1

नारायण भोसले, इति हास ति�भाग, मुंबई ति�द्यापीठ, कालिलना, मुंबई तिपन- ४०० ०९८, मोब- ९८२२३४८३६१, ईमेल-bhosalenr@gmail.com  1.आई गेल्यावर 

शक्य ो आई�र लिलहू नयेकाहीही … भटक्यांची आई सापड े का लिलहा�यास?पाठ�लेली अस े कटोरा भरायला गाढ�ं �ळायला  से बाबा�रही लिलहू नये आईच्या आठ�णीच्या कोणत्या �स् ुस्थि5 ीला भिभडण्याची शाळा या जगा आहे ?तिक जी ी हे लिशक� े ? अन्�ेषणपद्ध ीसारखे  से स�=च लिशकु इच्छी ा  आईच्या त्�ज्ञानाच्या दृष्टीकोना ून लिलहायला आभिण �ाचायला  अर्थ= बरोबर ला�ायला पण कोण ी शाळा लिशक� े प्रस् ा�नाकारासारखी लिलहायला, �ाचायला आभिण तिनष्कषा=कडे जायला   

आई का �यलिHक अस े कोणाची इस्टेट एका मुलाची तिक मुलीची तिक आणखी कोण्या नात्याची मुलगी, बायको, बहीण, मामी, काकी, मा�शी, सासू, आई, �ातिहनी, आत्या, नणंद, जा�, मैत्रीण, सखी, मोलकरीण की मालकीण या नात्याच्या सत्तासंबधालिश�ाय आई पाह ा यील का ?मी आपणाला शंृगापत्ती टाक नाही  भल्या पहाट, पहाट, किकं�ा सकाळी उठलीच नाही शेण-घाण काढले नाही , चुलीला पो ारा मारला नाही, गटार खंदायला गेली नाही,गरोदर रातिहली नाही, बाळाला जल्म दिदला नाही, अठरा धारा पाजल्या नाही, न�या=ची शेज सज�ली नाही, पोर�डा �ाढ�ला नाही, सासूची मजX- सासया=ची अजX सांभाळली नाही र..  र …  र …. …  र 

र कोण े सत्तासंबध आईच्या ना�ाने गळे काढील ?आपण म्हणाल आई दे े, घे नाहीति ची या नात्याकडून काहीच अपेक्ष्या नस े ? ?आम्ही ति ला काय दिदलं हा प्रश्न उर ो म्हणून ति च्या आपल्याति�षयीच्या भा�ना काहीच नस ा असं मानायचं मानसश्यास्त्र याच शाळे आपण लिशकलो 

ज्या शाळे आई लिशकली त्या शाळे मात्र ुम्ही नाही लिशकला ना ?

2

ू ुट- ुट ुटली  रेणू ए�ढया कनासारखी चढ- चढ चढली परात्म ेच्या लिशळे�र घसरलीस  गुरुत्�ाकष=णा पलीकडे खोबणी  संस्कृ ी धम= ना�ाच्या गुहे  तिप ृसत्ता, जागति कीकरण, उदारीकरण, खाजगीकरण, भटक्याच कागालीकरणभटक्याच्या भग्न संसाराला भडाग्नी जा ाना ू �ाच�ले    म्हणूनच ुला ढकलले मा ृसत्तेच्या-स्त्रीसात्तेच्या  आगारा ून �ैराण दफनभूमी   ू एकटीच गेलीस शोध गा�ागा�ा ून भागुण्या अन्नकण-समजून ज्ञानकण  उगीचच काही रीच काय हे आईच्या नात्याला ति�चारलेले सत्तासंबंधासारखे प्रश्न

2. उगीचच काहीतरीच काय हे  पोटाला अन्न नाही, अंगाला �स्त्र नाही, पायाला �ाहना  नाहीराह्यला घर नाही, पोराला शाळा नाही झोपडी  दिद�ा नाही, दिदव्याला ेल नाही द�ाखाना नाही, त्याला पैसे नाही  चालायला रस् ा नाही, रस्त्याला ना� नाही लिशकायला शाळा नाही, शाळेला मास् र नाही … खोली नाही, खोली पोर नाही  लिलहायला पेन नाही, पेनाला शाई नाही ति�धायक नाकाराच्या लढयाचे सूत्र साराच अव्यापारेषु व्यापार  �ाराच �ारा, गाराच गारा पाणीच पाणी, गाणी कसली �ाहून गेली पालं   ाट, तिप ळ्य, गोधड्या, पालच �ाहून गेलं सार तिकमं तिकमं संहाराची हाहाकाराची  भांड�लदारी तिनर्मिम ं तिनसगा=ची संकटं अनेकदा गेलं हो ं संच  

3

अनेकदा झालं हो ं संच  उगीचच काही रीच काय हे भटक्या ति�मुH�र ए�ढे आयोग आले, ए�ढे अभ्यास झाले जी. ओ., एन. जी. ओ. आल्या पैसा खच= झाला- यर्था थ्य  स्�ा ंत्र्य मिमळाले, सत्तरी ओलांडली त्यानं म्हणे काहीच बदल झाला नाही 

त्�ज्ञान झंुजली त्या ील महत्तम दश=नासाठी नार्थपंर्थी आभिण सुतिफसुद्धा भटक्यांच्या ीन दगडाच्या चुलीपयn आभिण पालापयn दुःखमुHी शोषण मुHीपेक्षा श्रेष्ठ स्थि5र ेपेक्ष्या स्�ा ंत्र्य स्�ा ंत्र्यासाठी भटकणं कालभाय्य झालंय 

3. शि�ऊन दि�लेल्या आयुष्याचे  टाकून दिदलेल्या आयुष्याचे गोधडे स उस� राही कम=ति�पाकाप्रमाणे गोधडी लिशऊन दे े, गोधडी लिशऊन घ्या हो गोधडी लिशऊनरं्थडी , �ाऱ्या क�दाना ची पी�र सु ी दोऱ्या  बाळां ीनीला, बाळाला, दाईला नासेनाका पण आईला र घ्या आमिमषदायाद बनून  बघाओ कशी अन�ाणी पायांनी मे च्या उन्हा  फाटलेल्या झंपर-पा ाळा ून सगलं अंगच दिदस ंय द्वाडाच काय खाल्लाय का नाय, �ायस मोठ्यान अरडकी जोहाराच्या आ�ाजान चक्रव्यूह भेदल्यासारख समन्�यासाठी नको ति�ग्रहासाठी  काखच लेकरू नुस ंच चीट य, दुध ना तिफद काय खाल्लंच नसल र दुध कसं येईल, लेकरू चीटून-चीटून र्थानच चा� य काय ?चालून चालून पायाचं कंडक पडलं लिशऊन लिशऊन बोटं ठस ठस कराय लागली मुडद्या बान लिशक�ली अस ी र नस ी का सातिहबीन झाली अस ी ???म ाम ांच्या फापटपसाऱ्या सामाजिजक स्�ा ंत्राच्या दायऱ्या  अ�ै तिनक असल्याने �ारकाडालिश�ाय धायमाय नाही ना आय्या स�=समा�ेशक उत्पादन संबंधासारखे   दारुड्याला सांग ेच आज,अंगाला हा ला�ाच्या आधी �ाचन दे लेकरू शाळे घालण्याचं । शोषणमुHीच्या शाळे स�nकष आकलनासाठी 

4

शरद पाटलांच्या नाही र गोकि�ंद पानासारेंच्या जा ी�ग=स्त्रीदश्यान् ाच्या  ाराबाई शिशंदेंच्या अन साति�त्रीमाईच्या लिसमादिद बुआच्यास्त्रीसत्ताक  मा ृसत्तेच्या  लेकरू शाळे घाल…… 

4. पोटातला गोळा माझा हालला ग बाई  दोरी ी सरना, बांबू त्यो ढळंना,पेरा ला मेटका मिमटना  

काखच लेकरू तिनसटण्याची भी ी �ाटणा झालीया पडल र मारणं, नाय पडल र काय जगन व्हय ?याच इचार  पोटा ला गोळा माझा हालला ग बाई जल्म घेऊन र काय उपयेग ?दोरी�रण पडून मरण किकं�ा डोंबार्निनचं्या कडे�रून पडण हे व्य�5ा लिलखी सत्ये आहेच की… पोटा जरी असली री कुपोषणाने काय जगणार हाय ? डोंबारीन आत्ताची खळगी भरू कशी ?धन्याची सेज सजउ कशी ?दोरीचा अन ाटीचा बांबू तिनखळला आनं पोटा ला गोळा माझा हालला ग बाई  एक भोH मी, एक �स्त्री मी अनेक मालक असलेली मी, नसलेली मी ना एका प्रां ाची, जा ीची, धमा=ची न एका भाषेची, संके ाची लेकराची, न एका नात्याची न एका हंगामाची, ऋ ूची न ना े, गो े, कुल, दे�ाक, पाल�ी ना दृष्ठी, ना दृष्टीकोन, ना पध्द ी शास्त्र ना प्र�ाह, ना दिदश्या �ाऱ्याप्रमाणे जास् दाबाकडून कामिमदाबाकडे जा से 

5.म्हणे काहीच ब�ल झाला नाही 

5

 बदल बदल बदललं जगमा ृसत्ता गेली स्त्रीसत्ता आली,  ीही गेली तिप ृसत्ते आदिदम ा, गुलामी, �ेठतिबगारी, सामं शाही, सरांजाम्श्याही गेली ति�लीन झाली भांड�लशाही , गण ंत्र लोकाशयाही        भांड�ाल्दारच, मालकाच, शे कऱ्याचपैश्या�र पैसा चढला, मालाला भा� �ाढला डुबक शिशंचन गेलं, दिठबक शिशंचन आलं उघडी शे ी गेली, ग्रीन हाउस आलं नगदी पैसा गेला, हुंडी गेली, ई पैसा आला  रुपया डॉलरचा व्य�हार झाला स्�ीझ बँके पैसा लिर्थजला  आमच्या भिभकेची भिभक्ष्य झाली, भिभक्ष्या प्रति बंधक कायदा आला जग ीकीकरणा ील कागद, काच, पत्रा, भंगार आमच्या मालकीचं, नाही कुणाच्या बापाचं बदलत्या जगा हाच आमचा अमिधकार दिद�ाळी , तिन�डणुकी कचरा पडलाग बाय पयकाच पयका झालाग बाय असाच कचरा होऊ दे दे दान सुटे तिगराण गेलं गं बयं जग बदल बदल बदललं गं बयं  फळकार म्हशी गाभण करकर�ुन दहाव्या मतिहन्या ति�कल्या दुभत्या गाई अश्याच ति�क ो सधनाच्या शे ा चारा आण ो दे�ून देह गपचीप बस ो दादला, दादा, बाबा आन पंच �षा=ची कमाई सहा मतिहन्या कंुकू आन पदर शाबु  अश्याच गेल्या तिपढ्या - तिपढ्या बदलत्या जगा  पालं-पालं ठोक  जग बदल बदल बदललं गं बयं 6. लई दि�वसाची ही कहाणी आईच्या स च्या 5लां राची, अ�राआ�र कर च राहण्याची  स च लिशकण्याची, कृ ी ूनच इ रांनी लिशक�ण्याची 

कणकण गोळा कर ाना, बरच सोडण्याची लिलही च राहण्याची, लिलतिहलेलेच �ाचण्याची चाल च राहण्याची, एक पाऊल उचल ाना जे�ढी मिमळाली े�ढीच काय ी ति�श्रां ी मिमळल सं खा राहण्याची, एक दिद�साला किकं�ा एका आठ�डयाला का असेना 

6

र्थका�ट कधी जाण�लीच  र ओढीने पुढच जा� लाग हो   पोटा एक, कडे�र एक, गाढ�ा�र ति सर एका हा ानं गाढ� ओढां� लाग हो ं, त्या�रच संसार हो ा ना आमचा गोधड्या,  ीरकमठीच पालं, गीलटाची बसनं, रिरकाम्या खळाळणाऱ्या घागरी म्हा ारी सासू  कधी आजारी पोरं तिबहा=ड उ रल्या�र भागुण्या फकी टाकून चहा करा�ा लागे ना  हाळीला गेलेला न�रा येइलच लिशळ-पाकं घेऊन काही री  े �ाढायला तिप ळ्य ठे�ल्या होत्या खोगीरा घालून  सा �ाजले अंधार पडला पक्षी घरट्याकडे पर ले, गाईनी गोटा  ज�ळ केला, �ासरं ति च्या र्थानाला डचू लागली अजून कसा आला नाही माझा सखा परमुलखा का कोण कोणाचं अस ं ?रस् ा चुकला तिक… रात्र झाली, गाईचा चाळ �ाज नाही, शंखाचा नाद ये नाही काय झाल असा�ं ???

अदा� आली गा�ा चोरी झाली घोडी-गाढ�ं ुम्ही नेली खोगीरा बासनं कशी, ीराला कामठी कशी गाईला �ासरं कशी, बाईला लेकरं कशी रात्री चुकला कसा, दिद�सा सापडला कसा अंधारा दिद�ा कसा, खिखसा खालीच कसा 

पोलीस कोठडी टाक ो, आनं ुझ्या रण्या बायकोकडे बघ ो प्यानटीची चैन लागली अन भटक्याची सुठका झाली दुलग ा व्या�हारिरक आभिण त्� ज्ञानात्मक  

7

7..आ ई

 गेली ु डीएनए �ाढ� डीएनएची जाण ठे�  भन्नाट सुसाट �ाऱ्या ू तिनश्चल हो ी ति�खुरलेले भग्न जी�न मुठी घेऊन दिदगान् रा ून नजर ठे�  भक्ष्य शोध , पाखरांची काळजी �ाह  का ग घारे ळप े आपले ुपले ओळख े  ुझ्या नजरेला किहंसा दिदस च हो ी महापारीतिन�ा=नानं रच्या  दाहक्रमाप्रमाणे जळ रातिहली भटक्याच्या भग्न संसारा  नार्थपंर्थाच्या धुतिनप्रमाणे 

तिबहा=ड भटकले री ारुला दिदश्या दाख�ायला धौय= आणलेच एखांदीच्या आयुष्या काय घडले , कस अचूक सांग ा एइल ?म्हणून मीही काही  गप्प बसणार नाही सा   

8

केले ति ने हृदय उघडे बाळा जोजा�ाण्यासाठी मी मन री उघडे करा�े म्हण ो  रHाचा सांडला पतिहला र्थेंब तिनमा=णासाठीमला जमेलच हे नाही री,बहरला पोर�डा फोडून ी खाणअसंख्य �ायूचे साठे सापडले म्हणून व्हा�े का शासत्रज्ञाची रंगभरी दुतिनया उदास 

 अंकुरले बीज देऊन स्� चे बलिलदानया गा�ा�रून त्या गा�ाला जा ाना हे ति�श्व ची माझे घरचे भान ठे�ले भाष्या लिशक ाना क्लास नाही ला�ा�ासा �ाटला जगण्या ून लिशकली ू हे डीएनए �ाढ� डीएनएची जाण ठे�  मुंगीला साखर घा ली आभिण दलिल �स् ीला पाल ठोकल गा� गुंडाला अब्रूचे लचके पचू दिदले नाही  स्मृ ी जागी ठे�े पन्नास �षा=चा इति हास सांग रातिहली भग्न भटक्या पलांचा सळ्या, अडी, मेढी, खिखले, खोगीर �ादळा सैर- भैर होऊ दिदला नाही 

हा इति हास ठेऊन गेली ना �ासाठी पोरकं करून भटक्या तिपलांना   

9

8. आ ा काय परग्रहा�र जा�ं म्हण ा भटक्यांनी?

भटक्याला भात्का�ायला जमीन अपुरी पडली म्हणून इ के फ्लायओहर बनले डोंगर फोडले रस् े केले कमी पडलं म्हणून नाले, नद्या, सागर जोडले- रस् े केले भटक्याला भटक� ठे�ले 

जमिमनी�रचा कब्जा संपला ह�े�र, ढगा�र ो गेला अ�काश हद्दी आल्या सायकली, मोटारी सोब आ ा कालाभाय्य हो ील मानसं ति�मानं उड रातिहली-राह ील या खंडा ून त्या खंडा ून त्या खंडापयn  भाक्यांना भटक� च रातिहले या खंडा ून त्या खंडा ून त्या खंडापयn  

पाऊल�ाट  दगडाची, ति�टाची गेली डांबरीकरण जाऊन लिसमेंटचे चकचकी रस् े आले रस् े, हाय�े, सुपर�े,फ्लाय�े, मेगा�े, एअर�े, जेट�े �ाटाच्या रस्त्याच्या शोधा  भटके भटक च रातिहले 

10

भटक्याला भटक� ठे�ले 

�ामनाच्या ीन पा�ला पृथ्�ी, आकाश आभिण पा ाळही संपलं जमीन संपली, जंगलं संपली डोंगर साफ झाली अन दऱ्या बुजल्या 

आ ा काय परग्रहा�र जा�ं म्हण ा भटक्यांनी ?

९. फेसबुक�रच्या क्�ामेंटआई ु गेल्या�र फेसबुक�रच्या क्�ामेंट �ाच हो ो लाईक इट …. लाईक इट मध्ये "हर�लेली �स् ू आभिण दुरा�लेल्या व्यHीची जास् आठ�ण ये े" असं लिलहील हो ं आई ू का �स् ू हो ी की व्यHी ? ुला ह�ी ति रे्थ ठे� ा ये हो े की ह�ं ति रं्थ 5लां र कर ा ये हो ं ? ू एका अनेक हो ी तिक अनेका एक ?रस्त्या उभी हो ी की रस् ाच हो ी ? ू एकाची अनेक झाली आठ लेकरांना जन्मा घालून अनेकांची एक हो ाना गेली स�ा=ना टाकून अशक्य े शक्य झालं  ुझ्या जाण्याने समुद्राला आग लागली अन एका हा ाची टाळी �ाजलीमौन ोडून ू सांगायची पाया खोल आभिण उंबरा उंच असा�ा इमार ीने �ाढणारा बोजा सहन करा�ा अन उंचा�णाऱ्या रस्त्याने उंबरा लांघू नये म्हणून अनादी काळापासून अनादी काळापयn चा प्र�ास फळाफुलांना बहर�णाऱ्या �ृक्ष्याना मुळाने द्या�ी उजा= शीआई ू का �स् ू हो ी की व्यHी ?�स् ू परत्�े न�े आकलन देणारी रीही दिदग्नागच्या भाषे एकमे�ातिद्व ीय व्यHी परत्�े समज बदल�णारीधारणेप्रमाणे धम= बदल�णारी मुला- मुला भेद करून त्याप्रमाणे माया बदल�णारी सरड्याच्या रंगाप्रमाणे बदलणारी भांड�लशाही टोप्याप्रमाणे डोकी का कधी बदल�ली जा ा ?व्यHीपरत्�े अर्थ= बदल� ा  

11

शी ू नव्ह ी... हो ी की नव्ह ी ?एकमे�ातिद्व ीय मुळाला मूळ समजणारी आभिण शेंड्याला शेंडाकशी लिशकली ू बंगाली ट्युशन लिश�ाय  ेलगु बायाचं दुख देख ा अश्रू झरारा जय ना काग लिश�ला ना पेन हा ी घे ला कातिबराप्रमाणे शेल्यासारखे ति�ण रातिहली जात्या�र गी ं  ुझ्या झाडाच्या आठ फांद्या एक ोडली दुष्मनान ू सा फांद्या बहर�ल्या फळाफुलांनी स�ाnचेच एकाचे दोन केले डीएनए प्रमाणे  ुझी जै� भोगोलीक ति�ति�ध ा नामस्मरणाच्या दोषयापासून दूर ठे�ली सगळे माग= खुले ठे�ले जात्या�र ओव्या गा ाना  ुझ्या परंपरेपेक्ष्य कोणी ति�द्वान आहे का कोणी ?याच तिनषे्ठ�र जगली तिफरस् ूची पालं�ाढली समान आभिण असमान गोष्टीच्या व्य�स् ा ना�ाच्या मिमश्रणा  भटकली तिबऱ्हाड पाठी�र घे�ून गा�गा� ुझ्या�ाचून जगण्याची स�य हो ी म्हणा  ू रोजगाराला जायची… कधी कधी दोन ीन दिदस यायची नाही कधी भिभकेला जायची दोन चार मतिहने… ीन ीन �ष= यायची नाही आम्ही आश्रम शाळे , बोर्डिंडंगा असायचो आठ�ायचे ुझे शब्द 'चांगली शाळा लिशका ' म्हणायची अनन्य ुझं जाण आमच्या आयुष्याच्या क्�ामेंट प्रमाणे नाही ुझ्या जाण्याने आलेल्या माझ्या एकाकीपणाला क्�ामेंट म्हणून घेऊ नको प्र�ास कठीणच अस ो उ रणीचा  सं ुझ्या जाण्याचं कोण च क्रीयाक्रम केलं नाही क्�ामेंटप्रमाणे डोक्या�रचे केस काढून चंद्रभागे अस् ी ति�सर्जिजं करून सहश्र ब्राह्मण भोजने कर�ून, ुझ्या ऋणा ून मुH नाही होणार बर का ?प्र ीक्रीयेसारखा ू का दुरा�ली कोणाच्या सांगण्या�रून ?या नांच्या कुशी ून काढलेल्या तिपलांना दुरा�ली  ुझ जाण अनन्य आहे मक्झीम गोक�च्या आईसारखंमाझ्या चळ�ळ्या कार�ायांना ुझा नकार नव्ह ा हाच ुझा सहभाग मी मानला माझ्या नुसत्या तिडग्र्याला ुझा होकारहाच ुझा नकार मानला मी 

12

माझा फुले, शाहू, आंबेडकर, माक्स= ुला चालला  ुझा कबीर, ुकाराम, पांडुरंग आभिण पंढरपूर माझ्या आड ये�ु नाही दिदला ु कपाळाला मोठा कंुकू आभिण मतिनडोरल्याबरोबर ुळशीची माळही ठे�ली आमच्या नव्या �स् ूच्या इनटेरिरअर डेकोरेशनच्यामध्ये मात्र लिचतिकत्स्चेला �ा� ठे�ला देव्हाऱ्यासाठी ु रंग�लेल्या दुतिनये आम्हाला येण्याचा हट्ट नाही केला आमच्या हा ा ील कंुचल्याना फटकारे मारण्याचे स्� ंत्र बहाल केलं ना ू स्त्रीसत्ताक, मा ृसत्ताक अन तिप ृसत्ताक कारण ुझ्या जाण्याने सुसकारा टाकला नाही सुनांनी आभिण ननण्दानीतिप ृसत्ताक धारणेचा प्यारलल सेन्स्�ारलिशप गाढूनअंडरग्राउंड आ�ाजाला जागा करून दिदलीभाटक ी मान झुक�ण्याची किकंम  �ेळो�ेळी �सूल केली, मुला-मुलींना- सुनांना शाळा लिशक�ून रस् े आपापल्या पद्ध ीन शोधण्याची जन्मजा पद्ध  जगण्या ून ति�कशी झाली चुकलेल्या तिबऱ्हाडाला �ाट दाख� या ना कोणाच्या डोळ्याने पाहू ? ुझ्या जाण्याचा साग्रसंगी अनुभ� कसा पच�ू एक प्रति तिक्रया म्हणून…  ुझ्या असण्याच्या अनेक छटामधून सबंध दश=नव्य�5ा परिरण हो हो ी आमच्या असण्याची आमच्या या ना ुला का ग कळ ा फेसबुकच्या क्�ामेंट प्रमाणे या नांची कहाणी हो आहे ग आई या नांची क्�मेंट हो आहे ग आई

13

10. मनोतिनग्रह 

हे मात्र तिनभिश्च की जन्माच्या �ेळी राजपद धारण करण्याची पाळी आली नाही  रीही �ारश्याची भूमी ति�स् ृ हो ी स्त्रीसत्ताक-मा ृसत्ताक जाणी�ेच्या काळा  तिनरु ी, चा�ा=क, बुद्ध, फुले,आंबेडकर सार्थीला हो े कडाक्याचा रं्थडी उब आभिण मी म्हणणाऱ्या उन्हा रं्थडा�ा दे भटक नव्ह े पोटासाठी लोक �न�न हो नव्ह ी सHीची 5लां रं भटक्यांच्या पालासारखी दुष्काला सोडालागा�े गा� जसे ति�का लागा�े शील जसेबंुध्यापासून फांद्यापयn आभिण शेंड्याज�ळतिह येर्थील �ृक्ष फुलाफळणी ओर्थम्बलेले हो े लुबाडणारे नव्ह े कोणी म्हणून  से काही किपंपळ बनून चो�ीस घदिटका प्राण�ायू दे हो ेमाझ्या आगमनाचा हे ूच हे समजून घेण्याचा हो ा अश्रू ढाळी � दीघ= नी:श्वास टाकी  

14

बसण्यास �ेळच नाहीये जग ाच्या सुखसमृद्धीसाठी महान त्�ाचा शोध घे असंख्य प�=कालासाठी सब्बमिमत्त, व्याकरणशास्त्र,�ेद, �ेदांग, उपतिनषेद, तिपटके यां पारंग होण्यासाठी धान्याच्या पेरणीप्रमाणे नांगर हा ी धरणे भाग आहे स�= भ� ाल लिशभिक्ष नव्हे ज्ञानी करणे हाच माग= मानून शारीरिरक श्रमाचा कधी ति रस्कार नाही केला ज्ञाना आग्रही रातिहलो म्हणून परीव्रज्या घेण्याचे �ाचन दिदले आहे मीपृथ्�ी�र नांदा�ी शां ी आभिण व्हा�े लोककल्याण म्हणून धरले मी भिभक्ष्यापात्र आभिण सुईनीची शस्त्रतिक्रया करण्याची हा ोटी �ण= जा ी स्रीदश्यां ासाठी म्हणून हा मनोतिनग्रह दलिल , श्रमिमक, शोतिष , अंतिक जन�ादिदसाठी

15

11. अतिनत्य आभिण अनन्य

आपल्याला जगच उदाहरणाने समजून दिदले जा आभिण ही उदाहरणच महत्�ाची ठर ा  उदाहरणाच्या पायऱ्यापायऱ्या�र पसाऱ्याची भेट ा असंख्य येरे्थ भटक्यांच्या पालासारखी उदाहरणहगन्दारीला - गा�न्दरीला उदाहरणं म्हणून अस ा � =मानपत्राच्या आ ील पाना�र इलेक्ट्रोन मिमडीयाच्या खालच्या स्ट्रीप�र असी असंख्य उदाहरण सांग ा ये ील उदाहरणच सत्यापयn जाण्यासाठी उपयोगी पडणारी उपमा, उत्प्रेक्ष, अलंकार, अ� रण या ी जखडलेली घड -तिबघड  मुलिशबंध 5लां री हो उदाहरणा ल सत्य शोधण्यासाठी द्या�ी लाग ा अनेक उदाहरण अनेक उदाहरणाच हो एक उदाहरण उदाहरणार्थ= साक्ष, दखल उदाहरणासाठी घे ला संदभ= उदाहरणासाठी दिदला अचूक ेसाठी केला उदाहरणाचा अट्टाहास घड�ला मुशी ठाक ठीक करून 

16

सोडून दिदली अनेक उदाहरण एका उदाहरणासाठी तिनत्यापणे पाल-पाल ठोक कारणालिश�ाय का काय= घड े ?काय=कारणभा�ालिश�ाय का भटके भटक ा ?या उदाहरणानो सांग ो ुम्हाउदाहरणांना बुद्धाचा अतिनत्य ा�ाद अप�ाद नाही की दिदग्नागचा अनन्या�ाद की भटक्याचे भटकणे ब्रह्म सत्य जग मिमथ्य ! नव्हे ब्रह्म मिमथ्य जगा सत्य !!समज उदाहरणा ून जगाचं परिर� =न अपरिरहय= अतिनत्य पण तिनत्यपणे घडणारे घडणारी प्रत्येक �स् ू, घटना स�= अनन्य जग अतिनत्य र तिनत्यपणे का अ� र ?�स् ू-घटना अनन्य र, सारख्याच का दिदस ा ?सब गोलंकार�ादाचे गारुड दुसरे काय ?

17

१२. धम्म्दायाद 

काही री �ाढा पोटासाठी काही री द्या खरकट, लिशळ-पाकं कायबी चाललं जोहार मायबाप जोहार … भटकीनीच्या याचना-�ंचना ति�न�ण्याचा  कहर चालू अस ाना … 

मी केव्हांच अव्हेरल्या आहे   ृष्णेच्या  प्रां ाला घेऊन ुक्याची गार्था सा�=जतिनक सत्येधम= आभिण धम्मधारा 

शब्दाचं धन �ाढू लागल सं ति�ध्येच महत्� पटू लागलं अत्त दीप भ� हो गेलं आभिण प्रस� रातिहलं शरीरभर उध�स् करी रातिहलं ति�मुHी पू�Xची भटकं ी आभिण जन्मजा गुन्हेगारी जमा ीचा लिशक्का सरंजामी गढ्या आभिण भांड�ली मनोरे गाढ रातिहले �णा=ची ाठर ा आभिण जा ीचा गंु ा पुनुरुजी�ी कर रातिहले मा ृसत्ताक आभिण स्त्रीसात्तक सामा ा�ादाची अभिभलेखागरे बन रातिहले-बन� रातिहलेधम्म्दायाद धम्म्दायाद धम्म्दायाद 

१३. म्हणू क�ी ?

भागून घेऊन गा�भर किहंड�ले , ना लिशळ-ना पाक मिमळू दिदले

18

श काची आशा�ादी बन�ून, ति�रHीच्या दारी ढकल ठे�ले,जे�लेच नाही र उप�ास धरला-सोडला म्हणू कशी ?

उH काम उरकण्या रात्र झाली, चीटणारी लेकर रडकंुडीला आली शोतिष कुटंुब सं5ाशी, एकरूप मी रंधा �ाढा उष्टी काढाशी रात्री झोपलीच नाही र उठली म्हणू कशी ?

भटक्याच्या तिबऱ्हाडा ला पोर�डा, ति�जेच्या अंधारा जा पंचाय ीचा खोडा सHीने गभा=र ठे�णाऱ्या लबाड सूया=, संग ीला माझ्या ना उजेडाचा प्र�ाशीअ�काळी केकाटला कोंबडा, त्याला आर�ल म्हणू कशी ?

पाल-पाल, खोगीर-खोगीर एका दिदसासाठी, सळ्या-आड मेढी पर�ा कश्यासाठी? टे�लाली सा�ली-अंधाराशी, स ची सोब उन�ाऱ्या पा�साशी इर्थल्या एका दिदसाच्या मुक्कामाला � नदारी म्हणू कशी ?

ोडल्या झोपड्या जाळल्या भा�ना, त्या आमचे पुढारी भाऊना दिदस हा काळा ढगाशी, रोजचीच झुंज ह्या दलालांशी व्य�5ेच्या दारा ल्या कुत्तरड्याना चाल�ल्या ने ा म्हणू कशी ?

ना ओळख ना दाखला ना राशनसाठीचे काड=, म दानाचा कोण ा �ाड= शोध साहऱ्याशी अजूनही पाह े �ाट अन्न�स्त्र तिन�ाऱ्याशी याच नोंदीच्या काडा=ला आधार म्हणू कशी ?

दार-दार किहंडले कसर ी कर , भाकर �ाज� े गुबुगुबू ारे�रून पडली र गाठ मृत्युशी, ऑलेम्पि¨काचा खेळ प्रासादिदक संगी ाशी भाकरीच्या भ्रान् ा ील प्रां ाला देश म्हणू कशी ?

ना माझा गा�-ना�, ना इति हासाला ज्ञा माझा दिठकाणा ठा� जीण=�स्त्रा आडच्या देहा�र जखमाशी, लाखो नजरा माझ्याशी शमªन मान खाली घालणाऱ्या कृ ीला संस्कृ ी म्हणू कशी ?

समिमत्या आल्या अभ्यास झाले, म्हणे आयोग आणले अन घाल�ले �ाळ�ीच्या जमान्या तिकडे-म्हशी, धूळ खा पडलेल्या यांच्या लिशफारशी �रकड प्राप् ीच्या या देशाला कल्याणकारी राज्य म्हणू कशी ?

१४. गाठीतली भाषा

भाषा माझी मराठी, त्या अनेक गाठी-गाठी जा ी �गा= साठी

दास्या ठे�ले कोणा, कोणा नाकारली करुणा करण्या �रकडाचा भरणा

19

कोणाचे शब्द झाकले, कोणा दिदली �रदाने झाकण्या ति�द्रोही लेखण्या चोख्या ुक्या जना, भिभडले अशा � =ना सम ेच्या संदेश�ाहना

परुशी, अतिहराणी, देखणी आभिणक दक्खनी गोंडी, आभिणक कोकणी �ाह े जसे पाणी

भाषा बह ा नीर, सांगून गेले कबीर संदेश �हनाच्या उपयोगी, ीच भाषा तिनरोगी

ह=स्� की दीघ= अनघडी-भानगडी पतिहली की दुसरी कोणत्या ह्या कुरघोडी ? भाषा श्रमिमक कष्टाची तिनर्मिमं ी, भा�नाची रिर ी त्याच्याच अभिभव्यHीची, हा�-भा� परिरणी ी

भाषा असे अशा, उद्याच्या मुHीची मुक्यांची, स्पष्या=ची, अर्था=ची, अन्यार्था=ची, गी ाची, कलेची, लेखणीची....स�ा= महत्�ाचे ी असे संदेश�हनाची ी सांस्कृति क असण्यापेक्ष्या भौति क मुHीची अमिधक आहे सत्ता संमधाच्या उलगड्यासाठी चा�ी ी शिलंगभा� समजून घे ाना करा�याचे संशोधन ी मोक्याच्या जागा ी पाणी हे जी�न र बह ा नीर ी१५. द्वद्वात्मक आई ह�ेची झुळूक उन्हा दिदलासा देईजसा काळ जाई से आठ� े आई-१मेच्या उन्हा पारा सते्तचालीसाला जाई घामाच्या धारा कष्ट े आई-२ स रा दंडा-धडीच पा ळ कळा खाई कोणत्या आशे�र जग े आई-३ माहेरची आठ�ण काढी ठाई-ठाई बतिहणीला माया ला�ी, नंदेला छले आई-४ आई-बाच्या सुखाला न�स बोल जाई सासू-सासऱ्याच्या कागाळ्या कर े आई-५ल्याक-लेकीला पंचपक्�ान देई लेकाला सोन अन सुनेला शिचंधी मान े आई-६अनेको मागा=ने �रकड जमा होई दुष्मनाचे �ाईट शिचं े आई-७

20

ना -ना ुच्या रम े आई अनेको घटी ा द्वद्वात्मक आई-८

१६. लढ ाना पतिहले

बेचाळीसच्या पारया जळगा�ा अन�ाणी पायान, मेच्या मतिहन्या टाHर भार , तिगरणेच्या �ाळू अध्या= �स्त्रा , घामाच्या धारा खोऱ्यान पाटी भार , रिरकामी कर आठ-दहा घट्यांच्या घरा , दिदस भार गुळचट चहाच्या घोटा , उपाशी पोटा पोटुशी असलेल्या काडी देहा लेकरू चीट ाना, पान्हा अट ाना नजरा तिफर ाना, �स्त्र न्याहाळ ाना सगळ अस ाना, काहीच नस ाना को�ळ्या, मध्यम अन म्ह ार �या जास् श्रमा , कमी दारा ापानं फणफण ाना, अंगार तिनघ ाना दूर द�ाखाना, औषांधाति�ना आटला पान्हा भाकारीति�ना पन्नास नात्यासह, आठ-दहा धमा=सह चार हजार जा ीसः आभिण दोन हजार जमा ीसह ेह ीस कोटी दे�ासह आभिण त्याच्या दलालासह क�डी मोलासः आभिण कुबेराच्या �ासानेसःआधाराति�ना आभिण घरट्यांति�ना तिनजX� पुंजके गुलाम पतिहले ोड ाना बेड्या भांड ाना पतिहलेएकजुटीने लढ ाना पतिहले

१७. �ेळ लाग ो

कामाची ग ी धीमी, ठेका धर ो

ंद्री पकडायचा ति�चार कर ो

तिनयोजनाला �ेळ लाग ो -१

लिलतिह ो कमी, कमी �ाच ो

ति�चार कर कमी बोल ो

तिन�डायला �ेळ लाग ो -२

मानसं न पाह ा गप्पा-टप्पा कर ो

21

चचा= र चालूच ठे� ो

मैत्रीला �ेळ लाग ो -३

श पा�ले कर ो, �ारामाप उरक ो

पच�ायचा व्यायाम कर ो

ध्यानाला �ेळ लाग ो -४

दशदिदशा शोध ो, र्थांब ो, चाल ो

सत्यासत्ये ा �स् ुस्थि5 ी

ठर�ायला �ेळ लाग ो -५

१८. पाणी ओल�ा�.....

उगमा सारख दिदसा�ं, मुळासारख असा�पक्� नसा�ं, जसं अस ं सच असा�ं 

कधीही पाहा�ं, कुणीही पाहा�ं

कसंही पाहा�ं, मना काय या�ं ?

पप्पी घ्या�ी कुणीही, हसूच या�ं

रडू पाहून त्याचं, रडूच या�ं

मुळाकड जा�सं �ाटा�, स�ाnना खेचा�ं

अपूणा= समाधानी अन असं ोषा प्रस�ा�

हा�हा�सं �ाटणारं, मातिग लेले आठ�ा�

हस�ा�ं आभिण हसा�ं

पाणी ओल�ा�.....

22