stan badań nad twórczością pawła rzymianina

Artyści włoscy

na ziemiach południowo-wschodniej Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych

Praca zbiorowa pod redakcją Piotra Łopatkiewicza

ARtisti itAliAninelle terre sud-est della Repubblica Polacca

nell'epoca moderna

Rzeszów – Łańcut 2016

Opera collettiva a cura diPiotr Łopatkiewicz

Stan badań nad twórczością Pawła Rzymianina 183

Michał Kurzej Instytut Historii Sztuki UJ

Stan badań nad twórczością Pawła Rzymianina

Historia badań nad twórczością Pawła Rzymianina zasługuje na omówienie nie tylko ze względu na rangę niektórych przypisywanych mu dzieł, ale również – a może nawet przede wszystkim – jako przykład problemów charakterystycznych dla badań atrybucyjnych . Badania te zostały bowiem zdominowane przez usilne dążenie do powiązania wybitniejszych dzieł z jakimkolwiek znanym artystą lub warsztatem, skłaniające badaczy do wysuwania atrybucji na podstawie zbyt ogólnych podobieństw i bardzo pobieżnej analizy form . Już tadeusz Mańkowski, który sam często popełniał ten błąd, przestrzegał, że „zrozumiała u historyków sztuki chęć odkrycia nazwiska twórcy, związania dzieła architektury z arty-styczną indywidualnością, każe nieraz autorowi upatrywać architekta w osobie, której we wzniesieniu danego kościoła czy pałacu przypadła była inna zupełnie rola”1 . Za przykład takiego zjawiska mogą posłużyć badania nad twórczością Galeazza Appianiego, który był kolejno uznawany za współtwórcę zamków w Krasiczynie, Przemyślu i Wojutyczach, budowniczego przemyskiego kościoła Karmelitów, a wreszcie autora zamku w Rybotyczach i nadwornego architekta Marcina Krasickiego . Dopiero Józef tomasz Frazik wykazał, że z Appianim nie można związać żadnych zachowanych budowli i prawdopodobnie wcale nie był on architektem, a przyczyną wprowadzenia jego nazwiska do literatury była jedynie chęć zapełnienia próżni, którą wytworzył brak znajomości autorstwa kilku wybitnych dzieł2 . W nawiązaniu do owej metafory można powiedzieć, że podobna próżnia doskwierała w ubiegłym stuleciu wielu uznanym naukowcom, a dążenie do jej zapełnienia zdeterminowało badania nad sztuką nowożytną i zaowocowało bezzasadnym rozdęciem dorobku bardzo wielu znanych artystów,

1 t . Mańkowski, Fabrica ecclesiae, Warszawa 1946, s . 3 .2 J . t . Frazik, Życie i działalność Galeazza Appianiego, muratora przemyskiego z drugiej połowy XVI

i początku XVII stulecia, „Rocznik Przemyski” 1975, s . 31-76 . tam szczegółowy przegląd starszej literatury .

Michał Kurzej

184 Michał Kurzej

wśród których można wymienić Jana Pfistera3, tomasza Poncina4, Jana Falco-niego i Baltazara Fontanę5, poprzestając tylko na przykładach z w . XVii .

Dzieje badań nad działalnością Pawła Rzymianina również mogą posłu-żyć za ilustrację tego zjawiska . Pierwszą wzmiankę o pracach tego muratora opublikował w r . 1836 Dionizy Zubrzycki, informując o jego udziale we wzno-szeniu we lwowie cerkwi zwanej Wołoską6 (il . 1) . 2 . poł . w . XiX przyniosła naj-istotniejsze publikacje źródłowe . izydor szaraniewicz ogłosił kontrakt zawarty z muratorem na budowę tej świątyni7, a Korneli Heck wydał kronikę Bartłomieja Zimorowica, zawierającą szczegółowy opis powstania kościoła Bernardynów wznoszonego przez Pawła8 . Dalsze wzmianki archiwalne na temat muratora zebrał Władysław Łoziński . Ze źródeł wiadomo, że Paweł był synem Dominika i Dominiki, obywateli rzymskich, przyjął lwowskie prawo miejskie w r . 1585, a zmarł w r . 16189 . najistotniejszym dokumentem dotyczącym jego działalności jest kontrakt z bractwem stauropigialnym, którego członkowie zatrudnili go do

„до выготовнѧ и вытєсанѧ комєнѧ такъ гладкого ѩко замсованого вєдлугъ тоєє формы и визєрунку, который єстъ поданый до братства нашєго вєдлугъ которого визєрунку за помочѹ божию маєт стати цєрков […]” . W ramach umowy Paweł miał też dostarczać materiał na plac budowy, a później także nadzorować prace budowlane10 . stosunkowo precyzyjna jest też wzmianka Józefa Bartłomieja Zimorowica o zatrudnieniu muratora do kierowania budową kościoła Bernardynów (il . 2) według projektu o . Bernarda Avellidesa . Zakon-nik ten „adhibitis in consilium machinalis scientiae doctoribus, ideam futuri aedifici primum concinnavit, deinde conquisitis undique fabris caementariis

3 M . Kurzej, Uwagi o badaniach nad twórczością Jana Pfistera, [w:] Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi koronnej od XVI do XVIII wieku, pod red . A . Betleja, K . Brzeziny, P . Oszczanowskiego, Wrocław 2011, s . 141-149 .

4 K . Blaschke, Kościół na Karczówce. Zapomniane sanktuarium św. Karola Boromeusza, [w:] Karol Boromeusz a sztuka, pod red . P . Krasnego, M . Kurzeja, Kraków 2013, s . 77-98 .

5 M . Kurzej, Siedemnastowieczne sztukaterie w Małopolsce, Kraków 2012, s . 124-135, 166-185 .6 D . Zubrzycki, Cerkiew lwowska stauropigiańska pospolicie Wołoską zwana, „Lwowianin”, 1837, nr 5,

s . 59-61 . informację tę powtórzył F . M . sobieszczański, Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce, t . ii, Warszawa 1847, s . 43 .

7 Юбилейное издание в память 300 летняго основания Львовского Ставропигийского братства, t. 1, Львов, 1886, s. ҃е.

8 J . B . Zimorowicz, Opera quibus res gestae urbis leopolis illustrantur, wyd . K . Heck, s . 350 .9 W . Łoziński, Sztuka lwowska w XVI i XVII wieku. Architektura i rzeźba, lwów 1901, s . 50-51, 68 .

Rzymianin został przyjęty do cechu dzięki Pawłowi szczęśliwemu i Piotrowi Życzliwemu, którzy poręczyli, że do dwóch lat przedstawi stosowne zaświadczenia o pochodzeniu i edukacji (M . Osiń-ski, Zamek w Żółkwi, lwów 1933, s . 85) .

10 Юбилейное издание…, dz. cyt., s. ҃е.

Michał

Notatka

Marked ustawione przez Michał


1. Cerkiew Wołoska we Lwowie (fot. M. Kurzej)

186 Michał Kurzej

tignariisque Paullum architectum, patria Romanum, eis praefecit”11 . na polecenie rady miejskiej Paweł wykonał natomiast niezrealizowany projekt otaczających klasztor fortyfikacji, a w trakcie budowy zmienił plany kościoła podwyższając prezbiterium aby poprawić proporcje bryły12 . informacje o działalności zawodo-wej przynosi też testament muratora, w którym wspomniał on o nieokreślonych, a bliskich ukończenia pracach u Wszystkich Świętych (czyli zapewne w opactwie benedyktynek), a także zleceniu „u OO . Franciszkanów” i zawartym kontrakcie na budowę kościoła w Żurowie, który „miał zbudować” (il . 3) . Z innych archi-waliów miejskich wynika ponadto, że w r . 1617 murator przebywał „na robocie” w Jezupolu, gdzie (w celu nieokreślonym) bawił już w r . 1598 . Oprócz tego wia-domo, że wspólnie z Piotrem Barbonem budował fontannę, a po jego śmierci miał dokończyć nieokreślone prace „u Ormian” i „u starosty Herburta” . Łoziński odnalazł też kilka informacji o nabywanych przez muratora nieruchomościach, z których jedną przekazał w testamencie lwowskim bernardynkom13 .

Wychodząc, a miejscami także znacząco odchodząc od tych ustaleń Łoziński zajął się konstruowaniem oeuvre Pawła, poświęcając mu obszerny fragment fundamentalnej książki o sztuce lwowa . Badacz ten uznał budowniczego za autora cerkwi wołoskiej i kościoła Bernardynów, a także kościołów Benedyk-tynek we lwowie (il . 4) i Dominikanów w Jezupolu oraz portyku przy katedrze ormiańskiej14 . Dwóm pierwszym atrybucjom przeciwstawił się Czesław thullie . Przytoczył on przekazy świadczące, że to członkowie bractwa stauropigialnego decydowali o kształcie cerkwi i doszedł do wniosku, że Rzymianin zaprojektował tylko jej kamieniarkę, a także wskazał na wzmiankę w kronice Zimorowica, z któ-rej jednoznacznie wynika, że kościół Bernardynów został zaprojektowany przez o . Avellidesa . Badacz ten sprzeciwił się też wiązaniu z Rzymianinem portykuprzy katedrze Ormiańskiej (il . 5), ale przypisał mu tamtejszą zakrystię i poparł hipotezę Łozińskiego o jego autorstwie w przypadku kościoła Benedyktynek . Ponadto thullie przypisał Pawłowi kaplicę Kampianów (il . 6) i przypuszczał, że był on projektantem kolegiaty w Żółkwi15 (il . 7) . Jego wnioski przyjęli następnie Bohdan Janusz16 i Marian Osiński, który rozszerzył żółkiewski dorobek muratora

11 Zimorowic, dz. cyt., s . 350 .12 t . Mańkowski, Dawny Lwów, jego dzieje i kultura artystyczna, londyn 1974, s . 137 .13 Łoziński, dz. cyt., s . 45, 67-70 . likwidatorem majątku po Pawle Rzymianinie był Jakub trema-

zel (K . Majewski, O działalności kilku muratorów lubelskich z lat 1571-1625, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały sesji stowarzyszenia Historyków sztuki…, Warszawa 1974, s . 198) .

14 Łoziński, dz. cyt., s . 45-57 .15 C . thullie, O kościołach lwowskich z czasów odrodzenia, lwów 1913, s . 14, 20-21, 25, 37, 45, 53 .16 B . Janusz, Lwów dawny i dzisiejszy, lwów 1928, s . 34-37 .


o portal oraz obramienia okien jednej z wież zamku, a chcąc pogodzić tę atrybu-cję z wiedzą o chronologii budowy musiał przyjąć, że wspomniane detale zostały dodane już po jej zakończeniu17 . Później przypuszczenie o wykonaniu przez Rzymianina projektu kolegiaty podtrzymał także Jerzy Petrus18 .

17 Osiński, dz. cyt., s . 90-99 .18 J . t . Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, Kraków 1994 (Materiały do dziejów sztuki sakralnej na

dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej, cz i: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego woje-wództwa ruskiego, red . J . K . Ostrowski, t . 2), s . 57 .

2. Kościół Bernardynów we Lwowie (fot. M. Kurzej)

188 Michał Kurzej

Do atrybucji odrzuconych przez thulliego powrócił tadeusz Mańskowski, który nie uwierzył relacji Zimorowica, twierdząc że „Paweł Rzymian był indy-widualnością zbyt wybitną, aby inni budowniczowie, a nie on, mieli decydować o stronie architektonicznej świątyni” . Omawiając kościół bernardynów uznałwięc, że Avellides wykonał tylko „szkicowy zarys poziomego rzutu” kościoła, ale

„nie podobna jednak, mimo wszystko, uważać go za twórcę planów architek-tonicznych”, które mógł przygotować tylko Rzymianin . Jego koncepcja miała zostać zmieniona przez Andrzeja Bemera, któremu badacz przypisał ukształto-wanie szczytu fasady oraz wieży . Głównym argumentem za tą kuriozalną hipo-tezą, oprócz powierzchownego podobieństwa dzwonnicy do wieży ratuszowej, było wrocławskie pochodzenie tego ostatniego muratora, ze względu na które miał on być przedstawicielem „renesansu północnego” i wprowadzić elementy obce koncepcji Rzymianina, która rzekomo reprezentowała „renesans włoski”19 .

19 t . Mańkowski, Kościół Bernardynów we Lwowie, „Dawna sztuka” 1, 1938, s . 307-314, tenże, Fabrica ecclesiae…, s . 8 .

3. Kościół w Żurowie (fot. wg Mańkowski, Dawny Lwów…)


W późniejszej pracy Mańkowski przyjął wszystkie wcześniejsze atrybucje dołą-czając do nich jeszcze kościół Bernardynek we lwowie (il . 8), kościół w Żurowie oraz fasadę kamienicy Massarowskiej . tak rozbudowany dorobek pozwolił mu uznać Pawła za głównego twórcę „lwowskiego renesansu”, który wywarł „nie-wątpliwie najsilniejszy wpływ na architekturę lwowską tych czasów, wycisnął piętno swej indywidualności, wydał uczniów i naśladowców swej sztuki”, a nawet stworzył „lokalną odmianę stylu renesansowego”20 . W l . 60 . w . XX podjęto dwie próby ograniczenia dorobku Pawła . Mieczysław Gębarowicz przeciwstawił się wiązaniu z nim autorstwa kaplicy Kampianów21, a Jerzy Kowalczyk uznał Pio-tra Barbona za projektanta cerkwi Wołoskiej, uznając jej elewacje za zależne od kolegiaty w Zamościu22 . Do starszych poglądów powrócił jednak Zbigniew

20 tenże, Dawny Lwów…, s . 121-140 .21 M . Gębarowicz, Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, toruń 1962

(= Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego, Xiii, z . 2), s . 254 .22 J . Kowalczyk, Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968 (= studia i materiały do teorii i historii

architektury i urbanistyki, 6) s . 186 . Hipotezę tę przyjął Adam Miłobędzki (A . Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978, s . 153) .

4. Kościół Benedyktynek we Lwowie (fot. M. Kurzej)

190 Michał Kurzej

Hornung, który wskazał na związek architektury cerkwi z kościołem s . salvatore w Wenecji23, a spostrzeżenie to (bez odwołania do pracy poprzednika) rozwi-nął Mariusz Karpowicz, dochodząc przy okazji do kontrowersyjnego wniosku o oddziaływaniu lwowskiej świątyni na kościół Dominikanów w Ołomuńcu24 . We wcześniejszej publikacji badacz ten uznał również, że kontrakt muratora z bractwem dotyczył wykonania projektów budowli, a Paweł budował kościoły Benedyktynek, Bernardynów i kaplicę Kampianów, oraz że zawsze porzucał prace po doprowadzeniu ich do stanu, w którym nie dało się już zmienić rzutu ani efektu artystycznego25 . szczególną rolę Rzymianina dla sztuki lwowa podkreślił

23 Z . Hornung, Paweł Rzymianin, [w:] PsB, t . XXV, Kraków 1980, s . 371, 372 .24 M . Karpowicz, Uwagi o genezie i oddziaływaniu cerkwi Wołoskiej we Lwowie, „Ikonotheka” 13, 1998,

s . 169 . Zawarte w tej pracy (s . 182) wnioski o oddziaływaniu lwowskiej budowli na architekturękościoła Dominikanów w Ołomuńcu trzeba uznać za kuriozalne .

25 M . Karpowicz, Artisti ticinesi in Polonia nel ‘600, Bellinzona 1983, s . 66, 67; M . Karpowicz, Domi-nici, Paolo [w:] Dizionario Biografico degli Italiani, t . 40 (1991), http://www .treccani .it/enciclopedia/paolo-dominici_%28Dizionario_Biografico%29/

5. Katedra Ormiańska we Lwowie (fot. K. Blaschke)


6. Kaplica Kampianów we Lwowie (fot. Aeou, licencja CC BY 3.0)

192 Michał Kurzej

ostatnio Mieczysław Zlat, który w popularnym podręczniku uznał go za najwy-bitniejszego architekta lwowskiego tego czasu, wiążąc z nim nie tylko projekty cerkwi Wołoskiej i kościoła Bernardynów, ale też kaplicy Kampianów i kolegiaty w Żółkwi26 . skoro więc ukształtowane przez Łozińskiego przekonanie o geniuszu Pawła Rzymianina okazuje się być szczególnie trwałe, warto przyjrzeć się jego konstrukcji .

26 M . Zlat, Sztuka Polska, t . 3: Renesans i manieryzm, Warszawa 2008, s . 278, 287, 294, 298 . Zob . także t . Zaucha, Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najśw. Panny Marii i dawny klasztor SS. Bernar-dynek, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej, cz i: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, red . J . K . Ostrowski, t . 19, Kraków 2011, s . 86-87 i A . Betlej, Kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła i klasztor OO. Bernardynów [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red . J . K . Ostrowski, cz . 1: Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego (2), t . 20, Kraków 2012, s . 57 . stanowisko kry-tyczne wobec wspomnianych atrybucji zob . M . Kurzej, Kościół p.w. Wszystkich Świętych i klasztor PP. Benedyktynek we Lwowie [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, red . J . K . Ostrowski, t . 19: Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego (1), Kraków 2011, s . 137-139 .

7. Kolegiata w Żółkwi (fot. Aeou, licencja CC BY 4.0)


U podstaw przyjętego w literaturze dorobku Pawła leży kilka poważnych błę-dów metodologicznych popełnionych jeszcze przez Łozińskiego . Polegają one na przyjęciu założeń, które są nieuprawnione, czy wręcz błędne . Według naj-ważniejszego z nich informacje archiwalne jakimi dysponował badacz oddawały pełny obraz sztuki lwowa i uprawniały do stwierdzenia, że poza Piotrem Barbo-nem i Pawłem Rzymianinem „w ruskiej stolicy nie masz nikogo ani z Włochów ani z Polaków, komu by przypisać można było dzieło tego znaczenia” . Za bez-podstawne trzeba też uznać założenie, że wspomniany w kontrakcie na budowę cerkwi „abrys podany do bractwa” był projektem budowli wykonanym przez samego budowniczego . Podobnym błędem jest przyjmowanie, że dla każdego ze zleceniodawców wspomnianych przez Rzymianina w testamencie wykony-wał on najokazalszą z zachowanych budowli . Zarówno prace „u Ormian” jak i „u Wszystkich Świętych” mogły przecież dotyczyć niezachowanych lub nie-mających żadnych walorów artystycznych zabudowań gospodarczych, a stwier-

8. Kościół Bernardynek we Lwowie (fot. M. Kurzej)

194 Michał Kurzej

dzenie Łozińskiego, że w tym ostatnim przypadku „nie może być mowa o czem innym, jak tyko o kościele i klasztorze” jest pozbawione jakichkolwiek podstaw . tym bardziej nie ma najmniejszej przesłanki, że „robota w Jezupolu” wiązała się właśnie z prestiżowym zleceniem od właściciela miasta27 . Łoziński nie mógł też oczywiście znać późniejszych ustaleń na temat kluczowej roli zleceniodawcy w ukształtowaniu budynku, ulegał więc romantycznej wizji artysty, tworzącego zgodnie z własnym talentem i upodobaniem .

Błędy Łozińskiego zostały powtórzone i zwielokrotnione przez jego następ-ców, którzy atrybuowali Rzymianinowi kolejne dzieła, kierując się ogólnym i powierzchownym podobieństwem do prac już wcześniej niesłusznie mu przypisanych . W ten sposób Paweł stał się rzekomym twórcą niemal wszyst-kich budowli posiadających elementy artykulacji porządkowej, jakie powstały w okresie jego lwowskiej działalności, nawet jeśli źródła wskazywały na innych autorów . najbardziej jaskrawym przykładem tego zjawiska jest kolegiata żół-kiewska, o której thullie napisał „może nawet sam Paweł Rzymianin sporządził plany tej świątyni, któż bowiem był sławniejszym podówczas w mieście naszem, jak nie ten wielki artysta”28 . Podobnie postąpił Osiński, który związał z Pawłem portal oraz obramienia okienek żółkiewskiego zamku, porównując zdobiące je rozety do zdecydowanie inaczej opracowanych elementów roślinnych, zdobią-cych przypisywany Pawłowi kościół Benedyktynek . Uzasadnienie tej karkołomnej hipotezy badacz zastąpił apologią, według której zarówno fasada kolegiaty jak i detale zamku „musiały wyjść z ręki, a przynajmniej musiały być nakreślone ręką Pawła Rzymianina . tyle w nich powagi, tyle pełni i piękna kształtów, że świadczą o artystycznej dojrzałości ich twórcy, któremu stały jeszcze w oczach wielkiemotywy architektonicznych porządków budowli rzymskich, jakie chciał kłaść na murach budynków w swej nowej przybranej ojczyźnie”29 . Argumentu o wielkości Pawła używał również tadeusz Mańkowski, który stwierdził, że „licząc się z wpły-wem jaki [Rzymianin] wywierał na innych architektów, musimy także dopuścić możliwość szkicowania i opracowywania przez niego planów i rysunków, które inni wykonywali”30 . W wyniku takiego rozumowania, konstruowanie dorobku Pawła przypominało efekt kuli śnieżnej: przekonanie o szczególnej roli muratora pozwoliło na przypisanie mu autorstwa budowli przy których nie pracował, a każde

27 Por . Łoziński, dz. cyt., s . 47, 53, 66, 68, 72 .28 thullie, dz. cyt., s . 53 .29 Osiński, dz. cyt., s . 94-96 .30 Mańkowski, Dawny Lwów…, s . 121-140 .


„przyklejone” do niego dzieło powiększało zasób motywów stanowiących bazę

do dalszych atrybucji .Rozdęte w ten sposób oeuvre muratora nie wytrzymuje konfrontacji z prze-

kazami archiwalnymi . trzeba wyraźnie podkreślić, że przytoczone wzmianki nie uprawniają do uznania go za projektanta jakiejkolwiek budowli cywilnej . Autor projektu cerkwi nie został wprawdzie określony, ale dostrzeżona przez badaczy jej wenecka proweniencja każe przypuszczać, że o jej formie zadecydowało bractwo, w którym znaczną rolę odgrywali Grecy pochodzący z koloni weneckich . należał do nich m .in . Konstanty Korniakt31, fundator monumentalnej cerkiewnej dzwon-nicy o elewacjach rozczłonkowanych parami arkad, co jest rozwiązaniem typowym dla campanilli miasta na lagunie . W przypadku kościoła Bernardynów nie można zaś lekceważyć relacji Zimorowica, która jednoznacznie stwierdza, że to Avellides wykonał projekt budowli jeszcze przed zaangażowaniem wykonawców32 . Murator mógł go później korygować, ale nie zmienił zasadniczego kształtu kościoła, który ma bliskie odpowiedniki w innych świątyniach tego zakonu, co również przema-wia za ukształtowaniem jego formy przez zleceniodawców . schemat bazylikowy o podobnych proporcjach wykorzystano m .in . w Dubnie33 oraz lublinie, gdzie naszczycie wsch . zastosowano też zbliżoną do lwowskiej monumentalną dekorację z ornamentu okuciowego34 . Ponadto trzeba zaznaczyć, że porównanie przypisanych Pawłowi świątyń nie wskazuje na ich wspólne autorstwo (il . 9) . trudno dopatrzyć się podobieństwa między wysmukłą trójdzielną cerkwią zwieńczoną rzędem kopuł i raczej przysadzistą bazyliką bernardyńską, a każda z tych budowli wyraźnie różni się zarówno od monumentalnej krzyżowo-kopułowej kolegiaty, jak i od programowo skromnego kościoła Benedyktynek z nawą ujętą smukłymi niszami . Wykluczenie autorstwa Pawła Rzymianina w przypadku najwybitniejszych budowli każe odrzucić pogląd o jego wyjątkowej roli w środowisku artystycznym tego miasta i wpływie na architekturę Rusi, ale także poddaje w wątpliwość wykonanie przez niego projektów innych budynków, przypisanych mu ze względu na rzekomą wielkość .

Kwestia dorobku Pawła Rzymianina wiąże się ściśle z pytaniem o jego pro-fil zawodowy . Od czasów Łozińskiego niemal wszyscy badacze chcieli w nim widzieć architekta – projektanta, mimo że w źródłach występuje on przede wszystkim jako budowniczy – wykonawca oraz dostawca materiałów budowla-

31 І. Лильо, Нариси з історії грецкої громади Львова XVI-XVIII століть, Львів 2002, s. 80-8132 Zimorowic, dz. cyt., s . 350 .33 Zob . P . Bohdziewicz, Kościół i klasztor bernardyński w Dubnie, BHs, 21 (1959), nr 3-4, s . 398-400 .34 Zob . J . Kowalczyk, Kościół pobernardyński w Lublinie i jego stanowisko w renesansowej architekturze

Lubelszczyzny, KAU, 2 (1957), z . 2, s . 135; tenże, Kolegiata…, s . 192 .

196 Michał Kurzej

9. Rzuty świątyń przypisywanych Pawłowi Rzymianinowi. Od lewej: cerkiew Wołoska (rys. M. Kowalczuk), kościół Bernardynów (rys. M. Kowalczuk), kolegiata w Żółkwi (rys. M. Heitzman, W. Klimczak), kościół

Benedyktynek (rys. M. Kurzej).

nych . Co więcej, właśnie tym ostatnim typem działalności można wytłumaczyć podobieństwa elementów artykulacji porządkowej i innych ornamentów, łączące budowle, przy których wznoszeniu go zatrudniono . Można przypuszczać, że jako dzierżawca kamieniołomów35 prowadził on duży warsztat kamieniarski, wykonu-jący w znacznych ilościach elementy dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej, które montowano w wielu lwowskich budowlach, bez względu na ich funkcję czy autorstwo projektu architektonicznego . Kwestia autorstwa tych detali z pew-nością zasługuje na szczegółową analizę . nie mieści się ona jednak w ramach niniejszego referatu, którego celem nie było zamknięcie tematu dorobku Pawła Rzymianina, a jedynie wykazanie że należy go uważać za otwarty i wart ponow-nego podjęcia . trzeba jednak z całą mocą podkreślić, że opracowanie rzetelnej monografii tego twórcy, podobnie jak innych artystów lwowskich XVi i XVii w . możliwe jest jedynie przy zastosowaniu nowoczesnej metodologii i daleko posu-niętego krytycyzmu w stosunku do ustaleń wcześniejszych badaczy .

35 Zob . Łoziński, dz. cyt., s . 45, 51 .


Riassunto Stato dell ricerca sull’opera di Paolo Romano

Paolo Romano, che lavorò alla costruzione della chiesa ortodossa dell’Assunzione di Maria e della chiesa dei Padri Bernardini, gli edifici più belli di leopoli innalzati a cavallo tra il XVi e il XVii secolo, fino ad oggi ne viene comunemente ritenuto l’autore e al tempo stesso il più illustre architetto attivo allora nella Rutenia, malgrado ciò non trovi riscontro nei fatti . le ricerche sull’attività artistica di Romano sono l’esempio dello strenuo sforzo di voler associare splendide opere a qualsiasi artista noto o bottega, atteggiamento che indusse gli studiosi a proporre delle attribuzioni sulla base di somiglianze troppo gene-riche e su analisi delle forme molto sommarie . Ricostruire il patrimonio artistico di Paolo Romano ricorda l’effetto della palla di neve: la convinzione del ruolo peculiare del costruttore ha fatto sì che gli venisse attribuita la paternità degli edifici presso i quali lavorava, e ogni opera che gli veniva “incollata” aumentava la scorta di ragioni che costi-tuivano la base per ulteriori attribuzioni . le citazioni d’archivio non ci permettono di considerarlo il progettista di nessun edificio civile . l’autore del progetto della chiesa ortodossa non è stato, a dire il vero, accertato, ma la sua provenienza veneziana, indi-viduata dagli studiosi, ci fa supporre che la forma della chiesa sia stata stabilita dalla confraternita, nella quale avevano un ruolo decisivo i greci provenienti dalle colonie veneziane . nel caso della chiesa dei Padri Bernardini non si può, invece, sottovalutare la relazione di Zimorowic, che afferma univocamente che fu Avellides a realizzare il progetto dell’edificio ancor prima che venissero coinvolti i costruttori . il costruttore, in seguito, può aver corretto qualcosa, ma non modificò in maniera essenziale la forma della chiesa, che trova degli equivalenti molto vicini in altri templi di questo stesso ordine, il che dimostra anche che la forma venne decisa dai committenti . Paragonare le chiese attribuite a Paolo Romano non dimostra la loro comune paternità . Escludere la paternità di Paolo Romano nel caso degli edifici più belli ci porta a dover rifiutare l’idea del suo ruolo eccezionale nell’ambiente artistico di leopoli e dell’influenza sull’architettura della Rus’, ma mette anche in dubbio che abbia realizzato i progetti di altri edifici attribuitigli per la sua presunta grandezza . il problema del patrimonio artistico di Paolo Romano è strettamente legato alla domanda sul suo profilo professionale . Quasi tutti gli studiosi volevano vedere in lui un architetto-progettista, anche se nelle fonti compare soprattutto come costruttore-esecutore e fornitore di materiali edili . inoltre, proprio con quest’ul-tima attività è possibile spiegare le somiglianze degli elementi dell’articolazione degli ordini architettonici e di altri ornamenti che accomunano gli edifici alla cui costruzione Paolo Romano aveva lavorato .

stan badań nad twórczością pawła rzymianina

Documents