ortografia di papiamentu na skol sekundario
TRANSCRIPT
67
ORTOGRAFIA DI PAPIAMENTU NA SKOL SEKUNDARIO
DAYANARA NOOR, RADULPHUS COLLEGE, UNIVERSIDAT DI KÒRSOU
RONALD SEVERING, FUNDASHON PA PLANIFIKASHON DI IDIOMA, UNIVERSIDAT DI
KÒRSOU
1 Introdukshon
Idioma papiamentu a drenta skol sekundario na aña 19981 komo materia obligatorio.
Outoridat lokal a presentá meta básiko pa enseñansa di lenga. A skirbi programa ku
liña didáktiko kaminda ta distinguí e abilidatnan lingwístiko ku studiante mester
dominá, manera abilidat di skucha, papia, lesa i skirbi. Banda di e abilidatnan
prinsipal akí tambe tin di pone atenshon na e áreanan adishonal manera reflekshon
riba idioma i literatura. Ku e kuadro di lei i e liñanan didáktiko komo base, i punto di
salida, a diseñá i desaroyá material adekuá pa por duna e alumnonan lès di
papiamentu2. Pa e área di skirbimentu ta promové pa studiante por presentá un teksto
skirbí ku ta sosialmente aseptabel pa skol i komunidat. Aki ta eksigí un presentashon
ortográfiko i uzo di puntuashon adekuá. Por pone ku dominio di ortografia ta mas un
asuntu sosial ku un eksigensia lingwístiko. Pues, ortografia ta na fabor di
komunikashon por eskrito. Den un proseso di komunikashon ordinariamente tin tres
komponente prinsipal: e emisor, e mensahe i e reseptor. Den un proseso di
komunikashon pa partikularmente teksto skibí (figura 1), kodifikashon ortográfiko i
dekodifikashon ortográfiko ta dos komponente adishonal relevante. E emisor ta emití
Figura 1 Skema di komunikashon pa idioma skirbí
1 Na 1986 a kuminsá ku papiamentu komo materia den skol básiko. Un desenio despues, na 1998, ora a
introdusí e sistema di formashon básiko, den tur tipo di enseñansa sekundario, for di vsbo te havo/vwo,
papiamentu a bira materia obligatorio. 2 Fundashon pa Planifikashon di Idioma a desaroyá i produsí método pa siña papiamentu pa idioma materno den
enseñansa básiko i sekundario: Mosaiko, Papiamentu den Enseñansa Sekundario (Severing, Suares, Jessurun
i.o., 2000; Severing, Jessurun, Brute i.o., 2005, 2007, 2009)
EMISOR
ESKRITOR
Kodifikashon
ortográfiko
MENSAHE
TEKSTO
Dekodifikashon
ortográfiko
RESEPTOR
LESADÓ
68
un mensahe i e reseptor ta risibí e mensahe. Den kaso di idioma skirbí, e mensahe ta
un teksto skirbí. Pa por skirbi i lesa e teksto ta nesesario pa e emisor, òf mihó bisá e
eskritor den e kaso akí, kodifiká e teksto den e ortografia preskribí i pa e reseptor òf
lesadó dekodifiká e teksto pa despues por komprondé i interpretá e mensahe. Ora
komuniká por eskrito, eror ortográfiko por kousa disturbio den e proseso di
komunikashon. E trayekto komunikativo akí mester transkurí sin disturbio; pues, loke
e emisor skirbi mester ta sin eror pa asina e reseptor por kapta e mensahe korekto di e
emisor. Esaki ta konta sin duda pa ortografia. Imperfekshon ortográfiko den un teksto
por kousa ruido den e trayekto komunikativo i perturbá komprenshon di e mensahe.
Sinembargo, ta bon pa relativá peso di ortografia. Ora dediká atenshon na ortografia,
prinsipalmente ta dedikando atenshon na kuido di idioma.
Konteksto di e investigashon. For di 1992 alumno ku yega na skol sekundario ya a
praktiká seis aña ortografia di papiamentu na Kòrsou3. Komo ku papiamentu ta un
materia obligatorio for di 1998, enseñansa di ortografia a kontinuá den enseñansa
sekundario. Tin di opservá ku e método di uso general pa materia papiamentu,
Mosaiko, no ta ofresé un kurso pa ortografia. E método Mosaiko ta diseñá riba un
base funshonal-komunikativo, p’esei e ta evitá ku ortografia ta haña atenshon eksaherá
na lugá di komunikashon. Naturalmente, e método mes ta apliká ortografia segun e
reglanan ofisial, i e ta promové bon uso di ortografia papiamentu. Tin skol ku ta hasi
uso di material adishonal ku ta kontené regla i ehersisio pa praktiká ortografia di
papiamentu. Riba dominio di ortografia papiamentu na skolnan, i spesífikamente na
skol havo/vwo aki na Kòrsou no tin informashon disponibel.
Ophetivo. Den e investigashon akí tin komo ophetivo pa haña un bista di dominio di
ortografia di idioma papiamentu den skol sekundario. Mester haña sa den ki grado i
kon dominio di ortografia ta serka e alumnonan den enseñansa sekundario,
spesífikamente na havo/vwo. E resultadonan por duna indikashon pa determiná kua ta
e reglanan ku e alumnonan di havo/vwo ta dominá i ku kua regla ta difikultoso pa
siña. E resultadonan tin tantu relevansia práktiko pa enseñansa ortográfiko komo
relevansia pa eventual reforma di e reglanan di ortografia. E relato akí ta konsistí di
sinku parti. Promé, tin un parti introduktorio (1) siguí pa e diseño di e investigashon
(2). Despues, ta presentá resultado di e investigashon a base di análisis di e datonan
atkerí (3) i finalmente ta saka konklushon (4).
3 Na 1986 a introdusí Papiamentu komo materia pa mei ora pa dia na skol básiko. Pero idioma di instrukshon
tabata hulandes. E alumnonan tabata siña lesa i skirbi na hulandes. Den e di tres aña eskolar (8/9 aña di edat)
nan tabata siña lesa i skirbi na papiamentu. For di 2004 papiamentu a bira un idioma di instrukshon optativo.
For di e momentu ei, alumno tabata siña lesa i skirbi na papiamentu den grupo tres (anteriormente klas 1, 6 aña
di edat).
69
2 Diseño di e investigashon
Promé ta fiha e preguntanan di investigashon i ta trata e diseño global di e
investigashon (2.1). Despues ta deskribí e grupo di alumno ku ta enbolbí den e
muestreo (2.2). Seguidamente ta deskribí e instrumentario i prosedimentu ku a usa i e
prosedimentu ku a sigui pa atkerí e datonan (2.3). Na final ta diskutí e manera ku a
analisá e datonan (2.4).
2.1 Pregunta di investigashon
Den e investigashon akí ta buska kontesta riba e siguiente pregunta prinsipal:
Kon e dominio di ortografia di papiamentu ta na havo/vwo na Kòrsou?
Pa por yega na kontesta riba e pregunta prinsipal, lo investigá i buska kontesta riba e
siguiente sup-preguntanan:
1. Kon e prestashon general riba ortografia ta?
2. Kon e dominio di algun tópiko ortográfiko ta?
3. Kon ortografia papiamentu ta desaroyá den kurso di e añanan na havo/vwo?
4. Kua di e karakterístikanan di trasfondo di e alumnonan ta influensiá dominio di
ortografia na havo/vwo?
Pa por haña un bista mas detayá i matisá, a skohe pa evaluá sinku aspekto di
ortografia di papiamentu; (1) ortografia general, (2) uso di diferente lèter en partikular,
(3) asentuashon, (4) divishon na sílaba i (5) kontrakshon. Na pregunta 2 lo elaborá
riba e tópikonan ortográfiko partikular akí. Pa por haña kontesta riba e preguntanan
formulá, a selekshoná un grupo di alumno di havo/vwo.
2.2 Grupo di alumno den e muestreo
E muestreo ta konsistí di alumno di un skol sekundario na Kòrsou ku ta representativo
(Radulphus College) pa populashon di alumno den havo/vwo na Kòrsou. E
studiantenan di skol sekundario na nivel di havo/vwo ta hóben entre 12 pa 20 aña. Tur
e hóbennan akí ta haña lès di papiamentu obligatoriamente. A selekshoná un grupo di
alumno ku ta representá alumno di klas 1 te ku 5. A traha ku un kantidat di 325
alumno di klas 1 (50), klas 2 (50), klas 3 havo (50), klas 4 havo (50), i klas havo 5
(50). Di vwo tabatin vwo 3 (25), vwo 4 (25) i vwo 5 (25). Intenshon prinsipal ta, pa
mediante un muestreo di 325 informante ku ta representativo pa e populashon di
havo/vwo na Kòrsou, generalisá e informashon optené pa tur e alumnonan.
2.3 Instrumentario i prosedimentu
Pa por yega na informashon tokante dominio di ortografia di e alumnonan di klas 1 te
ku 5 havo/vwo su a konstruí un prueba di ortografia. Pa por a kolekshoná informashon
tokante e alumno su karakterístikanan di trasfondo, a traha un lista di pregunta.
70
Prueba ortográfiko di elekshon múltiple
E prueba di ortografia ta konsistí di 163 palabra. Kada palabra tin kuater opshon ku
por skohe for di dje. E alumno mester skohe e manera korekto di skirbi e palabranan
yenando un krus den e hòki korekto. Tin tres palabra pa kada regla di ortografia ku a
selektá. Pa traha e prueba, a hasi uso di e publikashon ofisial Ortografia i lista di
palabra Papiamentu: buki di oro 4 (Fundashon pa Planifikashon di Idioma, 2009). E
prueba di ortografia ta kontené e siguiente kategorianan: (1) ortografia en general, (2)
uso di diferente lèter en partikular, (3) asentuashon, (4) divishon na sílaba, i (5)
kontrakshon. Komo ku e diferente difikultatnan ortográfiko ta inkorporá sistemátika-
mente den e prueba ortográfiko, por konsider’é representativo pa dominio di
ortografia. Un skor di 60% i mas por konsiderá sufisiente aki.
Lista di pregunta pa informashon di trasfondo
E lista di pregunta pa informashon di trasfondo akí ta konsistí di 21 punto. E
preguntanan ta relashoná ku e alumno su karakterístika di trasfondo. Tin pregunta
relashoná ku (1) e alumno mes, (2) su mayornan i tambe su amigunan, esta su
ambiente serkano ku e ta komuniká kuné. A usa tres dia pa e studiantenan traha riba e
prueba ortográfiko di selekshon múltiple i e lista di pregunta pa informashon di
trasfondo. Kada klas a haña 45 minüt pa yena e prueba. Pa garantisá uniformidat,
igualdat i ophetividat a laga e studiantenan traha bou di supervishon di un dosente.
2.4 Análisis di dato
Pa kontestá e promé pregunta (1 Kon e prestashon general riba ortografia?) ta lo
kalkulá skor di kada alumno, promedio di kada klas i promedio total di e grupo di
informante. Pa kontestá pregunta 2 (Kon e dominio di algun tópiko ortográfiko ta?), lo
kalkulá skor promedio i porsentahe riba kada unu di e kategoria- òf tópikonan. Na
pregunta 3 (Kon ortografia papiamentu ta desaroyá den kurso di e añanan na
havo/vwo?), lo hasi uso di resultado di kálkulo di pregunta 1, i lo kompará e
promedionan segun e klas ta subi di 1 te 5 havo/vwo, pa midi progreso. Pa haña
kontesta riba pregunta 4, finalmente lo kalkulá korelashon entre prestashon riba
ortografia i karakterístika di e informantenan. Pa importá, prosesá, hasi kalkulashon i
analisá e datonan atkerí, lo hasi uso di e programa Statistical Package for the Social
Sciences (SPSS).
4 E asina yamá Buki di oro ta kontené e ortografia ofisial di papiamentu di 1976 revisá na 2009, ku ta kontené
algun adaptashon. Den e prueba a tene kuenta ku e kambionan resien.
71
3 Resultado di e investigashon
Den e párafonan siguiente lo presentá resultado di e análisis di dato relashoná ku e
kuater sup-preguntanan: pregunta 1 (3.1), pregunta 2 (3.2), pregunta 3 (3.3) i pregunta
4 (3.4).
3.1 Dominio general di ortografia
Tabèl 3.1 ta presentá resultado di prestashon general riba ortografia di papiamentu di
klas 1 te klas 5 di havo i vwo. En total e prueba tabata konsistí di 163 palabra, i e
alumno por a haña un punto pa kada palabra korekto.
Tabèl 3.1 Prestashon general di ortografia di papiamentu di tur klas di havo/vwo
Klas Skor promedio Porsentahe Mínimo Máksimo Stdv.
Klas 1 havo/vwo 111.4 68.3% 61 133 14.8
Klas 2 havo/vwo 101.0 62.0% 56 138 20.8
Klas 3 havo 104.1 63.9% 71 131 12.7
Klas 3 vwo 112.7 69.1% 93 133 11.3
Klas 4 havo 110.0 67.5% 80 134 11.9
Klas 4 vwo 111.6 68.5% 75 133 17.6
Klas 5 havo 113.6 69.7% 81 134 16.3
Klas 5 vwo 123.4 75.7% 104 136 8.3
Promedio 111.0 68.1% 77.5 134* 4.0
* Skor máksimo: 163
Por tuma nota ku klas 2 tin e promedio di skor mas abou i klas 5 vwo tin e promedio
di skor mas haltu. Tambe por mira ku klas 2 tin e skor máksimo di mas haltu i tambe e
skor mínimo di mas abou. E klas akí tin e desviashon stándar mas altu. E
porsentahenan ta indiká ku e prestashon generalmente ta rasonabel (> 60%).
3.2 Dominio di diferente elemento ortográfiko
Pa kontestá pregunta 2 (Kon e dominio di algun elemento ortográfiko ta?), a kalkulá
skor promedio i porsentahe riba kada unu di e elementonan. Asina por haña un bista
mas detayá i matisá di diferente aspekto di ortografia di papiamentu.
Tabèl 3.2 ta duna promedio separá di skor korekto pa 15 diferente elemento
ortográfiko. E 15 elementonan ò otro bisá difikultat ortográfiko ta basá riba e 5
kategorianan ortográfiko ku a distinguí anteriiormente: (1) ortografia general, (2) uso
di diferente lèter en partikular, (3) asentuashon, (4) divishon na sílaba i (5)
kontrakshon. E skor partikular pa kada difikultat operashonalisá den un di e
preguntanan di e prueba por konsultá den Apèndeks 1.
72
Tabèl 3.2 Promedio di skor korekto pa diferente elemento ortográfiko
Elemento ortográfiko Porsentahe
1 Vokal modifiká 70.4%
2 Konsonante modifiká 90.6%
3 Dígrafo 84.0%
4 Palabra fiá intakto 26.4%
5 No ta usa konsonante ‘j’ ni ‘c’ 79.7%
6 Dos vokal banda di otro 17.4%
7 Diptongo en general 83.2%
8 Diptongo partikular 61.3%
9 Triptongo 57.3%
10 Interkalá ‘g’ pa hasi zonido sonoro 77.7%
11 Konsonante dòbel 32.7%
12 Palabra ku tin aksènt skèrpi 51.7%
13 Palabra ku no tin aksènt skèrpi 60.8%
14 Divishon na sílaba 66.0%
15 Kontrakshon 58.5%
Promedio 61.2%
Den tabèl 3.2 por tuma nota ku kategoria di vokal modifiká, konsonante modifiká,
dígrafo, uso di konsonante ‘j’ ni ‘c’, diptongo en general, diptongo partikular,
interkalá ‘g’ pa hasi zonido sonoro i divishon na sílaba ta e kategorianan ku ta skor
riba e promedio. Tambe por tuma nota ku palabra fiá intakto, dos vokal banda di otro,
triptongo, konsonante dòbel, palabra ku tin aksènt skèrpi, palabra ku no tin aksènt
skèrpi i kontrakshon ta e kategorianan ku ta bou di e promedio.
3.3 Desaroyo di ortografia na havo/vwo
Pa haña un bista di desaroyo di dominio ortográfiko den kurso di e añanan den
enseñansa sekundario, a kompará e promedio di e 5 klasnan konsekutivo ku otro.
Gráfiko 1 ta duna resultado di promedio di skor korekto di e alumnonan.
Gráfiko 3.1 Progreso ortográfiko di papiamentu na havo i vwo
56.00%
58.00%
60.00%
62.00%
64.00%
66.00%
68.00%
70.00%
72.00%
74.00%
klas 1 klas 2 klas 3 klas 4 klas 5
po
rse
nta
he
73
Den gráfiko 3.1 por tuma nota di e promedio di klas 1 te ku klas 5 havo/vwo. Den klas
1 e alumnonan su promedio ta 68.3%, despues, den klas dos e promedio ta baha bira
62.0%, den klas 3 e ta subi poko i bira 66.5%, den klas 4 e ta sigui subi i bira 68.0% i
den klas 5 el a bira 72.7%, kua ta e promedio di mas haltu.
Den gráfiko 3.2 ta presentá resultado di dominio ortográfiko di e alumnonan di tur e
klasnan ku liña separá. Havo tin su liña i vwo tin su liña, i tur dos ta huntu den e
gráfiko.
Gráfiko 3.2 Desaroyo separá di ortografia papiamentu na havo i vwo
Den e gráfiko akiriba por haña un bista di e promedionan di klas 1 te ku klas 5 havo.
Por mira ku klas unu su promedio ta bastante haltu 68.3%, despues e promedio ta baha
den klas dos na 62.0%, pero despues ta mira ku e tin un kresementu. Den klas 3 el a
bira 63.9%, den klas 4 el a subi un tiki mas i bira 67.5%, i den klas 5 el a sigui subi i
bira 69.7%. Pues, for di klas 2 bai ariba por mira un kresementu. Den e mesun gráfiko
akí por haña un bista di e promedio di klas 1 te ku 5 vwo. Den klas 1 tin un promedio
di 68.3%, despues e promedio ta baha den klas 2. Den klas 3 e ta subi bai 69.1%, i den
klas kuater e ta baha atrobe i yega 68.5%, pa despues den klas 5 e promedio subi
bastante i yega 75.7%. Den e klasnan di vwo no ta mira un kresementu konstante
sigun e klas ta subi.
Den tur dos gráfiko por nota ku klas 2 ta presta ménos ku klas 1. Den e último klas di
skol básiko, ta tene e prueba final. Ultimo aña e alumnonan por a pasa e prueba, sigun
nan deseo, na hulandes òf na papiamentu. Esaki a pone ku hopi skol básiko a prepará e
alumnonan intensivamente pa e prueba. E intensifikashon akí tin un efekto alargá te
den e promé klas di enseñansa sekundario. Esaki por splika e diferensia den
prestashon ortográfiko.
havo , 69.70%
vwo , 75.70%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
klas 1 klas 2 klas 3 klas 4 klas 5
Po
rse
nta
he
74
3.4 Influensia riba desaroyo ortográfiko
Pa haña kontesta riba pregunta 4, esta kua di e karakterístikanan di trasfondo di e
alumnonan ta influensiá dominio di ortografia na havo/vwo, a kalkulá korelashon
entre prestashon riba ortografia i karakterístika di e informantenan.
Den e siguiente tabèl por mira e korelashon entre e variabelnan di trasfondo i skor riba
prueba di ortografia
Tabèl 3.3 Korelashon entre e variabelnan di trasfondo i skor riba prueba di ortografia
Faktor Ortografia
Klas .25**
Importansia di papiamentu .14*
Grado di difikultat di ortografia di papiamentu -.38**
Skirbi korektamente .004
Alumno ta papia papiamentu ku mayor .14**
Alumno ta skirbi na papiamentu pa mayor .23**
Importansia di papiamentu pa mayor .03
Grado di difikultat di ortografia di papiamentu (mayor) .04
Mayor ta skirbi na papiamentu pa alumno .10
Mayor ta yuda alumno .02
Alumno ta papia papiamentu ku amigu .10
Alumno ta skirbi na papiamentu pa amigu .06
Alumno ta lesa buki na papiamentu .21**
Sifra pa papiamentu riba rapòrt .30**
*=p=.05; **=p<.01
Den e tabèl akiriba por mira ku e koefisientenan korelativo mas fuerte ta entre sifra di
papiamentu riba rapòrt i skor di prueba di ortografia. Na di dos lugá tin un relashon
entre klas ku e alumno ta aden i skor di prueba di ortografia. Papia i skirbi na
papiamentu tambe tin un relashon ku skor di ortografia.
4 Konklushon
Primeramente lo presentá konklushon di prestashon general, despues ta sigui
konklushon di desaroyo di ortografia na havo/vwo, kaba ta presentá konklushon di
dominio di kada difikultat ortográfiko. Tambe ta presentá konklushon di karakterístika
di trasfondo i por último ta presentá konklushon di faktor ku ta influensiá dominio di
ortografia. Generalmente dominio di ortografia papiamentu den havo/vwo ta
sufisiente. Ta importante pa remarká ku prestashon ortográfiko ta relashoná ku
prestashon general pa idioma (Severing, 1997: 224).
75
4.1 Prestashon general
Den klas 1 e skor ku mas alumno, un total di 6, a haña ta 122/123, ku ta 75.2%. E skor
di mas abou ta 61 (37.4%), i esun mas haltu ta 133 (81.6%). E porsentahe promedio di
e prestashon general riba dominio di ortografia di papiamentu ta 68.1%. Konsiderando
ku a pone adelantá ku 60% bai ariba por interpretá komo un resultado sufisiente, por
bisa ku esaki ta indiká ku prestashon general di ortografia ta riba sufisiente. Pues en
general, e dominio ta sufisiente. E klas ku a skor bou di e promedio ta klas 2, havo 3 i
havo 4, i e sobránan a skor riba e promedio. Ta interesante pa opservá ku e alumnonan
ku tin den klas 1 ta e promé kohorte di enseñansa di fundeshi. Un posibel splikashon
por ta ku e alumnonan akí mester a haña papiamentu di un forma strukturá na skol
básiko. Tambe ta konosí ku nan a pasa eksamen tantu na hulandes komo na
papiamentu. Ke men, en todo kaso, nan ta presta mihó riba ortografia di papiamentu
kompará ku e alumnonan ku tin den klas 2 bai ariba. Ta mira esaki tambe na e echo ku
nan promedio ta un 68.3%, ku ta mas haltu ku klas 2, 3 i 4 havo i klas 2 i 4 vwo.
4.2 Desaroyo general di ortografia
Despues di a analisá e prueba di ortografia, a yega na e konklushon ku tur klas su
promedio ta riba 60 porshento, pues no tin niun klas ku un promedio insufisiente. Den
e klasnan di havo por mira un kresementu segun ku e klas ta bira mas haltu. Den klas
1 e promedio ta 68.3%, den klas dos el a baha poko bira 62.0%, pero for di klas dos el
a sigui subi. Klas tres tin un promedio di 63.9%, klas kuater 67.5% i klas 5 tin un
promedio di 69.7 porshento. Den e klasnan di vwo tin un otro situashon. E promedio
ta keda subi i baha, pues no ta mira un kresementu fiho ni tampoko un bahada fiho. E
promedio di e dos promé klasnan huntu ta 65.2%, i e promedio di klas 3 vwo te klas 5
vwo ta 71.1%. Aki ta mira un desaroyo un tiki mas fuerte. Ke men ku e alumnonan ku
ta sintá den klas 3 vwo bai ariba a traha e prueba di ortografia un tiki mas mihó ku e
alumnonan den klas 3 havo pa 5 havo. Pero ta un echo ku e alumnonan di vwo tambe
tabatin eror den e prueba; pues, pa e alumnonan di e klasnan vwo tambe ta konta ku
mester bai pone poko mas atenshon ku ta poniendo na e momentunan akí na
ortografia. Por konkluí ku tin un desaroyo den kurso di e añanan na skol havo/vwo.
Por mira klaramente ku sigun e klas ta subi, e promedio pa e prueba di ortografia
tambe ta subi.
4.3 Dominio di difikultat ortográfiko
Dominio fuerte. Pa kuminsá, e alumnonan ta dominá tur kategoria di palabra ku ta
pertenesé na e parti di ortografia en general. Pues, nan ta dominá palabra ku vokal
modifiká (ò, ù, è) i tambe nan ta dominá palabra ku konsonante modifiká (ñ). Palabra
ku e dígrafonan dj, zj, ch tambe e alumnonan ta dominá. Den e parti akí e kategoria di
palabra ku mas alumno ta dominá ta esun di konsonante modifiká siguí pa dígrafo ‘ch’
i despues dígrafo ‘dj’.
76
Banda di e parti akí tin tambe e parti di uso di diferente lèter en partikular. Aki e
alumnonan a demostrá ku nan ta dominá mayoria di palabra ku tin diptongo, i tambe
nan sa ku no ta prinsipiá ningun palabra ni ningun sílaba ku un diptongo kresiente.
Ademas, nan ta dominá palabra kaminda no ta skirbi konsonante ‘w’ entre vokal ‘u’ i
un otro vokal, i e alumnonan sa ku pa haña e zonido sonoro dilanti di ‘e’, ‘è’ òf ‘i’ ta
interkalá un ‘u’ si tin un ‘g’ nan dilanti.
Dominio swak. Di otro banda, tin e kategorianan ku e alumnonan ta dominá ménos
bon. Den e kaso akí, nan ta palabra ku a adoptá intakto di otro idioma i ku ta konsiderá
palabra strañero, palabra ku ta skirbi ku dos vokal banda di otro i palabra ku e
diptongo ‘au’. Tambe e alumnonan no ta dominá palabra kaminda ta suprimí aksènt pa
redusí na un mínimo e signonan ortográfiko. Ademas, e alumnonan ta dominá palabra
kaminda ta skirbi e diptongonan ‘ui’ i ‘ue’ komo ‘wi’ i ‘we’ tras di e velar sonoro ‘g’.
Otro tipo di palabra ku e alumnonan no ta dominá ta palabra kaminda no ta skirbi
konsonante ‘y’ entre vokal ‘i’ i un otro vokal, palabra ku ta konsistí di triptongo i
palabra ku tin konsonante dòbel. Den e parti akí, e kategoria di palabra ku mayoria di
alumno ta dominá ta palabra ku diptongo ‘òi’ siguí pa palabra ku diptongo ‘ue’ i
despues palabra ku no ta usa konsonante ‘c’.
Asentuashon. Den e parti di asentuashon a sali na kla ku e alumnonan ta dominá
palabra ku ta pone aksènt skèrpi riba e sílaba tóniko di tur palabra skèrpi ku ta terminá
ku un vokal. Tambe nan ta dominá tur palabra esdrúhulo i palabra kaminda aksènt
grave tin preferensia riba aksènt skèrpi. Ademas, nan ta dominá palabra skèrpi ku ta
terminá ku un diptongo dekresiente òf un triptongo ku no ta haña aksènt skèrpi. Di
otro banda, nan no ta dominá palabra ku mester pone aksènt skèrpi riba e sílaba tóniko
di palabra grave ku ta terminá ku un konsonante ni tampoko palabra sobresdrúhulo.
Divishon den sílaba. Tambe e alumnonan no ta dominá palabra ku ta terminá ku e
sufihonan ‘-mente’ òf ‘-nan’, ku ta konservá nan forma original. Nan no sa tampoko
ku palabra skèrpi ku ta terminá ku un konsonante no ta haña aksènt skèrpi. Meskos ta
konta pa palabra ku ta kaba ku shua i palabra grave ku ta kaba ku vokal. Ora ta trata di
divishon na sílaba e alumnonan sa ku no ta separá diptongo for di otro. Di otro banda,
nan no ta dominá divishon di palabra ku tin triptongo ni hiato.
Kontrakshon. Pa loke ta trata kontrakshon di palabra, e alumnonan ta dominá e
palabranan kaminda un lèter ta kai afó ora kontraé e palabra, dos lèter ku no ta sigui
otro ta kai afó i tambe nan sa pa usa apostròf sin spasi èkstra entre e apostròf i e lèter
su dilanti i esun despues di e apostròf. Di otro banda, e alumnonan no ta dominá
palabra kaminda mester usa apostròf ku spasi èkstra entre e palabra dilanti di e
apostròf i e apostròf. Ta opvio ku no tin ningun difikultat partikular den e diferente
kategorianan ortográfiko ku ta duna motibu pa proponé kambio den e reglanan
ortográfiko manera determiná den e Buki di oro.
77
4.4 Faktor ku ta influensiá dominio di ortografia
Pa por sa kua faktor ta influensiá logro ortográfiko, a relatá e diferente karakterístika-
nan di e alumno ku skor di e prueba di ortografia (Severing, 1997: 225). Ta hasi
distinshon entre karakterístika di trasfondo, karakterístika eskolar i opinion di alumno
relashoná ku idioma papiamentu. Despues di a analisá e resultadonan, a yega na e
konklushon ku e klas ku e alumno ta aden ta hunga un ròl relevante den skor pa e
prueba. Pa loke ta trata importansia di papiamentu, a bin dilanti ku esaki tambe tin un
relashon ku e skor pa e prueba. Mayoria di alumno ta haña ortografia di papiamentu
sea masha difísil òf difísil, i esaki tin un relashon negativo ku skor pa e prueba. Tambe
a resultá ku tin un relashon entre papia papiamentu ku mayor i skor pa e prueba. Aki
por bisa, pues, ku probablemente e mucha ku ta papia papiamentu ku mayor ta skor
bon pa e prueba. Tambe a sali na kla ku tin relashon entre alumno ku ta skirbi na
papiamentu pa mayor i skor pa e prueba. Otro karakterístika ku tambe tin un relashon
ku skor pa e prueba, ta e karakterístika di alumno ku ta lesa buki na papiamentu. Pa
finalisá, a konkluí ku e sifra ku e alumno haña riba su rapòrt tambe tin un relashon ku
skor di e prueba. Pues, ta di importansia pa alumno realisá ku idioma papiamentu ta
importante, ya ku e aktitut akí tin un relashon positivo ku desaroyo di ortografia.
REFERENSIA
Arsenec, Nicole (2009). A contrastive approach to the study of orthography in
Jamaican Martinican Creoles. In Nicholas Faraclas, Ronald Severing, Christa
Weijer & Liesbeth Echteld (Eds.), Re-centering the ‘Islands in Between’: Re-
thinking the languages, literatures and cultures of the Eastern Caribbean and
the African diaspora (pp. 33-46). Curaçao: FPI/UNA.
Baarda, D.B. (Ben) & Martijn P.M. de Goede (2006, [1995]). Basisboek methoden en
technieken. Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief
onderzoek. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Berckmoes, Dirk & Hilde Rombouts (2009). Intern rapport verkennend onderzoek
naar knelpunten taalvaardigheid in het hoger onderwijs. Linguapolis, Instituut
voor Communicatie, Universiteit Antwerpen.
Bosman, Anna M.T., José L. M. Schraven & Truus van Eekhout (2010). De nieuwe
Cito-spellingtoets. JSW, 94, 10, 6-9.
http://www.annabosman.eu/documents/BosmanEtal2010.pdf
Corda, Alessandra (1999). Internet in het talenonderwijs. Bussum: Coutinho.
Davelaar, Rigna (2002). Zonido di mi kurason: ortografia di papiamentu. Kòrsou:
[s.n.].
De Block, Alfred (1982, [1965]). Algemene Didactiek. Antwerpen: Standaard
Educatieve Uitgeverij.
78
Fundashon pa Planifikashon di Idioma (2009). Ortografia i lista di palabra
Papiamentu: buki di oro. Kòrsou: FPI.
Gabarró Berbegal, Daniel & Contxita Puigarnau García (2010). Buena ortografía sin
esfuerzo con PNL: propuesta metodológica para docentes. Lleida: Boira
Editorial.
Kapinga,Ton J. (2010). Aanvulling handleiding Drempelonderzoek deel 3.
Ridderkerk: 678 Onderwijs Advisering.
Latour, M. D. & P.H.J. Uittenbogaard (1953). De taal Papiamentu en haar oorsprong.
Hilversum: [s.n.].
Reemer, Geoffrey (2004). Kinderen met spellingproblemen, Handreiking voor
observatie, registratie en begeleiding van kinderen met spellingproblemen.
Severing, Ronald (1997). Geletterdheid en onderwijssucces op Curacao: Een
longitudinaal onderzoek naar verwerving van Papiamentu en Nederlands. PhD
dissertation, Tilburg.
Van der Voort, P.J. (1983, [1980]). Basisdidactiek voor het Engels. Groningen:
Wolters-Noordhoff
Van Knippenberg, Marja (2004). Het screeninginstrument schriftelijke toetsen.
http://www.rocmondriaan.nl/lijsten/Download/Kwaliteit%20van%20het%20on
derwijs/Het%20screeningsinstrument%20schriftelijke%20toetsen.htm
Van Putte-de Windt, Igma & Florimon van Putte (2009). Ortografia fonológiko di
papiamentu: kua fono kua lógiko kiko? [s.l.]: Editorial Djuku.
Van Teeffelen, Linda. Hoe overleef ik het spellingonderwijs. Pabo Groenewoud
Nijmegen.
Website
http://basistaal.slo.nl/Spellen/Tips/g/
79
APENDEKS 1 Resultado pa elemento ortográfiko
Elemento ortográfiko Skor
korekto
Porsentahe
válido
Kantidat
ku a yena
Vokal modifiká ‘ò’ 210.0 70.4% 298.3
Vokal modifiká ‘ù’ 204.7 69.0% 296.7
Vokal modifiká ‘è’ 227.7 76.5% 298.0
Konsonante modifiká ‘ñ’ 270.7 90.6% 298.7
dígrafo ‘dj’ 242.3 81.5% 297.3
Dígrafo ‘ch’ 266.7 89.9% 296.7
Dígrafo ‘zj’ 240.7 80.6% 298.7
Palabra fiá intakto Joyeria. jeans 78.7 26.4% 298.3
Palabra ku no ta usa e konsonante ‘j’ 194.0 65.5% 296.6
Palabra ku no ta usa e konsonante ‘c’ 280.0 93.8% 298.3
Palabra ku tin dos vokal banda di otro 154.0 17.4% 295.3
Palabra ku diptongo ‘ai’ 231.7 78.4% 294.7
Palabra ku diptongo ‘au’ 121.0 40.5% 298.7
Palabra ku diptongo ‘ei’ 270.7 91.3% 296.3
Palabra ku diptongo ‘eu’ 249.7 84.5% 295.3
Palabra ku diptongo ‘oi’ 270.0 91.0% 297.0
Palabra ku tin diptongo ‘òi’ 288.5 96.7% 298.5
Palabra ku tin diptongo ‘ou’ 243.7 82.2% 296.3
Palabra ku tin diptongo ‘ui’ 246.3 82.9% 297.0
Diptongo ‘ui’ pronunsiá ‘wi’ 224.3 75.7% 295.0
Palabra ku diptongo ‘iè’ 264.0 88.3% 298.7
Palabra ku diptongo ‘io’ 267.3 90.1% 296.7
Diptongo ‘iu’ pronunsiá komo ‘yu’ 262.3 88.3% 297.0
Palabra ku diptongo ‘iu’ 223.0 75.2% 296.3
Palabra ku diptongo ‘ua’ 242.3 81.3% 298.0
Palabra ku diptongo ‘ue’ 284.3 95.2% 298.7
Palabra ku diptongo ‘uè’ 257.3 86.6% 297.0
Palabra ku diptongo ‘ou’ 248.7 85.5% 290.7
Suprimí aksènt (èi-òu) 129.3 43.8% 295.3
Diptongonan ‘ui’ i ‘ue’ komo ‘wi’ i ‘we’ tras di velar sonoro ‘g’ 53.0 17.8% 297.0
No ta prinsipiá ningun palabra ni ningun sílaba ku un diptongo kresiente 246.7 83.8% 294.3
Palabra ku no tin konsonante ‘y’ entre vokal ‘i’ i un otro vokal 219.3 73.7% 297.3
No ta skirbi konsonante ‘w’ entre vokal ‘u’ i un otro vokal 261.7 87.4% 297.3
Palabra ku tin triptongo 171.0 57.3% 299.0
Interkalá ‘u’ pa haña zonido sonoro 232.0 77.7% 298.7
Palabra ku ta skirbi ku konsonante dòbel 97.0 32.7% 296.7
Aksènt skèrpi riba palabra skèrpi ku ta terminá ku un vokal 205.7 69.1% 297.7
Palabra grave ku ta kaba ku konsonante 112.0 37.8% 296.7
Palabra esdrúhulo 198.7 66.4% 299.0
Palabra sobresdrúhulo ku ta haña aksènt skèrpi 83.7 28.0% 299.0
Palabra ku ta kaba ku ‘mente òf ‘nan’ ta konservá forma original 170.8 57.4% 297.3
Aksènt grave tin preferensia riba aksènt skèrpi 201.0 67.7% 296.7
Palabra skèrpi ku ta terminá ku un diptongo dekresiente òf triptongo 209.0 70.8% 295.3
Palabra skèrpi ku ta kaba ku konsonante 153.3 51.8% 296.3
Palabra ku ta kaba ku e zonido shua 165.3 55.5% 298.0
Palabra grave ku ta kaba ku un vokal 160.7 53.8% 298.0
Redukshon di signo ortográfiko 193.0 65.1% 296.5
No ta separá triptongo ora ta dividí palabra den sílaba 152.0 52.9% 288.3
Separá hiato ora ta parti palabra den sílaba 181.3 62.2% 291.7
No ta separá diptongo ora ta dividí palabra den sílaba 240.3 83.0% 289.3
Elishon di un lèter 181.7 61.1% 296.7
Uso di apostròf sin spasi èkstra entre e apostròf i e lèter su dilanti i esun
despues di e apostròf
236.0 79.7% 296.0
Spasi èkstra entre e palabra dilanti di e apostròf i e apostròf 82.0 27.9% 294.7
Elishon di dos lèter ku no ta sigui otro inmediatamente 192.0 65.1% 295.0
80
APENDEKS 2 Lista di pregunta
Karakterístika di trasfondo di studiante
Parti 2: Skohe e opshon korekto i marka un krus den e hòki.
1. Mi ta haña idioma papiamentu
□ masha importante
□ bastante importante
□ mas o ménos importante
□ poko importante
□ niun tiki importante
2. E ortografia (manera di skirbi) papiamentu ta:
□ masha difísil
□ difísil
□ ni difísil ni fásil
□ fásil
□ masha fásil
3. Ora mi ta skirbi na papiamentu mi ta paga tinu pa mi skirbi tur palabra korektamente
□ semper
□ kasi semper
□ mas o ménos
□ kasi nunka
□ nunka
4. Ku mi mayornan mi ta papia
□ papiamentu tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ hulandes tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ ingles tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ spañó tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ otro idioma: ........................... tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
5. Si mi mester skirbi un karta/nota/karchi pa mi mayornan mi ta skirbié na
□ papiamentu tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ hulandes tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ ingles tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ spañó tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ otro idioma: ........................... tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
6. Mi mayornan ta haña idioma papiamentu
□ masha importante
□ bastante importante
□ mas o ménos importante
□ poko importante
□ niun tiki importante
7. Mi mayornan ta haña ortografia di papiamentu
□ masha difísil
81
□ difísil
□ ni difísil ni fásil
□ fásil
□ masha fásil
8. Si mi mayornan skirbi un karta/nota/karchi pa mi nan ta skirbié na
□ papiamentu tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ hulandes tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ ingles tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ spañó tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ otro idioma: ........................... tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
9. Ora mi mayornan ta skirbi na papiamentu nan ta paga tinu pa nan skirbi tur palabra
korektamente
□ semper
□ kasi semper
□ mas o ménos
□ kasi nunka
□ nunka
10. Mi mayornan ta yuda mi na momentu ku mi mester skirbi algu na papiamentu
□ semper
□ kasi semper
□ mas o ménos
□ kasi nunka
□ nunka
11. Ku mi amigunan mi ta papia
□ papiamentu tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ hulandes tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ ingles tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ spañó tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ otro idioma: ........................... tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
12. Si mi mester skirbi un karta/nota/karchi pa mi amigunan mi ta skirbié na
□ papiamentu tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ hulandes tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ ingles tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ spañó tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ otro idioma: ........................... tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
13. Si mi amigunan skirbi un karta/nota/karchi pa mi nan ta skirbié na
□ papiamentu tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ hulandes tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ ingles tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ spañó tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
□ otro idioma: ........................... tiki |_1_|_
2_|_
3_|_
4_|_
5_| hopi
14. Mi ta gusta lesa
□ mashá
82
□ bastante
□ mas o ménos
□ un poko
□ niun tiki
15. Mi ta gusta lesa buki na papiamentu
□ mashá
□ bastante
□ mas o ménos
□ un poko
□ niun tiki
16. Mi mayornan ta gusta lesa
□ mashá
□ bastante
□ mas o ménos
□ un poko
□ niun tiki
17. Mi mayornan ta gusta lesa buki na papiamentu
□ mashá
□ bastante
□ mas o ménos
□ un poko
□ niun tiki
18. Kantidat di buki na kas
□ 5-10 buki
□ 10-15 buki
□ 15 – 20 buki
□ 25 i mas
19. Kantidat di buki na papiamentu na kas
□ 5-10 buki
□ 10-15 buki
□ 15 – 20 buki
□ 25 i mas
20. Mi tin spèlchèk di papiamentu riba mi kòmpiuter
□ si
□ nò
□ mi no sa
21. E sifra ku mi tin riba mi rapòrt pa papiamentu ta:
E sifra: