3 monkey

1
28-30 YANVAR 2012 ZAMAN häftä sonu 02 ANAR QARAXANÇALLI “Fransýzlarýn qälbi solda, pul qab- larý isä saðdadýr”. Bu deyim siyasi postulat olaraq Parisin siyasi tähsil ocaqlarýnda gänc näslä öyrädilir. Bu dövlät äsasý keçmiþ äsrlärä söy- känän riyakarlýðýný bir daha göstärdi. Saxta soyqý- rýmý tanýmaqla onu inkar etmäyi dä qadaðan etdi, zalýmlýðý ilä tarixdä tökdüyü qanlý hadisäläri bir daha sübut etmiþ oldu. Fransa özü dä yaxýn tarix- dä çox qätllärin müällifidir, baxmayaraq ki, bunla- rýn çoxu araþdýrýlmayýb. Tarixä düþänlärdän bäzi- lärini yada salaq. XVI äsrin ävvällärindä dünyanýn zängin ehtiyatlarýný älä keçirmäk uðrunda müba- rizä baþladý, imperialist maraqlarýný äsas tutan Fransa da bu mübarizäyä qoþuldu. Ýstiqamät isä müsälmanlara mäxsus Þimali Afrika ölkäläri idi. Älcäzair qätlläri Þ imali Afrika üzärindä imperialist maraqlarýný XVII äsrdän häyata keçirän Fransa milyonlarla insaný qätlä yetirdi, yüzlärlä känd vä þähäri darma- daðýn etdi. Tarixi mälumatlara görä, Fransa Älcä- zairdä 1830-cu ilä qädär 4 milyon näfärdän çox, 1890-cý ildä isä 2 milyon 500 min insaný öldür- müþdü. Heç bir insani mahiyyät daþýmayan bu soyqýrýmlarda sadä müsälmanlarýn yalnýz bir qur- tuluþ imkanlarý var idi: äräb kimliyindän vä Ýslam- dan imtina edäräk Fransa täbääliyini qäbul etmäk. Bu Fransanýn mädäni soyqýrým siyasäti idi. Xalqa ana dilindä danýþmaq, yazmaq, adät-änänlärini täblið etmäk qadaðan edilmiþdi. Silah gäzdirän, siyasi xarakterli söhbät, toplantý keçirmäk istäyän- lär yerindäcä güllälänirdi. 130 il Fransa Älcäzairdä här gün yüzlärlä mü- sälmanýn qanýný tökäräk adýný dünya tarixinin än qäddar dövlätläri sýrasýna yazdý. Hämin dövrdä Älcäzairdä xidmät etmiþ äsgär Eduard Sabler xati- rälärindä yazmýþdý: “...ölkädä bütün yaþayýþ mäs- känläri tikanlý mäftillärlä mühasiräyä alýnmýþdý. Çöllärdä salýnmýþ härbi äsir düþärgälärindä här gün yüzlärlä älcäzairli can ve- rirdi. Bizä “kändlärdä yaþayanlarýn mähsullarýný älindän alýb, özlärini särt cäzalandýrmaq lazýmdýr” ämrläri verilirdi. Bir däfä Setif qäsäbäsi ätrafýn- da düþärgädän bir neçä näfär qaçmaða cähd etdiyi üçün, uþaqlar da daxil olmaq- la 600-dän çox yerli sakin gülläländi”. 1834-cü ilin yayý... Älcäzairdä fransýz ka- loniyasýna qarþý Ämir Äbdülqadirin rähbärliyi altýnda kütlävi müqavimät häräkatý baþladý. Ýþ- ðalçý täräf müqavimäti yatýrmaq üçün Fransýz Þi- malý Afrika Komandanlýðý qurdu, lakin xalqýn ira- däsinin näticäsi olan müqavimät häräkatý fransýz- larýn 1847-ci ilä qädär ölkäyä hakim olmasýna im- kan vermädi. Düþmän ciddi mäðlubiyyätlärä uð- radý. Bunu görän Fransa än alçaq metodlara äl at- dý. Ölkädä mädäni ekspansiya siyasäti baþladý. Müqavimäti qýrmaq üçün härbi metodlarla yanaþý, siyasi, dini, mädäni vä iqtisadi täzyiqlär baþlandý. Xalqýn müsälman vä äräb kimliyini mähv etmäk üçün ibadät etmäk yasaqlandý, yalnýz fransýz dilin- dä danýþmaq mümkün idi. Xristianlýðýn täblið olunmasý üçün Fransadan minlärlä rahib vä rahi- bälär gätirildi, kilsälärä geniþ imtiyazlar verildi. Müqavimät göstärän tayfalarýn torpaqlarý alý- naraq kilsälärä verildi, ähalinin älindä olan iq- tisadi fäaliyyät sahäläri müsadirä olundu. Än münbit torpaqlara Avropadan ähali köçürülmä- yä baþlandý. 1841-1850-ci illärdä Älcäzairin 115 min hektar ärazisi avropalý miqrantlara paylan- mýþdý. Älcäzairin Fransa ilä müstäqillik mübarizä- si uzun illär sürdü vä bu illär ärzindä saysýz-he- sabsýz edamlar, kütlävi häbslär törädildi. Kändlär havadan bombalanaraq yerlä yeksan edildi, diri qalanlar iri çaplý silahlardan atäþä tutularaq öldü- rüldü. Belä vähþi aksiyalar här gün häyata keçiri- lirdi, mäqsäd müstäqillik istäyänläri qorxutmaq, müsälmanlarý itaätä cälb etmäk idi. Hämin ha- disälärdä öldürülänlärin sayý bu günä qädär mälum deyil. Qätllär 1945-ci ildä dä davam etdirildi. Hämin ilin mayýnda Parisdä çap olunan “Le Monde” qäzeti yazýrdý: “8 may 1945-ci il. Bu gün bütün Avropa qä- läbäni bayram edärkän Fransa qoþunlarý Älcäzairin Setif vä Guelma qäsäbälärindä 45 mindän çox günahsýz insanlarý qanýna qältan edir”. Qätärdän yayýmlanan “Äl-Cäzirä” televi- ziyasýnýn ämäkdaþý Ähmäd Bin Bälla bir müddät ävväl hazýrladýðý süjetdä fransýzlarýn 17 oktyabr 1961-ci ildä Älcäzairdä törätdikläri vähþilikdän bähs etmiþdi. Yüzlärlä günahsýz älcäzairli öz hü- quqlarýný täläb etdiklärinä görä, diri-diri Lä Sinn çayýna atýlaraq batýrýlmýþdý. O zaman bu addým Avropa qäzetlärinin çoxunda “faþist Almaniyasý- nýn” missiyasýnýn davamý kimi qiymätländiril- miþdi. 2005-ci ildä Älcäzair Fransadan koloniya dövründä häyata keçirdiyi soyqýrýmlara görä üzr istämäsini täläb etdi. Räsmi Paris isä bunun ävä- zindä son üç äsrdä törätdiyi soyqýrýmlarla baðlý arxiv sänädlärini gizlicä mähv etdi. 2010-cu ilin aprelindä Älcäzair Prezidenti Ä. Bufetlika Parisä säfäri zamaný fransýzlarýn ölkäsindä törätdiyi soyqýrýmlara iþarä edäräk: “Älcäzairdäki kolo- niya dövrü milli kimliyimizi, tariximizi, dilimi- zi soyqýrýma uðratdý”, - demiþdi. 1961-ci il oktyabr ayýnýn 17-si... Bir qrup älcäzairli Parisin märkäzindä ölkälärindä hä- yata keçirilän soyqýrýma qarþý dinc etiraz ak- siyasý keçirmäyä cähd etdilär. Gözlänilmä- dän polis qüvväläri aksiyaçýlarý gülläbaran etmäyä baþladýlar. Bir neçä däqiqädän sonra meydanda 200 älcäzairlinin cäsädi qalmýþdý... Lakin bütün bu iþgäncälär Älcäzair xalqýnýn azadlýq inamýný qýr- madý, koloniya rejiminä qarþý mübari- zä sona qädär davam etdi. Düz 132 il aparýlmýþ mücadilä 1954-1962-ci illär arasýnda daha da þiddätländi. Bu illär är- zindä Fransa täräfindän 1 milyon 500 min älcäzairli öldürüldü. Tarixä näzär salanda görürük ki, Fransa täk- cä Älcäzairlä kifayätlänmirdi, girdiyi här bir Afri- ka ölkäsindä eyni faciäni törädirdi. Bälkä öldürü- länlärin sayý färqli olabilär- di, amma cinayätin fälsäfäsi eyni idi. Benin F ransanýn insan faciäläri tö- rätdiyi ölkälärdän biri. Be- nin uzun illär bu dövlät üçün qul ticaräti xammalý rolunu oynamýþ- dý. 1861-1868-ci illärdä Benin tam istila olunaraq, minlärlä insan qul väziyyätinä salýnaraq gämilärlä Av- ropa, Amerika qitälärinä daþýndý. 1882-ci ildä fransýz istilalarýna qarþý ölkädä güclü müqavimät häräkatý baþladý, bundan bähanä kimi istifadä edän iþðalçý qüvvälär daha vähþi qätllär vä daðýntýlara baþladýlar. 1904-cü ildä iþ- ðal tamamilä baþa çatdýrýldý vä 1960-cý ilä qädär Benin Fransanýn insan ticaräti mär- käzi oldu. Milyonlarla ailälär qul halýna salýnaraq beynälxalq bazarlarda pula satýldý. Qazanýlmýþ milyonlar isä Parisä daþýndý. Burkino-Faso 1895 -ci ildä növbäti Afrika ölkäsi - Bur- kino-Faso iþðal edildi. Bir il sonra bölgänin ähämiyyätli ticarät märkäzi olan Va- qaduqu darmadaðýn edildi. Minlärlä þähär ähalisi qätlä yetirildi. 1897-ci ildä Burkino-Fa- sonun yerli tayfalarýnýn qurduðu Gviriko vä Vahabu þähär dövlätläri darmadaðýn edildi, ähalisi qul kimi Avropa ölkälärinä daþýndý. 1919-cu ildä iþðal olunmuþ ärazilär Yuxarý Volta adý ilä Fransa müstämläkäsi elan edil- di. Ötän äsrin 60-cý illärinä qädär bu bölgä- dä qätllär, talanlar davam etdirildi. Fransa: soyqýrým, müstämläkä, qätllär... KOLAJ: ABDURRAHMAN LEVENT

Upload: abd-levent

Post on 24-Mar-2016

217 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

france genocide

TRANSCRIPT

Page 1: 3 monkey

28-30 YANVAR 2012 ZAMAN häftäsonu 02

ANAR QARAXANÇALLI

“Fransýzlarýn qälbi solda, pul qab-larý isä saðdadýr”. Bu deyim siyasipostulat olaraq Parisin siyasi tähsilocaqlarýnda gänc näslä öyrädilir. Bu dövlät äsasý keçmiþ äsrlärä söy-

känän riyakarlýðýný bir daha göstärdi. Saxta soyqý-rýmý tanýmaqla onu inkar etmäyi dä qadaðan etdi,zalýmlýðý ilä tarixdä tökdüyü qanlý hadisäläri birdaha sübut etmiþ oldu. Fransa özü dä yaxýn tarix-dä çox qätllärin müällifidir, baxmayaraq ki, bunla-rýn çoxu araþdýrýlmayýb. Tarixä düþänlärdän bäzi-lärini yada salaq. XVI äsrin ävvällärindä dünyanýnzängin ehtiyatlarýný älä keçirmäk uðrunda müba-rizä baþladý, imperialist maraqlarýný äsas tutanFransa da bu mübarizäyä qoþuldu. Ýstiqamät isämüsälmanlara mäxsus Þimali Afrika ölkäläri idi.

Älcäzair qätlläri

Þ imali Afrika üzärindä imperialist maraqlarýnýXVII äsrdän häyata keçirän Fransa milyonlarla

insaný qätlä yetirdi, yüzlärlä känd vä þähäri darma-daðýn etdi. Tarixi mälumatlara görä, Fransa Älcä-zairdä 1830-cu ilä qädär 4 milyon näfärdän çox,1890-cý ildä isä 2 milyon 500 min insaný öldür-müþdü. Heç bir insani mahiyyät daþýmayan busoyqýrýmlarda sadä müsälmanlarýn yalnýz bir qur-tuluþ imkanlarý var idi: äräb kimliyindän vä Ýslam-dan imtina edäräk Fransa täbääliyini qäbul etmäk.Bu Fransanýn mädäni soyqýrým siyasäti idi. Xalqaana dilindä danýþmaq, yazmaq, adät-änänlärinitäblið etmäk qadaðan edilmiþdi. Silah gäzdirän,siyasi xarakterli söhbät, toplantý keçirmäk istäyän-lär yerindäcä güllälänirdi.

130 il Fransa Älcäzairdä här gün yüzlärlä mü-sälmanýn qanýný tökäräk adýný dünya tarixinin änqäddar dövlätläri sýrasýna yazdý. Hämin dövrdäÄlcäzairdä xidmät etmiþ äsgär Eduard Sabler xati-rälärindä yazmýþdý: “...ölkädä bütün yaþayýþ mäs-känläri tikanlý mäftillärlä mühasiräyä alýnmýþdý.Çöllärdä salýnmýþ härbi äsir düþärgälärindähär gün yüzlärlä älcäzairli can ve-rirdi. Bizä “kändlärdä yaþayanlarýnmähsullarýný älindän alýb, özlärinisärt cäzalandýrmaq lazýmdýr” ämrläriverilirdi. Bir däfä Setif qäsäbäsi ätrafýn-da düþärgädän bir neçä näfär qaçmaðacähd etdiyi üçün, uþaqlar da daxil olmaq-la 600-dän çox yerli sakin gülläländi”.

1834-cü ilin yayý... Älcäzairdä fransýz ka-loniyasýna qarþý Ämir Äbdülqadirin rähbärliyialtýnda kütlävi müqavimät häräkatý baþladý. Ýþ-ðalçý täräf müqavimäti yatýrmaq üçün Fransýz Þi-malý Afrika Komandanlýðý qurdu, lakin xalqýn ira-däsinin näticäsi olan müqavimät häräkatý fransýz-larýn 1847-ci ilä qädär ölkäyä hakim olmasýna im-kan vermädi. Düþmän ciddi mäðlubiyyätlärä uð-radý. Bunu görän Fransa än alçaq metodlara äl at-dý. Ölkädä mädäni ekspansiya siyasäti baþladý.Müqavimäti qýrmaq üçün härbi metodlarla yanaþý,siyasi, dini, mädäni vä iqtisadi täzyiqlär baþlandý.Xalqýn müsälman vä äräb kimliyini mähv etmäküçün ibadät etmäk yasaqlandý, yalnýz fransýz dilin-dä danýþmaq mümkün idi. Xristianlýðýn täbliðolunmasý üçün Fransadan minlärlä rahib vä rahi-bälär gätirildi, kilsälärä geniþ imtiyazlar verildi.Müqavimät göstärän tayfalarýn torpaqlarý alý-naraq kilsälärä verildi, ähalinin älindä olan iq-tisadi fäaliyyät sahäläri müsadirä olundu. Änmünbit torpaqlara Avropadan ähali köçürülmä-yä baþlandý. 1841-1850-ci illärdä Älcäzairin 115min hektar ärazisi avropalý miqrantlara paylan-mýþdý. Älcäzairin Fransa ilä müstäqillik mübarizä-si uzun illär sürdü vä bu illär ärzindä saysýz-he-sabsýz edamlar, kütlävi häbslär törädildi. Kändlärhavadan bombalanaraq yerlä yeksan edildi, diriqalanlar iri çaplý silahlardan atäþä tutularaq öldü-rüldü. Belä vähþi aksiyalar här gün häyata keçiri-lirdi, mäqsäd müstäqillik istäyänläri qorxutmaq,müsälmanlarý itaätä cälb etmäk idi. Hämin ha-disälärdä öldürülänlärin sayý bu günä qädärmälum deyil. Qätllär 1945-ci ildä dä davametdirildi. Hämin ilin mayýnda Parisdä çapolunan “Le Monde” qäzeti yazýrdý: “8may 1945-ci il. Bu gün bütün Avropa qä-läbäni bayram edärkän Fransa qoþunlarýÄlcäzairin Setif vä Guelma qäsäbälärindä

45 mindän çox günahsýz insanlarý qanýna qältanedir”. Qätärdän yayýmlanan “Äl-Cäzirä” televi-ziyasýnýn ämäkdaþý Ähmäd Bin Bälla bir müddätävväl hazýrladýðý süjetdä fransýzlarýn 17 oktyabr1961-ci ildä Älcäzairdä törätdikläri vähþilikdänbähs etmiþdi. Yüzlärlä günahsýz älcäzairli öz hü-quqlarýný täläb etdiklärinä görä, diri-diri Lä Sinnçayýna atýlaraq batýrýlmýþdý. O zaman bu addýmAvropa qäzetlärinin çoxunda “faþist Almaniyasý-nýn” missiyasýnýn davamý kimi qiymätländiril-miþdi. 2005-ci ildä Älcäzair Fransadan koloniyadövründä häyata keçirdiyi soyqýrýmlara görä üzristämäsini täläb etdi. Räsmi Paris isä bunun ävä-zindä son üç äsrdä törätdiyi soyqýrýmlarla baðlýarxiv sänädlärini gizlicä mähv etdi. 2010-cu ilinaprelindä Älcäzair Prezidenti Ä. Bufetlika Parisäsäfäri zamaný fransýzlarýn ölkäsindä törätdiyi

soyqýrýmlara iþarä edäräk: “Älcäzairdäki kolo-niya dövrü milli kimliyimizi, tariximizi, dilimi-zi soyqýrýma uðratdý”, - demiþdi.

1961-ci il oktyabr ayýnýn 17-si... Bir qrupälcäzairli Parisin märkäzindä ölkälärindä hä-yata keçirilän soyqýrýma qarþý dinc etiraz ak-siyasý keçirmäyä cähd etdilär. Gözlänilmä-dän polis qüvväläri aksiyaçýlarý gülläbaranetmäyä baþladýlar. Bir neçä däqiqädänsonra meydanda 200 älcäzairlinin cäsädiqalmýþdý... Lakin bütün bu iþgäncälärÄlcäzair xalqýnýn azadlýq inamýný qýr-madý, koloniya rejiminä qarþý mübari-

zä sona qädär davam etdi. Düz 132 ilaparýlmýþ mücadilä 1954-1962-ci illär

arasýnda daha da þiddätländi. Bu illär är-zindä Fransa täräfindän 1 milyon 500 min

älcäzairli öldürüldü. Tarixä näzär salanda görürük ki, Fransa täk-

cä Älcäzairlä kifayätlänmirdi, girdiyi här bir Afri-ka ölkäsindä eyni faciäni

törädirdi. Bälkä öldürü-länlärin sayý färqli olabilär-

di, amma cinayätin fälsäfäsieyni idi.

Benin

F ransanýn insan faciäläri tö-rätdiyi ölkälärdän biri. Be-

nin uzun illär bu dövlät üçün qulticaräti xammalý rolunu oynamýþ-

dý. 1861-1868-ci illärdä Benin tamistila olunaraq, minlärlä insan qul

väziyyätinä salýnaraq gämilärlä Av-ropa, Amerika qitälärinä daþýndý.

1882-ci ildä fransýz istilalarýna qarþýölkädä güclü müqavimät häräkatý

baþladý, bundan bähanä kimi istifadäedän iþðalçý qüvvälär daha vähþi qätllär

vä daðýntýlara baþladýlar. 1904-cü ildä iþ-ðal tamamilä baþa çatdýrýldý vä 1960-cý ilä

qädär Benin Fransanýn insan ticaräti mär-käzi oldu. Milyonlarla ailälär qul halýna salýnaraqbeynälxalq bazarlarda pula satýldý. Qazanýlmýþmilyonlar isä Parisä daþýndý.

Burkino-Faso

1895 -ci ildä növbäti Afrika ölkäsi - Bur-kino-Faso iþðal edildi. Bir il sonra

bölgänin ähämiyyätli ticarät märkäzi olan Va-qaduqu darmadaðýn edildi. Minlärlä þähärähalisi qätlä yetirildi. 1897-ci ildä Burkino-Fa-sonun yerli tayfalarýnýn qurduðu Gviriko väVahabu þähär dövlätläri darmadaðýn edildi,

ähalisi qul kimi Avropa ölkälärinä daþýndý.1919-cu ildä iþðal olunmuþ ärazilär YuxarýVolta adý ilä Fransa müstämläkäsi elan edil-di. Ötän äsrin 60-cý illärinä qädär bu bölgä-dä qätllär, talanlar davam etdirildi.

Fransa: soyqýrým, müstämläkä,qätllär...

KOLAJ: ABDURRAHMAN LEVENT