styl wychowania w rodzinie a aprobata agresji w życiu społecznym przez młodych dorosłych
TRANSCRIPT
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 1–2/2012, s. 66–85 ISSN 0033-2860
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKAAkademia Pedagogiki Specjalnej, Instytut Psychologii Stosowanej
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM PRZEZ MŁODYCH DOROSŁYCH1)
1) Badania wykonano i opracowanie przygotowano w ramach grantów APS- BST 2/09-I i APS-KBN # NN 106264437.
Streszczenie: Wykonane badania mia-ły na celu określenie, czy i w jaki sposób styl wychowania stosowany przez rodzi-ców w okresie dzieciństwa warunkuje sto-sunek młodych ludzi do agresji i przemocy w życiu społecznym. Materiał empiryczny uzyskano w próbie młodzieży akademic-kiej (98 osób, w tym 59 kobiet i 39 męż-czyzn w wieku 18–25 lat). Badani oceniali, jakie style wychowawcze stosowali ich ro-dzice w dzieciństwie (informacje retrospek-tywne) oraz określali to, w jakim stopniu aprobują różne formy agresji oraz racje, dla których mogą być podejmowane. Uzyskane wyniki dokumentują, że (a) doświadczanie stylu demokratycznego było w większym stopniu udziałem dziewcząt niż chłopców; (b) młodzi mężczyźni w porównaniu z mło-dymi kobietami istotnie częściej ocenia-ją swoich rodziców jako autokratycznych. Jeśli chodzi o aprobatę agresji to ustalono, że mężczyźni w porównaniu z kobietami istotnie bardziej aprobują ekstremalne for-my agresji (torturowanie, zabicie sprawcy)
oraz bardziej niż kobiety dopuszczają sto-sowanie tych form przemocy w tzw. poza-normatywnych okolicznościach (jako kara za wykroczenie, jako przejaw złości). Ana-liza relacji między stylami wychowania do-świadczanymi w dzieciństwie a aprobatą agresji i przemocy przez młodych dorosłych ujawniła, że oddziaływanie rodziców typu „demokratycznego” i „liberalno-kochające-go” (wysokie natężenie ciepła emocjonal-nego) wiąże się z wyraźnie niższą aproba-tą agresji w życiu społecznym, natomiast tzw. liberalno-odrzucający styl wychowa-nia wiąże się z bardziej aprobującym nasta-wieniem do agresji i przemocy. W świetle tych ustaleń można przyjąć, iż zrozumienie, troska i pozytywne emocje doświadczane w toku socjalizacji rodzinnej stanowią waż-ne przesłanki korzystnej adaptacji psycho-społecznej w okresie młodości.
Słowa kluczowe: style wychowania, apro-bata agresji, formy agresji, okoliczności agresji.
dresy do korespondencjii:A [email protected], [email protected], [email protected]
WPROWADZENIE
Badania nad rodzinnymi uwarunkowaniami zachowań agresywnych prowadzone są w kontekście takich pojęć jak „ praktyki rodzicielskie” (m.in. Barkin et al. 2007; Shelton, Frick, Wootton 1996) bądź „style wychowania/postawy rodzicielskie” (m.in. Aunola,
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 67
Nurmi 2005; Kaufmann et al. 2000; Milevsky et al. 2007; Ziemska 1977). Przez „prak-tyki rodzicielskie” rozumie się zespół specyficznych działań, podejmowanych przez ro-dziców w celu wywołania u dziecka zachowań pożądanych z punktu widzenia ich ocze-kiwań i standardów (Spera 2005). Huesmann i Eron (1986) mówią o trzech podstawowych kategoriach owych praktyk, mianowiciei: (a) karaniu (w różnych formach, o różnej in-tensywności); (b) odrzuceniu (manifestowaniu dezaprobaty wobec zachowań i/lub wła-sności dziecka); (c) opiece i trosce (zaspakajaniu ważnych potrzeb dziecka, dbałość o je-go dobrostan fizyczny i psychiczny). Punkt ciężkości tego nurtu badań położony jest na ustalenie, w jakim stopniu stosowanie przez rodziców kar, zwłaszcza kar fizycznych, wpływa na formowanie się agresywnych skłonności, zarówno w dalszej, jak i krótkiej perspektywie czasowej (Straus, Sugarman, Giles-Sims 1997). W badaniach podłużnych Straus wykazał np., że kary fizyczne otrzymywane w środowisku rodzinnym dodatnio korelują z zachowaniami antyspołecznymi dziewięciolatków, takimi jak agresja, oszuki-wanie i sprawianie kłopotów wychowawczych w szkole. Co ciekawe, efekt ten nie tylko okazał się trwały, ale i uległ wzmocnieniu na przestrzeni dwóch lat, zwłaszcza w grupie badanych chłopców.
Warto nawiązać do metaanalizy 88 badań nad skutkami kar fizycznych, która po-kazała, że choć ich psychospołeczne konsekwencje są zawsze negatywne, to odmiennie przejawiają się u dzieci i dorosłych (Gershoff 2002). U dzieci doświadczających „ostrej dyscypliny” w domu pojawiają się zaburzenia internalizacyjne, podczas gdy dorosłych z analogicznymi doświadczeniami z dzieciństwa charakteryzuje wyższe natężenie zabu-rzeń eksternalizacyjnych. Wyrazem tej prawidłowości są wysokie ujemnie współczynni-ki korelacji dla związku kar fizycznych ze zdrowiem psychicznym dzieci, które w próbie dorosłych przyjmują wartości umiarkowane, choć nadal ujemne. Z kolei w okresie doro-słości najsilniejszym korelatem doświadczania kar fizycznych w dzieciństwie było mani-festowanie agresji, podejmowanie zachowań przestępczych i antyspołecznych. Są jednak znane i takie ustalenia, które wskazują na względnie pozytywne efekty stosowania kar fizycznych, porównywalne do innych, mniej represyjnych metod wychowawczych (Lar-zelere, Kuhn 2005).
Drugi nurt badań nad rodzinnymi uwarunkowaniami agresji upatruje źródeł manife-stowanych przez dziecko agresywnych wzorców zachowania w stylach wychowania, stoso-wanych przez rodziców. Styl wychowania jest konstruktem zbliżonym do pojęcia klimatu rodzinnego (Rajchert 2012; Darling, Steinberg 1993; Kirwil 1991), gdyż – w zależności od typologii – obejmuje takie składowe jak natężenie ciepła emocjonalnego i kontroli zacho-wania dziecka (Baumrind 1966), czy nasilenie permisywności/restrykcyjności oraz ciepła/wrogości (Maccoby, Martin 1983). Najczęściej wyróżnia się cztery style wychowaniai: styl autorytatywny (wysoko na wymiarze kontroli i wymiarze ciepła), styl autorytarny (wyso-ko na wymiarze kontroli i nisko na wymiarze ciepła), styl permisywny/przyzwalający (ni-sko na wymiarze kontroli i wysoko na wymiarze ciepła) oraz styl odtrącająco-zaniedbujący (nisko na wymiarze kontroli i na wymiarze ciepła). W Polsce autorem czteroczynnikowej typologii stylów wychowania oraz narzędzia badawczego do ich pomiaru jest Maria Ryś (2004), która wyróżniła styl demokratyczny, autokratyczny, liberalno-kochający oraz libe-ralno-niekochający. Styl demokratyczny charakteryzuje pozytywna, oparta na życzliwości i zaufaniu więź między członkami rodziny, umiarkowany zakres kontroli dziecka, prefe-rencja dla perswazji w porównaniu do represji jako metody dyscyplinującej oraz włączanie dziecka w proces decyzyjny, związany z planowaniem działań i rozwiązywaniem proble-mów. Istotą stylu autokratycznego jest przedkładanie precyzyjnie określonych obowiąz-ków i oczekiwań wobec dziecka nad troskę o zaspakajanie potrzeb i jakość relacji interper- PS
YCHO
LOGI
A W
YCHO
WAW
CZA,
NR
1–2/
2012
, s. 6
6–85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA68
sonalnych między członkami rodziny. Ponadto u podstaw stosowania tego stylu leżą przekonania, że okazywanie uczuć, chwalenie dziecka oraz nagradzanie jest nieefektywne, a najlepsze wyniki wychowawcze daje ścisła kontrola zachowania dziecka w środowisku rodzinnymi i pozarodzinnym, podkreślanie popełnianych błędów oraz karanie. Kolejne dwa style (styl liberalno-kochający oraz liberalno-niekochający) charakteryzuje element wspólny w postaci pozostawienia dziecku całkowitej swobody, stawiania na spontanicz-ność rozwoju, rezygnacji z wyznaczania dziecku zakresu obowiązków i reguł zachowania oraz ograniczonego zainteresowania jego sprawami. Czynnikiem różnicującym oba style jest wymiar ciepła/chłodu emocjonalnego. Podczas gdy styl liberalno-kochający charakte-ryzuje duże natężenie troski i miłości, styl liberalno-niekochający przejawia się głównie w obojętności i chłodzie emocjonalnym rodziców wobec dziecka.
Choć badania pokazują, że styl autorytatywny (bądź styl demokratyczny w typologii Ryś) jest optymalny dla rozwoju psychospołecznego dziecka, to przeciwstawianie go stylo-wi autorytarnemu zarówno w wymiarze teoretycznym, jaki empirycznym wzbudza wąt-pliwości. Uwzględniając bowiem natężenie ciepła emocjonalnego i kontroli zachowań dziecka należałoby przyjąć, że antonimem stylu demokratycznego jest styl odtrącająco-za-niedbujący (bądź styl liberalno-niekochający w typologii Ryś), podczas gdy odwrotnością stylu autorytarnego jest styl permisywny (bądź styl liberalno-kochający w typologii Ryś). Odnosząc się zaś do danych empirycznych, badania wskazują z jednej strony na lepszą ada-ptację psychologiczną dzieci doświadczających stylu autorytatywnego, ale z drugiej strony nie stwierdzono jednoznacznych, negatywnych skutków wychowywania w duchu autory-tarnym (Kaufmann et al. 2000). W innych badaniach zaobserwowano, że na wymiarze dobrostanu psychicznego, którego wskaźnikiem była satysfakcja życiowa, wysoka samo-ocena oraz brak depresji, najwyżej uplasowały się dzieci matek stosujących autorytatywny styl wychowania. Jednocześnie porównywalne wskaźniki dobrostanu osiągały te dzieci, których ojcowie preferowali permisywny styl wychowania, zazwyczaj kojarzony z nega-tywnymi skutkami psychorozwojowymi (Milevsky et al. 2007). Nawet emocjonalne cie-pło w relacjach rodzic–dziecko, jednoznacznie utożsamiane z korzystnym kontekstem so-cjalizacyjnym, może prowadzić do większego natężenia zachowań agresywnych, jeśli współwystępuje z wysoką kontrolą psychologiczną, polegającą na stymulowaniu dziecka do odczuwania ciągłego poczucia winy (Aunola, Nurmi 2005).
Drugą zmienną, która stanowi przedmiot naszego zainteresowania, jest społeczno--moralna aprobata agresji. Pomiar aprobaty w formie tożsamej lub podobnej do zapro-ponowanej w niniejszym studium ma bogate zaplecze empiryczne, ukierunkowane przede wszystkim na opis wzorców aprobaty różnych form agresywnego zachowania oraz różnych okoliczności podejmowania agresji w próbie kobiet i mężczyzn, czy osób reprezentujących różny kontekst społeczno-kulturowy (Fujihara et al. 1999; Huesmann, Guerra 1997; Lagerspetz, Westman 1980; Lagerspetz et al. 1988; Frączek 1985). Podsta-wowe ustalenia z tego zakresu pokazują, że istnieje względnie uniwersalny profil aproba-ty agresji, wyrażający się w większym przyzwoleniu na podejmowanie umiarkowanych form agresji, zwłaszcza manifestowanych werbalnie, w porównaniu do agresji fizycznej. Jednocześnie udało się określić wyraziste różnice w zakresie aprobaty w zależności od płci oraz społeczno-kulturowego kontekstu socjalizacji jednostki. I tak kobiety w po-równaniu do mężczyzn wyżej aprobują agresję jako wyraz ekspresji stanów emocjonal-nych, podczas gdy mężczyźni dominują w zakresie aprobaty dla ekstremalnych form agresji, do których należy stosowanie tortur, uderzenie i zabicie sprawcy (Frączek et al. 2009; Lagerspetz, Westman 1980). Porównania międzynarodowe wykazały, że w próbie polskiej istnieje stosunkowo wysokie przyzwolenie na wyrażanie ironii, badani Hiszpa-PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 69
nie wyróżniają się większą aprobatą dla ekspresji agresji regulowanej emocjonalnie, zaś w próbie irańskiej odnotowano większą akceptację dla stosowania agresji jako efektyw-nego sposobu karania (Ramirez et al. 2007). Dotychczasowe ustalenia dają zatem obraz prawidłowości aprobaty dla różnych form i okoliczności podjęcia agresji w różnych gru-pach społeczno-kulturowych, ale nie wyjaśniają etiologii tej aprobaty. Przeprowadzone badania są próbą wypełnienia tej luki, gdyż koncentrują się przede wszystkim na poszu-kiwaniu źródeł aprobaty dla agresji interpersonalnej w życiu dorosłym w różnych stylach wychowania, doświadczanych w okresie dzieciństwa.
PROBLEM I CEL BADAŃ
Prezentowane studia ukierunkowane są na ustalenie relacji między doświadczanym w dzie-ciństwie stylem wychowania – tak jak zapamiętali to badani – a wyrażaną przez nich apro-batą agresji i przemocy w życiu społecznym. W wymiarze opisowym wykonane przez nas badania pozwolą na weryfikację stwierdzonych w poprzednich badaniach różnic między-płciowych we wzorcach aprobaty dla agresji. Można przyjąć, że natężenie aprobaty wynika wprost z obowiązujących i różnych dla kobiet i mężczyzn norm społecznych. Normy spo-łeczne oraz ich pochodna, czyli klimat przyzwolenia dla podejmowania określonych form agresywnego zachowania, mają charakter dynamiczny i mogą ulegać stopniowym zmia-nom, zwłaszcza pod wpływem przemian związanych z androgynizacją mężczyzn i kobiet. W wymiarze korelacyjnym głównym celem prezentowanych badań jest ustalenie, czy i które style wychowania w rodzinie pochodzenia pełnią funkcję czynników ochrony i ry-zyka, warunkując poglądy młodych dorosłych na temat dopuszczalnych form i okoliczno-ści podejmowania agresji i przemocy w życiu społecznym. Trzeci problem badawczy kon-centruje się na określeniu i porównaniu wkładu stylu wychowawczego i płci badanych w predykcję społeczno-moralnej aprobaty agresji. Z jednej strony, na podstawie wyników uprzednich badań nad związkiem stylów wychowania z agresją dziecka można założyć, że doświadczenia rodzinne będą podstawowym źródłem czynników ryzyka i ochrony dla aprobaty agresji w relacjach społecznych. Z drugiej strony jednak przedmiotem zaintereso-wania nie jest – jak w poprzednich badaniach – samo zachowanie agresywne, tylko apro-bata dla tego zachowania, osadzona w konkretnym, kulturowym i socjalizacyjnym kon-tekście. Kontekst ten określa, jakie zachowanie wypada podjąć kobiecie, a jakie mężczyźnie bez względu na charakter doświadczeń wychowawczych.
Metoda
Osoby badane. W badaniach wzięło udział 98 młodych dorosłych, studiujących na kie-runku pedagogika i turystka, w tym 59 kobiet i 39 mężczyzn w wieku od 18 do 25 roku życia (M = 21,21; SD = 2,06). Przedział wiekowy odpowiada najlepiej okresowi rozwo-jowemu, określanemu mianem wyłaniającej się dorosłości (Arnett 2000). Istotą nowo wyodrębnionej fazy rozwojowej jest odroczenie pełnej dorosłości ze względu na konty-nuowanie nauki i budowanie podstaw kariery zawodowej bez wchodzenia w inne role społeczne, charakterystyczne dla okresu dorosłości (Brzezińska et al. 2011). Badanie przeprowadzono w niewielkich grupach ćwiczeniowych.
Narzędzia. Do pomiaru stylu wychowania w rodzinie stosowane są różne narzędzia (zob. Rajchert 2012). W tych badaniach wykorzystano retrospektywne narzędzie pt. „Moja rodzina”, które składa się z zestawu 34 twierdzeń, odnoszących się do szerokiego PS
YCHO
LOGI
A W
YCHO
WAW
CZA,
NR
1–2/
2012
, s. 6
6–85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA70
zakresu zachowań rodziców przejawianych wobec badanych wówczas, gdy byli oni dziećmi (Ryś 2004). Należy do nich stosowany system karania i nagradzania, kontrola zachowań dziecka w środowisku rodzinnym i pozarodzinnym, poziom odczuwanego przez dziecko wsparcia emocjonalnego oraz stopień, w jakim reguły zachowania były ustalane przy współudziale dziecka i wyjaśniane w sytuacji ich przekroczenia. Wymie-nione przejawy rodzicielskich zachowań współtworzą każdy styl wychowania. Zada-niem badanych było określenie na 4-stopniowej skali, w jakim stopniu, ich zdaniem, da-ne twierdzenie odnosi się do zachowania ich rodziców, kiedy byli dziećmi. Ze względu na retrospektywny charakter narzędzia stworzono również badanym możliwość wyboru piątej odpowiedzii: „nie potrafię określić”. Kwestionariusz umożliwia pomiar natężenia czterech następujących stylów wychowaniai: demokratycznego, autokratycznego, liberal-no-kochającego oraz liberalno-niekochającego.
Do pomiaru społeczno-moralnej aprobaty agresji interpersonalnej wykorzystano In-wentarz Aprobaty Społeczno-Moralnej Agresji Interpersonalnej (Frączek, Dominiak-Ko-chanek, Kulawska 2009). Narzędzie to przygotowano w oparciu o dawniej stosowany Kwestionariusza Nastawień Społecznych (Frączek 1985 – polska adaptacja narzędzia La-gerspetz i Westmana) oraz Kwestionariusz Postaw Moralnych wobec Agresji (Cuestionario des Actitudes Morales sobre Agresion; Ramirez 1985). Wykorzystana wersja inwentarza ma charakter uproszczony i bardziej czytelny dla badanych niż wspomniane powyżej narzę-dzia. Ocenie badanego podlega sześć form agresji/przemocy (ironia, manifestowanie wściekłości, stosowanie gróźb, pobicie, stosowanie tortur, zabójstwo), które mogą wystąpić w sześciu następujących okolicznościachi: w samoobronnie, w obronie innej osoby, dla wy-muszenia porozumienia się, w następstwie złości, w obronie własności, jako kara. Oceny aprobaty specyficznych form agresji/przemocy we wskazanych okolicznościach (łącznie 36 możliwych kombinacji) badani dokonują na trzystopniowej skalii: (1) nigdy; (2) czasami; (3) zawsze, co oznacza że wyższa liczba wskazuje na większą aprobatę społeczno-moralną specyficznego zachowania manifestowanego w danych okolicznościach.
Wyniki
Płeć a style wychowania i społeczno-moralna aprobata agresji w życiu społecznym. Celem sprawdzenia, czy płeć różnicuje percepcję stylu wychowania w rodzinie osób
badanych oraz ich społeczno-moralną aprobatę agresji interpersonalnej, przeprowadzo-no serię testów t-Studenta.
Spośród czterech badanych stylów wychowania, aż w trzech odnotowano istotne statystycznie różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami (tabela 1). Okazuje się, że w doświadczeniu kobiet, w porównaniu z mężczyznami, przeważa styl demokratyczny. Jednocześnie mężczyźni relacjonują więcej doświadczeń składających się na autokratycz-ny oraz liberalno-niekochający styl wychowania.
W analizie aprobaty agresji uwzględniono jej globalne wskaźniki dla form zachowa-nia oraz ich okoliczności w próbach kobiet i mężczyzn. Profile średnich aprobaty róż-nych form zachowań agresywnych przedstawia rysunek 1.
Analiza profili pozwala dostrzec dwie prawidłowości. Po pierwsze, uporządkowanie średnich aprobaty różnych form agresji, w kolejności od formy najmniej do najbardziej akceptowalnej, daje następujące rezultatyi: ironia (M = 12,53), wściekłość (M = 12,50), groźba (M = 10,67), uderzenie (M = 10,07), zabicie (M = 7,64) i tortury (M = 6,96), przy czym różnice pomiędzy wyrażaniem ironii i wściekłości oraz pomiędzy zastosowa-niem groźby i uderzeniem nie są istotne statystycznie. Można więc zauważyć klarowny PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 71
wzorzec aprobaty od najłagodniejszych, przez umiarkowane do ekstremalnych form za-chowania agresywnego [F (5,485) = 156,60; p < 0,001]. Po drugie, odnotowano istotne statystycznie różnice międzypłciowe w czterech z sześciu badanych form zachowania agresywnego. Mężczyźni w większym stopniu niż kobiety aprobują formy ekstremalne, takie jaki: stosowanie tortur [t(96) = –2,16; p < 0,05], uderzenie sprawcy [t(96) = –3,78; p < 0,001] oraz zabicie sprawcy [t(96) = –4,64; p < 0,001]. Oprócz tego przewagę męż-czyzn stwierdzono także w jednej z form umiarkowanych agresji, tj. stosowaniu gróźb [t(96) = –2,40; p < 0,05]. Różnice między kobietami a mężczyznami nie pojawiają się w przypadku wyrażania ironii oraz wściekłości, czyli dwóch względnie najłagodniej-szych form zachowania agresywnego.
Na rysunku 2 przedstawione zostały profile aprobaty agresji przejawianej w sześciu różnych, uzasadniających ją okolicznościach.
Z łatwością można uszeregować okoliczności uzasadniające podejmowanie zacho-wań agresywnych w zależności od stopnia ich aprobaty [F (5,485) = 73,147; p < 0,001]. Najwyższą aprobatą cechuje się agresja podjęta w celu samoobrony (M = 11,97), następ-
*p < 0,05; ***p < 0,001
RYSUNEK 1. Profile średnich aprobaty różnych form agresywnego zachowania się u kobiet i mężczyzn
TABELA 1. Natężenie stylów wychowania rodziny pochodzenia w percepcji badanych kobiet i mężczyzn
Style wychowania Kobiety(N = 59)
Mężczyźni(N = 39) t
demokratyczny M = 21,72 (SD = 6,21) M = 18,94 (SD = 5,01) 2,34*
autokratyczny M = 7,47 (SD = 5,53) M = 10,83 (SD = 5,73) –2,90**
liberalno-kochający M = 17,28 (SD = 3,64) M = 15,87 (SD = 4,3) 1,74
liberalno-niekochający M = 5,41 (SD = 4,78) M = 8,22 (SD = 5,63) –2,65**
*p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA72
nie w obronie kogoś (M = 11,25), w obronie własności (M = 10,18), przy negatywnym pobudzeniu emocjonalnym (M = 9,71), zastosowana jako kara (M = 8,96) i na końcu ja-ko skutek braku porozumienia (M = 8,61). Warto zaznaczyć, że pomiędzy czwartą i pią-tą oraz trzecią i szóstą okolicznością agresji nie odnotowano istotnych statystycznie róż-nic. Po raz kolejny należy zauważyć podobieństwo profili w zakresie aprobaty agresji u kobiet i mężczyzn, aczkolwiek w czterech okolicznościach uzyskano istotne statystycz-nie różnice w natężeniu aprobaty między nimi. Mężczyźni w większym stopniu niż ko-biety aprobują zachowanie agresywne uzasadnionei: koniecznością samoobrony [t(96) = –2,36; p < 0,05], intensywnym i negatywnym stanem emocjonalnym [t(96) = –2,72; p < 0,01], koniecznością obrony swojej własności [t(96) = –3,4; p < 0,01] oraz wymierzeniem kary za wykroczenie [t(96) = –2,58; p < 0,05]. Z jednakową aproba-tą spotyka się zachowanie agresywne podejmowane w obronie innego człowieka oraz w okolicznościach braku porozumienia.
Związek między stylami wychowania w rodzinie pochodzenia a społeczno-moralną aproba-tą agresji
W celu sprawdzenia, czy istnieje związek między postrzeganym stylem wychowania w rodzinie pochodzenia a obecnym ustosunkowaniem badanych wobec różnych form agresywnego zachowania przygotowano matrycę korelacji r-Pearsona (tabela 2).
Uzyskane wyniki układają się w stosunkowo klarowny wzorzec. Styl demokratycz-ny oraz liberalno-kochający pozytywnie korelują z dezaprobatą pięciu form agresywne-go zachowania na sześć możliwych. Z kolei czym większe natężenie stylu autokratyczne-go i liberalno-niekochającego, tym wyższa aprobata dla tych samych kategorii agresji interpersonalnej, które w przypadku dwóch pozostałych stylów są odrzucane. Najwyż-szą wartość współczynników korelacji odnotowano dla stosowania gróźb (r = –0,50 dla stylu demokratycznego i r = 0,53 dla stylu liberalno-niekochającego) oraz stosowania tortur (r = –0,54 dla stylu demokratycznego i r = 0,52 dla stylu liberalno-niekochające-go). Wartości tych współczynników korelacji są zbliżone, jednakże przeciwstawny znak
*p < 0,05; **p < 0,01
RYSUNEK 2. Profile średnich aprobaty agresji przejawianej w różnych okolicznościach
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 73
wskazuje na diametralnie odmienne postawy wobec używania agresji interpersonalnej wśród osób z odmiennymi doświadczeniami wychowawczymi. Można powiedzieć, że pod względem aprobaty dla stosowania agresji interpersonalnej, a zwłaszcza takich form jak groźby, tortury i uderzenie, osoby postrzegające własnych rodziców jako bardziej de-mokratycznych i liberalno-kochających sytuują się na przeciwległym krańcu wymiaru tej samej postawy w porównaniu do badanych, którzy ocenili rodziców jako autokra-tycznych lub liberalno-niekochających. Jedyną kategorią zachowania agresywnego, któ-ra nie koreluje z postrzeganymi stylami wychowania w rodzinie, jest aprobata dla wyra-żania wściekłości. Zakładamy, że przekonanie odnośne tego, na ile wypada eksponować wściekłość w sytuacjach społecznych jest – zgodnie z motywem unikania dysonansu po-znawczego – wprost proporcjonalne do rzeczywistych zachowań badanego, które bar-dziej są efektem własności temperamentalnych i siły kontroli emocjonalnej niż skutkiem postrzeganego stylu wychowawczego rodziców.
Współczynniki korelacji dla związku między percepcją stylów wychowania w rodzi-nie pochodzenia a aprobatą okoliczności uzasadniających podjęcie agresji układają się we wzorzec analogiczny w stosunku do wcześniej przedstawionego wzorca (tabela 3).
Im bardziej badani postrzegali własnych rodziców jako demokratycznych i liberal-no-kochających, tym mniej akceptowali pięć z sześciu uwzględnionych okoliczności, w których ludziom zdarza się podjąć zachowanie agresywne. Z kolei w przypadku osób, które uznały, że rodzice preferowali w wychowaniu styl autokratyczny i liberalno-nieko-chający, stwierdzono zależność odwrotną. Przejawem tej zależności jest dodatni znak re-lacji miedzy tymi stylami a akceptacją pięciu okoliczności podjęcia agresji. Najbardziej skrajnym przykładem omawianych różnic jest wartość współczynnika korelacji dla związku między stylem demokratycznym a aprobatą agresji jako kary za wykroczenia z jednej strony (r = –0,61) oraz analogicznej relacji dla stylu autokratycznego (r = 0,58). Nie odnotowano związku między postrzeganymi stylami wychowania w rodzinie po-chodzenia a aprobatą dla użycia agresji w okoliczności obrony innej osoby.
W kolejnym kroku przeprowadzono dwie analizy czynnikowe metodą składowych głównych, w celu zredukowania zmiennych, składających się na formy i okoliczności agresywnego zachowania. Uzyskanie struktury czynnikowej, obejmującej mniejszą licz-bę zmiennych niż sześć okoliczności i sześć form agresywnego zachowania, pozwala bo-
TABELA 2. Współczynniki korelacji r-Pearsona między stylem wychowania w rodzinie pochodzenia a aprobatą zachowań agresywnych przez młodych dorosłych (macierz korelacji)
Aprobata dla form agresywnego zachowania
Style wychowania
wyrażenieironii
stosowanie gróźb
stosowanie tortur
uderzenie sprawcy
wyrażeniewściekłości
zabicie sprawcy
demokratyczny –0,36*** –0,50*** –0,54*** –0,31** –0,17 –0,20*
autokratyczny 0,20 0,51*** 0,41*** 0,37*** 0,14 0,33***
liberalno--kochający
–0,28** –0,46*** –0,45*** –0,30** –0,09 –0,18
liberalno--niekochający
0,22* 0,53*** 0,52*** 0,33*** 0,07 0,38***
*p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA74
wiem na zbudowanie bardziej klarownego modelu regresji, a co za tym idzie określenie i porównanie wkładu płci i stylu wychowawczego w predykcję społeczno-moralnej apro-baty agresji i przemocy. Ostatecznie przyjęto rozwiązanie dwuczynnikowe zarówno w przypadku form (tabela 4), jak i okoliczności uzasadniających podjęcie agresji inter-personalnej (tabela 5).
Macierz ładunków czynnikowych dla sześciu form agresywnego zachowania po ro-tacji Quartimax przedstawia się w następujący sposób. Najwyższe wartości ładunków dla czynnika pierwszego uzyskało stosowanie tortur, uderzenie sprawcy oraz zabicie sprawcy. Łącznie czynnik pierwszy osiągnął wartość własną równą 1,96 i wyjaśnia 32,65% wariancji w zakresie aprobaty dla trzech wymienionych przejawów agresji. Czynnik II współtworzą następujące formy agresji interpersonalneji: wyrażenie ironii, stosowanie gróźb oraz wyrażenie wściekłości. Czynnikowi II odpowiada wartość własna
TABELA 3. Współczynniki korelacji r-Pearsona między stylem wychowania w rodzinie a aprobatą okoliczności uzasadniających podjęcie zachowania agresywnego (macierz korelacji)
Aprobata okoliczności uzasadniających podjęcie agresji
Style wychowania
w samo-obronie
w obronie kogoś
przy braku porozu-mienia
gdy jest się rozzłoszczo-
nym
w obronie swojej
własności
jako kara za wykro-
czenie
demokratyczny –0,15 0,13 –0,30** –0,46*** –0,34*** –0,61***
autokratyczny 0,35*** 0,01 0,38*** 0,35*** 0,29** 0,58***
liberalno--kochający
–0,18 –0,03 –0,12 –0,36*** –0,19 –0,47***
liberalno--niekochający
0,29** 0,02 0,38*** 0,41*** 0,29** 0,54***
*p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001
TABELA 4. Analiza składowych głównych dla form agresywnego zachowania (wartość czynników po rotacji Quartimax)
Formy zachowania Czynnik I Czynnik II
wyrażenie ironii 0,07 0,84
stosowanie gróźb 0,42 0,69
wyrażenie wściekłości 0,15 0,73
stosowanie tortur 0,82 0,07
uderzenie sprawcy 0,66 0,42
zabicie sprawcy 0,81 0,14
Wartość własna 1,96 1,92
% wyjaśnianej wariancji 32,65% 31,93%
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 75
równa 1,92, zaś proporcja wyjaśnianej zmienności dla aprobaty tych form agresywnego zachowania wynosi 31,93%. Łącznie dwie wyodrębnione składowe wyjaśniają 64,6% zmienności w badanej próbie. Uwzględniając merytoryczny sens poszczególnych kate-gorii agresywnego zachowania, współtworzących obie składowe, zdecydowano czynnik I określić mianem aprobaty dla ekstremalnych form agresji, zaś czynnik II aprobatą dla umiarkowanych form agresji interpersonalnej.
Analiza składowych głównych z rotacją czynników metodą Quartimax pozwoliła wyodrębnić dla okoliczności agresywnego zachowania dwie składowe, których wartość własna wynosi odpowiednio 2,91 dla czynnika I i 1,37 dla czynnika II.
Czynnik I współtworzą następujące okoliczności agresjii: przy braku porozumienia, gdy jest się rozzłoszczonym, w obronie swojej własności, jako kara za wykroczenie. W sumie czynnik I wyjaśnia aż 48,56% wariancji w zakresie aprobaty dla czterech, wy-mienionych okoliczności podjęcia działań agresywnych. Czynnik II utworzyły dwie po-zostałe okoliczności agresywnego zachowania, czyli w samoobronie i w obronie kogoś. Czynnik ten wyjaśnia 22, 92% zmienności, zaś łącznie dwa czynniki objaśniają 71,5% wariancji w badanej próbie. Ze względu na fakt, że czynnik II obejmuje okoliczność, w której podjęcie jakiegoś działania, włącznie z działaniem agresywnym, traktuje się ja-ko swoisty imperatyw moralny (w obronie kogoś) oraz okoliczność, uznawaną nawet w świetle prawa za uzasadniającą użycie agresji w pewnych granicach (w samoobronie), nazwano go mianem normatywnych okoliczności aprobaty dla agresji interpersonalnej. Drugi czynnik zawierający okoliczności, w których użycie agresji przyjęło się traktować jako nieuzasadnione naruszenie nietykalności cielesnej drugiej osoby, przejaw słabej kontroli emocjonalnej bądź deficytów kompetencji społecznych, nazwano mianem po-zanormatywnych okoliczności aprobaty dla agresji interpersonalnej.
Aby określić rolę płci i postrzeganych stylów wychowania dla aprobaty agresji in-terpersonalnej przeprowadzono analizę regresji wielokrotnej, stosując metodę kroko-wą postępującą. Budując model, który najlepiej wyjaśnia zmienność w zakresie uwzględnionych kategorii zachowań agresywnych, kontrolowano – poza efektami głównymi – potencjalne efekty interakcyjne między płcią a postrzeganym stylem wy-
TABELA 5. Analiza składowych głównych dla okoliczności uzasadniających podjęcie agresywnego zachowania (wartość czynników po rotacji Quartimax)
Okoliczności agresywnego zachowania Czynnik I Czynnik II
w samoobronie 0,49 0,67
w obronie kogoś 0,24 0,90
przy braku porozumienia 0,71 0,18
gdy jest się rozzłoszczonym 0,86 0,04
w obronie swojej własności 076 0,27
jako kara za wykroczenie 0,88 0,06
Wartość własna 2,91 1,37
% wyjaśnianej wariancji 48,56% 22,91%
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA76
chowania w rodzinie pochodzenia. Jednak ostatecznie płeć badanych nie była istot-nym moderatorem związku między postrzeganym stylem wychowania a aprobatą dla umiarkowanych i ekstremalnych form agresji.
Poszukując źródeł wariancji w zakresie aprobaty dla umiarkowanych form agresji przetestowano model obejmujący pięć zmiennych niezależnych (płeć oraz cztery style wychowania). W dwóch krokach zostały wyeliminowane z modelu cztery zmienne jako nieistotne dla zmiennej zależnej, wraz ze wszystkimi efektami interakcyjnymi. Ostatecz-nie w modelu pozostał wyłącznie demokratyczny styl wychowania, który okazał się ujemnym, silnym predyktorem aprobaty dla umiarkowanych form agresji (b = –0,43; t(96) = 4,71, p < 0,001). W sumie model z jednym istotnym statystycznie predyktorem wyjaśnia 18% wariancji zmiennej zależnej. Uzyskane wyniki wskazują, że demokratycz-ny styl wychowania w rodzinie pochodzenia stanowi istotny czynnik ochrony dla apro-baty umiarkowanych form agresywnego zachowania w okresie dorosłości (F(1,96) = 22,14, p < 0,001). Wyższe natężenie tego stylu, postrzegane przez badanego z perspektywy cza-su jako najlepiej oddające charakter relacji między nim a rodzicami w okresie dzieciń-stwa, wpływa na mniejszą akceptację nawet tych form agresji, które polegają wyłącznie na konfrontacji werbalnej, np. wyrażaniu ironii.
Analogiczny model regresji, obejmujący pięć zmiennych niezależnych, przyjęto jako punkt wyjścia do poszukiwania zmienności w zakresie aprobaty dla ekstremalnych form agresywnego zachowania. Ostateczny model, najlepiej wyjaśniający wariancję zmiennej zależnej, zaprezentowano w tabeli 6.
TABELA 6. Wyniki regresji krokowej postępującej dla zmiennej – aprobata ekstremalnych form agresji
Zmienne niezależne(tylko istotne predyktory) BETA Współcz. korel.
semicząstk. T(94) p <
styl liberalno-niekochający 0,35 0,31 3,77 0,001
płeć 0,30 0,29 3,55 0,001
styl liberalno-kochający –0,18 –0,17 –2,03 0,05
R = 0,61; popr. R2 = 0,35; F(3,94) = 18,56, p < 0,001
Do modelu weszły ostatecznie trzy predyktory, które łącznie wyjaśniają prawie 35% wariancji w zakresie aprobaty dla ekstremalnych form agresji interpersonalnej. Jest to styl liberalno-niekochający (b = 0,35), płeć (b = 0,30) oraz styl liberalno-kochający (b = –0,18). Dodatnia wartość współczynnika beta dla stylu liberalno-niekochającego oznacza, że mamy do czynienia z czynnikiem ryzyka dla akceptacji ekstremalnych form agresji w relacjach społecznych. Z kolei w przypadku stylu liberalno-kochającego, ujem-na wartość tego współczynnika wskazuje, że udało się również wyodrębnić rodzinny czynnik ochrony dla nabywania przekonania, że takie formy agresywnego zachowania jak uderzenie, torturowanie, czy zabicie sprawcy daje się czasami uzasadnić. Niezależnie od postrzeganego stylu wychowania w rodzinie pochodzenia, odnotowano efekt wpły-wu męskiej płci na wyższą aprobatę dla ekstremalnych form agresywnego zachowania. W tabeli 7 znajduje się podsumowanie regresji krokowej wraz z odnotowaną zmianą mocy predykcyjnej modelu w kolejnych krokach.
Na zakończenie podjęto próbę zbudowania dwóch modeli regresji, określających efekt wpływu płci i stylów wychowania na aprobatę normatywnych i pozanormatyw-PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 77
nych okoliczności stosowania agresji w relacjach interpersonalnych. Okazało się, że moc predykcyjna pierwszego modelu jest stosunkowo niska, gdyż cały model wyjaśnia zale-dwie 4% zmienności aprobaty dla normatywnych okoliczności stosowania agresji. (R = 0,23, F(1,96) = 5,16, p < 0,05). W dwóch krokach wyeliminowano wszystkie zmien-ne niezależne pozostawiając wyłącznie styl autokratyczny jako jedyny istotny, dodatni predyktor aprobaty dla normatywnych okoliczności podejmowania zachowań agresyw-nych w relacjach interpersonalnych (b = 0,23; t(96) = 2,27; p < 0,05). Oznacza to, że oce-na dopuszczalności używania agresji w celach prospołecznych wynika nie tyle z uwa-runkowań wychowawczych, ile jest prawdopodobnie pochodną względnie uniwersalnych standardów zachowania, nakazujących udzielenie pomocy ofierze wszelkimi dostępny-mi sposobami.
Większa moc predykcyjna charakteryzuje analogiczny model regresji krokowej te-stowany dla aprobaty pozanormatywnych okoliczności stosowania agresji jako zmiennej zależnej (tabele 8 i 9).
TABELA 8. Wyniki regresji krokowej postępującej dla zmiennej – aprobata pozanormatywnych okoliczności podejmowania zachowań agresywnych
Zmienne niezależne BETA Współcz.korel. semicząstk. T(94) p <
styl demokratyczny –0,36 –0,27 –3,24 0,01
styl liberalno-niekochający 0,27 0,21 2,47 0,05
R = 0,57 popr. R2 = 0,326; F(2,97) = 23,00; p < 0,001
TABELA 9. Podsumowanie regresji krokowej dla zmiennej – aprobata pozanormatywnych okoliczności podejmowania zachowań agresywnych
Zmienne niezależne, które weszły do modelu krok R2 R2
zmianaF-do wprow/
us p <
styl demokratyczny 1 0,28 0,28 37,84 0,001
styl liberalno-niekochający 2 0,33 0,04 6,13 0,05
Wyniki analizy regresji wskazują, że najlepszym predyktorem aprobaty dla pozanor-matywnych okoliczności stosowania agresji jest demokratyczny styl wychowania (b = –0,36). Ponadto ujemna wartość współczynnika beta świadczy o tym, że udało się ustalić istotny czynnik ochrony dla nabywania przeświadczenia, że działania agresywne daje się uzasadnić w odniesieniu do nieskończonego zakresu okoliczności. Badani, któ-
TABELA 7. Podsumowanie regresji krokowej dla zmiennej – aprobata ekstremalnych form agresji
Zmienne niezależne, które weszły do modelu krok R2 R2 zmiana F-do wprow/
us p <
styl liberalno-niekochający 1 0,25 0,25 32,36 0,001
płeć 2 0,34 0,09 13,39 0,001
styl liberalno-kochający 3 0,37 0,03 4,12 0,05
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA78
rzy w dzieciństwie postrzegali własnych rodziców jako demokratycznych, odrzucają w okresie dorosłości możliwość podjęcia aktu agresji z błahych przyczyn, np. przy braku porozumienia z inną osobą. Drugim istotnym predyktorem aprobaty dla pozanorma-tywnych okoliczności podejmowania zachowań agresywnych okazał się styl liberalno--niekochający (b = 0,27). Ze względu na dodatnią wartość współczynnika beta należy ten styl określić mianem czynnika ryzyka dla uzasadniania własnych zachowań agre-sywnych w odniesieniu do szerokiego spectrum nieistotnych powodów. Zaprezentowa-ny model regresji wyjaśnia niecałe 33% zmienności aprobaty dla pozanormatywnych okoliczności ekspresji agresji interpersonalnej, co stanowi wartość znacząco większą w porównaniu do 4% zmienności aprobaty dla okoliczności normatywnych.
PODSUMOWANIE I DYSKUSJA
Prawidłowości związane z różnicami pomiędzy kobietami i mężczyznami w percepcji i doświadczeniach różnych stylów wychowawczych oraz w społeczno-moralnej aproba-cie agresji są generalnie spójne z dotychczasowymi ustaleniami (Conrade, Ho 2001; Russell et al. 1998; Frączek, Rutkowska 2011; Pena et al. 2008; Fujihara et al. 1999; Ra-mirez 1993; Frączek 1985; Ramirez 1985; Lagerspetz, Westman 1980). Styl wychowania to pogląd na sposób wychowania dziecka, którego następstwem jest kształtowanie spe-cyficznego klimatu wychowawczego. Ów klimat wychowawczy – przynajmniej w per-cepcji osób badanych – jest różny dla dziewcząt i chłopców. Wyniki badania wskazują na częstsze doświadczenia mężczyzn (w porównaniu z kobietami) z takimi zachowania-mi rodziców, które mieszczą się w autokratycznym i liberalno-niekochającym stylu wy-chowania. Przewagę kobiet odnotowujemy natomiast w doświadczaniu wychowania w klimacie demokratycznym. Można przypuszczać, iż odmienność – zwłaszcza w sensie psychologicznym – dzieci płci męskiej i żeńskiej w percepcji osób dorosłych może być tak duża, iż stosowanie tego samego repertuaru środków wychowawczych wobec dziew-czynek i chłopców wydaje się być dla rodziców nieadekwatne. Taka interpretacja jest zgodna z opisywaną przez Sandrę L. Bem (2000) polaryzacją rodzajów, wedle której róż-nice międzypłciowe są zasadą naczelną i organizującą życie w danej kulturze, w każdym jego aspekcie. Innymi słowy, świat nie jest „ludzki”, ale „kobiecy” i „męski”. Tak więc posługiwanie się różnymi stylami wychowawczymi wobec dziewcząt i chłopców może być po pierwsze konsekwencją polaryzacji rodzajów, a po wtóre narzędziem służącym kształtowaniu, zgodnej z treścią stereotypów płci, tożsamości rodzajowej. Pomijając wszystkie możliwe wymiary, na których można dokonać opisu różnic pomiędzy kobie-tami i mężczyznami, i koncentrując się tylko na wymiarach centralnych (Wojciszke 2010), można przyjąć, że kobiecość w najogólniejszym sensie oznacza ciepło, wspólnoto-wość, orientację na innych, podczas gdy męskość pokrywa się z charakterystykami skła-dającymi się na kompetencję, sprawczość oraz orientację na realizację celów. Skoro od-działywania wychowawcze są ściśle osadzone w kulturze (Plopa 2011), a jej immanentną częścią są normy dotyczące odpowiednich charakterystyk psychospołecznych kobiet i mężczyzn, to rodzice raczej zachowują się w taki sposób, który te charakterystyki po-wiela/odzwierciedla. Tak więc mogą mieć przekonanie, że rozwojowi i wychowaniu oso-by skutecznej w działaniu i realizacji celów służy konsekwentne egzekwowanie obowiąz-ków i powinności, czyli cechy stylu autorytarnego wychowania, podczas gdy kształtowaniu osobowości zorientowanej na innych sprzyja okazywanie wsparcia i em-patyczne reagowanie na sygnalizowane potrzeby. Niewątpliwie można przyjąć, że ten PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 79
sam cel można realizować na wiele różnych sposobów. Tak więc chcąc, by dziecko było życzliwe dla innych, rodzic może sam modelować takie zachowania zarówno w stosun-ku do samego dziecka, jak i do innych osób, które dziecko ma okazję obserwować. Ale można także przywołać sytuacje, w których rodzic chcąc wymusić na dziecku życzli-wość wobec – na przykład – jego rówieśnika, stosuje kary, upomnienia i szorstki sposób komunikacji. Wyniki badań wskazywałyby jednak na pewną intuicję rodziców, jeśli chodzi o sposób wychowania dzieci, a odnoszącą się wprost do procesu modelowania opisywanego przez Alberta Bandurę (Bandura, Walters 1968). Rodzic odwołując się – najprawdopodobniej nieświadomie – do stereotypów związanych z płcią modeluje swo-im zachowaniem przyszłe zachowanie kobiety i mężczyzny. Badanie wykazało także przewagę mężczyzn jeśli chodzi o doświadczenie wychowania w stylu liberalno-nieko-chającym. Odwołując się do koncepcji Baumrind (1966), jest to styl przeciwstawny au-torytarnemu na wymiarze kontroli, ale podobny na wymiarze ciepła emocjonalnego w relacji z dzieckiem. Być może więc decydującym w odniesieniu do różnic międzypł-ciowych jest nie tyle kontrola, ile ciepło, którego dziewczynki otrzymują więcej niż chłopcy. Ciepło w kontakcie może stanowić reakcję rodzica na oczekiwaną u dziewcząt większą, w porównaniu do chłopców, potrzebę bliskości. Ciepło zachęca także do utrzy-mywania bliskości interpersonalnej, a jak twierdzi Plopa (2011) to córki właśnie, nie sy-nowie, są w tym kierunku stymulowane.
Począwszy od ogólnych prawidłowości stwierdzonych w społeczno-moralnej apro-bacie agresji, im bardziej ekstremalna forma agresji, tym mniejsza dla niej aprobata. Ten związek wydaje się o tyle uzasadniony, że zabójstwo lub stosowanie tortur to skrajnie ne-gatywne formy zachowań, a ich podjęcie może generować koszty (społeczne i emocjo-nalne), które przewyższają ewentualne zyski. Aprobata dla ekstremalnych form agresji jest przy tym wyższa u mężczyzn w porównaniu z kobietami, natomiast stosowanie iro-nii oraz wyrażanie wściekłości to zachowania aprobowane w jednakowym stopniu. Re-zultaty te wpisują się w szerszy kontekst związany z różnicami międzypłciowymi w agre-sji oraz odmiennymi standardami zachowań przyjętymi dla kobiet i mężczyzn. Zauważmy, że uderzenie, zabicie czy tortury to zachowania mieszczące się w typie agre-sji fizycznej, a gros badań wskazuje na męską dominację w tym zakresie (por. Toldos 2005; Osterman et al. 1998; Bjorkqvist, Lagerspetz, Kaukiainen 1992). Z jednej strony różnice te można wyjaśniać w kategoriach biologicznych i psychobiologicznych (od-mienność budowy ciała, działania układu hormonalnego, uwarunkowanych biologicz-nie i ewolucyjnie funkcji związanych z płcią), gdzie szeroko rozumiana fizyczność męż-czyzn ułatwia podejmowanie agresji fizycznej. Z drugiej strony, zgodnie z podejściem społeczno-kulturowym, ludzie „wrastają” w kulturę, co przejawia się dostosowywaniem swoich zachowań i cech osobowości do konstruowanych i regulowanych społecznie wzorców. Agresja jako zachowanie mieszczące się w stereotypie mężczyzn (Eagly, Steffen 1986) jest bardziej akceptowana i usprawiedliwiana u mężczyzn, niż to samo zachowa-nie agresywne kobiet (Coyne et al. 2008). Jeśli więc wycofać aspekt kontroli społecznej, czyli możliwej dezaprobaty zachowań niezgodnych ze stereotypami płci, to można ocze-kiwać, iż kobiety także podejmują zachowania agresywne fizycznie. Na to wskazują ba-dania Krahe i Berger (2005), które wykazały wzmożoną częstotliwość aktów agresji fi-zycznej kobiet w warunkach prywatnych w porównaniu z publicznymi. Brak różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami w aprobacie dla wyrażania ironii oraz wściekłości można wyjaśniać konsekwencjami tych zachowań, odmiennymi niż w poprzednich przypadkach. Zwłaszcza wyrażanie ironii jest zachowaniem, które nie skutkuje tak wi-docznym cierpieniem ofiary jak ekstremalne formy agresji. Oznaki cierpienia to czynnik PS
YCHO
LOGI
A W
YCHO
WAW
CZA,
NR
1–2/
2012
, s. 6
6–85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA80
hamujący agresję. Może skutkować poczuciem winy u agresora, a w dalszej konsekwen-cji zahamowaniem tego typu zachowań.
Wśród czynników uzasadniających podjęcie agresji, największa aprobata dotyczy dwóch okolicznościi: samoobrony i obrony innej osoby. To odzwierciedlenie pewnych normatywnych standardów funkcjonujących w naszym społeczeństwie, czy szerzej w naszej kulturze, gdyż jest to wynik powtarzający się regularnie w badaniach prowa-dzonych w innych krajach (Ramirez 1985; 1993; Lagerspetz, Westman 1980). Rejestro-wane różnice dotyczą właściwie tylko kolejności – raz agresja uzasadniona samoobroną jest aprobowana w większym stopniu, innym razem przeważa motywacja altruistyczna. Wyniki te można odnieść do szerszego, kulturowego kontekstu. Boski (1999) twierdzi, że jednym z centralnych wymiarów, na którym można opisać każdą kulturę, jest wy-miar humanizmu – materializmu. Wartości humanistyczne są typowe dla kultury pol-skiej, stąd też agresja podejmowana w obronie godności i życia własnego oraz innych lu-dzi może być traktowana nie jako działanie dezadaptacyjne czy szkodliwe, ale wręcz może stanowić przejaw humanizmu człowieka.
Różnice międzypłciowe w aprobacie agresji podejmowanej w odmiennych jakościowo okolicznościach można interpretować odwołując się do konstruktu społecznych reprezen-tacji agresji (Campbell, Muncer 2008; Campbell, Muncer, Coyle 1992). Mężczyźni po-strzegają i bardziej akceptują agresję jako sposób na kontrolę otoczenia (reprezentacja in-strumentalna), podczas gdy dla kobiet agresja jest rezultatem napięcia emocjonalnego i przejawem deficytów w samokontroli (reprezentacja ekspresyjna). Podjęcie agresji celem ochrony własności lub ukarania kogoś ma charakter typowo instrumentalny, stąd większa aprobata tych okoliczności przez mężczyzn. Pewne wątpliwości budzi wynik wskazujący na wyższą aprobatę mężczyzn w porównaniu do kobiet tej agresji, u podłoża której leżą ne-gatywne stany emocjonalne. Poprzednie badania wskazują na przewagę kobiet (Ramirez 1993; Frączek 1985; Lagerspetz, Westman 1980), lub też na brak różnic międzypłciowych w tym zakresie (Frączek et al. 2009; Millana, Halty, Ramirez 2009), choć rezultat ten jest spójny z cytowanymi już wynikami badań Frączka i Rutkowskiej (2011). Brak powtarzal-ności wyników sugeruje konieczność odwołania się do pozapłciowych źródeł zmienności w społeczno-moralnej aprobacie agresji uzasadnianej względami emocjonalnymi. Niniej-sze badania pokazują, że jednym z istotnych pozapłciowych czynników, które warunkują aprobatę agresji interpersonalnej, jest postrzegany styl wychowania w rodzinie pochodze-nia. Uzyskane wyniki dla związku między stylami wychowania a aprobatą agresji należy interpretować na dwóch płaszczyznach.
Pierwsza płaszczyzna odnosi się do samej specyfiki relacji między zmiennymi, którą wyraża wartość i znak współczynników korelacji dla związku między stylami wychowania a oceną dopuszczalności stosowania agresji w różnych formach i okolicznościach. Zarów-no w przypadku aprobaty dla form, jak i okoliczności podejmowania agresywnych zacho-wań, ustalono taki sam wzorzec korelacji. Demokratyczny i liberalno-kochający styl wy-chowania koreluje wysoko i ujemnie z aprobatą agresji, podczas gdy relacja stylu autokratycznego i liberalno-niekochajacego ze zmienną aprobaty przyjmuje wysokie war-tości dodatnie. Uwzględniając treściową charakterystykę poszczególnych stylów wycho-wania można zatem powiedzieć, że te style, które charakteryzuje wysokie ciepło emocjo-nalne w relacji rodzic–dziecko współwystępują z niższą aprobatą zarówno dla form, jak i okoliczności podejmowania zachowań agresywnych. Z kolei czym większe nasilenie stylu autokratycznego i liberalno-niekochającego, których wspólną własnością jest emocjonalny chłód w stosunku do dziecka, tym bardziej przychylne ustosunkowanie w okresie dorosło-ści do różnych form i okoliczności podejmowania agresji. Dystans emocjonalny wobec PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 81
dziecka wynika w obu stylach z innych przesłanek. W przypadku stylu autokratycznego rodzice chcą przeciwdziałać zgubnemu według nich rozpieszczaniu dziecka, podczas gdy „chłodna” postawa opiekunów reprezentujących styl liberalno-niekochający to klasyczne odrzucenie emocjonalne. Okazuje się, że dla natężenia aprobaty agresji interpersonalnej nie ma znaczenia, jakie motywacje leżą u podłoża przyjmowania przez rodziców dystansu emocjonalnego wobec dziecka. Sam fakt, że w dzieciństwie dystans istniał, jest warun-kiem wystarczającym do wyższej aprobaty agresji interpersonalnej w okresie dorosłości, a poziom kontroli zachowania dziecka, który jest wysoki w stylu autokratycznym i niski w stylu liberalno-niekochającym, nie ma najwyraźniej żadnego znaczenia. Najbardziej wy-razistym dowodem na to, że kontrola zachowania dziecka nie odgrywa kluczowej roli w kształtowaniu przekonań odnośnie do agresji, są wyniki analizy regresji dla aprobaty ekstremalnych jej form. Okazało się, że styl liberalno-kochający oraz styl liberalno-nieko-chający, które czasem funkcjonują pod wspólną nazwą stylu permisywnego, diametralnie odmiennie wpływają na aprobatę dla ekstremalnych form agresji w okresie dorosłości. Per-cepcja stylu wychowawczego rodziców w kategoriach liberalno-kochających skutkuje mniejszą aprobatą dla ekstremalnych przejawów agresji interpersonalnej, zaś postrzeganie stylu opiekunów jako liberalno-niekochających daje efekty odwrotne. Zważywszy na fakt, że oba style łączy podobny poziom liberalizmu w stosunku do kontroli zachowania dziec-ka, jedynym źródłem odnotowanych różnic w zakresie zmienności aprobaty musi być wy-miar kochający-niekochający. Liberalizm w wychowaniu dziecka nie szkodzi zatem tak bardzo jak odczuwany przez niego brak troski, miłości i opieki. Wynik ten sygnalizuje również, że można wychowywać liberalnie, nie przekazując dziecku standardów i norm zachowania wprosti: poprzez komunikaty werbalne, zakazy i kary. Istnieją bowiem inne ścieżki formowania moralności, które umożliwiają dziecku równie skutecznie przyswoić wewnętrzny system przekonań odnośnie dopuszczalnych i niedopuszczalnych sposobów zachowania w relacjach społecznych. Źródłem tych przekonań może być po pierwsze pro-ces modelowania, którego efekty zależą od stopnia identyfikacji podmiotu z modelem, a zatem m.in. od jakości relacji interpersonalnej w diadzie dziecko–rodzic. Po drugie, z teorii przywiązania wiadomo, że istnieje związek pomiędzy jakością więzi emocjonalnej z rodzicem a koncepcją „Ja” oraz „Innych” (Bowlby 2007). Dzieci otoczone ciepłem emo-cjonalnym mają równie pozytywny obraz własnej osoby, co innych ludzi, którym nie przy-pisują od razu złych intencji, nawet w sytuacjach dwuznacznych. Z kolei dzieci odczuwa-jące dystans emocjonalny bądź wrogość ze strony rodziców przyjmują analogiczną, nieprzyjazną postawę wobec innych spoza środowiska rodzinnego, dokonując wrogich atrybucji ich zachowania oraz częściej manifestując wobec nich agresję (Cassidy et al. 1996; Finzi et al. 2001). W tym przypadku źródłem przekonań odnośnie tego, jak należy a jak nie należy zachowywać się w relacjach interpersonalnych, są doświadczenia własne w kontaktach z innymi, pozytywne u dzieci otoczonych ciepłem emocjonalnym w środo-wisku rodzinnym i raczej negatywne u dzieci odrzucanych emocjonalnie przez rodziców.
W odniesieniu do aprobaty dla pozanormatywnych okoliczności uzasadniających podjęcie zachowania agresywnego wyodrębniono dwa istotne predyktory, inne niż w przy-padku aprobaty dla form agresywnych zachowań. Jest to demokratyczny styl wychowania, którego doświadczanie w środowisku rodzinnym skutkuje odrzucaniem możliwości pod-jęcia agresji w okolicznościach pozanormatywnych oraz styl liberalno-niekochający, wa-runkujący wysoką aprobatę dla agresji w okolicznościach wykraczających poza normy spo-łeczne. Uwzględniając ponownie treściową charakterystykę wymienionych stylów można wnioskować, że aprobata okoliczności regulowana jest inaczej niż aprobata form zachowa-nia. Wciąż istotne jest natężenie ciepła emocjonalnego, wysokie w stylu demokratycznym PS
YCHO
LOGI
A W
YCHO
WAW
CZA,
NR
1–2/
2012
, s. 6
6–85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA82
i niskie w stylu liberalno-niekochającym, ale równie ważny okazuje się normatywny kon-tekst wychowania, który nie istnieje praktycznie w stylu liberalno-niekochającym, ale jest cechą wyróżniającą styl demokratyczny. Rodzice wychowujący dziecko demokratycznie wyznaczają mu wyraziste drogowskazy moralne, które – jak wynika z niniejszych badań – pozwalają w okresie dorosłości na rozróżnienie normatywnych i pozanormatywnych okoliczności podejmowania agresji, odrzucając zdecydowanie te drugie. Brak takich dro-gowskazów w doświadczeniu dzieci wychowywanych stylem liberalno-niekochającym skutkuje tym, że w dorosłości mają poglądy przyzwalające na podejmowanie ekstremal-nych form agresji, nawet w takich okolicznościach jak brak porozumienia z drugim czło-wiekiem, czy sposób na wymierzenie mu kary.
Podsumowując, percepcja stylu wychowania w dzieciństwie ma zaskakująco duże znaczenie dla społeczno-moralnej aprobaty agresji interpersonalnej. Dzieje się tak pomi-mo faktu, że jednostka osiągając dorosłość przechodzi przez socjalizację wtórną w śro-dowisku szkolnym i grupie rówieśniczej oraz uczy się zachowań stypizowanych płciowo. Każdy z tych procesów teoretycznie może określić stosunek człowieka do agresji. Prezen-towane badania pokazują jednak niebagatelny wpływ wczesnodziecięcych doświadczeń wychowawczych na postawy wobec agresji, silniejszy nawet niż ten, który wynika z so-cjalizacji do ról płciowych.
Drugą płaszczyzną interpretacyjną dla uzyskanych wyników jest odniesienie się do specyfiki samych stylów wychowania na podstawie tego, czy i jak dany styl określa spo-łeczno-moralną aprobatę agresji. Przyjęło się style wychowania wartościować, określając styl demokratyczny jako najlepszy dla psychospołecznego rozwoju i adaptacji dziecka w kontraście do całej reszty, a zwłaszcza stylu autokratycznego. Wyniki badań, zwłaszcza te dotyczące aprobaty dla pozanormatywnych okoliczności podejmowania agresji, sygna-lizują jednak, że odwrotne skutki psychorozwojowe w stosunku do stylu demokratycznego daje styl liberalno-niekochający, a nie styl autokratyczny. Rezultat ten koresponduje także z koncepcją stylów wychowania, która zakłada wysokie umiejscowienie stylu demokra-tycznego na wymiarze ciepła emocjonalnego i kontroli zachowania dziecka oraz niskie sty-lu liberalno-niekochającego (Ryś 2004). Uzyskane wyniki sygnalizują również, że myśląc o stylach wychowania w kategoriach ich wkładu dla poprawnej adaptacji jednostki lepiej dokonać ich poznawczej kategoryzacji wedle wymiaru ciepła emocjonalnego niż prostej kategoryzacji na styl demokratyczny i całą resztę. Uwzględniając jednak fakt, że istnieje niekiedy potrzeba posłużenia się prostszym, wartościującym kryterium klasyfikacyjnym, sugerujemy podział na styl liberalno-niekochający jako jednoznacznie niewłaściwy sposób wychowania dziecka i całą resztę. Ostatnia uwaga dotyczy stylów liberalnych, które często traktuje się jako tożsame, zaś różnice między nimi jako mało znaczące. Wyniki niniejszego studium wskazują na diametralnie różne skutki doświadczania stylu liberalno-kochające-go i stylu liberalno-niekochającego dla aprobaty agresji interpersonalnej. Tym samym sy-gnalizują konieczność odrębnego ich traktowania i stawiają pod znakiem zapytania traf-ność trójczynnikowego rozwiązania, wyróżniającego styl demokratyczny, autokratyczny i liberalny (Przetacznikowa, Włodarski 1986).
Na zakończenie warto sformułować kilka refleksji odnośnie stylu autokratycznego, który poza ujemną relacją z aprobatą dla form i okoliczności agresji oraz nieznaczną wielkością wyjaśnianej zmienności dla aprobaty normatywnych okoliczności stosowania agresji, nie miał istotnego wkładu w wyjaśnianie społeczno-moralnej aprobaty agresji in-terpersonalnej. Istotą stylu autokratycznego jest narzucanie dziecku norm i obowiązków oraz surowe ich egzekwowanie w warunkach chłodu emocjonalnego. Z jednej zatem strony dziecko ma drogowskazy moralne, z drugiej funkcjonuje w warunkach braku po-PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 83
czucia akceptacji i zaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych. Dlatego wydaje się, że styl autokratyczny może lepiej wyjaśniać problemy natury internalizacyjnej (np. nieśmiałość, lęk społeczny, depresja) niż przejawy agresji, która przez autokratycznych rodziców jest przeważnie surowo karana. Formułując to przypuszczenie odnośnie stylu autokratycznego sygnalizujemy tym samym kierunek przyszłych badań nad rolą stylów wychowania dla psychospołecznej adaptacji dzieci i dorosłych.
BIBLIOGRAFIAArnett J.J. (2000). Emerging adulthood.
A theory of development from the late teens through the twenties. American Psy-chologist, 55(5), 469–480.
Aunola, K., Nurmi, J.E. (2005). The role of parenting styles in children’s problem be-havior. Child Development, 76, 1144–1159.
Bandura, A., Walters, R.H. (1968). Agresja w okresie dorastania. Wpływ praktyk wy-chowawczych i stosunków rodzinnych. Warszawai: PWN.
Barkin, S., Scheindlin, B., Ip, E.H., Richard-son, I., Finch, S. (2007). Determinants of Parental Discipline Practicesi: A National Sample From Primary Care Practices. Clinical Pediatrics, 46, 64–69.
Baumrind, D. (1966). Effects of authoritative parental control on child behavior. Child Development, 37, 887–907.
Bem, S.L. (2000). Męskość. Kobiecość. O różni-cach wynikających z płci. Gdański: GWP.
Bjorkqvist, K., Lagerspetz, K.M.J., Kaukiain-en, A. (1992). Do Girls Manipulate and Boys Fight?. Developmental Trends in Regard to Direct and Indirect Aggres-sion. Aggressive Behavior, 18, 117–127.
Boski, P. (1999). Humanizm w kulturze i mentalności Polaków. Wi: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), Rozumienie zjawisk społecznych. (s. 79–119). Warszawai: Wy-dawnictwo Naukowe PWN.
Bowlby, J. (2007). Przywiązanie. Warszawai: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Brzezińska, A., Kaczan, R., Piotrowski, R., Rękosiewicz, M. (2011). Odroczona do-rosłośći: fakt czy artefakt?. Nauka, 4, 67–107.
Campbell, A., Muncer, S. (2008). Intent to Harm or Injure? Gender and the Expres-sion of Anger. Aggressive Behavior, 34, 282–293.
Campbell, A., Muncer, S., Coyle, E. (1992). Social Representation of Aggression as an Explanation of Gender Differences. Ag-gressive Behavior, 18, 95–108.
Cassidy, J., Kirsh, S.J. Scolton, K.L., Parke, R.D., (1996). Attachment and representa-tions of Peer Relationships, Developmen-tal Psychology, 32, 892–904.
Conrade, G., Ho, R., (2001). Differential Par-enting Styles for fathers and mothersi: dif-ferential treatment for sons and daugh-ters. Australian Journal of Psychology, 53, 29–35.
Coyne, S.M., Archer, J., Eslea, M., Liechty, T. (2008). Adolescent perceptions of indirect forms of relational aggressioni: Sex of perpe-trator effects. Aggressive Behavior, 34, 1–7.
Darling, N., Steinberg, L. (1993). Parenting Style as contexti: an integrative model. Psychological Bulletin, 113, 487–496.
Eagly, A.H., Steffen, V.J. (1986). Gender and Aggressive Behaviori: A Meta-Analytic Review of the Social Psychological Litera-ture. Psychological Bulletin, 100, 3, 309–330.
Finzi, R., Ram, A., Har-Even, D., Shnit, D., Weizman, A. (2001). Attachment styles and aggression in physically abused and neglected children. Journal of Youth and Adolescence, 30, 769–786.
Frączek, A. (1985). Moral approval of aggres-sive acts. A Polish-Finnish Comparative Study. Journal of Cross-Cultural Psycholo-gy, 16(1), 41–54.
Frączek, A., Domniak-Kochanek, M., Rut-kowska, M., Grzegołowska-Klarkowska, H. (2009). Socio-moral Approval of Aggres-sive Behaviors among Polish Adolescents. Referat wygłoszony na 28th CICA Inter-national Conference, Bodrum, Turkey.
Frączek, A., Rutkowska, M. (w druku). Płeć i środowisko edukacyjne a aprobata spo-
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
MONIKA DOMINIAK-KOCHANEK, ADAM FRĄCZEK, KAROLINA KONOPKA84
łeczno-moralna przemocy interpersonalnej przez dorastających. Ruch Pedagogiczny.
Fujihara, T., Kohyama, T., Andreu, J.M., Ramirez, J.M. (1999). Justification of In-terpersonal Aggression in Japanese, American, and Spanish Students. Aggres-sive Behavior, 25, 185–195.
Gershoff, E. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiencei: a meta-analytic and theo-retical review. Psychological Bulletin, 128, 539–578.
Huesmann, R.L., Eron, L. (1986). Television and the Aggressive Child: A Cross-national Comparison. Hillsdalei: Lawrence Erl-baum Associates Inc Publishers.
Huesmann, L.R., Guerra, N.G. (1997). Child-ren‘s Normative Beliefs About Aggression and Aggressive Behavior. Journal of Person-ality and Social Psychology, 72, 2, 408–419.
Kaufmann, D., Gesten, E., Santa Lucia, R., Sal-cedo, O., Rendina-Gobioff, G., Gadd, R. (2000). The Relationship Between Parent-ing Style and Children’s Adjustmenti: The Parents’ Perspective. Journal of Child and Family Studies, 9, 231–245.
Kirwil, L. (1991). Klimat rodzinny a agresja u dorastających. Psychologia Wychowaw-cza, 3, 224–234.
Krahe B., Berger A. (2005). Sex Differences in Relationship Aggression Among Young Adults in Germany. Sex Roles, 52, 11/12, 829–840.
Lagerspetz, K.M.J., Bjorkqvist, K., Bjorkqvist, H., Lundman, H. (1988). Moral Approv-al of Aggression and Sex Role Identity in Officer Trainees, Conscientious Objec-tors to Military Service, and in a Female Reference Group. Aggressive Behavior, 14, 303–313.
Lagerspetz, K.M.J., Westman, M. (1980). Moral approval of aggressive actsi: a pre-liminary investigation. Aggressive Behav-ior, 6, 119–130.
Larzelere, R.E., Kuhn, B.R. (2005). Compar-ing child outcomes of physical punish-ment and alternative disciplinary practic-es. Clinical Child and Family Psychology Review, 8, 1–37.
Maccoby, E.E., Martin, J.A. (1983). Socializa-tion in the context of the familyi: Parent-child interaction. Wi: P.H. Mussen, E.M.
Hetherington (red.), Handbook of child psychology i: Vol. 4. Socialization, personal-ity, and social development. (s. 1–101). New Yorki: Wiley.
Milevsky, A., Schlechter, M., Netter, S., Keehn, D. (2007). Maternal and Paternal Parenting Styles in Adolescentsi: Associa-tions with Self-Esteem, Depression and Life-Satisfaction. Journal of Child and Family Studies, 16, 39–47.
Millana, L., Halty, L., Ramirez, J.M. (2009). Different Aggression Acts in Different Situ-ations in Spanish Adolescents and Young Adults: Do Age and Gender Matter?. Poster zaprezentowany na 28th CICA Interna-tional Conference, Bodrum, Turkey.
Osterman, K., Bjorkqvist, K., Lagerspetz, K.M.J., Kaukiainen, A., Landau, S. F., Frączek, A., Caprara, G.V. (1998). Cross-Cultural Evidence of Female Indirect Ag-gression. Aggressive Behavior, 24, 1–8.
Pena, M.E., Andreu, J.M., Grana, J.L., Pahla-van, F., Ramirez, J.M. (2008). Moderate and Severe Aggression Justification in In-strumental and Reactive Context. Social Behavior and Personality, 36(2), 229–238.
Plopa, M. (2011). Psychologia rodziny. Teoria i badania. Krakówi: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Przetacznikowa, M., Włodarski, Z. (1986). Psy-chologia wychowawcza. Warszawai: PWN.
Rajchert, J. (2012). Style rodzicielskie a mecha-nizmy regulacji zachowań agresywnych w Polsce i USA. Wi: H. Grzegołowska--Klarkowska (red.), Agresja. Socjalizacja. Edukacja. (s. 305–327). Warszawai: Wy-dawnictwo APS.
Ramirez, J.M. (1985). Similarities in Atti-tudes toward Interpersonal Aggression in Finland, Poland and Spain. The Journal of Social Psychology, 131(5), 737–739.
Ramirez, J.M. (1993). Acceptability of Aggres-sion in Four Spanish Regions and a Com-parison With Other European Countries. Aggressive Behavior, 19, 185–197.
Ramirez, J.M., Andreu, J.M., Fujihara, T., Musazadeh, Z., Saini, S. (2007). Justifi-cation of aggression in several Asian and European countries with different reli-gious and cultural background. Interna-tional Journal of Behavioral Development, 31(1), 9–15.PS
YCHO
LOGI
A W
YCHO
WAW
CZA,
NR
1–2/
2012
, s. 6
6–85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
STYL WYCHOWANIA W RODZINIE A APROBATA AGRESJI W ŻYCIU SPOŁECZNYM... 85
Russell, A., Aloa, F., Feder, T., Gloger, A., Miller, H., Palmer, G. (1998). Sex-based differences in parenting styles in a sample with preschool children. Australian Jour-nal of Psychology, 50, 89–99.
Ryś, M. (2004). Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej. Centrum Meto-dyczne Pomocy Psychologiczno-Peda-gogicznej.
Shelton, K.K., Frick, P.J., Wootton, J. (1996). Assessment of parenting practices in fami-lies of elementary school-age children. Journal of Clinical Child Psychology, 25, 317–329.
Spera, C. (2005). A review of the relationship among parenting practices, parenting styles, and adolescent school achieve-ment. Educational Psychology Review, 17, 125–146.
Straus, M.A., Sugarman, D.B., Giles-Sims, J. (1997). Spanking by Parents and Subse-quent Antisocial Behavior of Children. Archives of Pediatrics & Adolescent Medi-cine, 151, 761–767.
Toldos, M.P. (2005). Sex And Age Differences in Self-Estimated Physical, Verbal and In-direct Aggression in Spanish Adolescents. Aggressive Behavior, 31, 13–23.
Wojciszke, B. (2010). Sprawczość i wspólnoto-wość. Gdański: GWP.
Wolińska, J. (1996). Rodzinna etiologia agresywności młodzieży wieku dorasta-nia. Wi: A. Frączek, I. Pufal-Struzik (red.), Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna. (s. 63–73). Kielcei: Wydawnictwo Pedagogicz-na ZNP.
Ziemska, M. (1977). Rodzina a osobowość. Warszawai: Wiedza Powszechna.
FAMILY PARENTING STYLES VERSUS APPROVAL OF AGGRESSION IN SOCIAL LIFE IN YOUNG ADULTS
Summary: The research aimed to determine whether and in what way parental styles used in childhood by their parents conditioned young people’s attitude to aggression and vi-olence in social life. Empirical material was collected in a sample of university students (98 people, including 59 women and 39 men aged 18-25). The participants judged which parenting styles their parents had used in their childhood (retrospective information) and described to what degree they approved of various forms of aggression and of the rea-sons for which aggression could be used. The findings prove that (a) more girls than boys experienced a democratic parenting style; (b) compared to young women, young men judge their parents as autocratic significant-ly more frequently. As far as approval of ag-gression is concerned, it was determined that compared to women, men approved of ex-treme forms of aggression (torturing, killing the perpetrator) to a significantly larger ex-tent and allowed the use of these forms of
violence in non-standard circumstances (as a punishment for an offense, as an expression of anger) to a larger extent. The analysis of the relationship between parenting styles ex-perienced in childhood and approval of ag-gression and violence in young adults showed that the “democratic” and “permissive and loving” (high emotional warmth) parent-ing styles were connected with a significant-ly lower approval of aggression in social life, while the “permissive and neglectful” pa-renting style was connected to a more ap-proving attitude toward aggression and vio-lence. In the light of these findings, it can be assumed that understanding, care and posi-tive emotions experienced in family sociali-zation are important conditions for success-ful psychosocial adaptation in youth.
Key words: parenting styles, approval of ag-gression, forms of aggression, circumstances of aggression.
PSYC
HOLO
GIA
WYC
HOW
AWCZ
A, N
R 1–
2/20
12, s
. 66–
85
This
cop
y is
for p
erso
nal u
se o
nly
- dis
tribu
tion
proh
ibite
d.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-
T
his
copy
is fo
r pe
rson
al u
se o
nly
- di
strib
utio
n pr
ohib
ited.
-