reconsidering the name of the archaeological culture khemcek - in mongolian

STUDIA ARCHAEOLOGICAINSTITUTI ARCHAEOLOGICI ACADEMIAE SCIENTIARUM

MONGOLICAE

Tomus XXXIV 2014 Fasciculus 1-31

АРХЕОЛОГИЙН СУДЛАЛ

Эрхэлсэн: доктор Г.Эрэгзэн

УЛААНБААТАР2014

DDC930.1’015A-779

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Эрдмийн зөвлөлийн баталснаар хэвлэв.

РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ

Ерөнхий редактор: доктор (Sc.), профессор Д.ЦэвээндоржГишүүд (Цагаан толгойн үсгийн дарааллаар)

доктор (Ph), дэд профессор Ч.Амартүвшин доктор (Ph), профессор Б.Гүнчинсүрэн доктор (Ph) Ч.Ерөөл-Эрдэнэ доктор (Ph), дэд профессор Ц.Төрбат доктор (Ph), дэд профессор Б.Цогтбаатар доктор (Ph), дэд профессор Я.Цэрэндагва доктор (Ph), дэд профессор У.Эрдэнэбат доктор (Ph) Г.Эрэгзэн

Археологийн судлал

Боть XXXIV, дэвтэр 1-31, Улаанбаатар хот, 2014 онЭрхэлсэн: доктор (Ph.) Г.ЭрэгзэнХэвлэлийн эх бэлтгэл: Эрдэм шинжилгээний ажилтан Л.Ишцэрэн“Мөнхийн Үсэг” ХХК-д хэвлэв.ISBN: 978-99973-2-771-0

3

ГАрчиГ

7 Б.Гүнчинсүрэн, Д.Одсүрэн, Г.Лхүндэв. Шарилын уулын чулуун зэвсгийн дурсгал

15 Б.Цогтбаатар, Х.Пүрэвжал. Ачаат уулын чулуун зэвсгийн суурин26 С.А.Гладышев, Б.Гунчинсурэн, Ц.Болорбат, Е.П.рыбин,

Д.Одсурэн, А.М.Хаценович, А.В.Табарев. Предварительные результаты изучения палеолитического памятника Харганын-гол-5, Северная Монголия

45 Е.П.рыбин, Б.Гунчинсурэн, Ц.Болорбат, А.М.Хаценович, р.А.Шелепаев, Д.Одсурэн, Н.А.Кулик. Раскопки многослойной стоянки Тулбэр-21 в 2014 году

58 Я.Цэрэндагва. Улаан бургасын чулуун зэвсгийн дурсгал75 Г.Лхүндэв, Б.Гүнчинсүрэн, Д.Базаргүр, Г.Ангарагдөлгөөн. Эгийн

голын хөндийд хийсэн чулуун зэвсгийн малтлага болон хайгуул судалгааны урьдчилсан үр дүн

89 С.Далантай. Сайнхарын голоос илэрсэн шинэ чулуун зэвсгийн үеийн суурин

104 Ц.Болорбат, Г.Лхүндэв. Санамсаргүй олдсон чулуун багаж зэвсгүүд

109 Ц.Төрбат. Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийг нягтлах нь123 Н.Батболд. Хадны зураг эртний нүүдэлчдийн шүтлэг бишрэл,

оршуулгын зан үйлтэй холбогдох нь (Говийн бүсийн хадны зургийн хэрэглэгдэхүүнээр)

137 Ц.Болорбат, Б.Бадма-Оюу. Баян-Өлзийт уулын хадны зосон зураг142 J.Wright. Grammars of design: Tools for reading khirigsuurs164 L.G.Broderick, J.L.Houle, O.Seitsonen, J.Bayarsaikhan. The mystery

of the missing caprings: Stone circles at the Great khirigsuur in the Khanuy Valley

175 Ж.Баярсайхан. Буган хөшөөд дээрх гахайн дүрслэл, түүний утга бэлгэдлийн тухай

185 Б.Жаргалан, Г.Галдан, У.Гарднер. Тарвагатайн голын хөндийд хийж буй судалгаа ба археологийн онол, арга зүйн асуудал

205 Б.Бадма-Оюу. Төв Азийн амьтны загварт урлаг дахь домгийн амьтан грифон

214 З.Батсайхан. Тамирын Улаан хошуунд хүннү булш малтсан тухай236 ч.Ерөөл-Эрдэнэ. Гол модны Хүннүгийн язгууртны оршуулгын

газрын байрлал зүйн судалгаа

4

245 Д.Цэвээндорж, Н.Эрдэнэ-Очир. Ноён уулын Хүннүгийн язгууртны булшнаас илэрсэн хивс, нэхмэл эдлэл

253 Л.ишцэрэн, Т.Сасада. Хүннүгийн төмрийн хүдэр хайлуулах зуухны судалгааны зарим асуудал

264 Г.Эрэгзэн, Л.ишцэрэн. Худгийн халзангийн олдворын холбогдох он цаг ба Жужаны археологийн дурсгалын судалгааны асуудалд

277 Н.Батболд, С.Цэрэнням, Ц.Батхишиг. Бадрахын дээд усны тамганы дүрслэл

283 ч.Амартүвшин, О.Батзориг. Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөөний судалгааны асуудалд (Газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан дүн шинжилгээ)

305 А.Энхтөр, Л.Мөнхбаяр, Г.Батболд, Ц.Буянхишиг, Т.Хантөгс. Хэрлэн Барс-1 хотын суваргад малтлага судалгаа хийсэн нь

316 Г.Батболд. Хэрлэн голын Хатун хот буюу Хэ Дун Чэн323 Н.Батболд, Ц.Амгалантөгс, Б.Эрдэнэ. Дорноговь аймгийн Хэцүү

уулын агуйгаас илэрсэн хүний ясны олдворууд329 Я.Цэрэндагва, Ж.Шнейдер, С.Далантай. Их Нартаас шинээр

илэрсэн хадны оршуулгын дурсгалууд344 У.Эрдэнэбат. Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Дунд

нурууны хадны оршуулгын дурсгалууд366 Б.Батдалай. Ясангийн хар толгойн бүлэг булш379 ч.Амартүвшин, Д.Бөхчулуун. Монгол дахь “түүхэн археологи”-

ийн судалгааны зарим асуудалд388 М.Баярсайхан. Амьтны шүдээр нас тодорхойлох аргын тухай

Товч мэдээлэл

393 2014 онд Археологийн хүрээлэнгээс зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний хурал, үзэсгэлэн

397 2014 онд хэвлэгдсэн ном, бүтээлийн танилцуулга

402 Эмгэнэл: Сергей Владимирович Данилов/1950-2014/

411 Зохиогчдын танилцуулга

5

CONTENTS

7 B.Gunchinsuren, D.Odsuren, G.Lkhundev. A Stone Age site at Sharilyn Uul

15 B.Tsogtbaatar, Kh.Purevjal. A Stone Age camp site at Achaat Uul26 S.A.Gladyshev, B.Gunchinsuren, Ts.Bolorbat, E.P.Rybin, D.Odsuren,

A.M.Khatsenovich, A.V.Tabarev. Preliminary results of the study of Paleolithic site Harganyn gol-5, Northern Mongolia.

45 E.P.Rybin, B.Gunchinsuren, Ts.Bolorbat, А.М.Khatsenovich, р.А.Shelepaev, D.Оdsuren, N.А.Кuliк. Excavation at stratigraphic site Tulbur-21 in 2014

58 Ya.Tserendagva. Stone tools from the Ulaanburgas Site75 G.Lkhundev, B.Gunchinsuren, D.Bazargur, G.Angaragdulguun.

Preliminary result from the survey and excavation on Stone Age sites at Egiin Gol valley

89 S.Dalantai. New Neolithic site in the Sainkhar river104 Ts.Bolorbat, G.Lkhundev. Accidentally found stone tools109 Ts.Turbat. Reconsidering the name of the archaeological culture

“Khemcek”123 N.Batbold. Links between petroglyphs and beliefs and funeral practic-

es of ancient nomads (Based on petroglyphs of the Gobi)137 Ts.Bolorbat, B.Badma-Oyu. New ocher rock paintings of Bayan-ulziit

mountain142 J.Wright. Grammars of design: Tools for reading khirigsuurs164 L.G.Broderick, J.L.Houle, O.Seitsonen, J.Bayarsaikhan. The mystery

of the missing caprings: Stone circles at the Great khirigsuur in the Khanuy Valley

175 J.Bayarsaikhan. Boar images on Deer stones and their symbolic meanings

185 B.Jargalan, G.Galdan, W.Gardner. Ongoing research in the valley of Tarvagatai river and theoretical and methodological issues in archaeol-ogy

205 B.Badma-Oyu. The mystic creature griffin of the Central Asian animal style art

214 Z.Batsaikhan. Archaeological excavation on some Xiongnu burials at Tamiryn Ulaan Khoshuu

236 Ch.Yeruul-Erdene. Topographic study of Gol mod Xiongnu aristocratic cemetery

245 D.Tseveendorj, N.Erdene-Ochir. A carpet and a woven item that un-covered from the Xiongnu elite tomb

6

253 L.Ishtseren, T.Sasada. To the issue on the iron production of the Xiongnu

264 G.Eregzen, L.Ishtseren. The age of artifacts found at Khudgiin Khalzan and to the issue on the Joujan archaeology

277 N.Batbold, S.Tserennyam, Ts.Batkhishig. Tamga images at Badrakhyn deed us

283 Ch.Amartuvshin, O.Batzorig. To the issue of human stone statue stud-ies within the territory of Mongolia (Analysis based upon GIS database)

305 A.Enkhtur, L.Munkhbayar, G.Batbold, Ts.Buyankhishig, T.Khantugs. Preliminary result of excavation on Stupa of Kherlen Bars-1

316 G.Batbold. He Dong Cheng the Khatun city of Kherlen river323 N.Batbold, Ts.Amgalantugs, B.Erdene. Human bones found in cave of

Mt. Khetsuu329 Ya.Tserendagva, J.Schneider, S.Dalantai. Newly discovered cave

burials at Ikh Nart344 U.Erdenebat. Some findings of cave burial of Dundnuruu,

Bayan-undur soum, Bayankhongor province366 B.Batdalai. A cluster of burials at Yasangiin Khar Tolgoi379 Ch.Amartuvshin, D.Bukhchuluun. “Historical archaeology” in

Mongolia: conceptual issues388 M.Bayarsaikhan. Determining the age of animals by their teeth

Information

393 Conferences and exhibitions held in 2014 by the Institute of Archaeology

397 Introduction to publications 2014

402 Commiseration: Sergei Vladimirovich Danilov/1950-2014/

411 Index of authors

109

Tomus XXXIV Fasciculus 9

STUDIA ARCHAEOLOGICAINSTITUTI ARCHAEOLOGICI

ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLICAE

Tomus XXXIV 2014 Fasciculus 9

Ц. Төрбат

ХЭМЦЭГиЙН АрХЕОЛОГиЙН СОЁЛЫН НЭриЙГ НЯГТЛАХ НЬ

Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн судалгаа сүүлийн арван жилд онц идэвхитэй хөгжиж түүхийн алс энэ үеийн тухай бидний мэдлэг үлэмж зузаарч байна. Монголын археологичид гадны мэргэжилтнүүдийн хамтаар эх орны өнцөг булан бүрд хүрч урьд өмнө бага судлагдсан энэхүү нууцлаг түүхийг тайлж байгаа нь бахархан дурдууштай хэрэг мөн билээ.

2000 оноос хойш манай улсад хүрлийн үеийн хэд хэдэн шинэ соёл, дурсгалын шинэ төрлүүд нээгдэхийн зэрэгцээ эдгээр дурсгалын нэрний асуудал гарч ирж байна. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд нээгдсэн Монголын хүрлийн үеийн соёлууд дотроос хамгийн их сонирхол татахуйц нь Хэмцэгийн соёлын нэрийн тухай асуудал юм. Бүр нарийвчилбал энэхүү соёлын нэрийг өгсөн газар усны нэрийн тухай асуудал юм.

Миний хувьд түрүү хүрлийн үеийн энэхүү соёлын нэрийг судлаачид кэмуци, шамиршак, кээрмуци, чемурчек, кермуци, кермуцы гэхчлэн олон янзаар нэрлэж байгаа нь андуурал, буруу ойлголт төрүүлэх хэмжээнд будлиантай байдал үүсгэжээ гэж харж байсан юм. Иймээс 2012 оны 8-р сард зохиогч өөрийн биеэр БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын өөртөө засах орны Алтай аймгийн нутагт1 аялан явах үедээ уг соёлын нэрийг өгсөн тэрхүү газар орны жинхэнэ уг язгуур нэрийг сурвалжлан тодруулахыг хичээсэн юм.

Алтай аймгийн төв Алтай хотоос баруун урагш 25 орчим км зайд орших хойноос урагш чиглэн урсах нэгэн жижиг голыг нутгийн уугуул монгол ардууд бүгд Хэмцэг хэмээн нэрлэдэг. Уг гол нь Алтайн нурууны урд бэлээс эх авч урагш урссаар Хар Эрчис буюу Ээвийн голын баруун гар талаас цутгадаг байна. Хэдийгээр уг гол ба голын хөндийд орших сууринг одоо нэгэнт албан ёсоор Qiemu’erqieke гэж нэрлэдэг болсон боловч харьцангуй хожим 1980-аад оны үед Шинжаан даяар явагдсан газар орны нэрийг шинэчлэн тодосгох компанит ажлын үеэр казах дуудлагад үндэслэн өөрчилсөн гэж нутгийн монгол буурлууд санал нэгтэй дурдах ажээ. Гэсэн хэдий ч нутгийн монгол түмэн одоог хүртэл уг газрыг эцэг өвгөдийнхөө адилаар Хэмцэг хэмээн дуудсаар байна. Нутгийн иргэдийн тайлбарлаж байгаагаар уг газрын нэр нь монгол хэлний “хээнцэр”, “гоё”, “сайхан” гэсэн утгатай үг гэнэ. 1 Алтай аймаг нь засаг захиргааны хувьд хэдийгээр албан ёсоор Или-Тарвагатайн казах өөртөө засах аймгийн харъяа боловч аймгийн зэрэглэлтэй нэгж юм. Тус аймгийн 600 мянга гаруй хүн амын 51 хувийг казах иргэд эзэлдэг бол уугуул монгол иргэд 6000-5000 орчим байдаг ажээ (Ц.Т.).

110

STUDIA ARCHAEOLOGICA 2014

Алтайн нурууны ар, өвөр талд монголчууд XIII зуунаас дангаараа ноёлон нутаглаж байсныг иш болгон авч үзвэл уг газар орны нэрс, түүний дотор жижиг топонимууд бүхэлдээ монгол байх учиртай. Газар усны нэр буюу топонимийн үүсэх ба уламжлагдах зүй тогтлоор бол макро топонимууд эртний архаик давхарга буюу субстратыг агуулж болдог2 боловч топонимийн түвшинд голлох цөм нь монгол байсан гэдэгт эргэлзэх үндэсгүй юм. Иймээс ч Алтайн нуруунаас эх аван Хар Эрчис мөрөнд цутгах энэхүү жижиг голын нэр монгол хэлний Хэмцэг гэсэн үг байсан гэж итгэж болно.

Археологийн судалгаанд хэрэглэгдэж буй

Хэмцэгийн соёлын нэрнүүд

Хэмцэгийн соёлыг анх Хятадын археологч Ли Чжэн нээсэн юм. Түүний 1962 онд Вэнь’у сэтгүүлд хэвлүүлсэн тайланд уг дурсгалуудын байрлах газрыГ 克尔木齐 (Кэ›эрмуци) гэж нэрлэсэн байдаг [Li Zhen, 1962]. Үүнээс хойш Хятадын болон Өрнөдийн археологийн судалгаанд Кэ’эрмуци гэсэн бичлэг өргөн хэрэглэгдсээр байна [Chen, Herbert, 1995]. Харин дөнгөж 1990-ээд оны үеэс Хэмцэгийн соёлын нэр Оросын археологийн шинжлэх ухаанд үзэгдэх болсон байна. Шинжааны археологийн судалгааны талаар олон бүтээл туурвисан бөгөөд энэ бүс нутгийн археологийн талаарх голлох мэргэжилтний нэг болох Оросын археологч А.В.Варёнов уг соёлыг Оросын археологийн судалгаанд анх оруулсан хүний нэг юм. Тэрээр уг соёлын нэрийг ихэнх бүтээлдээ Кээрмуци гэж нэрлэсээр иржээ [Варенов, 1997; Варенов, 1998; Варенов, 1999а; Варенов, 1999б; Варенов, 1999в; Варенов, 2002]. 1999 онд хэвлүүлсэн “Умард Шинжааны Кээрмуци оршуулгын газрын хүрлийн үеийн шинэ соёлын хэрэлэгдэхүүн” гэсэн өгүүллийнхээ төгсгөлд А.В.Варенов уг соёлыг «За новой археологической культурой мы предлагаем название «культура Кээрмуци» или, в более правильной тюркской транскрипции, «культура Чемур-чек» (Энэхүү шинэ археологийн соёлыг бид «Кээрмуци соёл» юм уу эсвэл илүү зөв түрэг галиг болох «Чемур-чек соёл) хэмээн нэрлэхийг санал болгож байна»» [Варенов, 1999б] хэмээн хоёр өөр нэр санал болгосон байдаг. Тэрээр чухам яагаад “түрэг галиг” нь илүү зөв болох тухай дурдаагүй боловч таамаглан бодвол одоо хүн амын олонх болж байгаа казахуудын хэрэглэдэг нэрийг илүү зөв гэж үзсэн болов уу гэж бодохоор байна. Гэхдээ угийн монгол нэрийг нь яагаад үл тоомсорлох болсон, уг эх галигийг нь яагаад илүү зөв биш гэж үзсэний тухайд төсөөлөх боломжгүй юм. Гэхдээ 2002 онд хэвлэгдсэн түүний өөр нэгэн өгүүлэлд Кээрмуци гэсэн нэрийг хэрэглэснээс [Варенов, 2002] үзэхэд А.В.Варенов гуай өөрийн санал болгосон “Чемур-чек” гэсэн нэрнээс татгалзсан болох нь илэрхий байна.

Шинжааны археологийн талаар олон бүтээл хэвлүүлсэн, өндөр мэдлэгтэй А.В.Варенов гуай шиг судлаачид хүртэл уг соёлын нэрийг янз янзаар нэрлэж, баттай нэг мөр болгож тогтож чадахгүй байсаар байна. 2 Тухайлбал, Алтай хэмээх их уулын системийн нэр, Ховд хэмээх их голын нэрийн тухайд топоним судлаачид маргалдах зүйл бий.

111


Гэхдээ Евразийн археологийн ном бүтээлд уг соёлыг анх нээсэн Хятадын эрдэмтдийн хэрэглэсэн нэрийг хүлээн авч хэрэглэх явдал илүү түгээмэл хэвээр байна.

Тухайлбал, Оросын судлаач A.B.Бехтер, С.В.Хаврин нар Шинжааны хүрлийн үеийг Сибирь, Дундад Азийн хүрлийн үеийн соёлуудтай харьцуулсан өгүүлэлдээ бидний сонирхон буй соёлын нэрийг мөн Кээрмуци гэж нэрлэсэн байна [Бехтер, Хаврин, 2002:]. Түүнчлэн Оросын нэрт эрдэмтэн академич В.И.Молодин, нэрт хятад судлаач С.А.Комиссаров нар 2004 онд хэвлэгдсэн өгүүлэлдээ уг соёлын нэрийг Кэрмуци гээд хаалтан дотор Чемурчек гэсэн бол мөнхүү В.И.Молодин, С.В.Алкин нар Шинжааны зэс чулуу ба түрүү хүрлийн үеийн соёлуудыг нягтлан судласан 2012 оны нэгэн томоохон өгүүлэлдээ мөн л уг соёлын нэрийг арай өөр галигаар Кэрмуци юм уу Кэрмуцы гэжээ [Молодин, Алкин, 2012: 153-156].

Чемурчек гэдэг гажуу нэрийг анх хэрэглэсэн хүн нь хэдийгээр биш боловч илүү тогтвортой хэрэглэж байгаа хүн бол үнэндээ Оросын археологч А.А.Ковалев ганцаараа юм. 1998 оны өгүүлэлдээ тэрээр "Kermuči-Kormuqi (Кэрмучи-Кормучи) буюу одоогийнхоор Čermunok (Qicrmuqiok) (Чермунок)" гэсэн бичлэгийг хэрэглэсэн байдаг [Kovalёv 1998: 265] бол 1999 онд хэвлэгдсэн өөр нэгэн өгүүлэлдээ бичлэгийг нь шал өөр болгоод Xermixek (Ксемирксек) [Kovalёv 1999] гэсэн бичлэгийг хэрэглэсэн байдаг. Тэрээр саяхан хэвлэгдсэн нэгэн зохиолдоо энэхүү голыг тухайн үед (өөрөөр хэлбэл 1960-аад оны эхэн үе) Кэрмуци гэж нэрлэдэг байсан гэж дурдсан [Ковалев, 2012: 1] нь үнэн бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болов уу. Тийм боловч тэрээр чемурчек гэсэн нэрийг тогтвортой хэрэглэсээр ирсэн байна. Мөн сүүлийн үед Оросын ба Монголын зарим археологч энэ бичлэгийг авч хэрэглэх болсон байна [Тишкин, Грушин, Мунхбаяр, 2012].

Ер нь ийм олон хэлбэрийн бичлэг, буруу гажуу нэр хэрэглэх явдал ганц чемурчекээр тогтохгүй бүр хэт зохиомол бичлэг байгааг тэмдэглэе. Тухайлбал, англи хэл дээрх археологийн судалгааны зохиолуудад цөөн боловч үзэгдэх болсон Шамиршак гэсэн бичлэг хүртэл бий [Wei and Betts, 2010].

Хэмцэг хэмээх газар усны нэр түүхэн газрын зургуудад туссан нь

Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийн бичлэг хэвшиж чадахгүй, хэт олон янзын бичлэг үүссэн нь уг нэрний үндэс болсон газар усны нэрийг үл хайхран тоож үзсэнгүйгээс болжээ хэмээн би үзэж байна. Иймээс уг газрын нэрийг сурвалжлан олохыг чармайн сүүлийн хэдэн жил чадлын хэрээр түүхэн газрын зургийг шүүн үзэж зарим голлох түүхэн зургуудаас холбогдох нэрийг олж үзсэнээ доор хураангуйлан өгүүлье.

Ренатын 1734 оны зураг. Судалгааны хүрээнд Ренатын газрын зураг гэж алдаршсан энэ зураг үнэндээ Зүүнгар улсад хэрэглэгдэж байсан жинхэнэ монгол зураг юм. 1716 онд Оросын цэргийн олзонд байсан Шведийн офицер Йохан Густав Ренат гэгч Сибирьт цөллөгөнд байх үедээ 1716 онд Зүүнгар улсад олзлогдсон байна. Тэрээр Зүүнгарын нутагт Цэвээнравдан

112


ба Галданцэрэн хоёр хааны үед 1733 он хүртэл нийтдээ 17 жил суусан байдаг. Энэ хугацаанд тэрээр ойрадуудад төмрийн хүдэр хайлуулах, их буу, сум үйлдвэрлэх аргыг заан сургаж байсан төдийгүй Европийн аргаар ном хэвлэх аргыг зааж хэвлэлийн газар байгуулж байсан тухай мэдээ бий. Ренатыг хангалттай хүчин зүтгэл гаргаж тус үзүүлсэн хэмээн 1733 онд суллаж эх орондоо буцах эрхийг олгожээ. Түүний намтар болон түүний авч гарсан газрын зургуудын тухай нарийн судалгаа цөөнгүй байдаг тул энд давтан нурших нь илүүц бизээ [Макшеев, 1881; Baddeley, 1963; Poppe, 1955; Rosén n/a].

1734 онд Ренатыг Шведэд буцаж очсоны дараагаас эхлэн түүний авчирсан зургуудыг эрдмийн хүрээнийхэн сонирхож байсан боловч олон нийтэд хүрч чадалгүй нэлээд дарагдсан юм. Зуун тавь гаруй жилийн дараа 1878 онд түүний нэгэн хуулбар эх Шведийн Эзэн хааны Линкёпингийн номын сангаас гарч иржээ. Уг зургийн нэлээд тааруу гэж болохоор гэрэл зургийн хуулбарыг Оросын эзэн хааны газар зүйн нийгэмлэгийнхэн тэр дор нь олж аваад 1881 онд хэвлүүлсэн байна [Макшеев, 1881]. Гэтэл удалгүй уг зургуудын жинхэнэ тод бичигтэй эхүүд Упсалагийн номын сангаас гарч ирсэн байдаг.

Ренатын авч ирсэн хоёр зургийн R1 гэж нэрлэдэг нэлээд том зураг нь 1:1,600,000 орчим масштабтай бол R2 гэж нэрлэдэг нөгөөх нь арай том газар нутгийг хамарсан бөгөөд 1:2,600,000 орчим масштабтай зурагдсан байна [Baddeley, 1963: CLXVII]. Хоёр зураг аль аль нь тод үсгээр бичигдсэн. Н.Поппегийн үзэж байгаагаар хятад газрын зургийн орчуулга [Poppe, 1955: 157] гэх боловч батлах хангалттай нотолгоо байхгүй. Харин ч Ренатын өөрийнх нь батлан өгүүлснээр R1 зургийг Галданцэрэн хаан өөрийн гараар зурсан гэдэг [Baddeley, 1963: CLXVIII, CLXXVIII]. Мөн нэлээд жижиг газар орны нэрийг хүртэл нарийн чанд тэмдэглэснээс үзэхэд хятад бус харин жинхэнэ ойрад газрын зураг бололтой. Харин R2 зургийн тухайд Ренат өөрөө хятадуудаас авсан зурган дээр үндэслэсэн гэж хэлжээ [Baddeley, 1963: CLXХV, CLXXVIII]. Энэхүү газрын зургийн ерөнхий төрх байдал нь үнэхээр Мин-Чингийн үеийн хятад газрын зургийг зарим талаар санагдуулах боловч тухайн үеийн хамгийн сайн хятад газрын зураг гэж тооцогддог Энх-Амгалан ба Тэнгэрийн Тэтгэсний газрын зургуудаас олон талаараа эрс ялгаатай төдийгүй илүү нарийн сайн зурагдсан болохыг тэмдэглэх хэрэгтэй. Үнэндээ энэ зураг ч гэсэн хятад газрын зураг биш бололтой. Ренатын хувьд уг зургийн гарал үүслийн талаар андуурсан юм уу буруу мэдээлэл авсан байхыг үгүйсгэх арга байхгүй.

Ренатын зургууд одоогоор илрээд байгаа хамгийн эртний жинхэнэ монгол, түүний дотор ойрад-монгол газрын зураг болохын хувьд өндөр ач холбогдолтой гэж судлаачид үнэлдэг. Хэдийгээр бага зэргийн алдаа байх боловч уг зураг нь тухайн үеийн бусад газрын зургууд, тухайлбал Ремезовын газрын зургаас хол илүү нарийвчлалтай, үнэн зөв болохын хувьд гайхалтай бүтээлд тооцогддог. Түүгээр зогсохгүй дор дурдах Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны зургаас ч илүү сайн зурагдсан болохыг мэргэжилтнүүд онцолдог байна [Poppe, 1955: 159].

Бидний сонирхон буй газар R1 зурагт тэмдэглэгдсэн байна (зураг 1-2).

113


Ингэхдээ туйлын бодитой, үнэн зөв байрлалд тэмдэглэгдсэн болохыг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. Харьцангуй жижиг энэхүү голыг тэмдэглэснээс үзэхэд уг зургийг ойрадууд өөрсдөө хийсэн гэсэн санал үнэний хувьтай болохыг давхар баталж байна.

Ренатын газрын зургийг боловсруулан хуулбарлах явцад тод, латин, кирилл үсгийн хэд хэдэн эх бий болжээ. Эдгээр эхүүдэд Хэмцэг хэмээх голын нэр хэрхэн тэмдэглэгдсэнийг доорхи хүснэгтээс харж болно. Уг газрыг тухайн үед ойрад монголчууд хэмцэг/хэмэцэг буюу ойрад аялгууны онцлогоор кэмэцэк гэж дуудаж бичдэг байсныг энэ зургаас төвөггүй харж болно.

Баддлейн хэвлэлтэн дэх газар усны нэрийн дугаар

Тод үсгийн эх

А.Борджикев-ичийн тод эхээс хийсэн кирилл галиг

А.Борджикев-ичийн галигийг англиар галигласан нь

"Carta af Songarske Kalmuckit hwar under Kottoner ne hörer" буюу швед эх

"Songarske Kalmuckie hwarunder Kottonerner hora" буюу Я.А.Бенцелш--терний хуулбар эх

187 Кэмэцэк* Кэмэзекъ (Кэмузэкъ)

Kemezek (Kemuzek)

Kemeseck Kemeseck

* Техникийн бололцооноос шалтгаалан уг тод үсгээрх бичээсийг оруулж чадсангүй. Жинхэнэ эхийг Зураг 1-ээс үзнэ үү.

Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны зураг. XVII-XVIII зууны Төв Азийн газар зүй, газар усны нэрийн талаар ойлголт өгөхүйц ач холбогдолтой гурван томоохон хэмжээний газрын зургийг манж нар бүтээжээ. Эдгээр нь Манжийн Энх-Амгалан, Найралт Төв, Тэнгэрийн Тэтгэсэн гурван хааны үед гарсан газрын зургууд болно. Судлаачид эдгээр зургийг тухайн үеийн дэлхийн газар зүйн шинжлэх ухааны түвшинд хийгдсэн гэж үнэлдэг [Hostetler, 2013: 15]. Ялангуяа Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны газрын зургийг бүтээхэд Бээжинд ном дэлгэрүүлж суусан загалмайтны шашны иезуит хар лам нар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Ингэснээрээ Энх-Амгалан хааны газрын зургийн адил уртраг өргөргийг тэмдэглэх зэргээр Европийн газрын зураг бүтээх аргыг хэрэглэсэн байжээ. Өрнөдөд Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны газрын зургийг Энх-Амгалангийн зургийн хуулбар мэтээр үзсээр ирсэн боловч үнэндээ Шинжааныг нэмж оруулсан, Төвдийн хэсгийг илүү нарийн тодорхой дүрсэлсэн зэргээрээ ихээхэн өөр юм [Hostetler, 2013: 17]. 1755-1758 онд Зүүнгар улсыг сөнөөсний дараа манж нарт тэдний газар нутгийг судлах газрын зураг бүтээх боломж бүрдсэн байна. Уг зургийн эх материалыг иезуит хар лам нар цуглуулсан гэх боловч орон нутгийн мэдээлэгчид юм уу бичигдмэл хэрэглэгдэхүүн ашигласан нь илэрхий байна. Тухайлбал, одоо нэгэнт ОХУ-ын Алтай БНУ-ын нутагт хамрагдах Телецкое озеро гэж нэрлэгдэх болсон нуурыг унаган монгол

114


нэрээр нь Алтан нуур гэж нэрлэсэн байна. Уг зураг нь манж ба хятад хоёр хэлээр байдаг болно. Бидний гар дээр буй

манж хэлээр буй эхээс Хар Эрчис мөрний баруун талаас цутгаж буй олон голуудын дотор Хэмчик бира3 буюу голын нэрийг олж үзэж болно (зураг 3). Хэмчик голын газрын зураг дээрх байрлал нь одоогийн Хэмцэг голынхтой ижил, үнэндээ нэг гол гэдэг нь илэрхий байна. Уг зургаас үзэхэд наад зах нь XVIII зууны дунд үед бидний хэлэлцэн буй голын нэрийг Хэмчик гэдэг байсан нь тодорхой болж байна. Манж бичгийг монгол бичигт тулгуурлан авиа алдалгүй тэмдэглэх зорилгоор дусал бинт нэмж бүтээсэн билээ. Иймээс манж бичгээр авиачлан тэмдэглэсэн нэрэнд эргэлзэх үндэслэл огт байхгүй юм.

Тэнгэрийн Тэтгэсний 1760 оны зургийн хятад эхийг 1966 онд Тайваньд хэвлэжээ. Энд бидний судлан буй газрын нэрийг хятад ханзаар 克穆齊克 (kemuqike) гэж галигласан байна (зураг 4) [Chang Chi-yun, 1966: 89]. Үүнийг орчин цагийн кирилл үсгээр галиглан буулгавал Кэмүчикэ болно. Хятад хэл ба үет бичгийн онцлогоос шалтгаалж манж эх дээр буй Хэмчик гэсэн нэрийг буулган тэмдэглэх хамгийн боломжит хувилбар нь Кэмүчикэ болно. Уг галигт голын нэрний эхний ба эцсийн үеийг адилхан 克 ке гэсэн адилхан ханзаар тэмдэглэсэн байгаа нь уг нэрийн эхний үеийг «че» гэж дуудах үндэслэл байхгүйг давхар баталж байгаа юм.

Г.Н.Потанин 1881 онд хэвлэгдсэн “Баруун хойд Монголын тэмдэглэлүүд” хэмээх тулгуур бүтээлдээ Хэмцэг голын нэрийг Кемерчикъ гэсэн хэлбэрээр хоёр ч удаа тэмдэглэсэн нь уг газрын тухайн үеийн дуудлага мөн бололтой [Потанинъ, 1881: 27, 31]. Түүний тэмдэглэлээс наад зах нь XIX зууны сүүл үед уг голын хөндийд монголчууд урьдын адил нүүдэллэн нутаглаж байсныг олж үзэж болно. Тухайлбал, Цагаан гэгээн 1860-аад оны сүүлээр Оросын хилийн эрх баригчидтай зөрчилтэй болж Тарвагатай орчимд байсан хийдээ нүүлгэж одоогийн Алтай хот, тухайн үеийн Шар сүм буюу Тултад суурьшжээ. Г.Н.Потаниныг энэ орчмоор аялан явах үед Цагаан гэгээний Тарвагатайгаас дагуулж ирсэн гэгдэх өөлдүүд буюу түүний хэрэглэсэн нэр томъёогоор бол Барлыкъ буюу барлаг нар зэргэлдээ орших Кран (уг монгол нэр нь Кираан-Ц.Т.) ба Кемерчикъ хоёр голын хөндийд нутаглан сууж байжээ [Потанинъ, 1881: 27]. Гэхдээ мөн нутагт голын доод урсгалын дагуу абак-керей омгийн казахууд нутагладаг байсныг мэдэж болно. Уг нутагт хаяа зэрэгцэн суух монгол, казах болон хятад иргэд мал аж ахуйгаас гадна газар тариалан өргөн эрхэлж байсныг дашрамд дурдая. Монголчууд ихэвчлэн тамхи, намуу цэцэг тарьдаг бол шийгуа, амтат гуа болон хүнсний ногоог хятадууд, улаан буудай, арвай, хар будааг казахууд тарьдаг байжээ.

XX зууны эхэн хагаст уг газрын нэр ямар байсныг бид 1942 онд АНУ-ын Батлан хамгаалах ба Тэнгисийн цэргийн яамнаас хэвлүүлсэн газрын зургаас харж болно (зураг 5). Уг зурагт XIX зууны үеийн бичлэг дуудлага ямар ч зөрөөгүйгээр Kemerchik гэсэн хэлбэртэй тэмдэглэгдсэн бий [Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010: 9, Fig. 1.14].

Харин XX зууны сүүлийн хагаст уг газрын нэрийн дуудлага нэлээд гажиж, нүүдэллэн ирсэн казах иргэдийн сунжруу дуудлага албан хэрэглээнд орж 3 Бира - манж хэлээр гол гэсэн үг болно.

115


эхэлжээ. 1966 онд Шинжаанд тухайн үед хэрэглэгдэж байсан латин үсэгт суурилсан уйгур хэлний галиг бүхий томоохон атласт уг газрын нэрийг Qemirxek гэж галиглаж бичжээ (зураг 6) [Zhonghua, 1966: 84-85]. Энэ нь кирилл дөхөм галигаар Кэмиршек гэж буух учиртай. Үүнээс үзвэл 1960-аад оны эцэс хүртэл Хэмцэг голын уугуул нэр нь хэрэглэгдсэн байна.

Дүгнэлт

Бидний хийсэн түүхэн газрын зургийн судалгаанаас үзэхэд наад зах нь XVII зууны эхэн үеэс уг газрын нэрийг кэмэцэк/хэмцэг хэмээн нэрлэж байсан нь илэрхий байна. Энэ нэр «хээнцэр, гоё, сайхан» гэсэн утгатай уугуул монгол газрын нэр байж болохоос гадна Алтайн нурууны өвөр биеэр нутаглан сууж ирсэн монгол-түрэг холимог хэлтэн тува мончоок нарын хэлний үг байж болохыг бас бүрэн үгүйсгэж боломгүй. Одоо хүртэл Шинжааны Алтай аймгийн нутагт, Алтай хотын орчим газарт цөөн тооны тува-мончоок нар нутагласаар байгаагийн дээр манай улсын Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сум, Ховд аймгийн Буянт сумын нутагт мөн тува-мончоок нар бөөнөөрөө амьдарсаар байгааг бүгд сайн мэднэ. Тувагийн нутагт байх чухал голын нэг болох Хэмчик голыг энд харьцуулалт болгон дурдаж болно. Мөн өөр нэгэн сонирхолтой харьцуулалт бол С.У.Ремезовын алдарт газрын зурагт (1699-1701 он) Сэлэнгэ мөрний зүүн гарын нэгэн жижиг цутгалыг Кемчикъ гэж нэрлэсэн байна (зураг 7) [Ремезовъ, 1699-1701].

Хэмцэгийн соёлыг анх нээсэн Хятадын археологч Ли Чжэн уг газрын жинхэнэ нэрийг барьж Хэмцэг буюу хятад галигаар Кэ’эрмуци гэж нэрлэсэн нь ойлгомжтой зүйл юм. Гэтэл археологийн судалгаанд нэгэнт тогтсон энэ нэрийг өөрчилж хэт орчин үежүүлэн, өөрт таатай байдлаар өөр өөрөөр нэрлэх болсон нь зарчимгүй хэрэг болсон санагдаж байна. Гадаадын зарим судлаач өөрийн судлаж буй бүс нутгийн уг түүх, угсаатны өвөрмөц нөхцөл байдлыг сайн мэдэхгүйн дээр, төдий л ач холбогдол өгөхгүй үл тоомсорлон үзэх тул газар усны нэрийг өөртөө аль таатай байдлаар дөхөмчлөн хэрэглэх нь тэдний дунд ажиглагддаг нэгэн шинж гэж хэлж болно. Харин Монголын судлаачид бидний хувьд ийм мэт асуудал дээр уламжлалт зарчмыг барьж анх өгөгдсөн нэрийг өөрчлөх нь буруу төдийгүй нэгэнт уугуул монгол нэр байсаар байтал түүний сунжирч гажаад харь болсон нэрийг авч хэрэглэх нь зохисгүй болов уу хэмээн үзэж байна. 2012 онд Шинжааны Алтай аймагт аялан явах зуураа би өөрийн биеэр уг голын хөндийд хүрч нутгийн монгол ах дүүстэй уулзаж сурвалжлан асуухад бүгд санал нэгтэйгээр уг голын нэрийг эртнээс нааш одоог хүртэл Хэмцэг гэдэг юм хэмээн тайлбарлан өгч байв. Үнэхээр ч уг жижиг голын хөндий Алтайн өврийн үзэсгэлэнт сайхан нутгийн нэг гарцаагүй мөн билээ. Дашрамд дурдахад казах хэлэнд “чемурчек” гэсэн үг байхгүй, ямар нэгэн утгыг огт агуулдаггүй бөгөөд угаасаа монгол Хэмцэг гэдэг үгний сунжруулсан дуудлага болох нь илэрхий байгаа юм.

Иймээс археологийн шинжлэх ухааны тогтсон зарчмыг баримтлахын дээр, уламжлалт газар усны нэрийг манай ард түмний соёлын үнэт өв хэмээн үзэж хүндэтгэн хэрэглэхийн тухайд ч Хэмцэг гэж нэрлэх нь зүйд

116


нийцэх болов уу. Хэмцэг нутаг нь түүхнээсээ Монголын газар ус бөгөөд уугуул монгол нэр нь байсаар байтал түр зуурын гажуу буруу нэрийг хэрэглэх нь монгол хүний хувьд хүндэтгэлгүй хэрэг мэт санагдаж байна.

Үүний дээр Умард Шинжаан, Баруун Монгол, Дорнод Казахстаны өргөн уудам нутагт тархсан энэхүү Хэмцэгийн соёлыг нэрлэх тогтсон нэг нэр байхгүй байгаа нь бидний дээр дурдсан хэдэн жишээнээс тодорхой харагдаж байна. Кэмуци, шамиршак, кээрмуци, чемурчек, кермуци, кермуцы, хэмцэг зэрэг наад зах нь 7 өөр бичлэгтэй нэр хэрэглэгдсээр байгаа нь тодорхой нэг соёлын хувьд эмх замбараагүй байдал үүсгэх, андуурал төөрөгдөл үүсгэх үндэс болж болох юм. Иймээс бид уг археологийн соёлыг тухайн газрын уугуул монгол нэрийг баримтлан "Хэмцэгийн соёл" хэмээн нэрлэн хэвшүүлэх санал дэвшүүлж байна.

Талархал. 2012 оны 8-р сард БНХАУ-ын Шинжааны Алтай аймагт хамт аялан явсан МУИС-ын профессор, доктор Ц.Баттулга, ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Н.Баярхүү, Германы Герда Хенкел сан (Gerda Henkel Stiftung), тус сангаас авч хэрэгжүүлсэн “Монгол Алтайн зэс чулуу ба хүрлийн үе” төслийн зөвлөх Германы Боннын их сургуулийн профессор, доктор Ян Бемманн нарт талархал илэрхийлье. Энэхүү өгүүлэлийг Германы Александр фон Хумбольдын (Alexander von Humboldt Stiftung) сангийн судалгааны тэтгэлгийн хугацаанд бичив.

Summary:

Ts.Turbat

RECONSIDERING THE NAME OF THE ARCHAEOLOGICAL CULTURE “KHEMCEK”

During the last decade Mongolian archaeology had been marked by the discovery and/or introduction of several archaeological cultures that belong to the Bronze and Early Iron Ages. Especially western areas of the country, namely the Mongolian Altai region, which was still untouched by extensive archaeological investigations, were extremely productive in terms of the discovery of new types of archaeological monuments. Despite major achievements in Bronze age archaeology, we are constantly encountering challenges, including terminology and naming of new types of archaeological monuments. The author tries to reconsider the name of a recently introduced archaeological culture in Mongolian ancient history research, namely the “Khemcek” culture which dates to the Early Bronze Age.

Until now, the name of this culture has been written with at least seven different spellings: ke’ermuqi, kemuqi, chemurchek, shamirshak, kermuqi, kermuqy, and khemcek, which is certain to cause confusion in future publications on this subject. The author was wondering about this embarrassing situation of terminology and tried to identify the sources of this rather unusual diversity of

117


spellings with the study of ancient and modern geographical maps of the 17th to 20th centuries. Additionally, the author paid a special trip to the very place of discovery of this culture in Altai prefecture of Xinjiang Uyghur Autonomous Region of the PRC in August 2012.

With the hope of finding the original name of the place which gave this archaeological culture its designation, the author made a cartographic research taking in account the major historical maps of the region, including the Renat Maps of 1734 (in todo Mongol and Latin script), the Qianlong Map of 1760 (in Manchu and Chinese characters), a US War and Naval Department map of 1942, the Xinjiang Uyghur Atlas of 1966 (in Uyghur Latin script), and some more travel reports from the 19th century. All these first hand sources give unanimously “Khemcek” as the original name of the place, which was corroborated by my interviews of local Mongol people in Altai city and its vicinity.

The discoverer of this culture, Chinese archaeologist Li Zheng, called the place “Ke’ermuqi” written in Chinese characters, which is a very regular Chinese transcription of the Mongolian word “Khemcek”. Only in the 1980s during the state campaign of unification and renovation of local toponyms the initial name was modified in an inappropriate way into “Chemurchek”, based on the contemporary Kazakh spelling of the place name.

In respect of 1) the initial name given by Chinese archaeologists and 2) the original name of the place we suggest to use the version “Khemcek” for future references to this culture.

Ном зүй

Wei, Betts, 2010 - Wei Ming Jia P., Betts A.V.J. Re-analysis of the Qiemu’erqieke (Shamirshak) cemeteries, Xinjiang, China. ‒ in: The Journal of Indo-European Studies. Vol. 38, No. 3/4, Fall/Winter 2010, pp. 275-317.

Baddeley, 1919 - Baddeley J.F. Russia, Mongolia, China. Vol. I. ‒ New-York: Burt Franklin, 1963.

Chang chi-yun, 1966 - 其昀 Edited by Chang Chi-yun. 清代一統地圖 Qingdai yitong ditu. ‒ № Taibei: 國防研究院 Guofang yanjiuyuan, 中華大典編印會 Zhonghua dadian bianyin hui, 1966.

Chen, Herbert, 1995 - Chen Kwang-tzuu and Hiebert F.T. The Late Prehistory of Xinjiang in Relation to its Neighbors. ‒ in: Journal of World Prehistory, Vol. 9, No. 2, 1995, pp. 246-300.　

Hostetler, 2013 - Laura Hostetler. Early Modern Mapping at the Qing Court: Survey Maps from the Kangxi, Yongzheng, and Qianlong Reign Periods. ‒ in: Chinese History in Geographical Perspective. Eds. Yongtao Du and Jeff Kyong-McClain. ‒ Lexington Books, 2013, pp. 15-32.

Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010 - Jacobson-Tepfer E., Meacham J. Photography by G. Tepfer. Archaeology and Landscape in the Mongolian Altai: an atlas. ‒ Redlands: ESRI Press, 2010.

Li Zhen, 1962 - Li Zheng李征。阿勒泰地区石人墓调查筒报 Aletai diqu shiren mu diaocha tongbao。‒ in: Wenwu 文物. №7/8, 1962, pp. 103-108.

Poppe, 1955 - Poppe N. Renat’s Kalmuck Maps. ‒ in: Imago Mundi. Vol. 12

118


(1955), pp. 157-159. Rosén n/a - Rosén S. Commentary of the Renat Maps. Commentary Project of

the Center for Central Eurasian “Civilization Archive”. http://cces.snu.ac.kr/com/17rnte.pdf

Zhonghua, 1966 - Zhonghua Hǝlk Jumhuriyiti Xinjiang Uyǝur Aptonom Rayoni Hǝritiliri Toplimi. ‒ Xinjiang Uyǝur aptonom rayoni hǝritiliri toplimi tüzüx weyyüǝnhuyi. 1966.

Бехтер, Хаврин, 2002 - Бехтер A.B., Хаврин С.В. Степные бронзы из провинции Ганьсу и Синьцзян-Уйгурского автономного района Китая и проблемы восточной линии синхронизации. — Центральная Азия и Прибайкалье в древности. Улан-Удэ, Чита: 2002, стр. 73-78.

Варенов, 1997 – Варенов А.В. О скифо-сакском компоненте в могильнике Кэрмуци (в сравнении с могильниками железного века Южной Сибири). ‒ Гуманитарные исследования: итоги последних лет: Сб. тез. науч. конф., посвящ. 35-летию гуманит. фак. НГУ. ‒ Новосибирск, 1997. стр. 40-44.

Варенов, 1998 – Варенов А.В. Южносибирские культуры эпохи ранней и поздней бронзы в Восточном Туркестане. ‒ Гуманитарные науки в Сибири. 1998, №3, стр. 60–72.

Варенов, 1999а – Варенов А.В. Скифские материалы из Китайской части Алтая. ‒ Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территорий. ‒ Барнаул, 1999, стр. 26-31.

Варенов, 1999б – Варенов А.В. Материалы новой культуры эпохи бронзы из могильника Кээрмуци в Северной Синьцзяне. ‒ в сб.: Евразия : культур. наследие древних цивилизаций. Вып. 2 : Горизонты Евразии. ‒ Новосибирск, 1999, стр. 11-28.

Варенов, 1999в - Варенов А.В. Новая культура эпохи бронзы из китайской части Алтая. ‒ Древности Алтая. №4. ‒ Горно-Алтайск, 1999, стр. 60-65.

Варенов, 2002 - Варенов А.В. Средневековые древности из могильника Кээрмуци в Восточном Туркестане (Синьцзяне). ‒ Археология и культурная антропология Дальнего Востока и Центральной Азии. ‒ Владивосток, 2002, стр. 253-262.

Kovalёv 1998 - Kovalёv A. Überlegungen zur Herkunft der Skythen aufgrund archäologischer Daten. ‒ Eurasia Antiqua. 1998, Vol. 4, pp. 247-271.

Kovalёv 1999 - Kovalёv A. Die ältesten Stelen am Ertix. Das Kulturphänomen Xemirxek. ‒ Eurasia Antiqua. 1999, Vol. 5, pp. 135-178.

Ковалев, 2012 – Ковалев А.А. Древнейшие статуи Чемурчека и прилегающих территорий. ‒ СПб., 2012.

Макшеев, 1881 - Макшеев А.И. Карта Джунгарии, составленная шведом Ренатом, в времена его плена у калмыков, с 1716 по 1733 год. ‒ Записки Императорского Географического Общества. № XI. ‒ СПб.: Изд. ИРГО, 1881.

Молодин, Комиссаров, 2004 - Молодин В.И., Комиссаров С.А. Памятники бронзового века Северо-Западного Китая (в контексте внешних контактов). ‒ Центральная Азия и Прибайкалье в древности. Вып. 2. ‒ Улан-Удэ: Изд. БГУ, 2004, стр. 50-65.

119


Молодин, Алкин, 2012 – Молодин В.И, Алкин С.В. Памятники афанасьевского времени на северо-западе Китая (Синьцзян). ‒ Афанасьевский сборник-2. – Барнаул: Азбука, 2012, стр.149-154.

Потанинъ, 1881 – Потанинъ Г.Н. Очерки Съверо-Западной Монголiи. Выпускъ I. Дневникъ путешестiя и матерiалы для физической географiи и топографiи С. З. Монголiи. ‒ СПб., 1881.

ремезовъ, 1699-1701 - Ремезовъ С.У. Чертежная книга Сибири. Гар бичмэл. Хэвлэгдсэн газар тодорхойгүй. 1699-1701.

Тишкин, Грушин, Мунхбаяр, 2012 - Тишкин А.А., Грушин С.П., Мунхбаяр Ч. История открытия комплексов ранней бронзы в Центральной части Ховд аймака Монголии. ‒ Чемурчекский культурный феномен. Исследования последних лет. ‒ СПб., 2012, стр. 15-31.

120


Зураг 1. Ренатын тод бичгийн эх зургийн хэсэг (R1) [Baddeley, 1963: Map 13]

Зураг 2. Ренатын латин үсэгт буулгасан зургийн хэсэг (R1)[Baddeley, 1963: Map 14, CLXVIII]

121


Зураг 3. Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны манж газрын зургийн хэсэг

[http://goran.baarnhielm.net/Renat/index.html]

Зураг 4. Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 1760 оны хятад газрын зургийн хэсэг

[Chang chi-yun, 1966: 89]

Зураг 5. АНУ-ын Батлан хамгаалах ба Тэнгисийн цэргийн яамны 1942 оны газрын зургийн хэсэг

[Jacobson-Tepfer, Meacham, 2010: 9, Fig. 1.14]

122


Зураг 6. Шинжааны уйгур хэл дээрх 1966 оны атласын хэсэг [Zhonghua, 1966: 84-85]

Зураг 7. С.У.Ремезовын газрын зургийн хэсэг[Ремезовъ, 1699-1701]

reconsidering the name of the archaeological culture khemcek - in mongolian

Documents