkinli¤ine son vermifltir. M›s›r’›n idari teflkilat›nda reform yapm›fl ve ülkeyidört idari bölgeye ay›rm›flt›r. Onun hareketli d›fl politikas› M›s›r’›n en önemli kral-lar›ndan biri olarak kabul edilmesini sa¤lam›flt›r. Nubya’da ‹kinci Ça¤layan’›n gü-neyine inerek buray› infla ettirdi¤i yeni kaleler ve büyüttü¤ü eski kalelerle güven-li hale getirmifl ve M›s›r’›n güney s›n›r›n› Semna’ya kadar uzatm›flt›r. Nubya’da 18.Sülale’nin sonuna kadar bir tanr› olarak görülmüfl, Semna’daki tap›nak ona ve ye-rel tanr› Deduen’e adanm›flt›r. III. Senusret’in M›s›r’daki en göz al›c› kal›nt›lar› hey-kelleridir. Bu heykellerde ilk kez zengin ama yafll›, y›pranm›fl bir yüz ifadesi görü-lür. Bu ifadeyle krall›¤›n zorlu¤u belirtilmeye çal›fl›lm›flt›r. ‹mar faaliyetleri olarakda Delta’n›n do¤usundaki I. Amenemhet Tap›na¤› geniflletilmifltir. Karnak yak›nla-r›nda savafl tanr›s› Montu için bir tap›nak infla ettirilmifltir.

III. Senusret’in o¤lu ve taht orta¤› III. Amenemhet’in (MÖ 1844-1797) yönetimibar›fl içinde geçmifltir. Ülke s›n›rlar› korunmufltur. M›s›r etkisi Üçüncü Ça¤layan’›aflarak bir ticaret kenti olan Kerma’ya kadar uzanm›flt›r. Sina’daki bak›r ve turkuazocaklar› iflletilmeye devam etmifltir. Fayyum Bölgesi’nde iki piramit ve çeflitli an›t-lar fiedet’te (Krokodilopolis) sular tanr›s› Sobek için bir kült salonu ve Medine Ma-di’de y›lanl› tanr›ça Renenutet için bir tap›nak yapt›rm›flt›r. III. Amenemhet dahasonra Fayyum Bölgesi’nde tanr›laflt›r›lm›flt›r.

III. Amenemhet’in (MÖ 1844-1797) ölümünden sonra bafla geçen IV. Amenem-het (MÖ 1799-1787) güçlü bir kral de¤ildi. Onun saltanat›nda bir gerileme devribafllam›fl olmas›na ra¤men ülke s›n›rlar› korunmufltur. Güneyde s›n›r ‹kinci Ça¤la-yan’d›r. Sina’daki madenler iflletilmeye devam etmifltir. IV. Amenemhet’in erkekvarisi olmad›¤› için ölümünden sonra yerine k›z kardefli Nefrusobk (MÖ 1787-1783) geçmifl ve ülkeyi dört y›l yönetmifltir. Ülkenin refah düzeyinde bir azalma ol-mam›flt›r. Nefrusobk ile 12. Sülale sona ermifltir.

13. Sülale boyunca 150 y›ll›k bir zaman dilimi içinde k›sa sürelerle hüküm sü-ren 70 kadar kral bafla geçmifltir. ‹ki ya da dört y›l gibi k›sa aral›klarla de¤iflen kral-lar nedeniyle, merkezi güç zay›flam›flt›r. Bu dönemde siyasal iktidar, babadan o¤u-la geçen vezirlik kurumunun eline geçmifltir. Vezirlik kurumu Afla¤› M›s›r Vezirli¤ive Yukar› M›s›r Vezirli¤i olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r. 13. Sülale’nin sonlar›ndaDo¤u Deltas› yo¤un olarak Asyal› göçmenlerin istilas›na sahne olmufltur. Asyal›göçmenler merkezi hükümetten (13. Sülale) büyük oranda ba¤›ms›zlaflm›fl ve Del-ta Bölgesi’nde çeflitli küçük krallar (14. Sülale) hüküm sürmeye bafllam›flt›r. Bununüzerine 13. Sülale Yukar› M›s›r’a çekilmifl ve sülalenin sonuna kadar Yukar› M›-s›r’da egemenlik sürmüfltür. Bu sülalenin son krallar›na ait an›tlar sadece Yukar›M›s›r’da Assuan ve Abidos’ta bulunmaktad›r.

‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532)MÖ 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren baz› göçebe kavimler Do¤uDelta Bölgesi’ni iflgal ettiler. M›s›rl›lar, bu göçebeleri “yabanc› diyarlar›n flefleri” an-lam›na gelen “hekau - kasut” olarak adland›rd›lar. Antik yazarlar bunlara (Yunan-calaflt›rarak) Hiksoslar demifllerdir. Hurri kökenli Hiksoslar Delta Bölgesi’ne ege-men olmufllar ve 15. Sülale’yi oluflturmufllard›r. Böylece M›s›r’da ilk defa yabanc›-lardan oluflan bir sülale kurulmufltur. Memfis’i ele geçirerek, Do¤u Deltas›’ndakendi baflkentleri olan Avaris’i kurmufllar ve M›s›r’›n tanr›s› Seth ile özdefllefltirdik-


leri tanr›lar› Baal için bir tap›nak infla etmifllerdir. Hiksos krallar› tüm M›s›r’a ve Fi-listin’in s›n›r bölgelerine egemen olmufllard›r. Taht üzerinde hak iddia eden di¤ergruplara da anlay›fll› davranm›fllard›r. Yukar› M›s›rda 13. Sülale varl›¤›n› sürdür-müfltür. Bu dönemde Kuzeybat› Delta’da 14. Sülalenin de varl›¤›n› sürdürdü¤ü dü-flünülmektedir. Hiksos krallar›na paralel olarak bir yerlerde kendilerini kral ilaneden bir baflka Asyal› krallar grubu 16. Sülaleyi oluflturur. Bu sülaleler içinde enönemlisi Yukar› M›s›r’da 13. Sülale sona erince Tebli bir aile taraf›ndan kurulan 17.Sülale’dir. 17. Sülale, Birinci Ça¤layan’dan Abidos’un kuzeyindeki Kusae’ye kadarolan topraklarda hüküm sürmüfltür. Bütün bu küçük krall›klar vasal olarak 15. Sü-lale’ye ba¤l›yd›lar. 15. ve 17. sülaleler aras› “‹kinci Ara Dönem (MÖ 1640-1532)”olarak adland›r›l›r. Alt› Hiksos kral›ndan oluflan 15. Sülale’nin en dikkat çekici kral-lar› Hian ve haleflerinden Apepi’dir.

Hiksoslar, M›s›r kültürünü hemen benimsediler. Bunun yan›nda M›s›r’a gelir-ken beraberlerinde koflumlu atlar›n çekti¤i savafl arabal› birlikler, çeflitli maddeler-den yap›lm›fl ayr› ayr› parçalardan oluflan güçlü bir yay, yeni k›l›ç çeflitleri ve fark-l› silahlar getirdiler ve bunlar sayesinde M›s›rl›lar› kolayca ma¤lup ettiler. Ayr›ca lirve lavtay› da M›s›rl›lara onlar tan›tm›fllard›r. Bu müzik aletleri k›sa zamanda modaolmufltur. Di¤er yenilikler aras›nda, haz›r bronz alafl›m› ithal edilerek arsenikle ya-p›lan bronz iflçili¤ine son verilmesi de vard›r.

Hiksoslar Dönemi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men M›s›rl›lar,d›flar›dan gelen bu istilac›lara al›flamam›fllar ve Hiksoslar› benimseyememifllerdir.17. Sülale’den II. Sekenenre Ta’o, yaklafl›k 40 y›l tahtta kalan Apepi’ye karfl› ç›ka-rak Hiksoslar› yönetimden uzaklaflt›rma mücadelesini bafllatm›fl ancak bu mücade-lesi s›ras›nda ölmüfltür. II. Sekenenre Ta’o’n›n o¤lu Kamose (MÖ 1555-1550) baba-s›n›n Hiksoslarla bafllatt›¤› mücadeleyi devam ettirmifltir. Ülkeyi kendisiyle payla-flan Hiksos kral›n›n yan›nda sadece bir prens olmaya daha fazla katlanamayaca¤›-n› söyleyerek Hiksos egemenli¤ini tan›mad›¤›n› ilan etmifltir. Kuzeye do¤ru nehirgemileri ve Nubyal› paral› askerlerle bir sefer düzenler, Memfis kentini ve Fayyumbölgesini ele geçirir. Avaris önlerine kadar gelir ama flehrin savunmas› ve Hiksos-lar›n atl› arabal› birliklerinin gücü nedeniyle flehri alamaz. Yerine geçen kardefliAhmose (MÖ 1550-1525) Hiksoslarla mücadeleyi sürdürmüfltür. Ahmose önceNubyal›larla Hiksoslar›n ba¤lant›s›n› kesmifl daha sonra Memfis ve Avaris kentleri-ni ele geçirmifltir. Hiksoslara karfl›, onlardan ö¤rendikleri atl› savafl arabalar›n› kul-lanarak savaflm›flt›r. Sonuçta MÖ 1532 de Hiksoslar› yenerek Filistin’e sürmüfltür.Nubya üzerinde de M›s›r egemenli¤i tekrar kurulmufltur.

M›s›r’da ilk yabanc› sülale hâkimiyeti nas›l sonuçlanm›flt›r? Tart›fl›n›z.

YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070)Yeni Krall›k Dönemi, 18. Sülale’nin ilk kral› I. Ahmose’nin Hiksoslar› yenip M›-s›r’da siyasal birli¤i tekrar kurmas›yla bafllar. Yeni Krall›k Dönemi firavunlar› sa-vaflç›yd›lar ve pek çok ülkeyi fethederek büyük bir imparatorluk kurdular. Ahmo-se, ülke birli¤ini sa¤laman›n yan›nda güçlü bir ekonomi de oluflturmufltur. Ülkesi-nin s›n›rlar›n› güneyde ‹kinci Ça¤layan’dan kuzeyde Filistin yak›nlar›na kadar ge-niflletmifltir. Teb flehri, yönetim merkezi ve vezirin görev yapt›¤› yer olmas› yan›n-da Amon’un kült merkezi olarak ülkenin dinsel baflkenti olma özelli¤ini de tafl›-maktad›r. Orta Krall›k Dönemi’nde büyük sorunlara yol açan eyalet yöneticilerikurumunu yeniden oluflturmayan kral, Özerk Nubya’y› genel bir valinin yönetimi-ne vermifltir. Ahmose, Abidos’a kendisi ve ailesi için büyük mezar ve kült komp-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Firavun: Firavun (Per Ao)sözcü¤ü “büyük ev = saray”anlam›ndad›r. Bu sözcü¤ünkral anlam›nda kullan›lmas›Yeni Krall›k Dönemi’nde MÖ1400’lerden itibaren kabulgörmüfltür.

leksleri yapt›r›r. Ahmose daha sonraki Ramsesler döneminde tanr› olarak sayg›görmüfltür.

Ahmose’nin o¤lu I. Amenofis (MÖ 1525-1504) M›s›r’›n etkisini güneyde Afla¤›Nubya’ya ‹kinci Ça¤layan’›n güneyine kadar uzatm›fl ve buran›n idaresini genelvali Turi’ye vermifltir. 18. ve 20. sülaleler döneminde Teb’deki nekropolün kuru-cusu olarak kabul edilen I. Amenofis annesi Ahmose Nofretari ile birlikte Deir el-Medine halk› taraf›ndan sayg› görmüfl ve Teb Nekropolü’nün koruyucu tanr›s›say›lm›fllard›r.

I. Tutmosis (MÖ 1504-1492), MÖ 1500’lerde kuzeye do¤ru sefer yap›p Filistinflehirlerini ele geçirmifl, Suriye’deki Mitanni Devleti’ni ma¤lup ederek ülkesinin s›-n›rlar›n› kuzeyde F›rat Nehri’ne, güneyde ise Dördüncü Ça¤layan’a kadar genifllet-mifltir. Böylelikle Yukar› Nubya yani Kufl Bölgesi bir imparatorluk haline gelen M›-s›r’›n yeni eyaleti olmufl ve Afla¤› Nubya gibi genel vali Turi’nin idaresine verilmifl-tir. Nubya bir sömürge olarak idare edilmektedir ve genel vali M›s›r kral›na karfl›sorumludur. I. Tutmosis’in çizdi¤i güney s›n›r daha sonraki dönemlerde de¤iflme-mifltir. Bu dönemde Karnak Tap›na¤›’nda ek inflaatlar (2 pilon, sütunlu salon ve 2dikilitafl) yap›l›r. Ayr›ca yine I. Tutmosis, içinde gizli kaya mezarlar› bulunan Kral-lar Vadisi’ni Yeni Krall›¤›n mezarl›¤› haline getirmifltir. Memfis askeri karargâh ol-mufltur. Ticaret ve Nubya alt›nlar› sayesinde M›s›r’›n zenginli¤i artm›flt›r.

I. Tutmosis’in yerine geçen II. Tutmosis (MÖ 1492-1479) Nubya ve Filistin’e as-keri seferler yapm›fl, Karnak Tap›na¤›’nda infla faaliyetlerinde bulunmufltur. II. Tut-mosis öldü¤ünde I. Tutmosis’in k›z› ve firavun II. Tutmosis’in kraliçesi olan Hat-flepsut’un o¤lu yoktu. Üvey o¤lu III. Tutmosis (MÖ 1479-1425) tahta ç›kt›¤›nda çokküçük oldu¤u için, ülkeyi kral naibi/ taht orta¤› olarak üvey annesi Hatflepsut yö-netmifltir. Hatflepsut III. Tutmosis reflit oldu¤unda naipli¤i b›rakmam›flt›r. MÖ1473’te, babas› I. Tutmosis’in gerçek vârisi oldu¤unu iddia ederek, tanr›lar›n iste-¤iyle kral oldu¤unu ilan etmifl ve yönetimi ele geçirmifltir. Hatflepsut’un (MÖ 1473-1458) ve III. Tutmosis’in krall›klar›n›n meflruiyetini Amon’un bir kehanetine ba¤la-mas› Amon rahiplerinin siyasal güçlerinin artt›¤›n› göstermektedir. III. Tutmosisyetkileri elinden al›nmas›na ra¤men Hatflepsut’un yan›nda taht› paylaflmaya devametmifltir. Hatflepsut zaman›nda M›s›r baflar›l› ve istikrarl› bir dönem yaflam›fl ve çokgüçlenmifltir. Kad›n firavun Somali k›y›s›ndaki Punt’a bir ticaret seferi yapar. Deirel- Bahri’de yapt›rd›¤› ölüler tap›na¤›, dönemin en önemli yap›lar›ndan biridir. Ta-p›na¤› Amon, Ra-Haranti, Anubis ve Hathor adl› tanr›lara adam›flt›r. KendiniAmon’un k›z› olarak görmüfl ve Amon’un Karnak Tap›na¤›’n› geniflletmifltir. M›-s›r’›n birçok yerinde ve Nubya’da tap›naklar infla ettirmifltir.

Hatflepsut’un ölümüyle yerine III. Tutmosis yeniden tahta geçti¤inde (MÖ 1458-1425) üvey annesinin heykellerini parçalatm›fl, kabartmalardan tasvirlerini, an›tlarve dikilitafllar üzerine hiyeroglifle yaz›lm›fl olan ad›n› sildirtmifltir. Daha önce I.Tutmosis taraf›ndan ma¤lup edilen Suriye’deki Mitanni Krall›¤› M›s›r’a meydanokuyor ve M›s›r egemenli¤inden kurtulmak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suri-ye üzerine en az 17 sefer düzenledi. F›rat’a kadar Suriye ve Filistin’i ele geçirdi. Fi-ravun kazand›¤› zaferi Karnak’taki Amon Tap›na¤›’n›n duvarlar›na yazd›rd›. Nubyaüzerinde de egemenli¤ini kabul ettirdi ve baflkent Napata’y› ele geçirdi. Güney s›-n›r›n› Dördüncü Ça¤layan’a kadar uzatt›.

III. Tutmosis krall›¤›n›n son y›llar›nda o¤lu II. Amenofis’i taht orta¤› yapt›. II.Amenofis (I.Ö. 1427-1401) kendini savaflç› ve müthifl bir sporcu olarak tan›tm›flt›r.Suriye’ye seferler gerçeklefltirdi. Bu dönemde Mitanni Krall›¤› gücünün doru¤un-dayd›. IV. Tutmosis’in (MÖ 1401-1391) saltanat› döneminde Mitanni Krall›¤› Ana-


Pilon: Tap›nak kap›lar›n›n ikiyan›nda kaideleri genifl,yukar› do¤ru daralan M›s›r’aözgü duvarlard›r. Genelliklepilonlar›n üzerine tap›na¤›hangi kral yapt›rd›ysa onunzaferlerini betimleyenkabartmalar yap›l›rd›.Pilonlar›n önüne tap›na¤›hangi kral yapt›rd›ysa onunbüyük boyutlu birkaç heykelive dikilitafllar dikilirdi.

Dikilitafl: Tek bir bloktan vegenellikle pembe granittenyap›lan, yukar› do¤ru incelenve tepe noktas› küçük birpiramit fleklinde biten tafl.Dikilitafllar güneflsimgeleriydi. Baz› EskiKrall›k Dönemi mezarlar›n›nve tap›naklar›n›n kap›lar›n›nönüne çift olarak dikilirlerdi.

dolu’da Hititlerin güçlenmesinden çekindi¤i için M›s›r ile bar›fl yapt›. IV. Tutmosisbir Mitanni prensesi ile evlendi. Daha sonra bafla geçen III. Amenofis de (MÖ1391-1353) birden fazla Mitanni prensesi ile evlendi ve bar›fl güçlendirildi. Bu dö-nemde Babil Akkadças› diplomasi dili olarak kullan›lmaya bafllad›.

III. Amenofis’in o¤lu IV. Amenofis (MÖ 1352-1335), MÖ 1350’lerde M›s›r’›n ge-leneksel tanr›lar› yerine Günefl (Aton) monoteizmini (tektanr›c›l›k) yerlefltirerekdinde reform yapmak istemifltir. Kar›s› ünlü kraliçe Nefertiti de firavuna bu konu-da yard›m etmifltir. Bu kült bir günefle tapma kültüydü. Tapt›¤› günefl tanr›s›n› ›fl›n-l› günefl diski fleklinde tasvir ettirmifltir. Ona göre günefl, ›fl›nlar›yla tüm varl›klar›korur ve onlara yaflam verirdi. Art›k ülke tanr›s› Amon’un yerini ›fl›nl› günefl (Aton)alm›flt›r. Aton için Teb kentinde ilk tap›nak yap›ld›. Baflkent Orta M›s›r’da Memfisile Teb aras›nda yeni kurulan Akhetaton (ufuktaki Aton) (bugünkü el-Amarna)kentine tafl›nd›. Burada yap›lan Aton Tap›na¤›’n›n üzeri, di¤er M›s›r tap›naklar›n›naksine gökyüzüne do¤ru aç›k b›rak›lm›flt›. Tahminen krall›¤›n›n beflinci y›l›ndaAmenofis (Amon ba¤›fllay›c›d›r) olan ismini “Aton’un hizmetkâr›/Aton’u memnuneden” anlam›na gelen Ekhnaton olarak de¤ifltirmifltir. Ekhnaton’la ilgili resimler vekabartmalarda firavun genellikle do¤rudan do¤ruya ›fl›nlar›n› saçan güneflin alt›n-da gösterilmifltir.

IV. Amenofis’in günefli tek tanr› olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepki-sini çekti ve ülke kar›fl›kl›¤a sürüklendi. Di¤er tanr›lara ait birçok tap›nak kapat›l-m›fl, topraklar›n bütün kullan›m haklar› do¤rudan firavuna devredilmifl, ekonomikyap› bozulmufltur. K›sacas› yeni din benimsenmemifltir.

MÖ 1335’te Ekhnaton ‘un ölümüyle bafla geçen Tutankaton (MÖ 1333-1323)henüz yedi yafl›ndayd›. Çocuk yafltaki kral›n naipli¤ini Ekhnaton döneminde Gü-nefl Tanr›s›’n›n bafl görevlisi olan Aya yapm›flt›r. Firavunun ad› birkaç ay sonra Tu-tankamon olarak de¤ifltirilmifltir. Akhetaton flehri iki y›l sonra tamamen terk edil-mifl ve baflkent Memfis’e tafl›nm›flt›r. Tutankamon, eski M›s›r dini olan Amon dini-ni ve çok tanr›c›l›¤› geri getirmifltir. Firavun, daha 19 yafl›ndayken hastalanarakölür. Krallar Vadisi’ndeki zengin arma¤anlarla dolu mezar› 1922 y›l›nda bulunanakadar bozulmadan kalm›flt›r.

Tutankamon öldü¤ünde Aya tahta ç›kmak ister, bunun üzerine Tutankamon’unkar›s› Ankhesenamon Hitit kral› fiuppiluliuma’ya o¤ullar›ndan birinin kendisiyleevlenerek M›s›r firavunu olmas›n› teklif eder. Bunu kabul eden Hitit kral› o¤lunuM›s›r’a gönderir. Ancak Prens Zannanza M›s›r’a giderken yolda öldürülür. Bununüzerine Aya (MÖ 1323-1319) k›sa bir süre krall›¤a el koyar. Aya ölünce de yerinekomutan› Horemheb tahta geçer. Horemheb (MÖ 1319-1307), M›s›r’›n idari yap›s›-n› düzeltir. Karnak Tap›na¤›’na yeni yap›lar ekletir. Horemheb de krall›¤›n›, arka-dafl› ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramses’e b›rak›r.

I. Ramses (MÖ 1307-1306) 19. Sülale’nin kurucusudur. Saltanat› k›sa sürmüfl veyerine o¤lu I. Seti (MÖ 1305-1290) geçmifltir. I. Seti, Hititlerin zay›f durumundanyararlanarak Suriye’ye sefer yapm›fl ve eskiden M›s›r’›n kontrolünde olan toprakla-r›n bir bölümünü geri alm›flt›r. I. Seti son dönemlerinde o¤lu II. Ramses’i (MÖ1290-1224) tahta ortak etmifltir. 19. Sülale firavunlar›n›n en güçlüsü olan II. Ram-ses, M›s›r ülkesinin s›n›rlar› içinde oldu¤u kabul edilen kuzeydeki Suriye için ba-bas› gibi Hititlerle mücadele etmifltir. MÖ 1285 y›l›nda Suriye’de Asi Nehri (Oron-tes) yak›n›ndaki Kadefl’te Hitit Kral› Muvatalli ile savaflm›flt›r. Tarihe “Kadefl Sava-fl›” olarak geçen bu savafl sonucunda II. Ramses büyük bir zafer kazand›¤›n› iddiaetmektedir. Ancak Hitit kaynaklar›na göre yenilgiden flans eseri kurtulmufltur. MÖ1270 y›l›nda II. Ramses ve Hitit Kral› III. Hattuflili aras›nda yap›lan Kadefl Bar›fl Ant-


laflmas›, tarihte iki büyük devlet aras›nda yap›lan ilk resmi yaz›l› anlaflmad›r. An-laflmaya göre Kadefl Hititlerde kalm›flt›r. II. Ramses, III. Hattuflili’nin iki k›z›yla ev-lenmifl ve yönetici sülaleler aras›nda akrabal›k ba¤› kurulmufltur.

Ramses, baflkenti Delta bölgesindeki Per-Ramses (Ramses’in Mülkü) adl› flehretafl›m›fl, Karnak ve Luksor tap›naklar›na ekler yapt›rm›flt›r. Nil Nehri’nin bat› k›y›-s›nda firavunun ölüler tap›na¤› olan Ramesseum’u yükselir. Yukar› M›s›r’da iseAbu Simbel kaya tap›naklar›n› yapt›rm›flt›r.

II. Ramses’in yerine geçen Merneptah (MÖ 1224-1214) Hitit, Ugarit ve Amurrukrall›klar›yla dostane iliflkilerini sürdürmüfltür. Hatta k›tl›kla mücadele eden HititKrall›¤›’na tah›l yard›m› yapt›. MÖ 1200’lerde Merneptah’›n generalleri, Libyal›larlabirleflerek Delta Bölgesi’ne sald›ran Deniz Kavimleri’ni Bat› Delta Bölgesi’nde geripüskürtmüfllerdir. Merneptah saltanat›nda baflkent Memfis’e tafl›nm›flt›r. 20. Süla-le’nin güçlü firavunlar›ndan olan III. Ramses zaman›nda (MÖ 1194-1163) Libyal›larve ‹kinci Deniz Kavimleri göçü M›s›r’› zorlam›fl, ancak III. Ramses karadan ve de-nizden sald›ran Deniz Kavimlerini püskürtmeyi baflarm›flt›r. III. Ramses, Teb flehriyak›nlar›ndaki Medinet Habu Tap›na¤›’n›n duvarlar›na yazd›rd›¤› yaz›tlarda, DenizKavimlerine karfl› kazand›¤› zaferi anlatm›flt›r.


Resim 7.3

Önasya Haritas›(Hornung 2004a,s. 84).

Teb flehrinde Hons Tap›na¤› ve bat› k›y›s›ndaki Ölüler Tap›na¤› III. Ramses’inimar faaliyetlerinden önemli olanlar›d›r. III. Ramses’in giderek artan iç sorunlarlailgilenmesi gerekmifltir. Ekonomi iyi de¤ildir. Memurlar bafl›na buyruk hareket edi-yor, ücretler ödenmiyor ve fiyatlar art›yordu. ‹flçi kenti Deir el-Bahri’de oturan vekral mezarlar›n›n inflas›nda çal›flan iflçiler, ücret yerine ald›klar› tay›n›n da¤›t›m› ikiay gecikince greve gitmifllerdir.

20. Sülale’nin son firavunlar›, ülkedeki bozulmalar› durdurur düflüncesiyle birsembol olarak Ramses ad›n› alm›fllard›r (IV. Ramses MÖ 1163-1156, V. Ramses MÖ1156-1151, VI. Ramses MÖ 1151-1143, VII. Ramses MÖ 1143-1136, VIII. RamsesMÖ 1136-1131, IX. Ramses MÖ 1131-1112, X. Ramses MÖ 1112-1100). Ancak buyöntem ülkeyi içine bulundu¤u kötü durumdan ve çöküflten kurtaramam›flt›r. Ör-ne¤in IX. Ramses’in uzun saltanat› döneminde ekonomik ve siyasal olarak büyüks›k›nt›lar yaflanm›flt›r. Bunun en önemli göstergelerinden biri Teb Nekropolü’nde-ki mezarlar›n soyulmas› ve bu soygunlara uzun süre göz yumulmufl olmas›d›r.Nekropol iflçileri X. Ramses (MÖ 1100-1070) döneminde tekrar greve gitmifllerdir.XI. Ramses zaman›nda ekonominin kötü durumu ve k›tl›k nedeniyle Teb halk›,Teb yüksek rahibine karfl› ayaklan›r. Firavun yüksek rahibin devrilmesinden son-ra ç›kan iç savafl nedeniyle ülkede düzeni yeniden sa¤lamas› için güneydeki Kuflgenel valisi Panahesi’yi görevlendirir. Panahesi, Nubyal› paral› askerlerle Orta M›-s›r’› diktatörlükle yönetir. Onun ölümünden sonra XI. Ramses’in saltanat›n›n 19. y›-l›nda Yukar› ve Orta M›s›r’da güç, yüksek rahip ve general olan Herihor adl› birgörevlinin eline geçmifltir. Herihor, Teb’de düzeni sa¤lamak için çal›flm›fl ve firavu-nun da deste¤ini alm›flt›r. Herihor’u Pianhi takip eder. O da XI. Ramses’ten önceölmüfltür. XI. Ramses Afla¤› M›s›r’da iktidar› Tanis’te oturan Smendes’e devretmifl-tir. Böylece ülke gerçek manada bölünmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dönemdeyüksek rahipler de zaman zaman kral unvan›n› kullanmak istemifllerdir.

Yeni Krall›k Dönemi’nde bir kad›n firavunun bafla geçifli nas›l gerçekleflmifltir?

ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712)MÖ 1070’de XI. Ramses’in ölümünden sonra M›s›r taht›n› 21. Sülale’yi kuran Smen-des (MÖ 1070-1044) ele geçirmifltir. Onun taht› hiç zorlanmadan ele geçirmesininnedeni olas›l›kla firavun ailesiyle evlilik yoluyla akrabal›k kurmufl olmas›d›r. MÖ1070’de bafllay›p MÖ 712 y›l›na kadar süren dönemde M›s›r Üçüncü Ara Dönemi’niyaflar. Bu dönemde Asya’da kazan›lan bölgeler kaybedilmifl, Nubya ve Do¤u Çö-lü, M›s›r etkisinden ç›km›flt›r. Pianhi’den sonra da Kufl Genel Valili¤i makam› orta-dan kalkm›flt›r. Kuzeyde, M›s›r kraliyet ailesi ve Smendes’in ikametgâh kenti Ta-nis’ti. Güneyde Teb rahipleri merkezî otorite karfl›s›nda güçlerini art›rm›fllar ve ay-r›l›kç› hareketlere giriflmifllerdir. El-Hiba’dan Assuan’a kadar uzanan Nil Vadisi deTeb yüksek rahiplerinin denetimindedir.

Tanis kentinde Smendes’ten sonra tahta I. Psusennes (MÖ 1040-992), Teb’deise Pianhi’den sonra bafla yüksek rahip I. Pinecem geçmifltir. Tanis ve Teb’deki ik-tidar sahipleri aras›nda dostluk ve akrabal›k iliflkileri kurulmufltur. Bu dönemdekral mezarlar› Teb Çölü’nde de¤il, Tanis’in tap›nak bölgesinde bulunmaktad›r.Yüksek rahipler Krallar Vadisi’nde talan edilen kral mezarlar›ndan kurtulabilen es-ki krallara ait mumyalar› iki büyük gizli mezara tafl›m›fllard›r.

Teb kentinde Pinecem’den sonra bafla geçen Masaherta ölünce, 20. Sülale’ninsonlar›nda oldu¤u gibi ayaklanmalar ç›km›fl, ancak bunlar bast›r›larak, siyasal mu-halifler Bat› Çölü’ndeki vahalara sürgün edilmifllerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

21. Sülale firavunlar›ndan Siamun (MÖ 978-959) zaman›nda Tanis kraliyet aile-si d›fl askeri seferlere ç›km›flt›r. Filistin’in Gezer kenti fethedilmifl, ‹srail Krall›¤› teh-dit edilmifltir. Ancak daha sonra bu krall›kla evlilik yoluyla akrabal›k kurulmufltur.Bir M›s›r prensesi Kral Süleyman’a efl olarak gönderilmifltir. Çeyiz olarak da Gezerkenti hediye edilmifltir. Yüksek rahip II. Pinecem ölünce güneydeki ikametgâhmerkezi Teb de önemini yitirmifltir.

III. Ramses, Libyal›lar›n ç›kard›¤› sorunlar› kökten çözmek amac›yla bu ülkeyedüzenledi¤i seferlerden sonra getirdi¤i Libyal› esirlerin ço¤unu Delta Bölgesi’ndeBubastis çevresine yerlefltirmifltir. Paral› askerlerin liderleri olan Libya kabile flefle-ri Tanis krallar› için çok önemliydi. Bu flefler Tanis kral› Siamun’un halefi II. Psu-sennes (MÖ 959-945) zaman›nda etkilerini artt›rd›lar. Bubastis kentinden ve Libyakökenli olan I. fioflenk (MÖ 945-924), II. Psusennes’in ölümünden sonra M›s›r tah-t›n› ele geçirdi ve 22. Sülale’yi kurdu. Kraliyet kenti yine Tanis idi. I. fioflenk o¤luOsorkon’u eski kraliyet soyundan bir prensesle evlendirmifltir. Böylece M›s›r Libyakabile fleflerinin egemenli¤i alt›na girmifltir. Delta Bölgesi’ndeki Libyal›lar birçokkuflaktan beri M›s›r kültürü içinde yetifltikleri için yad›rganmam›fllard›r. I. fioflenk,o¤lu ‹puti’yi yüksek rahip olarak Teb’e göndermifltir. ‹puti, Teb kentini kral I. fio-flenk’in valisi olarak yönetmifltir. M›s›r’›n geleneksel müttefikleri Biblos ve Nubyaile yeniden iliflkiler kurmaya çal›flm›flt›r. I. fioflenk Kudüs’e sefer yaparak Kral Sü-leyman’›n saray ve tap›na¤›n› ya¤malam›fl, zengin ganimetlerle ülkesine dönmüfl-tür. Bu ganimetlerle Karnak Tap›na¤›’nda infla faaliyetlerinde bulunmufltur.

Yaklafl›k 100 y›l kadar süren bir bar›fl döneminden sonra 22. Sülale’nin çöküfldönemi kral II. Takelot (MÖ 860-835) ile bafllam›flt›r. II. Takelot o¤lu ve veliaht›Osorkon’u Teb’de Amon yüksek rahipli¤ine atar. Ancak Tebliler Osorkon’u kabuletmeyince iç savafl ç›kar. Bu kargafla döneminde III. fioflenk (MÖ 835-783) karde-fli Osorkon’un hakk› olan krall›¤› ele geçirir. Ancak ülkenin di¤er yerlerinde dekrall›¤› ele geçirmek isteyenler ortaya ç›kar. Bunlardan biri olan I. Pedubaste (MÖ828-803) de yeni bir kraliyet soyu olarak Leontopolis’te 23. Sülale’yi kurar. Bundanböyle daha küçük hükümdarlar kendilerini kral ilan etmifller yerli haktan destekgörünce de krall›k iddialar›n› sürdürmüfllerdir. Teb’de de dinsel önderlerin olufltur-du¤u yeni bir soy görülür. Güneyde de baflkenti Cebel Barkal olan Nubya kral›Kaflta (MÖ 770-750) idaresindeki 25. Sülale kuzeyde Teb’e kadar Yukar› M›s›r’›nhâkimi olur. Bat› Delta Bölgesi’ndeki Sais kentinde ise 24. Sülale hüküm sürmek-teydi. MÖ 8. yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde M›s›r’da birçok kral vard›r. 22-25. Süla-leler aras›nda her bir kral di¤erinden ayr› olarak kendi yönetimini kurmufltur. Böy-lece M›s›r’da iktidar paylafl›m›yla ilgili kargafla artm›flt›r.

MÖ 8. yüzy›l sonlar›nda M›s›r’daki en önemli gruplar Afla¤› M›s›r’da 24. Sülale,Yukar› M›s›r’da ise 25. Sülale idi. MÖ 730 dolaylar›nda Saisli etkisinin gelenekselTeb bölgesi olan Nil Vadisi’nde yay›lmas› üzerine, 24. Sülale ile 25. Sülale aras›n-da anlaflmazl›k ç›km›flt›r. 24. Sülale kral› Tefnahte (MÖ 724-717) güneydeki 25. Sü-lale’nin tehditlerine karfl› Delta güçlerinin büyük bir bölümünü arkas›na alarak Lib-ya direniflinin önderi olmufltur. Kral Kaflta’n›n halefi olan Napata kral› Piye (MÖ750-712) Nil Vadisi’ni ele geçirmek için harekete geçmifl, yerel yöneticilerden veözellikle de Tefnahte’den teslim olmas›n› isteyerek kuzeyde Memfis’e kadar ilerle-mifltir. Memfis’in düflmesi üzerine Delta’daki Libyal› hükümdarlar›n ço¤u Piye’ninegemenli¤ini tan›yarak Tefnahte’yi d›fllam›fllard›r. Piye Delta’n›n içlerine do¤ruilerlemeye devam edince Tefnahte onun egemenli¤ini tan›mak zorunda kalm›flt›r.Ancak Delta’da varl›¤›n› da devam ettirmifltir. Delta’daki küçük krall›klar› tamamen


egemenlik alt›na alamayan sadece onlar›n kendisini tan›mas›yla yetinen Piye, bafl-kenti Napata’ya geri dönmüfltür.

GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332)Napata kral› Piye’nin kardefli ve halefi olan 25. Sülale’den fiabaka (MÖ 712-698) ileM›s›r’da geç dönem bafllam›flt›r. Tefnahte’nin o¤lu Bakenrenef (Bokkhoris) (MÖ717-712) Memfis’i denetimi alt›na almaya bafllay›nca fiabaka karfl› sald›r›ya geçerekSais Sülalesi’ne son vermifltir. Baz› yerel krallar ise ba¤›ms›zl›klar›n› korumufllard›r.

Nubyal›lar Memfis’i baflkent yapm›fl ve bir süre M›s›r’da yaflam›fllard›r. 25. Süla-le’nin krallar› kendilerini firavunlar›n halefi olarak görmüfllerdir. Yukar› M›s›r’da ol-du¤u gibi Afla¤› M›s›r’da da tarihleme 25. Sülale krallar›n›n saltanat y›llar›na göreyap›l›r. Bu dönemde ülke ekonomisi Nubya alt›nlar› sayesinde hareketlenmifltir.20. Sülale’den beri ilk defa an›tsal yap›lar infla edilmeye bafllanm›flt›r. fiabaka’dansonraki fiebitku (MÖ 698-690) ve Taharka (MÖ 690-664) dönemlerinde de ekono-mik geliflmeler devam etmifltir.

Birleflik güçlü M›s›r ve Nubya Devleti’nin Yak›ndo¤u’daki tek rakibi Assur ‹m-paratorlu¤u’dur. MÖ 671 y›l›nda Assur kral› Esarhaddon (MÖ 681-669) M›s›r’a se-fer düzenler ve Memfis’i ele geçirir. Taharka güneye kaçar. M›s›r ülkesi savafl taz-minat› ödemek zorunda b›rak›l›r. Assurlular, Delta devletlerini müttefik olarak gör-dükleri için onlara dokunmazlar. Taharka iki y›l sonra Memfis’i geri almak için dö-ner. Onun güçlendi¤ini gören Esarhaddon M›s›r’a bir sefer daha düzenler ama yol-da ölür (MÖ 669). Yerine geçen Aflurbanipal (MÖ 669-627) M›s›r’da Assur yöneti-mini yeniden kurarken Delta Bölgesi’nde Sais’te kendini kral olarak tan›mlayan 26.Sülale’den I. Neko ve o¤lu I. Psammetikos ile ittifak yapar. Taharka’n›n halefi Tan-tamani (MÖ 664-657) MÖ 664’te Nubya’dan Delta’ya kadar olan bölgeyi eline ge-çirir. Bu sefer s›ras›nda I. Neko ölür. MÖ 663-657 tarihleri aras›nda AssurbanipalM›s›r’a sefer düzenler, Tantamani Nubya’ya kaçar. M›s›r’›n tamam› Assur taraf›ndaniflgal ve ya¤ma edilir.

I. Psammetikos (MÖ 664-610) krall›¤›n›n bafllar›nda, MÖ 664-657 tarihleri ara-s›nda Afla¤› M›s›r’daki bütün yerel yöneticileri etkisiz hale getirir ve M›s›r’›n birli¤i-ni tekrar sa¤lar. Bu s›rada Aflurbanipal’›n Babil’de bir isyanla u¤raflmas›n› f›rsat bi-lerek Assur’dan ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›r. 26. Sülale firavunlar› d›fl siyasette, YeniKrall›k Dönemi’nde Suriye ve Filistin’de elde edilen baflar›lar› tekrar etmek istemifl-tir. I. Psammetikos ile bafllayan seferler II. Nekho (MÖ 610-595) ile devam etmifl-tir. II. Nekho 609’da Yahuda kral› Yoflia’y› ma¤lup eder ve ülkesini vergiye ba¤lar.Fenike k›y› kentleri M›s›r’›n egemenli¤i alt›na girer. Yeni krall›k zaman›ndan beriilk defa Suriye’ye girilir. Ancak II. Nekho Babil Kral› II. Nebukadnezzar’a Karga-m›fl’ta yenilerek M›s›r’a geri çekilmek zorunda kal›r. Bu yenilgiye ra¤men MÖ 601y›l›nda M›s›r’a sefer yapan II. Nebukadnezzar’› geri püskürtmeyi de baflar›r. Ayr›caYunanl›lar› örnek alarak üç s›ra kürekli gemilerden oluflan bir donanma kurar. II.Nekho’dan sonra gelen II. Psammetikos (MÖ 595-589) Nubya kral› Aspalta’n›n M›-s›r’› tekrar ele geçirmeye çal›flabilece¤ini düflünerek, generalleri Amasis ve Pota-simto’yu Nubya’ya sefere gönderir. M›s›r ordusu Üçüncü Ça¤layan’› aflarak güneyeilerler ve baflkent Napata’y› kuflat›r. Bunun üzerine Aspalta, baflkenti Napata’dandaha güneydeki Meroe’ye tafl›m›flt›r.

II. Psametikos’un o¤lu Apries (MÖ 589-570) zaman›nda II. Nabukadnezar Ku-düs’ü kuflat›r. Apries kenti kurtarmaya çal›flt›ysa da baflar›l› olamaz. Bu olay üzeri-ne çok say›da Yahudi M›s›r’a s›¤›nd›. MÖ 570’de Apries, Kyrene’deki Yunanl› ko-


lonistlere karfl› Libyal› kabilelerin yard›m istemesi üzerine destek olmak için birbirlik gönderir ancak gönderdi¤i birlik Kyrenelilere yenilir. Bunun üzerine Apri-es’in birlikleri ayaklanarak general Amasis’i kral ilan etmifllerdir. Apries art arda ya-p›lan savafllardan birinde ölmüfltür.

Amasis, M›s›rl›lar, Libyal›lar ve Yunanl›lar› bar›flt›r›r. Bar›fl anlaflmas›n›n yan› s›-ra politik bir evlilik yapar. Böylece dostluk ve akrabal›k ba¤lar› kurulur. Bat› Ana-dolu’daki ‹onia kenti Miletos’un M›s›r’da Bat› Delta’da kurdu¤u ticaret kolonisi Na-ukratis’i Yunanl›lara b›rak›r. Ege adalar› Samos ve Lindos’a de¤erli adaklar gönde-rir. Bu yolla Yunanl›larla iyi iliflkiler kurar. M›s›r’a da özen gösterir ve halk›n takdi-rini kazan›r. Amasis’in saltanat›n›n (MÖ 570-526) son dönemlerinde Pers ‹mpara-torlu¤u giderek yükselmektedir.

Pers kral› Kyros (MÖ 559-529), Anadolu’da Lydia kral› Kroisos’un baflkenti Sar-deis’i eline geçirerek Lydia Krall›¤›’n› (MÖ 546’da) y›kar. Persler MÖ 539 y›l›ndaBabil’i de ele geçirirler. Kyros’un o¤lu Kambyses (MÖ 529-522) Pers taht›na ç›kt›-¤›nda, M›s›r’a sefer haz›rl›klar›na bafllam›flt›r. Bu s›rada M›s›r’da da Amasis’in yeri-ne o¤lu III. Psammetikos (MÖ 526-525) tahta geçmifltir. Kambyses MÖ 525’de III.Psammetikos’u yener ve Memfis’i ele geçirir. M›s›r kral› tutsak edilir ve öldürülür.Daha sonra tüm ülke Kambyses taraf›ndan iflgal edilir. M›s›rl›lar, Libyal›lar ve Kyre-neliler Perslere itaat ederler. Ancak Kambyses Nubya ve Siva’ya yapt›¤› seferlerdebaflar›s›z olur. M›s›r ülkesi, Perslerin satrapl›¤› (eyaleti) haline gelir.

Perslerin kurdu¤u M›s›r’›n 27. Sülalesi’nin ilk kral› olan Kambyses, tap›naklarailgi göstermedi¤i için M›s›rl›lar taraf›ndan benimsenmemifltir. Halefi olan Pers kra-l› I. Darius (MÖ 522-486) ise dini duygulara hitap ederek M›s›rl›larla uzlaflmaya ça-l›flm›flt›r. Sakkara’da Apis bo¤alar›n›n gömüldü¤ü yeri geniflletmifl, el-Harga vaha-s›nda tanr› Amon için bir tap›nak yapt›rm›flt›r. Böylece Pers yönetimi sayg›nl›k ka-zanm›flt›r. Onun zaman›nda M›s›r yasalar› derlenip kitap haline getirilir. Darius yö-netimi M›s›r için bir refah dönemi olmufltur.

MÖ 490 y›l›nda Persler Yunanistan’da yap›lan Maraton Savafl›’nda Yunanl›larayenilince Delta Bölgesi’nde Perslere karfl› 80 y›l kadar sürecek bir ayaklanma bafl-lam›flt›r. MÖ 404 y›l›nda Sais kentinden Amirtaios (MÖ 404-399) Delta’y› Pers yö-netiminden kurtarm›flt›r, kendisini kral ilan ederek MÖ 400 y›l›na kadar bütün M›-s›r ülkesine hâkim olmufltur. Amirtoios, 28. Sülale’nin ilk ve tek kral›d›r.

MÖ 399’dan sonra M›s›r’›n son yerlileri olan 29. ve 30. sülaleler döneminde M›-s›rl›lar, ülkelerini eski bir eyalet (satrapl›k) olarak gören Perslere karfl› baflar›ylamücadele ettiler. Ancak MÖ 343 y›l›nda Pers kral› III. Artakserkses M›s›r’› ele ge-çirmeyi baflard›. M›s›r’›n 31. Sülalesi’ni yine Persler kurdu ve M›s›r’a on y›l dahaegemen oldular.

MÖ 334 y›l›nda Makedonya Kral› Büyük ‹skender (III. Aleksandros) Makedon-yal›lar ve Yunanl›lardan oluflan bir ordu ile Perslere karfl› ünlü Do¤u Seferi’ne ç›-kar. MÖ 332 y›l›nda Büyük ‹skender’in M›s›r’› ele geçirmesiyle buradaki Pers ege-menli¤i son bulur. M›s›r, ‹skender’in ölümünden sonra komutanlar›ndan I. Ptole-maios (MÖ 304-284) taraf›ndan kurulan Ptolemaioslar Devleti’ne ba¤lan›r. Bundansonra 250 y›l boyunca M›s›r Yunanl›lar taraf›ndan yönetildi.



Eski M›s›r’›n co¤rafyas›n›n yaflam biçimi üzerin-

deki etkisini aç›klayabilme

Eski M›s›r Kültürü Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Darve birkaç km genifllikte olan vadi, kuzeyde Del-ta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki Birinci Ça¤-layan’a kadar uzan›yordu. M›s›r, bat› ve do¤udaçöllerle çevrilmifl olup do¤uda k›y›ya paralel uza-nan s›rada¤larla K›z›ldeniz’den ayr›lm›flt›r. Ülke-nin güneyi ça¤layanlarla kuflat›lm›flt›r. Bu bölge-de bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›rmaktad›r.Ça¤layanlar›n güneyinde ise Sudan (Eskiça¤’daNubya) yer al›r. Dünyan›n en uzun nehri olanNil (6695 km), Viktorya Gölü civar›ndan ortayaç›kar ve kuzeye do¤ru akarak Akdeniz’e dökü-lür. Ülkenin büyük bölümünün d›fl dünyadan so-yutlanm›fl olmas›, kendine özgü bir M›s›r uygar-l›¤›n›n yarat›lmas›na neden olmufltur.

Eski M›s›r tarihinin dönemlerini aç›klayabilme

Eski M›s›r, yerel tarihçi Manetho’ya göre kurulu-flundan Büyük ‹skender’e (MÖ 332) kadar 31farkl› sülale taraf›ndan yönetilmifltir. Tarihsel kur-gu bu çerçevede yap›lmakta, sülaleler kronolojikolarak gruplara ayr›lmaktad›r. M›s›r tarihinin dö-nemleri flunlard›r: Erken Dönem (1.-2. Sülaleler:Yakl. Ol. MÖ 2920-2650), Eski Krall›k (3.-8. Süla-leler: MÖ 2650-2134), Orta Krall›k (11-14. Sülale-ler: MÖ 2040-1640), Yeni Krall›k (18-20. Sülale-ler: MÖ 1550-1070), Geç Dönem (25-31. Sülale-ler: MÖ 712-332). Bunlar›n d›fl›nda, firavunlar›ngüçlerini kaybetti¤i zamanlarda, ço¤u farkl› soy-lardan gelen krallar›n egemen oldu¤u üç ara dö-nem yaflanm›flt›r.

Eski M›s›r’›n siyasi olaylar›n› tart›flabilme

M›s›r’da Paleolitik Ça¤’dan beri (MÖ 500 000)insanlar yaflamaktayd›. MÖ VI. biny›lda Cilal›Tafl Ça¤› da denilen Neolitik Ça¤’da ilk köylerkurulmufl, hayvanlar evcillefltirilmifl ve tar›mbafllam›flt›r.Krall›¤›n Yukar› ve Afla¤› M›s›r’da Sülaleler önce-si dönemde bafllad›¤›na iliflkin de¤erlendirmelerbulunmaktad›r. MÖ üçüncü biny›l bafllar›ndandördüncü yüzy›la kadar süren yönetici sülalelertarihi boyunca kurulan merkezi devletler uzunsüre bütün bölgenin tek egemeni olarak yaflaya-mam›flt›r. M›s›r’da yaflanan siyasal geliflmeler ge-nellikle Nil Vadisi’nin kuzeyinde, ortas›nda veyagüneyinde devlet olma iddias›yla ortaya ç›kangüçler aras›nda yaflanm›flt›r. Eski M›s›r, Assurlu-lar›n gelifline kadar d›flar›dan gelen bir siyasalgücün egemenli¤ine girmemifltir. Kuzeydeki Del-ta bölgesine gelen baz› gruplar k›sa zamanda bu-radaki kültürü benimsemifl ve M›s›rl› olmufllard›r.MÖ sekizinci yüzy›ldan sonra Yeni Assur Kralla-r›’n›n seferleri de k›sa süreli iflgalle sonuçlanm›fl-t›r. M›s›r tarihinin k›r›lma noktas› MÖ 525 y›l›ndaPersler taraf›ndan iflgal edilmesiyle bafllam›flt›r.M›s›r MÖ 332 y›l›nda Yunanl›lar, MÖ 30 y›l›ndada Romal›lar taraf›ndan iflgal edilmifltir.

Özet

1NA M A Ç

3NA M A Ç

2NA M A Ç


1. Eski M›s›r takviminde kaç mevsim vard›?a. 2b. 3c. 4d. 5e. 6

2. Eski M›s›r Tarihi’ni 31 sülaleye ay›rarak yazan tarih-çi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Herodotosb. Thukydidesc. Manethod. Berossose. Strabon

3. Antik dünyan›n yedi harikas›ndan biri olan KeopsPiramidi ne zaman infla edilmifltir?

a. Erken Devir’deb. Eski Krall›k Dönemi’ndec. Orta Krall›k Dönemi’nded. Yeni Krall›k Dönemi’ndee. Hellenistik Dönem’de

4. M›s›r’› iflgal eden ve M›s›rl›lar taraf›ndan “yabanc› di-yarlar›n flefleri” denilen topluluk hangisidir?

a. Perslerb. Libyal›lar c. Hiksoslard. Nubyal›lare. Makedonyal›lar

5. Afla¤›dakilerden hangisi kad›n firavundur?a. Hatflepsutb. Ahmosec. III. Tutmosisd. IV. Amenofise. I. Amenemhet

6. Eski M›s›r Tarihinde kaç ara dönem yaflanm›flt›r?a. 2b. 3c. 4d. 5e. 6

7. Kendi ölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini ko-laylaflt›rmak için, o¤lu I. Senusret’i tahta ortak ederekyeni bir gelenek bafllatan M›s›r kral› hangisidir?

a. II. Mentuhotepb. I. Tutmosisc. III. Tutmosisd. I. Amenemhete. IV. Amenofis

8. Ünlü Kraliçe Nefertiti hangi M›s›r Firavunu’nunkraliçesidir?

a. II. Ramsesb. III. Tutmosisc. Merneptahd. I. Pepie. IV. Amenofis

9. II. Ramses’le Kadefl Bar›fl Antlaflmas›n› imzalayanHitit kral› kimdir?

a. III. Murflilib. III. Hattuflilic. Muvatallid. IV. Tudhalyae. I. fiuppiluliuma

10. Büyük ‹skender M›s›r’› hangi tarihte ele geçirmifltir?a. MÖ 450b. MÖ 332c. MÖ 30d. MS 395e. MS 476



II. TUTMOS‹S’‹N NUBYA SEFER‹’N‹ ANLATAN

YAZIT

Yaz›t, II. Tutmosis’e ait, Elefantin’den Philae’ye gideneski bir yol kenar›nda kaya üzerine hiyerogliflerle ka-z›nm›flt›r. Kral›n saltanat›n›n ilk y›l›na (MÖ 1492) tarih-lenir. Yaz›t›n bafllang›c›nda krallar›n isimleri ve lakapla-r› s›ralan›r. Tutmosis’in Kuzey Delta ve deniz k›y›s›, Yu-kar› ve Afla¤› M›s›r, Nubya ve Sina, Suriye’yi de içinealan do¤u çölleri, Fenkhu topraklar› ve Hartum’un gü-neyine uzanan ülkeler üzerindeki hâkimiyeti vurgula-n›r. Ard›ndan gelen bölümlerde flunlar söylenir:

“Haberci içeri geldi, Kral Hazretlerini selamlad› ve

flunlar› dedi: Kufl’un (Kuzey Nubya) kötü halk› is-

yanda. ‹ki diyar›n efendisinin (M›s›r Kral›n›n) hal-

k› ona düflman olmufltur ve savaflmaya bafllam›fl-

t›r. [Nubyadaki] M›s›rl›lar, Baban›z [I.] Tutmosis,

güneydeki ve Do¤u çölündeki kabileleri durdur-

mak için infla etti¤i kalenin s›¤›na¤›ndan s›¤›rlar›-

n› afla¤› sürüyorlar.”

“Kral Hazretleri bu sözleri duydu¤u zaman t›pk›

bir panter (ya da leopar) gibi öfkelendi ve dedi ki;

‘Beni seven Ra ve Babam, Tanr›lar›n Kral›, iki diya-

r›n taht›n›n efendisi Amon üzerine yemin ederim ki

içlerinde canl› tek bir adam b›rakmayaca¤›m.”

“Daha sonra Kral Hazretleri, ‹ki Diyar›n Efendi-

si’ne karfl› ayaklanm›fl ve kral hazretlerinin yöneti-

minden memnun olmayanlar› devirmek için bir

askeri birli¤i Nubya’ya yollad›. Bu onun ilk sava-

fl›yd›. Kral Hazretlerinin askerleri Kufl’un sefil top-

raklar›na vard›lar. Ald›klar› emre ba¤l› olarak as-

kerler, hizmetkârlar eflli¤inde kral›n bulundu¤u ye-

re götürülen sefil Kufl Prensi’nin o¤lu hariç canl›

hiçbir adam b›rakmad›lar. Kral taht›na oturdu.

Askerleri yakalad›klar› esirleri ona getirdiklerinde

esirler iyi tanr›n›n ayaklar› alt›na b›rak›ld›lar. Top-

raklar› eskiden oldu¤u gibi ba¤›ml› duruma geri

getirildi. ‹nsanlar sevindiler ve liderleri memnun

oldu. ‹ki Diyar›n Efendisi’ne övgüler ya¤d›rd›lar ve

Tanr›y› ilahi iyili¤inden ötürü yücelttiler. Bunun

meydana geliflindeki neden, kral hazretlerinin, ba-

bas› Amon’un bafllang›çtan bu yana M›s›r’›n tüm

krallar›ndan daha çok sevilmifl olan, taçlar› flanl›,

Güney ve Kuzey’in Kral›, Aakhepe-renra, Ra’n›n

o¤lu, t›pk› Ra gibi ebedi yaflam, süreklilik ve huzur

bahfledilen, II. Tutmosis’in cesaretiydi” (Wallis Bud-ge, 2008, 136-137).

1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Co¤rafi Koflullar” bölümünüyeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Erken Devir” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Eski Krall›k Dönemi” bölü-münü yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›flsa “‹kinci Ara Dönem” bölümü-nü yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Özet” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Orta Krall›k” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Geç Dönem” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Eski M›s›r’da mevsimler, bölgeye hayat veren, yaflam›n

kayna¤›n› oluflturan ve getirdi¤i alüvyonlarla bereketli

tar›m alanlar› oluflturan Nil Nehri’nin taflk›nlar›na göre

belirlenmiflti. Eski M›s›r takviminde üç mevsim bulun-

maktayd›. Nehrin may›s ay›nda yükselmeye bafllay›p,

temmuzdan ekime kadar vadi üzerinden akt›¤› mevsi-

me “Taflk›n (akhet)” mevsimi denirdi. Kas›m›n bafl›nda

sular›n çekilmesi sonucu, nehrin yavafl yavafl yata¤›na

çekilmesiyle, nehir yata¤›n›n iki yan›na biriken milli

toprakta ekim faaliyetlerinin yap›labildi¤i mevsime

“Ekim (peret)” denirdi. Marttan hazirana kadarki dö-

nem ise “Hasat (shemu)” mevsimiydi.

S›ra Sizde 2

Erken Dönemde Eski M›s›r’daki geliflmeler:

1. Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r Krall›klar›n›n birlefltiril-

mifl ve merkezî devlet oluflturulmufltur,

2. 1. ve 2. sülalenin krallar›n›n saltanat sürdü¤ü Erken

Dönem’in sonlar›nda M›s›r’›n s›n›rlar› güneyde Birin-

ci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r,

3. M›s›r’da yüzy›llar boyunca kullan›lacak merkezi yö-

netim sistemi, bir baflka deyiflle krall›k sistemi olufl-

turulmufltur,

4. Hiyeroglif yaz› yayg›n olarak kullan›lmaya baflla-

m›flt›r.

S›ra Sizde 3

MÖ 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren

Hurri kökenli toplumlar Delta Bölgesi’ne egemen ol-

mufllar ve 15. Sülale’yi oluflturmufllard›r. Böylece M›-

s›r’da ilk defa yabanc›lardan oluflan bir sülale egemen-

li¤i kurulmufltur. Bu yeni sülale Memfis’i ele geçirerek,

Do¤u Deltas›’nda kendi baflkentleri olan Avaris’i kur-

mufltur. M›s›r’›n tanr›lar›ndan Seth ile özdefllefltirdikleri

tanr›lar› Baal için bir tap›nak infla etmifllerdir. 15. Süla-

le’yi oluflturan Hiksos krallar› tüm M›s›r’a ve Filistin’in

s›n›r bölgelerine egemen olmufllard›r.

15. ve 17. sülaleler aras› “‹kinci Ara Dönem (MÖ 1640-

1532)” olarak adland›r›l›r. Hiksoslar, M›s›r kültürünü

hemen benimsediler. Bunun yan›nda M›s›r’a gelirken

beraberlerinde koflumlu atlar›n çekti¤i savafl arabalar›n-

dan oluflan birlikleri, çeflitli maddelerden yap›lm›fl ayr›

ayr› parçalardan oluflan güçlü bir yay, yeni k›l›ç çeflitle-

ri ve di¤er silah çeflitleri getirdiler. Hiksoslar Döne-

mi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men

M›s›rl›lar, d›flar›dan gelen bu istilaya al›flamam›fllar ve

Hiksoslar› hiç benimseyememifllerdi. 17. Sülale’den Ah-

mose (MÖ 1550-1525) MÖ 1532 de Hiksoslar› yenerek

Filistin’e sürmüfltür.

S›ra Sizde 4

Yeni Krall›k Dönemi’nde tahta geçen kad›n firavun Hat-flepsut’tur. Üvey o¤lu III. Tutmosis (MÖ 1479-1425) tah-ta ç›kt›¤›nda çok küçük oldu¤u için, Kraliçe Hatflepsut,I. Tutmosis’in gerçek vârisi oldu¤unu iddia ederek tah-ta geçti (MÖ 1473-1458). Onun zaman›nda M›s›r baflar›-l› ve istikrarl› bir dönem yaflad›.

Yararlan›lan KaynaklarBaines, J. - J. Malek (1986). Eski M›s›r, (Çev. Z. Aruoba

- O. Aruoba), ‹stanbul.Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (Çev. I. Yerbuz),

Ankara.Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma, Antik

Akdeniz Uygarl›klar›, (Çev. S. K. Ang›), Ankara.Hornung, E. (2004a). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi,

(Çev. Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul.Hornung, E. (2004b). M›s›rbilime Girifl, (Çev. Z.

Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul.‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti,

Ankara.Kuhrt, A.(2009). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u, Cilt I, ‹stanbul.Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the

Pharaohs, Germany.Vercoutter, J. (2003). Eski M›s›r, (Çev. E. Çaykara),

‹stanbul.Wallis Budge, E.A. (2008). Antik M›s›r Edebiyat›,

Yaz›nsal Metinler, ‹zmir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eski M›s›r’›n yaz›s›, edebiyat› ve bilimini aç›klayabilecek,Eski M›s›r’›n devlet örgütünün iflleyiflini ve toplum yap›s›n› aç›klayabilecek,Eski M›s›r dini ve ölü gömme geleneklerini aç›klayabilecek,Günümüze ulaflan Eski M›s›r kal›nt›lar›n›n genel özelliklerini tan›mlayabi-leceksiniz.

‹çindekiler

• Krallar Vadisi• Hiyeroglif Yaz› • Takvim

• Piramitler • Mumyalama

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Eski M›s›r Uygarl›¤›

• G‹R‹fi: KAYNAKLAR• DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL

YAPI• B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT


G‹R‹fi: KAYNAKLARM›s›r tarihi, MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›kan yaz›l› belgeler yan›nda zengin ar-keolojik buluntulara dayan›larak yaz›lmaktad›r. Yaz› gelene¤i, de¤iflik yaz› türle-ri ve yaz› malzemeleri bu bölümde, arkeolojik malzemenin büyük bölümünüoluflturan tap›naklar ve mezar an›tlar› ise ilgili bafll›klar alt›ndaki gelecek bölüm-lerde ele al›nmaktad›r.

Yaz›l› Kaynaklar ve EdebiyatEski M›s›r’da yaz› MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›km›flt›r. Baz› araflt›rmac›lar M›s›r-l›lar›n yaz›y› Mezopotamyal›lardan ö¤rendiklerini düflünmektedirler. M›s›rl›lar yaz›-y› Mezopotamya’dan ö¤renmifl olsalar bile, taklitçi olmam›fllar ve kendilerine özgübir yaz›y› gelifltirme baflar›s›n› göstermifllerdir. Her iki yaz› sistemi aras›nda büyükfarklar olmas› bunu aç›kça kan›tlamaktad›r. Yaz›, M›s›r’da da Sümerlerde oldu¤ugibi eflyan›n fleklini çizmekle bafllam›flt›r. Ancak Sümer yaz›s›ndan farkl› olarak M›-s›r hiyeroglifi temelde resim biçimindedir.

Hiyeroglif Yaz›: (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos)Özellikle kutsal metinlerin tafla kaz›nmas›nda kullan›lan resmî bir yaz›yd›. Hiye-roglifler MÖ 3000 y›llar›ndan MS dördüncü yüzy›la kadar kullan›lm›flt›r. Tafl, ahflap,fildifli malzeme üzerine kaz›nm›fl ya da çeflitli malzeme üzerine resmedilmifltir. Enbasit düzeyde hiyeroglif, yaz›c›n›n ifade etmek istedi¤i nesnenin resmedilmesi bi-çiminde oluflmufltur. Buna “piktogram” denir. Bir insan anlat›lacaksa insan resmi,bal›k anlat›lacaksa bal›k resmi çizilirdi. Piktogram›n sesi ayn› zamanda uzun birsözcü¤ün içinde hece olarak da kullan›labilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar› datemsil edilebilirdi. Örne¤in bir papirüs rulosu, yazmak anlam›na gelmekteydi.

M›s›r hiyeroglifleri 1822 y›l›nda Eski M›s›r Uzman› ve Dilbilimci Jean-FrançoisChampollion taraf›ndan çözülmüfl ve Eski M›s›r tarihi ve uygarl›¤› ile ilgili pek çokgüvenilir bilgiye ulafl›lm›flt›r. M›s›r yaz›s›n›n belirgin özelli¤i, onun her zaman asl›-na ba¤l› kalm›fl olmas› ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, Eski Yunan-ca ve günümüzün modern dillerinin yaz›lar› gibi alfabetik olmas›d›r. Bu yaz›, dahasonra oluflan komflu alfabetik yaz›lar› ve Fenike yaz› sistemlerini harf yaz›s› fikribak›m›ndan etkilemifltir.

Hiyeratik Yaz›: M›s›r yaz›l› belgelerinin büyük bir k›sm›n› oluflturan yönetim vehukuk metinlerinin yaz›m›nda, en yayg›n hiyeroglif iflaretleri k›salt›larak kullan›l-maya bafllam›flt›r. Zamanla bu k›saltmalar ço¤al›nca hiyerogliften tümüyle farkl› bir

Eski M›s›r Uygarl›¤›

yaz› olan hiyeratik yaz› ortaya ç›km›flt›r. Bu yaz› hiyeroglif yaz›ya göre çok dahak›sa sürede yaz›labiliyordu. Bu yaz› çeflidine daha çok papirüsler üzerinde rastlan-d›¤› için son dönemlerde “kitap yaz›s›” tan›m› da giderek yayg›nlaflm›flt›r. Hiyera-tik yaz›ya papirüslerden önce kil kaplar üzerinde rastlanm›flt›r. Tafla oyulmalar›naise çok ender olarak rastlan›r. Bu türde yaz› ile yaz›lm›fl belgeler Eski Krall›kDönemi’nde azd›r, ancak Orta Krall›k Dönemi’ne ait bol miktarda materyal vard›r.Yeni Krall›k zaman›nda da papirüsler, tafl veya çanak çömlek parçalar› ve kil kap-lar üzerinde bu tür yaz›ya s›kça rastlan›r. MÖ yedinci yüzy›lda yönetimle ilgili bel-gelerde daha ifllek olan demotik yaz› kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Ancak dini metin-lerde MÖ 200’e kadar Hiyeratik yaz› kullan›lm›flt›r.

Demotik Yaz›: MÖ 700’den sonra yönetimle ilgili yaz›flmalarda kullan›lan hiye-ratik yaz› basitleflip, ifllek hale gelmifl ve 26. Sülale zaman›nda yerini demotik ya-z›ya b›rakm›flt›r. En eski demotik papirüsler olan Rylands I ve II papirüsleri I.Psammetikos (MÖ 664-610) zaman›na aittir. Demotik (Eski Yunanca: demotikos:halkla ilgili) halk yaz›s› demektir. Amasis zaman›nda (MÖ 570-526) yönetim ve hu-kukla ilgili belgelerde kullan›lan resmi yaz› biçimi demotik yaz› olmufltur. Ptolema-ioslar Dönemi’nin bafl›ndan itibaren edebi metinler de demotik yaz› ile yaz›lmayabafllanm›flt›r. Demotik yaz›, an›tsal tafl yaz›tlarda hiyeratik yaz›dan daha s›k olarakkullan›lm›flt›r. MS beflinci yüzy›ldan (Do¤u Roma Dönemi) kalma Philae Adas› de-motik yaz›tlar›, bu yaz› ile yaz›lm›fl son örneklerdir. Yedi adet demotik karakter ekharf olarak Kopt yaz›s› alfabesine al›nm›flt›r. Demotik yaz›n›n tutarl› bir transkrip-siyonu henüz yap›lamam›flt›r.

Kopt Yaz›s›: MS üçüncü yüzy›ldan itibaren demotik yaz›n›n yerine kopt yaz›s›denilen bir yaz› türü kullan›lm›flt›r. H›ristiyan M›s›rl›lar›n (Kiptiler) Yunan alfabesi-ne yapt›klar› alt› harflik ilave ile oluflan yaz›d›r.

Eski M›s›r’da yaz›c› okullar› vard›. Çünkü çeflitli devlet kurumlar›nda çal›flacakmemurlar›n okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tap›naklardayaz›c› okullar› aç›lmaktayd›. Ö¤retmenler, ço¤unlukla rahiplerdi. Küçük köyler-de ise yaz›c›lar ailelerine ve akrabalar›na okuma yazma ö¤retirlerdi. Ö¤rencilereöncelikle hiyeratik yaz›, sonra daha karmafl›k olan hiyeroglif yaz› ö¤retilirdi. Ö¤-renme süreci uzundu. Baz› M›s›r kaynaklar›na göre bu süre on iki y›la kadar ç›-k›yordu. Ö¤renilmesi gereken yüzlerce iflaret vard› ve hiyeroglif yazmak bafll›bafl›na bir sanat hâline gelmiflti. Hiyeroglif yazabilmek büyük bir sayg›nl›k ka-zanmak anlam›na geliyordu ve yöneticilik görevine do¤ru giden yolu aç›yordu.Okuma yazma ö¤renen ö¤renciler co¤rafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret,din ve anatomi dersleri de görüyorlard›.

M›s›rl›lar hemen hemen her malzemenin üzerine yaz› yazm›flt›. En çok da tafl,papirüs ve kil üzerine yaz› yazmak tercih edilmifltir. Kolay bozulan malzemelerolan ahflap, metal, deri, kemik ve kumafl da yaz› yazmak için kullan›lm›flt›r.

Papirüs, Nil Nehri’nde yetiflen saz türü bir bitkidir. Papirüsü kâ¤›t hâline getir-mek için, gövdesinden ince fleritler kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonradikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cm boyutlar›ndakiher tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunlu¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›la-bilirdi. Yaz›, yatay fleritlerin oldu¤u yüze (recto), siyah mürekkep kullan›larak, ko-lonlar hâlinde yaz›l›r, önemli sözcüklerin alt› k›rm›z› afl› boyas›yla çizilirdi. YeniKrall›k ve sonraki dönemlerde dikey fleritlerin oldu¤u arka yüze (verso) de yaz› ya-z›lm›flt›r. Papirüsler yaz›ld›ktan sonra rulo hâlinde saklan›rd›. Asl›nda papirüs ko-lay bozulabilen bir malzemedir. Eski Krall›k Dönemi’nden çok az papirüs günü-müze kalm›flt›r. Ancak daha sonraki dönemlerde özellikle “Ölüler Kitab›” olarak


yaz›l›p mumyalarla beraber mezarlara b›rak›lan papirüs rulolar› sayesinde papirüsörnekleri artm›flt›r. Papirüs rulolar›n›n çok az› tam ve eksiksiz olarak günümüzegelebilmifltir. Günümüze kalm›fl en uzun papirüs rulosu Londra/British Müzesi’ndebulunan 40,5 m uzunlu¤undaki Harris Papirüsü’dür. Papirüs üzerine yaz›, ucu liflikam›fl ile yaz›l›yordu. Siyah mürekkep için kurum, k›rm›z› mürekkep için toprakkullan›l›yordu. Pahal› ve nadir bulunan bir malzeme olmas› nedeniyle el yazmala-r› silinip, papirüsler yeniden yaz› yazmak için kullan›labiliyordu. Papirüs üzerineyaz› yazmak da beceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda ö¤renciler kopya et-meleri için verilen metinleri ve ödevlerini çanak çömlek parçalar› ya da kireç tafl›parçalar› üzerine yaz›yorlard›.

Eski M›s›r edebiyat›na bakt›¤›m›zda Eski Krall›k Dönemi’nin yaz›l› belgeleriöncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt› mezarlar›n›n duvarla-r›na kaz›nm›fl büyüsel metinlerdir. Büyük tanr›lar›n bayramlar› için dinsel ayinve ilahilerin de bu dönemden itibaren yaz›lmaya bafllad›¤› düflünülmektedir.Bunlara ait örnekler Orta ve Yeni Krall›k Dönemi’nden bilinmektedir. Yeni Kral-l›k zaman›nda önemli tap›naklar›n rahipleri tap›naklar›n›n farkl› din ö¤retileriy-le ilgili kitaplar yazm›fllard›r.

Din d›fl› edebiyat örnekleri de Eski Krall›k zaman›ndan itibaren görülür. Bunlarölünün yaflam öykülerini anlatan mezar yaz›tlar›d›r. Ölünün yapt›¤› görevler, sahipoldu¤u topraklar ve baflar›lar› anlat›lm›flt›r. Mikerinos saltanat›ndan itibaren görevyapan yüksek memur Ptah-flepses, 6. Sülalenin yüksek memurlar› Uni/Una veHerkhuf’un otobiyografileri bu türe örnektir. Uni’nin otobiyografisi Abidos’takimezar›nda kireçtafl› bir blok üzerine, Herkhuf’un otobiyografisi de Assuan’dakimezar›nda bir tafl blok üzerine hiyeroglifle yaz›lm›flt›r. Her iki metin de Kahire Mü-zesi’nde korunmaktad›r. Orta ve Yeni Krall›k zamanlar›n›n ileri gelenlerinin otobi-yografileri de bilinmektedir.

Orta Krall›k Dönemi’nin önemli eserlerinden biri olan “Sinuhe’nin Tarihi” ayn›zamanda otobiyografik bir niteli¤e de sahiptir. Eserde kral I. Senusret zaman›ndagözden düflüp Suriye’ye s›¤›nan yüksek memur Sinuhe’nin maceralar› anlat›l›r. Si-nuhe, Suriye’de bir kabile flefinin hizmetinde bulunur. Daha sonra M›s›r’a dönme-sine izin verilir. Kral, Sinuhe’yi nezaketle karfl›lar ve onurland›r›r.

Yeni Krall›k edebiyat›nda lirik aflk fliirleri, flark›lar, masallar, krall›k büyücüleri-nin mucizeleri üzerine öyküler, Asya ve güneye yap›lan gezilerin anlat›mlar›n› içe-ren örnekler vard›r. Yeni Krall›k Dönemi’nde edebi bir biçim alan krall›k y›ll›klar›önemlidir. Y›ll›klarda M›s›r firavunlar› seferlerini, fetihlerini ve yapt›klar› büyük ifl-leri anlat›rlar.

M›s›r tarihiyle ilgili Anadolu’da Hitit, Mezopotamya’da özellikle Yeni Assur veYeni Babil kaynaklar›, kutsal kitap Eski Ahit ve Antik Yunan kaynaklar›nda da bil-giler bulunmaktad›r.

Üzerine yaz› yaz›lan papirüs rulolar› günümüze hangi ortamlarda ulaflabilmifltir? Tart›fl›n›z.

DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPIM›s›r, di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak bir krall›kt›. Yönetimin bafl›nda mutlakhâkim olarak kral, firavun yer almaktayd›. Firavun sözcü¤ü “büyük ev” anlam›nda-d›r. Bu sözcü¤ün kral anlam›nda kullan›lmas› Yeni Krall›k Dönemi’nden itibarenkabul görmüfltür. M›s›r kral› gökyüzü tanr›s› Horus’un yeryüzündeki temsilcisidir.Daha sonra Günefl Tanr›s›’n›n o¤lu olarak “Büyük Tanr›” fleklinde karfl›m›za ç›kar.Orta Devlet zaman›nda M›s›r’da tahta oturan kral›n tanr›lar taraf›ndan onaylanma-

1318. Ünite - Eski M›s › r Uygar l ›¤ ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

s› gerekirdi. Yeni Devlet zaman›nda ise yaflayan firavunlar tanr›sallaflt›r›lm›flt›r.Kral, tanr›n›n temsilcisi olarak topraklar›n, mallar›n ve insanlar›n sahibidir. Kral›ninsanlar›n hizmetinde besleyici olma, hak hukuk sa¤lama ve savaflç›l›k gibi ifllev-leri olmas› gerekiyordu. Hükümdar, uyruklar›n› beslemek ve ihtiyaçlar›na göre do-natmak, adaleti sa¤lamak ve yasalar› yapmakla görevlidir. Ayn› zamanda ordununbaflkomutan›d›r. Tanr›lar›n tap›naklar›n› infla etmek, geniflletmek, ayn› zamanda dakültlerine nezaret etmek zorundad›r. Kral›n tanr›lardan ald›¤› meflruiyeti genelliklebabadan o¤ula ya da kardeflten kardefle geçerdi. Erkek vâris olmamas› durumun-da kraliyet ailesinden bir k›zla evlenen erkek krall›¤a sahip olabilirdi.

Kraldan sonra en önemli kifli, yard›mc›s› olan vezirdi. Bu makam Eski Krall›kzaman›nda geliflmeye bafllam›flt›r. Vezir, devlet yönetimini, hukuk sistemini veekonomiyi denetlemekle görevliydi ve sadece krala hesap verirdi. Eyaletler kral›ntam yetkiyle atad›¤› yöneticiler taraf›ndan yönetilirdi. Merkezden atanan eyalet va-lileri, kral ad›na ülkeyi yöneten vezire karfl› sorumluydular. 18. Sülale krallar›ndanII. Amenofis (MÖ 1427-1401) döneminden bafllayarak, yönetim sorumlulu¤unu ül-kenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaflm›flt›r. Kuzeyde Memfis, güneydeTeb kenti vezirlik merkeziydi.

M›s›r, güçlü dönemlerde eyaletlere bölünerek idare edilmekteydi. Her eyaletinbafl›nda kral/ firavun taraf›ndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Tarla s›n›r› ölçme,vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakan bir memur s›n›f› bulunmaktay-d›. Memurlar okuma yazma bilenler aras›ndan seçiliyordu. Bir baflka s›n›f olan ra-hipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlard›. Memurlar ve rahipler devletin gü-cünü kaybetti¤i zamanlarda nüfuz mücadelelerine giriflmifller ve devlet yönetiminiele geçirmeye çal›flm›fllard›r.

Memurlar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi tabakas› vard›. Mülk ve top-rak daha Eski Krall›k döneminden itibaren devlet mal› say›l›yordu. Çiftçi tabakas›ba¤›ml› durumdayd›. Ayr›ca yine ba¤›ml› olan iflçi s›n›f› vard›. Bunlardan baflkaheykelt›rafll›k, marangozluk, dericilik, çömlekçilik, tafl kap yap›c›l›¤›, tu¤lac›l›k,tekne yap›mc›l›¤›, ahflap do¤ramac›l›¤›, kasapl›k, f›r›nc›l›k, bira üreticili¤i, metal ifl-çili¤i, kuyumculuk, mücevhercilik, oymac›l›k gibi her branfltan zanaatkârlar dabaflka bir s›n›f› oluflturmaktayd›. MÖ ikinci biny›ldan itibaren M›s›r’da köleler degörülmeye bafllar. Ancak M›s›r’da köleli¤in ekonomik bak›mdan özel bir önemihiçbir zaman olmam›flt›r.

EkonomiM›s›r’da ekonominin temelini tar›m oluflturmaktayd›. Nil Nehrinin taflk›nlar›yla su-lanan arazilerde tar›m yap›l›rd›. Orta Krall›k Dönemi’nde Nil taflk›nlar›n›n sulaya-mad›¤› arazileri sulamak için kanal açma çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Yeni Krall›k zama-n›nda fladuf adl› verilen araç kullan›larak nehirden su çekilmifl ve sulama yap›l-m›flt›r. Böylelikle ekilebilir arazi yüzde on - onbefl oran›nda artt›r›lm›fl ve y›lda ikikez ürün al›nabilmifltir. Baflar›l› çiftçiler ve zanaatkârlar üretim gelirlerini vergileri-ni verdikten sonra biriktirebiliyorlard›. ‹flçiler de ücretlerini tay›n olarak al›yorlar,bir k›sm›n› art›r›yor, bofl zamanlar›nda da ek ifller yaparak birikim ediniyorlard›.

Ekonomide de¤ifl-tokufl sistemi kullan›lm›flt›r. Takas sistemi yaklafl›k 90 gram-l›k bir a¤›rl›k birimi olan “deben” üzerine kuruluydu. Bir deben, alt›n, gümüfl vebak›r olarak hesaplanabilirdi. Metalin de¤eri artt›kça debenin de¤eri de art›yordu.Örnek vermek gerekirse bir deben gümüfl, bir deben bak›rdan yüz kat daha de-¤erliydi. M›s›rl›lar hiçbir zaman sikkeyi içeren bir takas sistemi gelifltirmemifllerdir.


fiaduf: Bir ucuna ipe ba¤l›kova, di¤er ucuna a¤›rl›kba¤lanan bir s›r›¤›n yeredikilmifl bir baflka dire¤inüst k›sm›na raptedilmesiyleoluflturulan, kuyu veyanehirden su çekmeyeyarayan kald›raç benzeriaraç.

Sikke: MÖ 7. yüzy›l›n ikinciyar›s›nda Lidyal›lartaraf›ndan icat edilenmadeni paraya sikke ad›verilmektedir.

Ahflap baflta olmak üzere pek çok hammadde d›fl ülkelerden sa¤lanm›flt›r. Er-ken dönemlerden itibaren Somali, Suriye, Mezopotamya ve Girit ile ticari iliflkilerkurulmufltur. Ticaret 18. Sülale zaman›nda geliflkin bir hal alm›flt›r. Bütün ticaret fa-aliyetleri ve Nil’in taflk›n ovas› d›fl›nda kalan tafl ocaklar›n›n iflletimi krallar›n/fira-vunlar›n tekelindeydi.

Eski M›s›r devlet yönetiminin Ortado¤u’daki di¤er devletlerden farklar›n› tart›fl›n›z?

Ev Yaflam›Eski M›s›r’da kad›nlar 12-14 yafllar› aras›nda ergenlik bafllang›c›nda evlendirilirdi.Erkekler ise 20 yafllar› civar›nda evlenirdi. Yeni evlenenlerin eflyalar›n›n hem k›zhem de erkek taraf›nca sa¤lanmas› gerekiyordu. Bu nedenle boflanma halinde ka-d›n›n mallar üzerinde hakk› vard›. M›s›rl›larda genellikle tek efl evlili¤i yayg›nd›.Kad›nlar genellikle keten ve yün e¤irme, ekmek piflirme, tah›l ö¤ütme gibi ev iflle-riyle u¤rafl›rd›. Baz›lar› rahibe olabiliyordu. Belki de günefl alt›nda çal›flmad›klar›için kad›nlar duvar resimlerinde aç›k renk tenli olarak betimlenmifllerdir. Kraliyetailesinin baz› üyeleri ya da kraliçeler d›fl›nda kad›nlar›n siyasal güçleri de yoktu.En çok kullan›lan unvanlar› evin han›m›yd›. Hemen hemen hiçbiri okuma yazmabilmezdi. Kad›nlar›n mülk edinme, mülklerini idare etme, mülklerine el konuldu-¤unda dava açabilme haklar› vard›. Erkekler evin geçimini sa¤lamak için d›flar›daçal›fl›rd›. Duvar resimlerinde erkeklerin deri rengi k›rm›z›yla gösterilirdi.

Erkek çocuklar 14 yafl›na geldiklerinde içinde sünnetin de yer ald›¤› bir tören-le eriflkinli¤e ad›m atarlard›. Bu yaflta yapacaklar› meslekle ilgili ya da tap›nak oku-lunda resmi ö¤retimle, babalar›n›n meslekleriyle ilgili e¤itimleri alm›fl olurlard›.

Baz› seçkin kiflilerin evleri iyi bir flekilde eflyalarla döfleliydi. Sandalyeler, tabu-reler, yataklar gibi zarif mobilyalar kullan›l›rd›. Mobilyalar ahflap, fildifli ve cam ifl-lemelerle süslüydü. Seçkin evlerinde hizmetçiler ve köleler de bulunurdu. Eviniçinde yemek piflirme, temizlik ve servis hizmetleri hizmetçiler ve köleler taraf›n-dan yap›l›rd›. Bu evlerde verilen ziyafetlerde harp, lavta, flüt, obua gibi müzik alet-leriyle müzik yap›l›r, dansç› k›zlar dans ederlerdi.

Din Din, M›s›r kültürünün tümünü kapsar. M›s›r’da din üç kola ayr›l›yordu; Resmidin, ölüm ve gömülme ile ilgili ifllemler ve nüfusun büyük ço¤unlu¤unun gün-lük uygulamalar›.

Resmi din tap›naklarda düzenlenen festivaller ve dini törenlerden (kült törenle-ri) olufluyordu. Kült karfl›l›kl› iliflki temeline dayan›yordu. Krallar tanr›lara karfl›dinsel görevlerin yap›lmas›n› sa¤lard›. Dinî tap›n›mlar kral ad›na rahipler taraf›n-dan yürütülüyordu. Krallar tanr›lara duyduklar› hayranl›¤›, sayg›y› dile getirirler,onlara çeflitli sunular yaparlar ve niteliklerini överlerdi. Tanr›lar›n da buna karfl›l›kkrala ve ülkenin insanlar›na iyilik bahfletti¤ine inan›l›rd›. Kültün amac› dünyan›ndüzenini sa¤lamakt›. Belli bafll› tap›naklar, bölgelerinde yarat›c› olarak kabul edi-len yerel tanr›lara adanm›fl tap›naklard›. Kült heykeli tap›nakta karanl›k bir odadasaklan›r ve törenler s›ras›nda sembolik bir tekne üzerinde tafl›n›rd›. Tap›naklar d›-fl›nda ülke içinde daha küçük tanr›lara ya da ana tanr›lar›n farkl› biçimlerine adan-m›fl, yerel küçük tap›naklar de vard›. Halk tabakalar› bu küçük tap›naklara gider-ler ve orada sunularda bulunurlard›.

Sülaleler Öncesi Dönem’de hayvan biçimli tanr›lar vard›. Bunlar totem din ina-n›fl›ndan kaynaklanmaktayd›. Daha sonra tanr›lar insan biçiminde düflünülünce


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

hayvan totemlerinin baz› uzuvlar› insan vücuduna eklenmiflti. Böylece hayvan bafl-l›, insan vücutlu tanr› betimlemeleri ortaya ç›km›flt›r. Tanr›lar›n ve tanr›çalar›n bir-ço¤u yerel tanr›lard›. Çünkü bunlar›n her biri bir yer ile yak›ndan iliflkiliydi. Butanr› ve tanr›çalardan bir k›sm›n›n kültü bütün M›s›r’a yay›lm›fl ve devletle birliktean›lan resmi hüviyet kazanm›flt›r. Örne¤in Teb’in Amon-Ra’s›, Memfis’in Ptah’›, He-liopolis’in Ra-Harahti’si gibi.

Belli bafll› M›s›r tanr›lar›: Nut : Gök tanr›ças›.Geb : Yer Tanr›s›.fiu : Hava tanr›s›.Amon : Teb kentinin tanr›s›d›r. Amon-Ra ad›yla günefl tanr›s› olarak

Yeni Krall›k Dönemi’nde devlet tanr›s› olmufltur. Kutsal hay-van› koçtur.

Ra (Ra-Harahti) : Bafl›n›n üstünde günefl kursu ile betimlenen flahin bafll› günefltanr›s›.

Horus : fiahin bafll› ya da flahin fleklinde ve iki taçl› M›s›r’›n ilk devlettanr›s›, gökyüzü tanr›s›.

Ptah : Üç asal› mumya biçiminde betimlenen yarat›c› tanr›, zanaat-kârlar›n efendisi. Teb, Abidos ve Yeni Krall›k Dönemi’nindevlet tanr›s› olarak birçok yerde tap›n›l›rd›.

Thoth : Bal›kç›l kuflu bafll› yazma ve sayma tanr›s›.Sobek : Timsah ya da timsah bafll› sular›n tanr›s›.Hons : Ço¤unlukla mumya biçiminde, bazen bafl›nda çocuk saç›nda

görülen yan perçemle veya yar›m ay ile gösterilen ay tanr›s›.Osiris : Mumya biçiminde, asa, tüy ve boynuzlarla süslü beyaz taçla

betimlenen bitkilerin ölüm tanr›s› ve ölümden sonraki dünya-n›n yöneticisi.

‹sis : Osiris’in kar›s› ve Horus’un annesi koruyucu tanr›ça.Hathor : Bafl›nda günefl kursu, inek boynuzlar›yla ya da inek bafll› ve

inek fleklinde gösterilen gökyüzü, a¤aç, nekropolis tanr›ça-s›, kad›nlar›n tanr›ças›. Kutsal hayvan› inektir.

Montu : Ço¤unlukla flahin bafll›, bafl›n›n üzerinde günefl kursu ve ikitüy ile gösterilen savafl tanr›s›.

Seth : Kimli¤i belirlenemeyen bir hayvan bafll›, düzensizli¤in, çölle-rin, f›rt›nalar›n ve savafl›n tanr›s›, Osiris’in erkek kardefli.

Min : ‹ki tüylü kurdeleli bafll›kla gösterilen do¤u çölünün efendisi,bereket tanr›s›.

Ma’at : Oturan ya da ayakta duran, kad›n formunda, her zaman ba-fl›nda bir tüy ile betimlenen, bazen kollar›nda bir çift kanatgörülen do¤ruluk ve adalet tanr›ças›.

Anubis : Uzanm›fl köpek, çakal ya da köpek bafll›, mumyalamayla ilgi-li nekropolis tanr›s›.

Bastet : Aslan ya da kedi bafll› savafl tanr›ças›. Sahmet : Aslan bafll› savafl tanr›ças›.Mut : Aslan bafll› ya da akbaba bafl süsü takm›fl insan fleklinde be-

timlenen savafl tanr›ças›.Neith : Savafl ve av tanr›ças›.


Nekropolis: Yunancamezarl›k (Ölüler Kenti)anlam›na gelen sözcük.Genellikle uzun sürekullan›lan, genifl ve önemligömü alanlar›n› niteler.

Apis Bo¤as› : Üzerinde çeflitli iflaretler bulunan ve boynuzlar› aras›nda gü-nefl kursu tafl›yan Ptah ile iliflkili kutsal bo¤a.

Bes : Cüce, ço¤unlukla tüylü bir taç ve aslan yelesi ile betimlenenaile tanr›s› ve genç k›zlar›n koruyucusu.

Nefthys : Tanr›ça ‹sis’in k›z kardefli, koruyucu tanr›ça.Taveret : Su ayg›r› ve hamile kad›n vücudu kar›fl›m› olan aslan pençeli

ve timsah kuyruklu hamile kad›nlar›n koruyucusu. ‹mhotep : Kral Coser’in tanr›laflt›r›lm›fl veziri. Kâtiplerin efendisi, iyileflti-

rici ve Ptah’›n o¤lu say›l›rd›.

IV. Amenofis (MÖ 1352-1335), MÖ 1350’lerde M›s›r’›n geleneksel tanr›lar› ye-rine tek tanr› inanc›n› yerlefltirmeye çal›flm›flt›r. Bu yeni kültte Günefl yani Atontek tanr›yd›. Kar›s› ünlü kraliçe Nefertiti de firavuna bu girifliminde yard›m etmifl-tir. Bu yeni din günefle tapma kültüydü. Bu külte göre Günefl, ›fl›nlar›yla tüm var-l›klar› korur ve onlara yaflam verirdi. Art›k ülke tanr›s› Amon’un yerini ›fl›nl› gü-nefl tanr›s› Aton alm›flt›. Aton için Teb kentinde bir tap›nak yap›ld›. Orta M›s›r’daMemfis ile Teb aras›nda kurulan yeni baflkent Akhetaton’da (Amarna) da birAton Tap›na¤› infla edildi. Bu tap›na¤›n üzeri di¤er M›s›r tap›naklar›n›n aksinegökyüzüne do¤ru aç›k b›rak›lm›flt›. Tahminen krall›¤›n›n beflinci y›l›nda Ameno-fis “Amon ba¤›fllay›c›d›r” anlam›na gelen Amenofis ad›n›, “Aton’un hizmetkâr›/Aton’u memnun eden” anlam›na gelen Ekhnaton olarak de¤ifltirdi. Ancak firavunAton dinini yaymakta baflar›l› olamam›fl, ölümünden sonra eskiden oldu¤u gibiyine Amon dinine geri dönülmüfltür.

Tap›naklardaki kült ifllemleri dört ayda bir ay çal›flan k›smi zamanl› rahipler ta-raf›ndan yürütülüyordu. Tap›na¤a sadece rahipler girebiliyordu. 18. Sülale zama-n›nda tap›naklar›n büyümesi sonucunda rahiplik bir s›n›f olarak ortaya ç›kt›. Tap›-naklardaki dini ifllemler bir görevli rahip, bir vaiz rahip ve gündelik iflleri yapan ra-hipler taraf›ndan yürütülürdü. Rahiplik genelde babadan o¤ula geçen bir meslek-ti. Ancak kral isterse birini rahip olarak da atayabilirdi. Tanr›lara sunulacak adak-lar, personel giderleri ve tap›na¤›n ihtiyaç duydu¤u belirli ürünler hep tap›nak ge-lirlerinden karfl›lan›yordu. Tap›naklara ba¤l› çal›flan atölyeler ve okullar da vard›.Halktan baz› insanlar ise tap›nak arazilerini ifllerlerdi.

Ölü Gömme GelenekleriM›s›r’da yaflam süresi k›sa oldu¤u için yirmili yafllar›na ulaflacak kadar uzun yafla-yanlar mezarlar›n› planlamaya bafllarlard›. Bir M›s›rl› öldü¤ünde tanr›lar kat›nda,kiflinin ölümden sonraki yaflam›na karar verilen bir duruflma yap›ld›¤›na inan›l›rd›.‹nan›fla göre, duruflmaya tanr› Osiris baflkanl›k ederdi. Duruflmada ayr›ca ölününyalvarmak zorunda oldu¤u 42 yarg›ç vard›. Tanr› Anubis duruflma s›ras›nda ölüyeyard›mc› olur, kalbi teraziye koyma seromonisine efllik ederdi. Anubis ile tanr›Thoth, Osiris ve 42 yarg›c›n huzurunda tartma ifllemini yapard›. Anubis ölünün kal-bini terazinin bir kefesine koyard›. Terazinin di¤er kefesine ise M›s›rl›lar›n hakl›düzen kavram›n›n temsilcisi Ma’at konulurdu. Ma’at ço¤unlukla bir hiyeroglif ba-zen de bir devekuflu tüyü ile gösterilirdi. Kalp ile Ma’at dengede kal›rsa, s›namabaflar›l› demekti. Kiflinin iyi bir hayat geçirdi¤i anlafl›l›r ve yeni hayat›na geçiflineizin verilirdi. Terazi dengede kalmazsa yani s›nama baflar›l› olmazsa terazinin alt›n-da tasvir edilen “yiyici” ya da “ölülerin yiyicisi” ad› verilen difli bir kar›fl›k yarat›kölüyü yok ederdi. Bu s›rada bütün olup biteni tanr›lar›n kâtibi tanr› Thoth yazaraknot al›rd›. M›s›rl›lar için bu dünyadan ayr›lmak birinci evre idi, ikinci ölüm ise s›-


namadan geçemeyip tamamen yok olmak demekti. ‹kinci ölümle ölenler yer alt›dünyas›nda cezaland›r›l›r ve baflka bir varl›¤a dönüflürlerdi.

MumyalamaSülaleler Öncesi Dönem’de ölüler çöl kenar›na aç›lan basit çukurlara gömülüyorve üzerleri kum ile örtülüyordu. Kuru iklim ve s›cak kum cesedin nemini alarakkurumas›na neden oluyordu. Böylece bedenler çürümeden korunuyordu. Bunutesadüfen gören M›s›rl›larda, öldükten sonra ruhun bedene tekrar girip öbürdünyada yaflamaya devam edebilmesi için bedenin korunmas› gerekti¤i inanc›geliflti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas› gerekiyordu. Sülalelerin bafllang›-c›ndan hemen önce cesetler sandukalara konulmaya baflland› ve dolay›s›yla s›-cak kum ile temas kesildi. Do¤al yollardan meydana gelen koruma olanaks›z ha-le gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar› aranmaya bafllad› ve böylecemumyalama gelene¤i geliflti.

Mumyalama iflleminin gerçeklefltirildi¤i mekân tafl›nabilir, ölünün evi yak›n›nakurulan bir çad›r veya tap›naklarla ba¤lant›s› olan özel bir mumyalama yeriydi.Öncelikle ölü özel bir masaya yat›r›l›yor ve vücut y›kan›yordu. Burun deliklerin-den çengele benzeyen bir alet yard›m› ile beyin ve iç organlar d›flar› ç›kar›l›rd›. Vü-cut içindeki yumuflak k›s›mlar›n ç›kar›lmas›n›n nedeni çürümeyi önlemekti. Gözve yanaklar›n çökmemesi için bu yumuflak k›s›mlara keten tamponlar konuluyor,ölünün göz kapaklar› da kapat›l›yordu. Karn›n sol alt k›sm›nda elin girebilece¤i ka-dar küçük bir yar›k aç›larak mide, karaci¤er, akci¤er ve ba¤›rsaklar ç›kar›l›yordu.Bu organlar “natron” ad› verilen bir çeflit tuz içinde bekletilip kurutulduktan son-ra “kanopik” ad› verilen dört adet kavanoz içine konulurdu. Bu kavanozlar›n ka-paklar›, Osiris ve ‹sis’in o¤lu olan Horus’un dört o¤lunun bafl›n› temsil eden figür-ler fleklindeydi. Çakal bafll› Duamutef mideyi, flahin bafll› Kebehsenuf ba¤›rsaklar›,maymun bafll› Hapy akci¤eri, insan bafll› olan ‹mset karaci¤eri korurdu. Vücuttaorganlardan boflalan yerler hurma flarab› ve bitkilerle y›kan›yordu. Ölünün vücu-dunun tamam› natron ile kaplanarak 40 gün bekletilirdi. Böylelikle vücudun nemitamamen al›n›yordu. Vücut bu ifllemlerle kurutulduktan sonra, ya¤lan›r, erimifl re-çine sürülür ve keten bezlerle sar›l›rd›. Sarg›lar aras›na muska ve tak›lar konulur-du. Haz›rlanan mumya ahflap bir tabuta koyulurdu. Ancak ölen kifli kralsa biri al-t›ndan di¤er ikisi ahflaptan üç tabut içine konurdu ve bu tabutlar›n hepsi tafl birlahdin içine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolar da yan›na koyulurdu. ‹yi kalitede birmumyalama ifllemi toplam 70 gün sürerdi. Zengin olmayanlar daha az kalitelimumyalama yapt›rabilirlerdi.


Resim 8.1

OsirisBaflkanl›¤›ndakiÖlüler Mahkemesi

Natron: Karbonat,bikarbonat, klorid ve sodyumsülfat kar›fl›m› olan bir çeflittuz. Nil Nehri’nin kenar›ndado¤al olarak bulunuyordu.

Mumyalama sadece insanlara de¤il kutsal say›lan kedi, bo¤a, timsah gibi hay-vanlara da uygulan›rd›.

Mumyalama ifllemi bittikten sonra ölü mezara yerlefltirilirdi. Mezar duvarlar›n-daki resimler ölümden sonraki yaflama haz›rl›kla ilgiliydi. Cenaze töreninin enönemli aflamalar›ndan birini de a¤›z açma ayini oluflturuyordu. Bu ayin ile tabutun-da yatmakta olan ölünün a¤z›n› saran sarg›lar›n kesilece¤ine ve ikinci hayat›nda yi-yip içece¤ine inan›l›yordu. Daha sonra mezara kiflinin özel eflyalar›, günlük k›ya-fetleri, çok çeflitli yiyecekler, “sabti”, “flavati” veya “ushebti” ad› verilen heykel-cikler ve papirüse yaz›lm›fl Ölüler Kitab› konulurdu. Böylece ölü öbür dünyada-ki yaflam›na u¤urlan›rd›.

Eski M›s›r’da mumyalama gelene¤i nas›l bafllam›flt›r? Tart›fl›n›z.

B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT

BilimEski M›s›r’da vergi al›nacak tarlalar›n ölçülmesi için yüzölçümü hesaplaman›n bi-linmesi gerekiyordu. Bu nedenle hesaplama iflleri geliflmifltir. M›s›rl›lar say› saymakiçin onlu sayma sistemini (1, 10, 100, ....10.000.000’a kadar) buldular. Ancak pay›birden büyük olan kesirleri hesaplarken zorluk çekiyorlard›. Aritmetik bilgileri debasit düzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. M›s›r geo-metrisi baz› problemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsü fleklinde karfl›m›zaç›kmaktad›r. Özellikle taflk›nlardan sonra Nil kenar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptan-mas›nda geometri çok önemliydi. M›s›rl›lar kenar uzunluklar›n›n oran› 3, 4, 5 olanüçgenin hipotenüsünün karfl›s›ndaki aç›n›n dik aç› oldu¤unu biliyorlard›. Baz› bi-lim adamlar› M›s›rl›lar›n Pisagor Teoremi’ni bildiklerini düflünmektedirler. Pi say›-s›n› gerçek de¤ere (3.1416) çok yak›n olarak 3.16 olarak hesaplam›fllard›r. Pi say›-s›n› kullanarak kürenin hacmini hesaplayabiliyorlard›. Dörtgenlerin ve üçgeninalan›n› da hesaplayabiliyorlard›.

M›s›rl› gökbilimciler gökyüzünü inceliyor ve gruplar›na göre y›ld›z listeleri ya-p›yorlard›. Ancak bu çal›flmalar› Babilliler düzeyinde de¤ildi.

Eski M›s›r’da yaflayan insanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler. ‹nsan-lar›n yaflam süresi k›sayd›. Çocuklar›n anne sütünden kesildikleri yafl olan üç yafl›n-da çocuk ölümlerinin yüzdesi çok yüksekti. Altm›fl yafl›n› geçen az say›da kifli degörülmesine ra¤men ortalama ömür 29 y›ld›. Seçkinlerin yaflam süresi daha uzunduancak onlar›n da ancak yüzde on - onbeflinin 50 yafl›ndan fazla yaflad›¤› anlafl›lm›fl-t›r. Parazit hastal›klar›, verem ve difl eti iltihab› yayg›n görülen rahats›zl›klard›. M›-s›rl› hekimler dahili yaralanmalardan etkilenen organlar için, reçeteler yazm›fllar,farkl› çeflitteki yaralanmalar için deneysel tedavi yöntemleri uygulam›fllard›r. K›r›k-lar› ve aç›k yaralar› iyilefltirebildikleri ve hatta kafatas› ameliyatlar› yapt›klar› saptan-m›flt›r. M›s›rl›lar cesetleri mumyalamak için açmak zorunda olduklar›ndan anatomi-yi ö¤renmifllerdir. Ancak insan vücudunun nas›l çal›flt›¤›na iliflkin bilgilerinin gelifl-memifl olmas› etkili tedavi yöntemleri gelifltirmelerini engellemifltir. fiöyle ki; Kalbinvücudun merkezi oldu¤u, kan yan›nda salya, idrar ve sperm gibi s›v›lar›n da kalp-ten ç›kt›¤› düflünülmekteydi. Ço¤unlukla bir tanr› taraf›ndan insandaki s›v› dolafl›-m›n›n engellenmesi nedeniyle dâhili hastal›klar›n ortaya ç›kt›¤›na inan›lm›flt›r.

Hastal›klar› iyilefltirmek için hiçbir etkisi olmayan ilaçlara bel ba¤lanm›flt›r. fiifa-l› bitkiler, hayvanlar›n et suyu, Nil Nehri’nin çamuru, hastan›n t›rnaklar›ndaki kir,fare d›flk›s›, ekmek küfü gibi maddeler ilaç olarak kullan›lm›flt›r. Hastal›klar ya do-


Sabti, flavati veya ushebti:Orta Krall›k Dönemi’ninsonlar›ndan bafllayarak birya da daha fazla say›damezarlara konulmayabafllanan mumyalanm›flinsan fleklinde gömüheykelcikleridir. Bunlar, ölüöbür dünyada angarya bir iflyapmaya ça¤›r›ld›¤›ndacanlan›p onun yerineçal›flaca¤›na inan›laniflçilerdi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ölüler Kitab›: Ço¤unluklapapirüs üzerine yaz›lan vemumya ile birlikte gömülenbir dizi büyü formülüdür.Toplam 200 kadar olanbüyüden her kopya içinseçilenler de¤ifliktir. YeniKrall›ktan Yunan-RomaDönemi’ne kadar görülürler.

¤al yolla iyileflmifl ya da ekmek küfünün penisilin görevi görmesi gibi kullan›lanilac›n tesadüfen ifle yaramas› sonucu iyileflme görülmüfltür.

M›s›rl›lar›n MÖ 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›r takvimi Dünya Uygarl›k Tarihiaç›s›ndan önemli olmufltur. M›s›r takvimi Günefl takvimiydi ancak güneflin y›ll›khareketinin incelenmesi sonucu ortaya ç›kmam›flt›r. Sirius Y›ld›z›’n›n ufukta görün-mesi ile Nil Nehri’nin periyodik taflk›n›n›n ayn› gün bafllamas›na dayanan bir tak-vimdir. Bu olay›n 365 günde bir meydana geldi¤i saptanm›flt›r. Bu takvime göre biry›lda dörder ayl›k 3 mevsim (Taflk›n, Ekim, Hasat) vard›. M›s›rl›lar bir y›l› her biri30 günden oluflan 12 aya bölmüfller, buna bayramlar için ay›rd›klar› 5 gün ekleye-rek 365 günlük bir M›s›r y›l› gelifltirmifllerdir. Ancak bu y›l günefl y›l›ndan 6 saat ek-sikti. 365 güne ilaveten alt›flar saatten dört y›lda bir oluflan “art›k gün” olmad›¤› içinM›s›rl›lar›n günefl y›l› her dört y›lda bir, bir gün geri kal›yordu. Daha sonra MÖ 45y›l›nda Romal› Julius Caesar M›s›r takvimine dayanan yeni bir takvim kurmufltur.Jülyen Takvimi ad›yla an›lan bu takvimin M›s›r takviminden fark› ortalama y›l› 3651/4 gün kabul etmesiydi. Bu takvimde birbiri ard›na üç y›l 365 gün, her dördüncüy›l ise 366 gün olarak kabul edilmifltir. Ocak ay› y›l›n bafllang›c›yd›. MS 1582’dePapa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›-m›z Gregoryen Takvimi ortaya ç›km›flt›r. Sonuç olarak gerek Avrupa’da 1582 tari-hine kadar kullan›lan Jülyen Takvimi, gerekse günümüzde kullan›lmakta olan Gre-goryen Takvimi M›s›rl›lar›n takvimine dayanmaktad›r.

M›s›rl›lar gündüz saatlerini ölçmek için basit günefl saatleri de yapm›fllard›r. Gü-nefl saati üzerinde, günün saatini gösteren çizgiler vard› ve güneflin gölge uzunlu-¤undan yararlan›larak saat tespit ediliyordu. Hava kapal› oldu¤unda ve gecelerigünefl saatleri ifle yaram›yordu. Bu durumda ise su saatleri kullan›l›rd›.

Eski M›s›r takviminin Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

MimariEski M›s›r mimarisinin en geliflmifl örnekleri, an›tsal boyutlardaki mezarlar ve tap›-nak yap›lard›r.

Mezarlar: MÖ üçüncü biny›ldan itibaren M›s›r krallar› kerpiçten yap›lm›fl “mas-taba” ad› verilen mezarlara gömülmüfllerdir. Mastabalarda, dik bir kuyu içinde, ze-min seviyesinin alt›nda bir mezar odas› bulunur. Mezar odas›n›n tam üzerinde ze-min seviyesinde dikdörtgen planl›, kerpiç ya da tafltan bir yap› yer al›r. Yap›n›n do-¤u yüzüne ölünün ruhunun (Ka) geçebilece¤ine inan›lan sahte kap› yap›l›rd›. Bu-ras› asl›nda küçük bir odayd›. Kap›n›n üzerinde ölünün unvan› ve ad› yaz›l›rd›. 3.Sülale zaman›nda oda geniflletilmifl, 4. Sülale zaman›nda ise oda içine bir sunakeklenmifltir. Sunak üzerine yiyecekleri sembolize eden maddeler ya da gerçek yi-yecekler b›rak›l›rd›. Ayr›ca odaya ölünün heykel ve heykelcikleri konulurdu. E¤erölünün mumyas› bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin içine girece¤ine inan›-l›rd›. Oda duvarlar› günlük hayattan al›nan resimlerle süslenirdi. Halk tabakas› damastabalara gömülürdü. Halka ait mastabalarda, oda duvarlar›nda ekim, hasat, ba¤bozumu, hayvanc›l›k, bal›kç›l›k, avc›l›k, dokumac›l›k gibi ifller bafltan sona kadarbir film fleridi gibi (örne¤in ekme, biçme, balyalama gibi) her aflamas› ile resmedil-mifltir. Bunlar›n yan›nda oyunlar, danslar ve yelkenlilerin ifllendi¤i sahneler de var-d›r. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat yönetir flekilde gösteril-mifltir. Daha sonra 6. Sülale zaman›ndan itibaren mezar odalar›nda duvar resimle-ri yan›nda ölünün biyografisi de yer almaya bafllam›flt›r. Mastabalar piramitlerin ya-k›n›na infla edilmifllerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Mastaba: Sedir anlam›nagelen Arapça bir sözcüktür.Bir mastaba, dik ya da hafife¤imli kerpiç ya da taflduvarlar› olan, dikdörtgenplanda bir odagörünümündedir. Tavangenellikle düzdür. Zeminalt›nda, tavandan dik birkuyu ile inilen mezar odas›vard›r.

M›s›r firavunlar› MÖ 2630 ile MÖ 1640 y›llar› aras›nda kendilerine piramit bi-çiminde mezarlar yapt›rm›fllard›r. Bu tipte büyük mezar an›tlar›, firavunlar›nölümlerinden çok önce yap›lmaya bafllanmaktayd›. Piramitlerin iki ana türü var-d›: Basamakl› piramitler ve gerçek piramitler. 3. Sülale kral› Coser’in Sakkara’da-ki ünlü basamakl› piramidi MÖ 2630’larda yap›lm›flt›r. Kral mezarlar›n›n ilk an›t-sal örne¤i ve M›s›r tarihindeki ilk piramittir. Coser’in veziri olan mimar ‹mhoteptaraf›ndan infla edilmifltir. Mezar an›t›n›n yap›m›na ilk olarak Sakkara gelene¤ineuygun biçimde büyük bir mastaba fleklinde bafllanm›fl, ancak daha sonra ekle-melerle 6 basamakl› bir piramit ortaya ç›km›flt›r. Piramidin güneydo¤u yan›ndakral›n Sed Festivali için yap›lm›fl tap›nak ve pavyonlardan oluflan bir yap› gru-bu vard›r. Piramidin kuzeydo¤u köflesine yak›n bir kapal› odada (Serdab) KralCoser’in oturur durumda bir heykeli bulunmufltur. Bu, M›s›r’›n tafltan yap›lm›fl ilkbüyük krali heykeli olarak bilinir.

4. Sülale’den itibaren gerçek piramitler de yap›lmaya bafllam›flt›r. Bunlar basa-makl› piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya ç›km›fllard›r. En erken örnekleri 4. Sü-lale’nin ilk firavunu Snefru’nun (MÖ 2575-2551) Memfis’in 50 km kuzeyindeki Mei-dum’da ve Dahflur’da yapt›rd›¤› piramitlerdir. Snefru Meidum’da kral Huni’nin bafl-lad›¤› piramidin yap›m›na devam eder, ancak daha sonra kendi piramit komplek-sini yapmak için inflaat› yar›m b›rak›r. Bu dönemde mimarlar henüz tam bir pira-mit yapmay› baflaram›yorlard›. Snefru’nun Meidum’daki piramidinin üst k›sm› e¤i-mi art›r›larak bitirilebildi¤inden piramit e¤ik olmufl ve E¤ik Piramit olarak adland›-r›lm›flt›r. Snefru, Dahflur’da E¤ik Piramit’ten baflka K›z›l Piramit olarak adland›r›lanbir piramit daha yapt›rm›flt›r. K›z›l Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir.Snefru’nun o¤lu Keops, Giza platosundaki en görkemli piramidi infla ettirmeyi ba-flarm›flt›r. Bugüne kadar yap›lm›fl olan en büyük piramit olan bu piramidin yan›n-


Sed Festivali: Bir kral›nölümünden 30 y›l sonra ilkkez, daha sonra da 3 y›ll›karalarla kutlanan, kral›nyeniden do¤uflunu kutlayantören. Bu tören, kral›n ötekidünyada uzun süre hükümsürme iste¤ini yans›t›rd›.

Resim 8.2

Giza platosundaKeops (sa¤da) veKefren piramitleri(Schulz- Seidel2004, res. 32)

da yer alan o¤lu Kefren ve Mikerinos’a ait piramitler daha küçük boyutlardad›r. Bumezarlar tafltan infla edilmifltir. Piramitler tek bafllar›na durmazlar, bir cenaze komp-leksinin parças›d›rlar. Bunlar›n yap›m›nda kullan›lan büyük boyutlu a¤›r tafl blok-lar, istenilen yüksekli¤e rampalar kullan›larak kald›r›l›yordu. Bu rampalar hafife¤imli kerpiç, tu¤la ve molozlardan yap›lm›fl yükseltilerdi. Büyük tafl bloklar, ah-flap k›zaklar üzerinde çekilerek yerine tafl›n›yordu. Piramidin yap›m› tamamland›k-tan sonra rampalar kald›r›l›yordu. Örne¤in Keops Piramidi’nin yap›m› için günde21-22 ton a¤›rl›¤›nda 285 adet tafl blok tafl oca¤›nda ifllenmifl, tafl›nm›fl ve yerineyerlefltirilmifltir. Böylelikle y›lda 100.000 tafl blok yerlefltirilerek piramidin inflas› 23y›lda yani Keops’un saltanat›n›n 23. y›l›nda tamamlanabilmifltir.

Keops Piramidi Antik dünyan›n yedi harikas›ndan biridir. An›t›n kenar uzun-lu¤u 230 m, yüksekli¤i 146 m’dir. Piramit kompleksi, vadi tap›na¤›, vadi tap›na-¤›ndan piramidin do¤u kenar›nda bulunan gömü töreni tap›na¤›na giden yol, gö-mü töreni tap›na¤› ve kraliçelerin piramitleri olarak bilinen 3 küçük piramittenoluflur. Ayr›ca bu alanda, piramidin do¤u ve güney kenar›nda 5 tekne çukuru,piramidin do¤u, bat› ve güneyinde mastaba alanlar› bulunur. Kral ailesinden ge-lenler do¤u kesimindeki mastaba mezarlara, yüksek görevliler ise bat› kesimde-ki mastaba mezarlara gömülmüfllerdir. Piramit, Eski Krall›k Dönemi’nin sonundatoplumsal huzursuzlu¤un artt›¤›, siyasi otoritenin kayboldu¤u bir süreçte soyul-mufl ve tafllar› baflka yerlerde kullan›lm›flt›r. Modern araflt›rmac›lar Keops Pirami-di’ni incelemeye bafllad›klar›nda piramidin gömü odas›nda sadece granitten ya-p›lm›fl olan lahdi bulabilmifllerdir. Orta Ça¤ boyunca da piramidin d›fl yüzünde-ki kireçtafl› kaplamalar› sökülmüfltür, hatta Giza ve Kahire’deki yap›larda kullan›-lan tafllar da piramitten karfl›lanm›flt›r.

5. Sülale krallar› piramitleri daha küçük ölçekte ve dayan›ks›z malzemedenyapt›rm›fllard›r. Piramit yap›m› Orta Krall›k Dönemi’nin sonuna kadar (3. - 13. sü-laleler) devam etmifltir. Piramitlerin her türlü çabaya ra¤men kolayl›kla soyulmas›,piramidin alt›na ya da içine infla edilen mezar odalar›n›n ve odalar içindeki hedi-yelerin, mezar soyguncular› taraf›ndan talan edilmesi üzerine, Orta ve Yeni Krall›kzamanlar›nda kaya mezarlar› tercih edilmifltir. Orta Krall›k zaman›nda Deir el-Bah-ri’de yap›lan Mentuhotep’in kaya mezar› ve Yeni Krall›k zaman›nda Hatflepsut’unDeir el-Bahri’deki kaya tap›nak mezar› bunlar›n an›tsal örnekleridir. Yeni Krall›kDönemi’nde mezar soyguncular› nedeniyle kaya mezarlar› çok gizli yerlere yap›l-m›flt›r. Krallar Vadisi’nde bulunan gizli kaya mezarlar› koridorlar, gizli geçitler, sah-te mezar odalar› ve gerçek mezar odas›ndan oluflacak flekilde karmafl›k yap›daplanlanmaya bafllanm›flt›r. Geç dönemde ise an›tsal mezarlar yerine büyük lahitlerkullan›lm›flt›r. Halk tabakas› da Yeni Krall›k Dönemi’nde kayal›klar içine oyulanmezar odalar›na, geç dönemde de lahitlere gömülmüfllerdir.

Tap›naklar: Erken Devir’de yap›lm›fl olan tap›naklar konusunda çok az bilgimizvard›r. Hierakonpolis flehrinde yuvarlak planl› bir tap›na¤a ait izler bulunmufltur.Eski Krall›k zaman›nda yap›lm›fl tap›naklar›n en güzel örnekleri 5. Sülale krallar›taraf›ndan Günefl Tanr›s› Ra için yap›lanlard›r. Bu sülaleden Userkaf (MÖ 2465-2458) Abusir yak›nlar›nda Günefl Tanr›s› Ra için an›tsal bir tap›nak yapt›rm›flt›r.Ondan sonra Menkauhor’a (MÖ 2396-2388) kadar gelen befl kral da bu tür günefltap›naklar›n› piramit biçimindeki mezarlar›n yan›na yapt›rmaya devam etmifllerdir.fiimdiye kadar bu tap›naklardan sadece Userkaf ve Neuserre’ye (MÖ 2416-2392) aitolanlar kaz›l›p gün ›fl›¤›na ç›kar›labilmifltir. Kaz›lan iki tap›nak gibi di¤erlerinin deAbusir köyünün kuzeyindeki Memfis Nekropolü’nün bir bölgesinde oldu¤u tah-min edilmektedir. Ra tap›naklar› da piramitler gibi bir vadi tap›na¤›, geçit yolu ve


kült tap›na¤›ndan oluflmaktad›r. 5. Sülale krallar›ndan Neuserre taraf›ndan AbuGurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤› en güzel örneklerden biridir. Tap›na¤›n en be-lirgin özelli¤i içinde bir suna¤›n bulundu¤u aç›k avlu ve günefl tanr›s›n›n simgesiolan kal›n bir dikilitaflt›r. Tap›nak alan›n› s›n›rlayan duvarlar›n d›fl›nda piflmifl top-raktan bir kay›k vard›r. Eski M›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n bu kay›¤a binerek ge-ce yolculu¤una ç›kt›¤›na inan›yorlard›. Bu sülalenin son krallar› zaman›nda günefldininin öneminde bir azalma olmufl ve günefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir.

Orta Krall›k zaman›ndan kalan tap›naklar›n ço¤u orijinal planlar›n› koruyama-dan günümüze kadar gelmifllerdir. Bunlar›n baz›lar› Hiksoslar taraf›ndan tahripedilmifl, baz›lar› da 18. Sülale firavunlar› taraf›ndan gelifltirilmifllerdir. Deir el- Bah-ri’de bulunan Mentuhotep Tap›na¤›, Orta Krall›k zaman›ndan günümüze kadar bo-zulmadan gelebilen tap›naklardan biridir. Kayal›k bir da¤›n yamac›na yap›lan tap›-na¤a vadiden bir geçitle var›l›r. Buradan avluya geçilir, avlunun arkas›nda günefltanr›s› kültüyle alakal› oldu¤u düflünülen mastaba biçimli bir yap›y› içeren terasyer al›r. Yap›n›n kayalara oyulmufl iç k›sm›nda bulunan simgesel mezar odas› kralMentuhotep’in ölü kültüyle ilgilidir.

Yeni Krall›k zaman›nda tap›naklar, büyük tanr›lara adananlar ve ölü kültü ile il-gili mezar tap›naklar› olmak üzere iki ayr› tiptedir. Firavun Hatflepsut’un Deir el-Bahri’de Krallar Vadisi’nde bulunan terasl› tap›na¤› ve II. Ramses’in Ramseseum’uölü kültü ile ilgili tap›naklard›r. Hatflepsut’un Tap›na¤›, k›smen kayalara oyulmufl,k›smen kendi bafl›na duran terasl› bir yap›d›r. ‹ki taraf›nda sfenksler bulunan birgeçit ile tap›na¤a ulafl›l›r, rampalar ile tap›na¤›n farkl› seviyelerdeki üç avlusuna ç›-k›l›r. Avlular›n duvarlar› kabartmalarla süslüdür. Kabartmalarda büyük mavnalar,kutsal do¤umla ilgili sahneler, Hatflepsut’un taç giyme töreni, Punt ile yap›lan al›fl-verifli gösteren sahneler vard›r. Yukar› avlunun güney ve kuzeyindeki tonozlu oda-lar Hatflepsut’a, babas› I. Tutmosis’e, tanr› Ra-Harahti’ye ve tanr› Amon’a adanm›fl-t›r. Salonun arkas›ndaki bir dizi niflin içinde firavun Hatflepsut’un heykelleri vard›rve ayn› duvardaki giriflten tap›na¤a geçilir. ‹kinci avlunun kenarlar›nda da tanr›Anubis ve tanr›ça Hathor’un simgesel tap›naklar› vard›r.

Büyük tanr›lara adanan tap›naklar ise Yeni Krall›k zaman›nda çok önem kazan-m›flt›r. Ülke d›fl›na sefere ç›kan M›s›r krallar› yapt›klar› savafllarda baflar› kazand›k-


Resim 8.3

Luksor Tap›na¤›.Pilon duvarlar›, II.Ramses heykellerive dikilitafl. Schulz,Seidel 2004, s. 180,res. 64

lar› zaman tanr›lara flükranlar›n› sunmak için ya yeni tap›naklar yapt›rm›fllar ya daeskilerini gelifltirmifllerdir.

Eski M›s›r tap›naklar›nda MÖ on dördüncü yüzy›la kadar standart bir plan gö-rülmez. Fakat III. Amenofis’ten (MÖ 1381-1353) itibaren belli bir tap›nak tipiylekarfl›lafl›lmaktad›r. Yeni Krall›k Dönemi tap›naklar›na uzun bir yoldan ulafl›l›r.Yol kenarlar›na tap›nak hangi tanr›ya adand›ysa o tanr›n›n kutsal hayvan›n›n ba-fl›na sahip sfenksler konulmufltur. Yolun sonunda tap›nak kap›s›na ulafl›l›r. Bukap›n›n iki yan›nda kaideleri genifl, yukar› do¤ru daralan “pilon” ad› verilen M›-s›r’a özgü duvarlar vard›r. Genellikle pilonlar›n önüne tap›na¤› hangi kral yapt›r-d›ysa onun büyük boyutlu birkaç heykeli ve dikilitafllar konulurdu. Bu dikilitaflörnekleri daha sonraki dönemlerde tafl›narak ‹stanbul, Londra, Paris, New Yorkgibi kentlerde meydanlara dikilmifllerdir. Pilonlar›n üzerine de tap›na¤› hangikral yapt›rd›ysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yap›l›rd›. Örne¤in Luk-sor Tap›na¤›’n›n pilon duvarlar›n›n üzerinde II. Ramses’in Kadefl Savafl›’n› betim-leyen kabartmalar yer almaktad›r.

Pilon duvarlar›n›n aras›ndaki kap›dan üç taraf› bir veya iki s›ra sütunla çevri-li avluya geçilir. Avlu duvarlar› dini sahneler ve nadiren de savafl sahnelerini içe-ren kabartmalarla bezenmifltir. Halk ancak bu avluya kadar girebilirdi. Avludanbirkaç basamakl› merdivenle Hipostil Salonu ad› verilen tavan› çok say›da sütun-la tafl›nan yar› ayd›nl›k bir salona geçilir. Duvarlar›ndaki kabartmalarda dini sah-neler bulunmaktad›r. Buraya sadece rahipler ve kral girebilirdi. Baz› tap›naklar-da hipostil salonu pilonlardan hemen sonra da yap›lm›flt›r. Hipostil salonundansonra sütunlarla tafl›nan küçük ölçekli odac›klar gelmektedir. Karanl›k olan buodac›klarda kutsal eflyalar, tap›nak hazineleri, tafl›nabilir tanr› heykelcikleri sak-lan›rd›. Bu plan esaslar› Yeni Krall›k Dönemi’nde küçük farklarla her tap›nak in-flaat›nda uygulanm›flt›r. Karnak, Luksor ve Medinet Habu tap›naklar› bu türdekitap›naklar›n en güzel örnekleridir. Bu tap›nak plan› Dendara, Esna ve Edfu’dakitap›naklarda görüldü¤ü üzere Hellenistik Dönem ve Roma Dönemi’nin içlerinekadar varl›¤›n› korumufltur.


Resim 8.4

II. Ramses’in KayaTap›na¤›. AbuSimbel.

Büyük tanr›lar için kaya tap›naklar› da yap›lm›flt›r. Bunlar›n en güzel örne¤i II.Ramses’in Abu Simbel’de yapt›rd›¤› kaya tap›na¤›d›r. Bir geçitten ön avlu ve tera-s›na var›l›r. Tap›na¤›n ön cephesinde 20 m yüksekli¤inde Ramses’in oturur durum-da dört heykeli ve heykellerin bacaklar›n›n alt›nda II. Ramses’in akrabalar›n›n da-ha küçük boyda heykelleri bulunmaktad›r. Tap›na¤›n içinde, sekiz sütunlu büyüksalonun arkas›ndaki niflte Ramsesler döneminin önemli tanr›lar› olan Memfis’inPtah’›, Teb’in Amon-Ra’s›, Heliopolis’in Ra-Harahti’si ve II. Ramses’in heykeli yeralmaktad›r. Böylelikle kral yaflarken tanr›laflt›r›lm›flt›r. Büyük salonun uzun kuzeyduvar›na Kadefl Savafl›’n›, güney duvar›na da Suriye, Libya ve Nubya savafllar›n›tasvir eden renkli kabartmalar yap›lm›flt›r.

Abu Simbel’de bu Büyük Tap›nak ile ayn› zamanda yap›lan Küçük Tap›nak,‹bsek’in Hathor’una ve II. Ramses’in kraliçesi Nefertari’ye adanm›flt›r. Tap›na¤›nön cephesinde dört tanesi II. Ramses’in, di¤er ikisi kraliçe Nefertari’nin olmaküzere 10 m yüksekli¤inde alt› adet ayakta duran heykel vard›r. Bu heykellerinher birinin etraf›nda da prens ve prenses heykelleri bulunmaktad›r. Tap›na¤›nplan› Büyük Tap›nak’›n plan›na benzer. Sütunlu Hathor salonu, odal› bir geçit vekutsal odadan oluflur. Arkadaki niflte kral› korudu¤una inan›lan bir Hathor ine¤iheykeli vard›r.

Saray yap›lar›na gelince hemen hemen hepsi kerpiçten yap›ld›klar› için günü-müze kadar gelememifllerdir. Özellikle Yeni Krall›k Dönemi’nde Teb flehri sarayyap›lar› önemliydi.

Güzel Sanatlar M›s›r tasvir sanat› biçimleri olan heykel, kabartma ve resim Eski Krall›k Döne-mi’nden beri belirgin bir özelli¤e sahipti. Ayn› dönemde tafl vazo yap›m› fildifli oy-mac›l›¤›, mobilya ve madeni eflya yap›m› gibi sanat dallar›n›n düzeyi de yüksekti.

Eski krall›k Dönemi’nde heykelcilik büyük bir ilerleme göstermifltir. FiravunKefren’in diorit heykeli, rahip Renefer heykeli ve ünlü yaz›c› heykeli bu döneminönemli heykelleridir. Orta ve Yeni Krall›k dönemlerinde heykelcilik daha da geli-flir. Orta Krall›k Dönemi’nden itibaren büstler de yap›lmaya bafllanm›flt›r. YeniKrall›k zaman›na ait I. Ramses ve II. Ramses heykelleri ve Ekhnaton’un kar›s› Kra-liçe Nefertiti’nin büstü önde gelen heykelt›rafll›k eserleridir.

M›s›rl› sanatç›lar ustal›klar›n› gündelik eflya ve dini objelerin üretiminde de gös-termifllerdir. Orta ve Yeni Krall›k mezarlar›nda köleleri, çift süren çiftçileri, çoban-lar›, zanaatkârlar›, savaflç›lar› vb. temsil eden çok say›da ahflap ve tafltan yap›lm›flheykelcik bulunmufltur. Ayr›ca yine Orta Krall›k Dönemi’nden itibaren mezarlarakonulmaya bafllanan Ushebti ad› verilen heykelcikler özenli bir iflçilik gösterirler.

Kabartma da önemli bir sanat koludur. Kabartmalar ç›k›nt›l› kabartma ve girin-tili kabartma olmak üzere iki türde yap›l›rd›. Ç›k›nt›l› kabartmalar yüzeyden 5 mmd›flar›ya do¤ru ç›k›nt›l›d›r, girintili kabartmalarda ise flekillerin d›fl çizgileri yüzeyiniçine oyulur ve flekil ifllenirdi. D›fla ç›k›nt›l› kabartmalar daha çok yap›lar›n içinde,güneflte daha iyi görünen içeri girintili kabartmalar ise yap›lar›n d›fl›nda kullan›l›r-d›. Bafll›ca dinsel yap›lar ve önemli özel mezarlar kabartmalarla süslenirdi. Genel-likle renkli olan kabartmalarda perspektif yoktur. Eski Krall›k zaman›nda özelliklemezarlarda kabartmalar büyük geliflim göstermifltir. Bu kabartmalarda ölünün ha-yat›ndan sahneler ifllenmifltir. ‹nsan betimlerinde bafl yandan, gövde cepheden,bel, bacaklar ve ayaklar da yandan gösterilmifltir. Orta Krall›k Dönemi’nde heykel-


cilik ile beraber kabartmalar›n da geliflim gösterdi¤i görülür. Yeni Krall›k Döne-mi’ne ait güzel kabartma örnekleri aras›nda Hatflepsut’un Punt’a yapt›¤› sefer, Ka-defl Savafl› ve I. Seti’nin askeri seferlerini konu alan kompozisyonlar say›labilir.

Duvar resimleri de ilk defa Orta Krall›k Dönemi’nde ortaya ç›kar. Kabartmayapmaya uygun olmayan kalitesiz tafl›n kullan›ld›¤› mezarlarda, özel evlerin ve sa-raylar›n kabartma yapmaya elveriflli olmayan kerpiç duvar yüzeylerine renkli re-simler yap›lm›flt›r. Kabartmadan sonra gelmesine ra¤men resim konusunda da gü-zel eserler verilmifltir. Duvar resimlerinde savafl sahneleri, portreler ve manzaralarifllenmifltir. Yeni Krall›k zaman›na ait özel yaflam›n ve lüksün vurguland›¤› çokcanl› resim örnekleri vard›r. Resim sanat›nda perspektif hiç kullan›lmam›flt›r.

Bir baflka tasvir biçim olarak ender görülen kakmac›l›k da vard›r. Bunlar taflaaç›lan oyuklara renkli çamur, cam ve renkli tafllarla yap›lm›fllard›r. M›s›r’da camc›-l›k, ahflap oymac›l›¤›, mobilyac›l›k, metal iflçili¤i ve çanak çömlek yap›m› geliflkinolarak yap›l›yordu.

Eski M›s›r’da 5. Sülale tap›naklar›n›n özellikleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


Eski M›s›r’›n yaz›s›, edebiyat› ve bilimini aç›k-

layabilme

Eski M›s›r’da yaz› MÖ 3000 y›l› civar›nda ortayaç›km›flt›r. Bu yaz› hiyeroglif yani resim yaz›s›y-d›. Zamanla hiyeroglif iflaretlerin k›salt›lmas›ylahiyeratik yaz› ve demotik yaz› denilen yaz›larkullan›lm›flt›r.Eski M›s›r edebiyat›na bakt›¤›m›zda Eski Krall›kDönemi’nin yaz›l› belgeleri öncelikle dinsel bel-gelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt› mezarlar›-n›n duvarlar›na kaz›nm›fl büyüsel metinlerdir. Bü-yük tanr›lar›n bayramlar› için dinsel ayin ve ilahi-lerin de bu dönemden itibaren yaz›lmaya baflla-d›¤› düflünülmektedir. Bunlara ait örnekler Ortave Yeni Krall›k Dönemi’nden bilinmektedir. Ye-ni Krall›k zaman›nda önemli tap›naklar›n rahip-leri tap›naklar›n›n farkl› din ö¤retileriyle ilgili ki-taplar yazm›fllard›r. Din d›fl› edebiyat örnekleride Eski Krall›k zaman›ndan itibaren görülür. Bun-lar ölünün yaflam öykülerini anlatan mezar yaz›t-lar›d›r. Ölünün yapt›¤› görevler, sahip oldu¤utopraklar ve baflar›lar› anlat›lm›flt›r. Eski M›s›rl›lar geometri konusunda ileri düzeydebilgiliydiler. Özellikle taflk›nlardan sonra Nil ke-nar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptanmas›nda geo-metri çok önemliydi. Eski M›s›r’da yaflayan in-sanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler.Parazit hastal›klar›, verem, difl eti iltihab› yayg›ngörülen rahats›zl›klard›. M›s›rl› doktorlar›n k›r›k-lar› ve aç›k yaralan iyilefltirebildikleri saptanm›fl-t›r. M›s›rl›lar›n MÖ 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›rtakvimi Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemli ol-mufltur. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na da-yanan bir takvimdir.

Eski M›s›r’›n devlet örgütünün iflleyiflini ve toplum

yap›s›n› aç›klayabilme

M›s›r da di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak birkrall›kt›. Devletin bafl›nda kral-firavun bulunur-du. Krall›k genellikle babadan o¤ula ya da kar-deflten kardefle geçerdi.Kral/firavundan sonra en önemli kifli, yard›mc›s›

olan vezirdi. Vezir kral ad›na ülkeyi yönetirdi.18. Sülale krallar›ndan II. Amenofis (MÖ 1427-1401) zaman›ndan bafllayarak yönetim sorumlu-lu¤unu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki ve-zir paylaflm›flt›r. Ülke eyaletlere bölünmüfltü hereyaletin bafl›nda firavun taraf›ndan tayin edilmiflbir vali bulunurdu. Bir baflka s›n›f olan rahiplerdin gücünü ellerinde bulunduruyorlard›. Memur-lar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi taba-kas›, zanaatkârlar ve köleler vard›.

Eski M›s›r dini ve ölü gömme geleneklerini

aç›klayabilme

Din, M›s›r kültürünün tümünü kapsar. Krallar tan-r›lara karfl› dinsel görevlerin yap›lmas›n› sa¤lar,tanr›lara duyduklar› hayranl›¤›, sayg›y› dile geti-rirler, onlara çeflitli sunular yaparlar ve nitelikle-rini överlerdi. Tanr›lar da buna karfl›l›k krala veülkenin insanlar›na iyilik bahflederlerdi. M›s›rl›lardaha hayattayken mezarlar›n› planlamaya bafllar-lard›. ‹nsanlar öldükten sonra, tanr›lar kat›ndaölen kiflinin ölümden sonraki yaflam›na karar ve-rilen bir duruflma yap›l›rd›. Duruflmaya Osirisbaflkanl›k ederdi. Ölü gömülmeden önce mum-yalan›rd›.

Günümüze ulaflan Eski M›s›r mimari kal›nt›lar›-

n›n genel özelliklerini tan›mlayabilme

Eski M›s›r mimarisinin en geliflmifl örnekleri, an›t-sal boyutlardaki mezarlar ve tap›nak yap›lar›d›r.Mezarlar, bu uygarl›¤›n en zengin sanat ürünleri-nin günümüze ulaflt›¤› an›tsal piramitler ve kaya-lar içine oyulmufl görkemli odalardan oluflur. Sa-ray mimarisi ve sivil mimari alan›ndaki örneklerise günümüze kadar korunamam›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. M›s›r piramitlerinin en büyü¤ü hangi M›s›r kral› tara-f›ndan yapt›r›lm›flt›r?

a. Menesb. Snefruc. Coserd. Keopse. Kefren

2. Vezir ve mimar olan ‹mhotep taraf›ndan infla edilenBasamakl› Piramit hangi M›s›r kral›na aittir?

a. Snefrub. Coserc. Kefrend. II. Ramsese. Hatflepsut

3. Günefl Tanr›s› “Ra” için yapt›r›lan Günefl tap›naklar›,kaç›nc› M›s›r sülalesi firavunlar› zaman›na aittir?

a. 3. Sülaleb. 4. Sülalec. 5. Sülaled. 18. Sülalee. 20. Sülale

4. Eski M›s›r’da Günefl’i tek tanr› olarak kabul ettirmekisteyen firavun afla¤›dakilerden hangisidir?

a. II. Mentuhotepb. I. Tutmosisc. III. Tutmosisd. Hatflepsute. IV. Amenofis

5. Mumyalama ile ilgili tanr› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Anubisb. Osirisc. Totd. Rae. Horus

6. Ölüler mahkemesine baflkanl›k eden tanr› afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Anubisb. Osirisc. Totd. Rae. Horus

7. Mumya yap›l›rken, iç organlar›n konuldu¤u vazolarane ad verilir?

a. Habeflb. Obsidienc. Kanopikd. Kitene. Ka

8. Orta Krall›k Dönemi’nin sonlar›ndan bafllayarakbir ya da daha fazla say›da mezarlara konulmaya bafl-lanan, ölü öbür dünyada angarya bir ifl yapmaya ça-¤›r›ld›¤›nda canlan›p onun yerine çal›flaca¤›na inan›-lan mumyalanm›fl insan fleklindeki gömü heykelcikle-rine ne ad verilir?

a. Apisb. Pilonc. Obeliskd. Ushebtie. Habefl

9. Eski M›s›r’da erkek çocuklar kaç yafl›na geldiklerin-de bir tören yap›larak eriflkinli¤e ad›m atarlard›?

a. 10b. 14c. 18d. 20e. 22

10. Eski M›s›r takviminde bir y›l kaç gündü?a. 300b. 325c. 350d. 365e. 375



Ani’nin Özdeyiflleri

Kahire Müzesi’nde korunan bir papirüste Eski M›s›r dav-ran›fl kurallar›na ait ilginç bir metin bulunmaktad›r. Ge-nel olarak bu davran›fl kurallar› “Ani’nin Özdeyiflleri”olarak bilinir ve afla¤›daki örnekler karakteri ve konusuhakk›nda bize fikir vermektedir. “Bir kifli eline geçen f›rsat› bir kez kaç›rd› m›, baflka bir

tanesini yakalamak için [bofluna] çabalar.”

“Baflkas› ayaktayken sen oturma, sosyal statün onun-

kinden daha yukar›da olsa bile ve özellikle de bu kifli

yafll› bir adamsa.”

“Kaba sözler söyleyen birinin nezaket görmesi beklenil-

memelidir.”

“E¤er her gün kendi ellerinle [yapt›¤›n] yolda ilerlersen,

sonunda olman gereken yere var›rs›n.”

“‹nsanlar her gün ne hakk›nda konuflmal›lar? Yüksek

mevkilerdeki yöneticiler kanunlar› tart›flmal›, kad›nlar

kocalar› hakk›nda konuflmal› ve her insan kendi iflleri

ile ilgili konuflmal›d›r. “

“Asla hiçbir misafirinize kaba sözler söylemeyin; dedi-

kodu yaparken sarf etti¤iniz bir söz döner gelir ve sizin

evinize düfler.”

“E¤er kitaplarla aran çok iyiyse ve onlar› incelemiflsen,

okuduklar›n› kalbine iyice yerlefltir ki böylece daha son-

ra ne söylersen iyi olacakt›r. E¤er bir kâtip herhangi bir

mevkiye terfi ettirilirse, kendi yazd›klar› hakk›nda ko-

nuflacakt›r. Hazineden sorumlu müdürün hiç o¤lu yok

ve mühür memurunun hiç varisi yok. Yüksek memur-

lar, eli flerefli bir konumda olan kâtibe, çocuklara ver-

medikleri bir sayg› gösterirler... “

“Bir insan›n çöküflü ona dilinden gelir; dikkat edin de

kendinize bir zarar vermeyin.”

“Bir insan›n kalbi t›pk› bir tah›l ambar›na benzer, içi

her türden cevapla doludur; iyi olanlar› seç ve onlar›

söyle; kötü olanlar› ise içine gömerek sakla. Kaba bir

flekilde verece¤in cevap silah savurmaya benzer; fa-

kat e¤er tatl›l›kla ve sakin bir flekilde konuflursan her

zaman [sevilirsin].”

“Sana, seni karn›nda tafl›yan anneni verdim ve seni ta-

fl›rken o, benim yard›m›m olmaks›z›n bu büyük yükün

sorumlulu¤unu üzerine ald›. Aylar sonra sen do¤dun,

annen kendini bir boyunduru¤un alt›na sokarak seni

üç y›l boyunca emzirdi... Sen e¤itim alman için okula

gönderildi¤inde, annen düzenli olarak her gün ö¤ret-

menin için evden ekmek ve bira getirdi. fiimdi ise sen

büyüdün, bir kar›n ve kendi evin var. Çocuklar›na bak

ve onlar› t›pk› annenin seni yetifltirdi¤i gibi yetifltir. An-

neni üzecek hiçbir fleye izin verme, aksi takdirde e¤er o

ellerini Tanr›’ya açarsa Tanr› onun flikâyetini duyacak

[ve seni cezaland›racakt›r]. “

“Yan›nda baflka biri varken ekme¤ini, ilk önce ona

uzatmadan yeme...”

“Öfkeliyken birine asla cevap vermeyin ve onun yan›n-

dan uzaklafl›n. O, k›zg›nl›k içerisinde konufltu¤unda

siz ona kibar bir flekilde karfl›l›k verin, çünkü yumuflak

sözler onun kalbinin ilac›d›r.”

Kaynak: Wallis Budge 2008, s.286-289

Okuma Parças›


1. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Ölü Gömme Gelenekleri”bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Mumyalama” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Mumyalama” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Ev Yaflam›” bölümünü yeni-den gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Bilim” bölümünü yenidengözden geçiriniz


Papirüs, Nil Nehri’nde yetiflen saz türü bir bitkidir. Papi-rüsü kâ¤›t hâline getirmek için, gövdesinden ince fleritlerkesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra dikey ola-rak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cmboyutlar›ndaki her tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunlu-¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›labilirdi. Papirüsleryaz›ld›ktan sonra rulo hâlinde saklan›rd›. Kolayca tahripolabilecek veya çürüyecek papirüs rulolar›, iklimin ol-dukça kuru oldu¤u M›s›r’da hava ve su ile temas olmayanpiramit ve kaya mezarlar›nda ancak korunmufltur.

S›ra Sizde 2

Eski M›s›r’da yönetim flekli mutlak krall›kt›. Devlet yö-netiminin en üstünde firavun-kral bulunmaktayd›. Kral-dan sonra en yetkili görevli vezirdi. Vezir, kral ad›na ül-kenin yönetiminden sorumluydu. Ülke eyaletlere ayr›-larak yönetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan vali-ler görev yap›yordu. Bu yönetim flekli Ortado¤u’dakibirçok eski uygarl›kla benzerdi. Ancak M›s›r’da en te-pedeki firavun-krala yak›flt›r›lan tanr›sal özellikler vebunlar için yap›lan piramit ve heykeller di¤er uygarl›k-lardan farkl›d›r.

S›ra Sizde 3

M›s›rl›lar insan›n öldükten sonra öbür dünyada yafla-maya devam edece¤ine inanmaktayd›lar. Dünyadaykenbedenden ayr›lan ruhun öteki dünyada dönebilmesiiçin vücudun sa¤lam olmas› gerekmekteydi. SülalelerÖncesi Dönem’de ölüler çöl kenar›na aç›lan basit çu-kurlara gömülüyor ve üzerleri kum ile örtülüyordu. Ku-ru iklim ve s›cak kum cesedin nemini alarak kurumas›-na neden oluyordu. Böylece bedenler çürümeden ko-runuyordu. M›s›rl›lar zaman içerisinde bu yöntemi ge-lifltirdiler. Sülalelerin bafllang›c›ndan hemen önce ceset-ler sandukalara konulmaya baflland› ve dolay›s›yla s›-cak kum ile temas kesildi. Do¤al yollardan meydanagelen koruma olanaks›z hale gelince, yapay olarak ce-sedi koruma yollar› aranmaya bafllad› ve böylece mum-yalama gelene¤i geliflti.

S›ra Sizde 4

M›s›r takviminin Dünya kültür tarihi aç›s›ndan önemi,günümüzde kulland›¤›m›z takvimin temelini olufltur-mufl olmas›d›r. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na da-yanan bir takvimdir. Bu takvime göre bir y›lda, dörderayl›k üç mevsim (Taflk›n, Ekin, Hasat) vard›. Buna da-yanarak M›s›rl›lar, bir y›l› 30 günlük 12 aya bölmüfller,buna befl gün ekleyerek 365 günlük bir günefl y›l› gelifl-tirmifllerdir. Ancak 365 güne ilaveten alt›flar saatten dörty›lda bir oluflan “art›k gün” olmad›¤› için M›s›rl›lar›n gü-nefl y›l› her dört y›lda bir gün geri kal›yordu. MÖ 45 y›-l›nda M›s›r takvimine dayanan Jülyen Takvimi, MS1582’de Papa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltmesonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›m›z Gregoryen takvi-mi ortaya ç›km›flt›r.

S›ra Sizde 5

Eski Krall›k zaman›nda yap›lm›fl tap›naklar›n en güzelörnekleri 5. Sülale krallar› taraf›ndan Günefl Tanr›s› Raiçin yap›lanlard›r. 5. Sülale krallar›ndan Neuserre tara-f›ndan Abu Gurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤› bunlar-dan biridir. Tap›na¤›n en belirgin özelli¤i içinde bir su-na¤›n bulundu¤u aç›k avlu ve günefl tanr›s›n›n simgesiolan kal›n bir dikili taflt›r. Tap›nak alan›n› s›n›rlayan du-varlar›n d›fl›nda piflmifl topraktan bir kay›k vard›r. EskiM›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n bu kay›¤a binerek geceyolculu¤una ç›kt›¤›na inan›yorlard›. 5. Sülale’nin bütünfiravunlar› bu tür günefl tap›naklar›n› piramitlerinin ya-n› bafl›na yapt›rm›fllard›r.



Baines, J.-J. Malek. (1986). Eski M›s›r, (Çev. Z. Aruoba-O. Aruoba), ‹stanbul.

Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (Çev. I. Yerbuz),Ankara.

Diakov, V.- S. Kovalev, (2008). ‹lkça¤ Tarihi-1, Or-

tado¤u, Uzakdo¤u, Eski Yunan, (Çev. Ö. ‹nce),‹stanbul.

Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma, Antik Ak-

deniz Uygarl›klar›, (Çev. S. K. Ang›), Ankara.Gündüz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski M›s›r,

Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap› ve Kültür,

‹stanbul.Hornung, E. (2004). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi, (Çev.

Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul.Hornung, E. (2004). M›s›rbilime Girifl, (Çev. Z. A. Y›l-

mazer), ‹stanbul.‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti,

Ankara.Jean, G. (2001). Yaz›. ‹nsanl›¤›n Belle¤i, (Çev. N. Ba-

fler), ‹stanbul.Kuhrt, A.(2009). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u, Cilt I, ‹stanbul.Say›l›, A. (1991). M›s›rl›larda ve Mezopotamyal›lar-

da Matematik, Astronomi ve T›p, Ankara.Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the

Pharaohs, Germany, 2004Wallis Budge, E.A., 2008). Antik M›s›r Edebiyat›, Ya-

z›nsal Metinler, ‹zmir.Y›ld›r›m, R. (1996). Önasya Tarih ve Uygarl›klar›,

‹zmir.

Yararlan›lan Kaynaklar

Download - ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹ - Kitapso - … · · 2016-06-11Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi ISBN 978-975-06-0954-1 2. ... YEN‹ TAﬁ ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ

Top Related