28-30 YANVAR 2012 ZAMAN häftäsonu 02

ANAR QARAXANÇALLI

“Fransýzlarýn qälbi solda, pul qab-larý isä saðdadýr”. Bu deyim siyasipostulat olaraq Parisin siyasi tähsilocaqlarýnda gänc näslä öyrädilir. Bu dövlät äsasý keçmiþ äsrlärä söy-

känän riyakarlýðýný bir daha göstärdi. Saxta soyqý-rýmý tanýmaqla onu inkar etmäyi dä qadaðan etdi,zalýmlýðý ilä tarixdä tökdüyü qanlý hadisäläri birdaha sübut etmiþ oldu. Fransa özü dä yaxýn tarix-dä çox qätllärin müällifidir, baxmayaraq ki, bunla-rýn çoxu araþdýrýlmayýb. Tarixä düþänlärdän bäzi-lärini yada salaq. XVI äsrin ävvällärindä dünyanýnzängin ehtiyatlarýný älä keçirmäk uðrunda müba-rizä baþladý, imperialist maraqlarýný äsas tutanFransa da bu mübarizäyä qoþuldu. Ýstiqamät isämüsälmanlara mäxsus Þimali Afrika ölkäläri idi.

Älcäzair qätlläri

Þ imali Afrika üzärindä imperialist maraqlarýnýXVII äsrdän häyata keçirän Fransa milyonlarla

insaný qätlä yetirdi, yüzlärlä känd vä þähäri darma-daðýn etdi. Tarixi mälumatlara görä, Fransa Älcä-zairdä 1830-cu ilä qädär 4 milyon näfärdän çox,1890-cý ildä isä 2 milyon 500 min insaný öldür-müþdü. Heç bir insani mahiyyät daþýmayan busoyqýrýmlarda sadä müsälmanlarýn yalnýz bir qur-tuluþ imkanlarý var idi: äräb kimliyindän vä Ýslam-dan imtina edäräk Fransa täbääliyini qäbul etmäk.Bu Fransanýn mädäni soyqýrým siyasäti idi. Xalqaana dilindä danýþmaq, yazmaq, adät-änänlärinitäblið etmäk qadaðan edilmiþdi. Silah gäzdirän,siyasi xarakterli söhbät, toplantý keçirmäk istäyän-lär yerindäcä güllälänirdi.

130 il Fransa Älcäzairdä här gün yüzlärlä mü-sälmanýn qanýný tökäräk adýný dünya tarixinin änqäddar dövlätläri sýrasýna yazdý. Hämin dövrdäÄlcäzairdä xidmät etmiþ äsgär Eduard Sabler xati-rälärindä yazmýþdý: “...ölkädä bütün yaþayýþ mäs-känläri tikanlý mäftillärlä mühasiräyä alýnmýþdý.Çöllärdä salýnmýþ härbi äsir düþärgälärindähär gün yüzlärlä älcäzairli can ve-rirdi. Bizä “kändlärdä yaþayanlarýnmähsullarýný älindän alýb, özlärinisärt cäzalandýrmaq lazýmdýr” ämrläriverilirdi. Bir däfä Setif qäsäbäsi ätrafýn-da düþärgädän bir neçä näfär qaçmaðacähd etdiyi üçün, uþaqlar da daxil olmaq-la 600-dän çox yerli sakin gülläländi”.

1834-cü ilin yayý... Älcäzairdä fransýz ka-loniyasýna qarþý Ämir Äbdülqadirin rähbärliyialtýnda kütlävi müqavimät häräkatý baþladý. Ýþ-ðalçý täräf müqavimäti yatýrmaq üçün Fransýz Þi-malý Afrika Komandanlýðý qurdu, lakin xalqýn ira-däsinin näticäsi olan müqavimät häräkatý fransýz-larýn 1847-ci ilä qädär ölkäyä hakim olmasýna im-kan vermädi. Düþmän ciddi mäðlubiyyätlärä uð-radý. Bunu görän Fransa än alçaq metodlara äl at-dý. Ölkädä mädäni ekspansiya siyasäti baþladý.Müqavimäti qýrmaq üçün härbi metodlarla yanaþý,siyasi, dini, mädäni vä iqtisadi täzyiqlär baþlandý.Xalqýn müsälman vä äräb kimliyini mähv etmäküçün ibadät etmäk yasaqlandý, yalnýz fransýz dilin-dä danýþmaq mümkün idi. Xristianlýðýn täbliðolunmasý üçün Fransadan minlärlä rahib vä rahi-bälär gätirildi, kilsälärä geniþ imtiyazlar verildi.Müqavimät göstärän tayfalarýn torpaqlarý alý-naraq kilsälärä verildi, ähalinin älindä olan iq-tisadi fäaliyyät sahäläri müsadirä olundu. Änmünbit torpaqlara Avropadan ähali köçürülmä-yä baþlandý. 1841-1850-ci illärdä Älcäzairin 115min hektar ärazisi avropalý miqrantlara paylan-mýþdý. Älcäzairin Fransa ilä müstäqillik mübarizä-si uzun illär sürdü vä bu illär ärzindä saysýz-he-sabsýz edamlar, kütlävi häbslär törädildi. Kändlärhavadan bombalanaraq yerlä yeksan edildi, diriqalanlar iri çaplý silahlardan atäþä tutularaq öldü-rüldü. Belä vähþi aksiyalar här gün häyata keçiri-lirdi, mäqsäd müstäqillik istäyänläri qorxutmaq,müsälmanlarý itaätä cälb etmäk idi. Hämin ha-disälärdä öldürülänlärin sayý bu günä qädärmälum deyil. Qätllär 1945-ci ildä dä davametdirildi. Hämin ilin mayýnda Parisdä çapolunan “Le Monde” qäzeti yazýrdý: “8may 1945-ci il. Bu gün bütün Avropa qä-läbäni bayram edärkän Fransa qoþunlarýÄlcäzairin Setif vä Guelma qäsäbälärindä

45 mindän çox günahsýz insanlarý qanýna qältanedir”. Qätärdän yayýmlanan “Äl-Cäzirä” televi-ziyasýnýn ämäkdaþý Ähmäd Bin Bälla bir müddätävväl hazýrladýðý süjetdä fransýzlarýn 17 oktyabr1961-ci ildä Älcäzairdä törätdikläri vähþilikdänbähs etmiþdi. Yüzlärlä günahsýz älcäzairli öz hü-quqlarýný täläb etdiklärinä görä, diri-diri Lä Sinnçayýna atýlaraq batýrýlmýþdý. O zaman bu addýmAvropa qäzetlärinin çoxunda “faþist Almaniyasý-nýn” missiyasýnýn davamý kimi qiymätländiril-miþdi. 2005-ci ildä Älcäzair Fransadan koloniyadövründä häyata keçirdiyi soyqýrýmlara görä üzristämäsini täläb etdi. Räsmi Paris isä bunun ävä-zindä son üç äsrdä törätdiyi soyqýrýmlarla baðlýarxiv sänädlärini gizlicä mähv etdi. 2010-cu ilinaprelindä Älcäzair Prezidenti Ä. Bufetlika Parisäsäfäri zamaný fransýzlarýn ölkäsindä törätdiyi

soyqýrýmlara iþarä edäräk: “Älcäzairdäki kolo-niya dövrü milli kimliyimizi, tariximizi, dilimi-zi soyqýrýma uðratdý”, - demiþdi.

1961-ci il oktyabr ayýnýn 17-si... Bir qrupälcäzairli Parisin märkäzindä ölkälärindä hä-yata keçirilän soyqýrýma qarþý dinc etiraz ak-siyasý keçirmäyä cähd etdilär. Gözlänilmä-dän polis qüvväläri aksiyaçýlarý gülläbaranetmäyä baþladýlar. Bir neçä däqiqädänsonra meydanda 200 älcäzairlinin cäsädiqalmýþdý... Lakin bütün bu iþgäncälärÄlcäzair xalqýnýn azadlýq inamýný qýr-madý, koloniya rejiminä qarþý mübari-

zä sona qädär davam etdi. Düz 132 ilaparýlmýþ mücadilä 1954-1962-ci illär

arasýnda daha da þiddätländi. Bu illär är-zindä Fransa täräfindän 1 milyon 500 min

älcäzairli öldürüldü. Tarixä näzär salanda görürük ki, Fransa täk-

cä Älcäzairlä kifayätlänmirdi, girdiyi här bir Afri-ka ölkäsindä eyni faciäni

törädirdi. Bälkä öldürü-länlärin sayý färqli olabilär-

di, amma cinayätin fälsäfäsieyni idi.

Benin

F ransanýn insan faciäläri tö-rätdiyi ölkälärdän biri. Be-

nin uzun illär bu dövlät üçün qulticaräti xammalý rolunu oynamýþ-

dý. 1861-1868-ci illärdä Benin tamistila olunaraq, minlärlä insan qul

väziyyätinä salýnaraq gämilärlä Av-ropa, Amerika qitälärinä daþýndý.

1882-ci ildä fransýz istilalarýna qarþýölkädä güclü müqavimät häräkatý

baþladý, bundan bähanä kimi istifadäedän iþðalçý qüvvälär daha vähþi qätllär

vä daðýntýlara baþladýlar. 1904-cü ildä iþ-ðal tamamilä baþa çatdýrýldý vä 1960-cý ilä

qädär Benin Fransanýn insan ticaräti mär-käzi oldu. Milyonlarla ailälär qul halýna salýnaraqbeynälxalq bazarlarda pula satýldý. Qazanýlmýþmilyonlar isä Parisä daþýndý.

Burkino-Faso

1895 -ci ildä növbäti Afrika ölkäsi - Bur-kino-Faso iþðal edildi. Bir il sonra

bölgänin ähämiyyätli ticarät märkäzi olan Va-qaduqu darmadaðýn edildi. Minlärlä þähärähalisi qätlä yetirildi. 1897-ci ildä Burkino-Fa-sonun yerli tayfalarýnýn qurduðu Gviriko väVahabu þähär dövlätläri darmadaðýn edildi,

ähalisi qul kimi Avropa ölkälärinä daþýndý.1919-cu ildä iþðal olunmuþ ärazilär YuxarýVolta adý ilä Fransa müstämläkäsi elan edil-di. Ötän äsrin 60-cý illärinä qädär bu bölgä-dä qätllär, talanlar davam etdirildi.

Fransa: soyqýrým, müstämläkä,qätllär...

KOLAJ: ABDURRAHMAN LEVENT