med harpagos ve ksanthos dynast ailesi

Mustafa Büyükkolancı’ya ArmağanEssays in Honour of Mustafa Büyükkolancı

AYRIBASIM / OFFPRINT


Editör / Edited by

Celal ŞİMŞEKBahadır DUMANErim KONAKÇI

Baskı / Printed byMatsis Matbaa Hizmetleri

Sefaköy / İstanbulTel: 0212 624 21 11 www.matbaasistemleri.com

Sertifika No / Certificate No: 20706

Yapım ve Dağıtım / Production and DistributionZero Prod. San. Ltd. Şti.

Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey

Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209e.mail: [email protected]/eng

www.egeyayinlari.com


Editör / Edited by Celal Şimşek

Bahadır DumanErim Konakçı

ISBN 978-605-4701-53-7

© 2015 Ege Yayınları, İstanbul

Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641

Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved.

Kapak TasarımıMustafa Bilgin

Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation.

İçindekiler / Contents

Sunuş ............................................................................................................................................................................. IXÖzgeçmiş ....................................................................................................................................................................... XIPervin Büyükkolancıİki Arkeoloğun 40 Yıl Meslek ve Gönül Birlikteliği ...................................................................................................... 1Celal ŞimşekDostum Mustafa Büyükkolancı ...................................................................................................................................... 5Belkıs SınıkMustafa Hocam ............................................................................................................................................................... 7A. Oğuz Alp – Alptekin OransayHan Nekropolü’nde Ele Geçen Roma Dönemi Seramikleri ........................................................................................... 9Maria Aurenhammer Die Ephesische Replik des Lysippischen Eros mit dem Bogen .................................................................................... 29Gökben AyhanAyasuluk İç Kalesi “Süzgeç Çanaklı” ve “Kaideli Süzgeç Çanaklı” Lüle Buluntuları ................................................ 41Özlem AytekAşağı Pınar Höyüğü’nde Bulunan Kil Bilezik/Halkalar Üzerine Bir Ön Değerlendirme ............................................ 55Asuman BaldıranStratonikeia’dan Rulet Bezemeli Unguentariumlar ...................................................................................................... 71Anton BammerDie Phöniker im Artemision von Ephesos .................................................................................................................... 85Emin BaşaranbilekÖdemiş’te Çoban Dede Türbesi ya da Kızıl Ali Zaviyesi ............................................................................................. 99Fahriye BayramMamatsminda (İbrikli) Kilisesi: Duvar Resimlerinin Tanımlanması Üzerine Bir Deneme ....................................... 115Aytekin Büyüközer – Zeliha GiderLykaonia Bölgesi’nde Bir Frig Kaya Mezarı .............................................................................................................. 145A. Vedat ÇelginEski Hellen Atletizmindeki Koşu Yarışmaları İçinde “Stadion Koşusu”nun Yeri ...................................................... 157Francesco D’AndriaPhrygia Hierapolisi Martyrion’u Hakkındaki Bir Kitabın Hikayesi ........................................................................... 171Fulya DedeoğluKüfü Çayı Vadisi M.Ö. 2. Binyıl Yerleşimleri ............................................................................................................ 193Zafer Derinİzmir, Yassıtepe Höyüğü Orta Tunç Çağı Yerleşimi ................................................................................................... 203Ertekin M. Doksanaltı – Deniz SevmenKonya Arkeoloji Müzesi’nden ‘Horoz Grubu’ Attik Bir Lekythos ‘Paridis Iudicium’ .............................................. 215

İçindekiler / ContentsVI

Bahadır DumanTripolis’teki Geç Bizans Kalesi .................................................................................................................................. 229Turan EfeKüllüoba’dan Çift Kulplu Fincan Formuna Ait İki Örnek ve Düşündürdükleri ......................................................... 247Helmut Engelmann Die Ostothek des Timaios (TAM II 487) .................................................................................................................... 253Rifat ErgeçGünümüz Müzeciliği’ne Bir Bakış ve Gaziantep Müzeleri ........................................................................................ 257Aydın ErönTralleis Geç Antik Çağ Kandil Kalıpları ..................................................................................................................... 263Akın Ersoy – Çağdaş Yılmaz – Sarp AlatepeliAntik Smyrna’nın Hellenistik-Roma Dönemi Kent İçi Kapalı Sistem Su Kanalları .................................................. 277Adil EvrenDidim–Altınkum Buluntuları: Bronz Silahlar ............................................................................................................ 285Ebru Fatma Fındık‘Eukharistia ve Prosphora’, Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazılarından Kutsal Ekmek Mührü ........................ 299Bilge Hürmüzlü – Ayça GerçekPisidia’da Yeni Bir Kale Yerleşmesi ........................................................................................................................... 309Fahri IşıkAnadolulu Ephesos Üzerine ........................................................................................................................................ 315Mehmet Akif IşıkAfganistan – Belh Kasabasındaki Muhammed Bahaeddin Veled Medresesi Kazısı .................................................. 339Werner JobstWandmosaik und Opus Sectile-Paviment der Grossen Klosterkirche von Mor Gabriel (Tur Abdin/Türkei) ............ 345Turhan KaçarGeç Antik Çağ Ermeni Tarihi ve Ermeniler Arasında Hıristiyanlık Üzerine Notlar .................................................. 361İlhan KayanKüçük Menderes Delta Ovasında (Selçuk) Derbent Vadisi’nin Jeomorfolojik Özellikleri ve Çukuriçi Höyüğü ...... 369Erim KonakçıAyasuluk Tepesi Orta Tunç Çağı Seramiği Üzerine Bir Değerlendirme .................................................................... 381Claudia Lang AuingerSakrale Versammlungsplätze in Römischen Städten? ................................................................................................ 405Ulrike MussThe Artemision at Ephesos: From Paganism to Christianity ...................................................................................... 413Umay OğuzhanoğluLaodikeia Erken Tunç Çağı 2 Mezarlığından Bir Çukur ve Düşündürdükleri ........................................................... 423Aenne Ohnesorg Fragmente des Bauschmucks vom Kroisos-Tempel Funde aus der Johanneskirche von Ephesos ............................. 435Ali OzanEge Gübre Yerleşimi Bağlamında Kıyı Ege’de Neolitik Çağ Yerleşimlerinin Yer Seçimi ve Yerleşme Tiplerinin Değerlendirilmesi ....................................................................................................................... 459Mehmet ÖzdoğanHöyük - Höyükleşme ve Höyükleri Tanımak ............................................................................................................. 471Ramazan Özgan – Ali Altınİznik/Nikaia’dan İkinci Bir Sütunlu Lahit (Res. 2-10) ............................................................................................... 485

İçindekiler / Contents VII

Mehmet Özhanlı – Tuçe GüngörPisidia Antiokheia’sı Mortarları .................................................................................................................................. 505Şükrü ÖzüdoğruKlasik Dönem’de Ksanthos Kenti Dynast (Bey) Ailesi ve Pers Komutanı Harpagos İlişkisi .................................... 515Georg A. PlattnerBelebte Architektur - Figuralkapitelle Aus Ephesos ................................................................................................... 525Aslı Saraçoğlu Tralleis Konut Alanı Kazılarında Bulunan Dokuma Ağırlıkları ................................................................................. 537Mehmet SevimParnassos Antik Kenti Erken Bizans Kilisesi ............................................................................................................. 547M. Ayşem SezginLaodikeia’dan Fil Betimlemeli Lahit Parçası ............................................................................................................. 559Bilal Söğüt – Banu YılmazYeldeğirmen Tepe Çalışmaları Ön Değerlendirmesi .................................................................................................. 569Nuran ŞahinKlaros Doğuran Ana Tanrıça Heykelciği ve Kolophon Ülkesi’nde Ana Tanrıça Kimliği .......................................... 587Celal ŞimşekLaodikeia’da M.S. 7. yy. Sonrası Yaşam .................................................................................................................... 597Oğuz TekinWeights in the Museums of Denizli, Kütahya and Afyon ........................................................................................... 613Mehmet TekocakAkşehir Müzesi’nden Bir Urartu Bronz Kemeri ......................................................................................................... 631Hilke ThürPeristylgärten in Ephesos? .......................................................................................................................................... 641Şükrü TülDeğirmendere Su Kaynakları Çevresindeki Arkeolojik Alanlar ................................................................................. 665Polat UlusoyKlazomenai’de Bulunmuş Lotus-Palmet Bezemeli Friz Parçasının Değerlendirilmesi ............................................. 679Gilbert WiplingerDie Türen in den Wohneinheiten 1 und 2 des Hanghauses 2 von Ephesos ................................................................ 689Kahraman YağızBir Troas Bölgesi Arkaik Nekropolisi: Antandros ...................................................................................................... 707Ahmet YaraşTelesphoros Heykeli (Edirne Müzesi 1148) ................................................................................................................ 723Barış YenerLaodikeia’dan Traverten Bir Ion Başlığı .................................................................................................................... 729Senem Yıldız – Ertuğ ÖnerKadıkalesi-Anaia ve Çevresinde (Kuşadası-Aydın) Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araştırmaları ............................ 737Fuat YılmazAyasuluk Kalesi Kazısında Bulunmuş Bir Myken Vazosu Üzerine ........................................................................... 759Gülgün YılmazSt. Jean (Aziz Yuhanna) Kilisesi Atrium Kazılarında Bulunan Seramik Eserler ........................................................ 767K. Levent ZoroğluMüzeler ve Müze Uzmanlarının Akademik Araştırmacılığının Geliştirilmesi Konusunda Düşünceler ..................... 781Ayşe Zülkadiroğluİzmir / Bayındır Yakapınar Köyü Mezarlığı ve Üç Efe Mezar Taşı ........................................................................... 785

SUNUŞ

Türk Arkeolojisi bugün dünyada haklı bir üne sahipse, bunu geçmişten günümüze kadar bir çok değerli bilim insanımızın yaptığı özverili çalışma ve çabalara borçludur. Eskiden arkeoloji camiasının hemen hemen tamamı birbirini tanırdı. Çünkü bu meslek grubunu bir avuç insan sürdürüyordu. Günümüzde gerçekten bu bilim dalına uzman yetiştiren üniversiteler çoğaldı ve dolayısıyla arkeoloji mezunları da sayıca arttı. Bizler bu meslek için eski ve yeni kuşak ile bağlantıyı sağlayan son jenarasyonuz. Yeni nesil arkeologların çoğu eskiden bu mesleğe gönül vererek bu günlere taşıyanları fazla tanımaz.

Mustafa Büyükkolancı eski ile yeni nesil arasında bağlantı kuran son grubu temsil eder. O, bazen araçla, bazen binek hayvanıyla ve bazen de yaya olarak Anadolu’nun antik kentlerini gezen, siyah-beyaz basit fotoğraf maki-nesiyle resim çeken, elinde kalem ve kağıt çizim yapan, belgeleyen, yayınlayan bir müzeci ve akademisyendir. Mustafa Büyükkolancı; Arif Müfid Mansel, Jale İnan, Halet Çambel, Sabahat Atlan, Ufuk Esin, Ekrem Akurgal, Harald Hauptmann gibi arkeolojinin duayenlerinden ders almış, Onların sohbetlerine katılmış, bu mesleği yaşa-mış, yaşatmış, paylaşmış ve diğer kuşaklara da sevdirmiş bir bilim insanıdır. O, kararlı, azimli, sevgi ve yaşam dolu bir insandır. Bu meziyetlerin bir arkeologda toplanması önemlidir. Bunun en güzel örneği ise sıra arkadaşı, meslektaşı ve hayat arkadaşı Pervin Büyükkolancı ile yarım asıra yaklaşan beraberliğidir.

Bir çok bilim dalında olduğu gibi arkeologları da geleceğe taşıyacak olan onların yaptığı çalışmalardır. Şüp-hesiz Mustafa Büyükkolancı, arkeoloji bilimine yaptığı katkılarla gelecekte hatırlanacaktır. Bu meslekte başarılı olabilmeniz için uzun bir çalışma ve hazırlık safhanızın olması gereklidir. Bu başarı yarışına çok iyi hazırlanmış-sanız birincilik alır ve taçlandırılırsınız. Mustafa Büyükkolancı, yaşamı ve arkeolojiye yaptığı hizmetler yönüyle bu kitapla taçlandırılmayı hak edenlerdendir.

Biz Mustafa Büyükkolancı için bir Armağan Kitabı hazırlamaya karar verdiğimizde kimlere davet yazısı gön-dermemiz gerektiği hususunda eşi Pervin Büyükkolancı ile birlikte çok zorlandık. Çünkü Mustafa Büyükkolancı’yı müze ve akademik camiada ulusal ve uluslararası alanda o kadar çok tanıyan ve seven olduğundan katılım düşün-düğümüzden de fazla oldu. Bu nedenle, Mustafa Büyükkolancı için hazırladığımız bu armağan kitabında farklı uzmanlık alanlarına sahip yerli ve yabancı bilim insanlarının yazıları yer almaktadır. Kendilerine katkılarından do-layı teşekkürü borç bilirim. Kitapta yer alan 63 çalışma yazarların soy isimlerine göre alfabetik sırayla verilmiştir.

Mustafa Büyükkolancı Anadolu’nun bir çok arkeolojik yerleşmesinde çalışmıştır. Ancak meslek yaşamının büyük bir bölümünü Efes ve Ayasuluk Tepesi-St. Jean Kilisesi’nin kazılması ve tanıtılmasına adamıştır. Gelecekte Efes ve Ayasuluk Tepesi-St. Jean Kilisesi denilince şüphesiz Mustafa Büyükkolancı’nın adı akla gelecektir. O’nun yaptığı kazı, restorasyon ve yayınlar bilim dünyasında kalıcı izler bırakmıştır. Kolay değil, bu arkeoloji bilimi için harcanan uzun bir hayat hikayesidir. Bunun yanında Akademisyen olarak da Mustafa Büyükkolancı hep hatırla-nacaktır. O’nunla birlikte Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü’nün bu günlere gelmesi için büyük çabalar sarfettik.

Her zaman söylediğim gibi, “gelecekte geçmişte yaptığımız güzel işlerle hatırlanacağız”. İşte Mustafa Büyükkolancı bir müzeci ve akademisyen olarak, arkeoloji bilimine yaptığı katkılarla hatırlanacaktır. Mustafa Büyükkolancı ile eşine daha nice güzellikleri paylaşacakları, yaşayacakları, sağlıklı ve başarılı bir ömür dileriz.

SunuşX

Son olarak bu kitabın hazırlanmasında büyük emeği geçen; Arkeolog Pervin Büyükkolancı, Yard. Doç. Dr. Bahadır Duman, Yard. Doç. Dr. Erim Konakçı, Uzm. Mustafa Bilgin, Arkeolog Ayşegül Arığ ve Ege Yayınları’nın sahibi Arkeolog Ahmet Boratav’a çok teşekkür ederim.

Güzellikleri yaşamak, yaşatmak ve paylaşmak dileklerimle...

Prof. Dr. Celal ŞİMŞEK 14.06.2014 Laodikeia Kazı Evi, Denizli

YRD. DOÇ. DR. MUSTAFA BÜYÜKKOLANCI’NIN ÖZGEÇMİŞİ VE YAYINLARI

ÖZGEÇMİŞDoğumu 20 Ocak 1949 Isparta

Öğrenimi1967 Lise, Isparta Şaik Lisesi

1973 Lisans, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü

1996 Doktora, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü

Mesleki ve Akademik Geçmişi1975-2002 Arkeolog Selçuk Efes Müzesi

1996-2002 Dr. Arkeolog, Selçuk Efes Müzesi

2002- Yard. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

İdari Görevleri2002-2013 Prehistorya Anabilim Dalı Başkanlığı, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

2009-2013 Arkeoloji Bölümü Başkan Yardımcılığı, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

Üyesi Olduğu Bilimsel Kuruluşlar 2013 Asil Üye, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü

Aldığı Yurt Dışı Burslar ve Yaptığı Araştırmalar1982 Alman Karl Duisberg Vakfı, Müzecilik ve teşhir incelemelerinde bulunmak üzere Almanya’ya gönderilmiştir. Köln,

Römisch Germanisches Museum’daki çalışmaların yanı sıra Almanya içinde Münih, Nürnberg ve Berlin ve dışındaki Londra, Paris ve Viyana müzelerinde incelemeler yapmıştır.

1999 Avusturya Arkeoloji Enstitüsü, Viyana ÖAI Kütüphanesinde Eski Efes Arkeolojisi üzerine araştırmalar ve yayın çalışması

Katıldığı Kazılar1969-1972 Prof. Dr. Ufuk Esin, Tepecik

1972 Prof. Dr. Ufuk Esin, Tülin Tepe

1973-1975 Prof. Dr. H. Hauptmann, Norşun Tepe

1972-1973 Prof. Dr. Jale İnan, Kremna

1973-1974 Prof. Dr. Jale İnan, Seleukeia-Lyrbe

1975-2006 Efes-Selçuk Müzesi Müdürlüğü, Efes, Ayasuluk-St. Jean Anıtı

1985-1987, 1995 Dr. Nurettin Yardımcı Başkanlığında Heyet Üyesi, Harran

1986 Heyet Üyesi, Arkeolog, Termessos

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve YayınlarıXII

1991-1995 Efes Müzesi Müdürlüğü Başkanlığında Heyet Üyesi, Notion

1998-2005 Ülkü İzmirligil Başkanlığında Heyet Üyesi, Side Tiyatrosu

2000 Heyet Üyesi, Arkeolog, Zeugma

2003-2007 Prof. Dr. Celal Şimşek Başkanlığında Heyet Üyesi, Laodikeia

YürüttüğüKazılar1997-2002 Adada Antik Kenti Yüzey Araştırması

2004-2005 Pisidia Antiokheia Kazısı

2004 Adada Antik Kenti Kazısında bilimsel danışmanlık

2007- Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı

Tez Yöneticiliği2006 Sedat Akyol, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, “Phrygia Bölgesi’nde Ticaret”

2008 Zerrin Kuzu, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, “Laodikeia Hamamları”

Verdiği DerslerAnadolu’nunTarihi Coğrafyası (Arkeoloji Lisans)

Anadolu’nun Antik Kentleri (Arkeoloji Lisans)

Pisidia Arkeolojisi (Arkeoloji Yüksek Lisans)

Antik Kentler (Arkeoloji Yüksek Lisans)

Batı Anadolu’da MÖ. 2.Bin Anıtları (Arkeoloji Doktora)

Batı Anadolu’da Kentleşme Süreci (Arkeoloji Doktora)

YAYINLAR

Uluslararası Hakemli Dergilerde Yayınlanan Makaleler1982 “Zwei neugefundene Bauten der Johannes-Kirche von Ephesos: Baptisterion und Skeuophylakion”, İstanbuler

Mitteilungen 32, 236-257, Taf. 49-62, Beil. 1-4.

1988 (U. Muss ile birlikte), “Archaische Freiplastik aus Ephesos”, Öjh 58, Beiblatt 33-46.

1989 (D. Knibbe ile birlikte), “Zur Bauinschrift der Basilica auf dem sog. Staatsmarkt von Ephesos”, Öjh 59, Hauptblatt, 43-45.

1991 (H. Engelmann ile birlikte), “Inschriften aus Ephesos”, ZPE 86, 137-144

1993 “Fragmente der Bauplastik des Artemisions von Ephesos: Funde aus den Grabungen bei der Johanneskirche in Selçuk”, Öjh 62, Hauptblatt, 95-104.

1998 (H. Engelmann ile birlikte), “Inschriften aus Ephesos”, ZPE 120, 65-82.

1999 (U. Muss ile birlikte), “Neue Archaische Skulpturen aus der Umgebung von Ephesos”, Öjh 68, 33-40.

1999 (L. Vandeput ile birlikte), “Das Grosse Propylon in Kremna in Pisidien”, İstanbuler Mitteilungen 49, 213-248, Taf. 19-26.

2000 (M. Marginaenu-Carstoiu ile birlikte), “Neue lonische Kapitelle von Ephesos und Bemerkungen zu ihrer Geometrischen komposition”, Dacia 40-42, 1996-1998, 103-139.

2002 (E. Trinkl ile birlikte), “Eine Marmortafel mit der Darstellung einer Sage vom Ayasuluk (TR)” Instrumentum 16, 19-20.

2006 (C. Şimşek ile birlikte), “Laodikeia Antik Kenti Su Kaynakları ve Dağıtım Sistemi”, Adalya IX, 83-103

2006 (C. Şimşek ile birlikte), “Die Aquadukte und das Wasserverteiligungssystem von Laodikeia ad Lycum”, Cura Aquarum in Ephesos, Babesch, Supp 12-2006 (Ed. G. Wiplinger), Vol. 1, s. 137-146.

2007 (A. Ohnesorg ile birlikte), “Ein ionisches Kapitell mit glatten Voluten in Ephesos”, Istanbuler Mitteilungen 57, 209-233.

2010 (O. Russo ile birlikte), “Scultura della Prima Basilica di San Giovanni Efeso”, Quaderni della Rivista di Bizantinistica 15, 2-39, Tav. I-XLI.

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve Yayınları XIII

Uluslararası Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında (Proceedings) Basılan Bildiriler1995 “Zur Bauchronologie der Justinianischen Johanneskirche in Ephesos”, Akten des XII. Internationalen Kongresses für

Christliche Archaologie, Bonn 1991, Teil 1, Münster, 598-602, Taf. 75-78.1999 “Adada”, I. Uluslararası Pisidia Antiocheia Sempozyumu (Yalvaç 1997), 31-33.1999 “Excavation, Restoration and Conservation at the Church of St. John in Ephesus/ Selçuk, 1974-1998”, VII Simposio di

Efeso su S. Giovanni Apostolo, Turchia: La Chiesa e la sua storia 13, 321-326.1999 “Zum Skeuophylakion der Johanneskirche von Ephesos“, Efeso Paleocristiana e Bizantina-Frühchristliches und

Byzantinisches Ephesos, Roma 1996 (Hrsg. R. Pillinger – O. Kresten – F. Krinzinger – E. Russo), ÖaqW-Arch. Forc. Band 3, 100-103, Taf. 81-87.

1999 “Eine Klosterkirche auf dem Ayasoluk in Ephesos”, 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos, Akten des Symposions Wien 1995 (Ed. H. Friesinger – F. Krinzinger), 491-493, Taf. 110/2.

2000 “Excavations on Ayasuluk Hill in Selçuk/Turkey. A Contrbution to the Early History of Ephesus”, Die Agais und das Westliche Mittelmeer. Beziehunger und Wechsel wirkunger 8. Bis 5. Jh. V. Chr., Akten des Symposions Wien 1999 (Ed. F. Krinzinger), 39-43, Fig. 10-14.

2003 (A.B. Yalçın ile birlikte), “Gli Architravi Templon Medievale Della Basilica Di S. Giovanni”, IX Simposio di Efeso su S. Giovanni Apostolo, Turchia: La Chiesa e la sua storia 17, 293-305.

2007 “Apasa, Das Alte Ephesos und Ayasuluk”, Frühes Ionien Eine Bestandsaufname, Panionion-Symposion Güzelçamlı, 1999 (Ed. J. Cobek – V. von Graeve – W.D. Niemeier – K. Zimmermann), 21-26.

2008 “Quelques exemples de plüques de parapet des VII-VIII siecle provenant de Saint-Jean a Ephese”, La sculpture byzantine, VII-XII siecles, (Athenes 2000), BCH Supplement 49 (Ed. C. Pennas – C. Vanderheyde), 71-79.

Ulusal-Uluslararası Kitaplar ve Kitaplardaki Bölümler1995 “Tor der Verfolgung und die Festungsmauern, Johannesbasilika, Kapelle und Schatzkammer (Skeuophylakion),

Baptisterium, Atrium der Johanneskirche, Byzantinischer Aqudukt, Die byzantinisch-seldschukkische Zitadelle”, Ephesos der Neue Führer (Efes Rehberi, Yay. P. Scherrer), 192-198, “Die Kuppelkirche Johannes des Taufers in Şirince”, 239-240.

1997 (S. Erdemgil ile birlikte), “Jüngste archaologische Nachweise für die alteste Geschichte von Ephesos”, Ephesos, Gebaute Geschichte (Yay. F. Hueber), 26-28, “Die Johannesbasilika”, 104-107.

2000 “Aphrodisias, Klaros ve Euromos”, Heroische Landschaften, Eine pittoreske Reise zu den Staetten der türkischen Mittelmeerküste (Ed. J. Gorecki - E.Schallmayer), VPVZ, 34, 51-53.

2001 (A. Bammer – U. Muss ile birlikte), Der Atlar des Artemision von Ephesos, Wien.2008 (C. Zhuber-Okrog ile birlikte), “Bir Dünya Harikasına ait Mimari” Efes Artemisionu, Bir Tanrıçanın Kutsal Mekanı

(Ed. W. Seiper), Viyana, 129-139.2010 “Die Kapell beim Skeuophylakion”, Wandmalerei in Ephesos (Ed. N. Zimmermann - S. Ladstatter), Wien.2014 “Laodikeia Merkezi Hamam 2003-2007 Kazıları ve Sonuçları / Excavation and Results of Central Bath Laodikeia 2003-

2007”, 10. Yılında Laodikeia (2003-2013 Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, (Ed. C. Şimşek), İstanbul, 207-227.

Ulusal Dergilerde Yayınlanan Makaleler1988 “Efes Müzesine Gelen Dört Mezar Steli”, Türk Arkeoloji Dergisi 27, 73, 83. 1997 “Termessos N1 Yapısı”, Adalya 2, 117-127.1998 “Ayasuluk Tepesi Batı Yamacındaki Manastır”, Arkeoloji ve Sanat 82, 26-27.2007 (E. Doğan ile birlikte), “Efes Ayasuluk Tepesi’nde Bulunan Figürinler”, Arkeoloji Dergisi IX, (2007/1), 123-133.2010 (G.K. Öztaşkın ile birlikte), “Selçuk-Efes Müzesi’nde Sergilenen St. Jean Kilisesi’ne ait Korkuluk Levhaları ve Templon

Arşitravları”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 7, 39-49.

Armağan Kitaplarında Yayınlanan Makaleler1999 “Ein Vierfigürenrelief des Meterkultes vom Panayır Dağ in Ephesos”, Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum

65., Geburststag, 19-21.2004 “Termessos Q1 Anıtı ve Iphigenia Kabartmaları”, 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan, Anadolu’da Doğdu (Yay.

T. Korkut), 209-218.2005 “Eski Efes-Ayasuluk Tepesi”, Ramazan Özgan’a Armağan (Yay. M. Şahin – H. Mert), 65-77.2008 “Side Dionysos Tapınağı’na İlişkin Yeni Bulgular”, Haluk Abbasoğlu’na Armağan, Euergetes (Yay. İ. Delemen),

239-262.

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve YayınlarıXIV

2009 “Efes Artemis Tapınağı Kilise Olarak İşlev Gördü mü?”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan, Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (Yay. H. Sağlamtimur – E. Abay – Z. Derin – A. Erdem – A. Batmaz – F. Dedeoğlu – M. Erdalkıran – M. Baştürk – E. Konakçı), İstanbul, 173-181.

2010 (C. Şimşek ile birlikte), “Ayasuluk’ta Bulunmuş (Efes) Nemesis Adak Steli”, Metropolis, Yolların Kesiştiği Yer, R. Meriç için Yazılar (Ed. S. Aybek – A.K. Öz), İstanbul, 81-85.

2011 “Efes Artemis Tapınağı’nda Önerilen Kilise”, Fabrica et ratiocinatio, in Architectur Bauforschung und Denkmalpflege, Festschrift von F. Hueber (Ed. J. Klein – A. Kolbitsch), Wien, 109-120.

2012 (B. Söğüt ile birlikte), “Ephesos-Ayasuluk Kompozit Başlığı”, Stratonikeia’dan-Lagina’ya-Ahmet Hoca’ya Armağan (Yay. B. Söğüt), İstanbul, 115-125.

2013 “Müzeci Kökenli Dostum, Bilim İnsanı Levent Zoroğlu’na”, İstanbul, K. Levent Zoroğlu’na Armağan-Studies in Honour of K. Levent Zoroğlu (Ed. M. Tekocak), İstanbul, 1-2.

Ulusal Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında Basılan Bildiriler1981 “Ayasuluk (St.Jean) Çevresinde yapılan 1980 Yılı çalışmaları”, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 1980, 125-127,

Taf. 41-42.

1991 (Ü. Yüğrük ile birlikte), “Efes Müzesi 1989 Yılı Çalışmaları Özeti” , 1. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara 1990, 177-189.

1992 (S. Erdemgil ile birlikte), “1990 Yılı Efes-Ayasuluk Tepesi Prehistorik Kazısı”, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, Çanakkale 1991, 265-282.

1996 “1994 Yılı Notion Kazıları”, VI. Müze Kurtarma Kazıları Semineri 1995 Kuşadası, 371-381.

1998 “Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1996 Yılı Kazıları”, VIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 1997 Kuşadası, 69-84.

1998 “Apasas, Eski Efes ve Ayasuluk”, Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu, Eylül 1997, 31-40.

1999 “Selçuk-Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1997 Yılı Kazı ve Araştırmaları”, IX. Müze Kurtarma Kazıları Semineri Antalya 1998, 361-370.

2000 “1974-1998 Yıllarında Selçuk-Efes St. Jean Anıtı ve Çevresinde Yapılan Kazı, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Çalışmaları”, 10. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Kuşadası 1999, 19-24.

2001 “Selçuk Ayasuluk Tepesi 1999 Yılı Kazıları”, 11. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu Denizli 2000, 1-4.

2002 “St. Jean Anıtı ve Ayasuluk Tepesi 2000 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Kuşadası 2001, 237-240.

2003 (Ü. İzmirligil, “Side Tiyatrosu ve Çevresinde Kazı, Onarım Ön Çalışmaları” İçinde), “Parados 1 ve 2 Kazıları sonucu Sahne Binası Cephe Mimarisi”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 2002, Cilt 2, 267-269.

2005 (C. Şimşek, “Laodikeia 2003 Yılı Kazıları” İçinde), “Laodikeia Hamam Bazilika Kazıları 2003”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Konya 2004, 311-312.

2005 (Ü. İzmirligil, “Side Tiyatrosu ve Çevresinde Kazı, Onarım Çalışmaları (2003)” İçinde), “ Side Dionysos Tapınağı”, 14. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu” Ürgüp 2004, Ankara 283-285.

2006 (C. Şimşek, “2004 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazısı” İçinde) “Hamam Bazilika Kazı Çalışmaları 2004”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Antalya 2005, 427-428.

2007 “Laodikeia ve Hierapolis Hamamlarının Kazı Sonuçlarına Göre İki Kentin Son Dönemleri”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Eylül 2006, 51-56.

2007 (C. Şimşek, “2005 Yılı Laodikeia Kazı Çalışmaları” İçinde), “Merkezi Hamam Kazısı 2005”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Konya 2006, 469-472.

2007 “Yassıhöyük’te Yapılan Kazı ve Araştırmaların Işığında Acıpayam Ovası’nın Tarihöncesi Çağları”, I. Acıpayam Sempozyumu Bildirileri, Acıpayam 2004, 134-141.

2008 (C. Şimşek, “2006 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları” İçinde), “Merkezi Hamam Kazısı 2006”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Kocaeli 2007, 112-114.

2008 “Selçuk Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) ‘Apasas’ mı ?”, Batı Anadolu ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar Sempozyumu (Mayıs 2007), (Ed. A. Erkanal – S. Günel – U. Deniz), Ankara, 41-55.

2009 “Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı 2007 Yılı Kazıları”, 30 Kazı Sonuçları Toplantısı 4. Cilt, Ankara 2008, 219-232.

2010 “2008 Yılı Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Denizli 2009, 131-144.

2010 “Side Tiyatrosu Batı Parados Kazıları ve Side Dionysos Tapınağı’na İlişkin Yeni Bulgular”, Side’ye Emek Verenler Sempozyumu, 20-22 Nisan 2007 Side (Yay. Ü. İzmirligil – G. Tanyeli – Z. Ahunbay), İstanbul, 92-102.

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve Yayınları XV

2011 “Ayasuluk’ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı”, XIII. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Denizli, Ekim 2009 (Ed. K. Pektaş ve Ark.), İstanbul, 143-154.

2011 “2009 Yılı Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, İstanbul 2010, 82-95.

2011 “Adada Antik Kenti”, Eğirdir Turizm Sempozyumu, 1-4 Aralık 2011, Turizmde Yeni Ufuklar Bildiriler Kitabı, Isparta, 295-306.

2012 “Selçuk Ayasuluk Kalesi ve St. Jean Kilisesi 2010-2011 Yılları Kazı ve Onarım Çalışmaları”, Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Anadolu Üniversitesi, Eskişehir 19-21 Ekim 2011, Cilt I, Eskişehir, 169-178.

2013 “Adada Antik Kenti ve Geleceği”, Pisidia Araştırmaları I Sempozyum Bildiri Kitabı (Ed. B. Hürmüzlü – M. Fırat – A. Gerçek), Isparta, 197-214.

DİĞER YAYINLARKitap/Kitapçık1995 (S. Erdemgil ile birlikte), Notion-Claros.

1998 ADADA, Pisidia’da Antik Bir Kent.

1998 “Lyrbe-Seleukeia C1 ve C2 yapıları”, Toroslar’da Bir Antik Kent Lyrbe-Seleukeia? (Yay. J. İnan – N. Başgelen), 68-72.

2000 (Efes Müzesi Uzmanları ile birlikte), Ephesos Museum (Yay. D. Gümüş).

2002 St. Jean, Hayatı ve Anıtı ve Anıtı (Kilisesi), 2001 – St. John, The Life and the Monument of St. John, 2001-Heilige Johannes, Das Leben des Heiligen Johannes und die Johanneskirche.

2002 “Efes Müzesi’ne Yeni Gelen Venetor ve Gladyatör Kabartmaları/ Neue Venatoren und Gladyatorenreliefs im Ephesos Museum”, Efes Gladyatörleri, Öğleden Sonra Ölüm/Gladiatoren in Ephesos, tod am nachmittag, 83-88.

2011 “Skeuophylakion Yanındaki Şapel Freskleri”, Efes Duvar Resimleri, Freskleri, (Ed. N. Zimmerman – S. Ladstatter – Alm. İng. Türkçe), İstanbul, 197-201.

2013 Aziz Yuhanna Hac Kilisesi ve Ayasuluk Kalesi - The Pilgrim Church of St. John and Ayasuluk Castle, Hitit Color, İstanbul.

Yerel Dergiler1978 “St.Jean Bazilikası Atriumu” Efes Müze Yıllığı 2, 38-42.

1991 “Efes St.Jean Kilisesi” Ege Mimarlık , 9.

1996 “Sütçüler-Adada” Isvak-Ün 1, 9-10.

1998 “Şirince Köyü ve Kiliseleri” İşbank Kültür ve Sanat 38, 58-62.

2000 “Efes Tarihçesi”, Uygarlığın Beşiği Selçuk, 1, 7-8.

2001 “Değişen Efes” Turing, 43-49.

2005 “Efes Gladyatörleri”, National Geographic Türkiye, Aralık 2005, 154-155.

2009 “Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı, Ephesos’un Beş Bin Yıllık Tarihsel Süreci’nin Başlangıcı”, Aktüel Arkeoloji 11, Nisan 2009, 88-95.

KLASİK DÖNEM’DE KSANTHOS KENTİ DYNAST (BEY) AİLESİ VE PERS KOMUTANI HARPAGOS İLİŞKİSİ

Şükrü ÖZÜDOĞRU*

Anadolu’nun güney-batısında, doğuda Antalya Körfezi (Mare Pamphylium); batıda Fethiye Körfezi (Sinus Glaucus), güney yönünde Akdeniz (Mare Mediterraneum) arasında bulunan bugünkü Teke Yarımadası’na eski-çağda Likya (Lykia) adı verilmiştir. Lykia’nın kuzey sınırları, kabaca, Antalya Körfezi’nin batı sahillerinin orta-sından, Fethiye Körfezi’ne çizilecek bir yarım çemberle oluşturulabilir. MÖ 2. bin Hitit, Mısır ve Mezopotamya kaynaklarında Lukka veya Lukki, Homeros’un İlyada’sında Lykialılar olarak anılan halk1, Herodotos’a göre (1.173) kendilerini Termilai (ki bu adlandırmanın doğru olduğu Lykçe yazıtlarla da ispatlanmıştır) olarak adlandı-rırlardı. Eski Anadolu dillerinden Luvice ile akraba bir dil konuşuyorlardı ve İlyada Destanı’nda Troia müttefiki bir halktı (Hom. Il. 2.876-77). Yine Hellen antik kaynaklarında Bellerophon ve Khimaira gibi mitosların veya ünlü Tyrins surlarını inşa eden ustaların yurdu olarak anlatılan Lykia’da, M.Ö. 2. bine ait tekil ve dolaylı arkeolojik buluntular mevcutsa da bu döneme ait bir yerleşime henüz rastlanamamıştır. Lykia’nın kısmen daha iyi bilinen tarihi bölgenin M.Ö. 546 ile 538 yılları arasında Pers egemenliğine girmesiyle başlar. M.Ö. 546 ile 538 tarihleri arasında (Perslerin sırasıyla Sardes ve Babil’i işgali) bir zamanda Perslerin Med kökenli generali Harpagos, İonia kıyı şeridini ele geçirdikten sonra Pedasalılar dışında karşı koymadan teslim olan Karia’yı ve Herodotos’ta (1.176) hazin bir şekilde sonlanan, Lykia’nın o dönem için kalbi sayılan Ksanthos halkının karşı koymasından sonra da Lykia Bölgesi’ni ele geçirmiştir2.

Bugüne kadar ele geçen nümizmatik ve epigrafik belgeler ışığında, Dynastik Dönem boyunca Lykia’nın en önemli kenti konumundaki Ksanthos’ta, soy geleneğiyle yaklaşık yüz yıl hüküm süren bir ailenin üyeleri kronolojik ola-rak takip edilebilmektedir3. Bu çalışmada ele alacağımız konu, Ksanthos Dynastlığı’nın soy kökeni ve oluşumu üzerinedir. Bu konu aynı zamanda Lykia’nın Perslerin egemenliğine girdikten sonraya tarihlenen plastik eserlerin-deki bazı ikonografik unsurların da temel nedenlerinden biridir. Çünkü ortaya atılan tez; Ksanthos merkezli olarak, bölgenin siyasi erkinin ve “dynastik” yönetim biçiminin ilk olarak doğrudan Persler tarafından daha doğrusu Med kökenli komutan Harpagos veya onun soyundan kişilerce oluşturulduğu üzerinedir4. Ksanthos bey sülalesini oluş-turan ve dynast olarak tanımlanan bu kişiler, Lykia’nın siyasi tarihinde aktif rollere ve bölgede geniş egemenlik

* Yrd. Doç. Dr., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, İstiklal Yerleşkesi, Burdur-TR. E.mail: [email protected] Mellink 1995, 40; Işık 1994, 1 vd. 2 Herodotos, Perslere karşı koyan Lykia kenti olarak sadece Ksanthos’u saysa da, Batı’dan gelen işgal ordusu için Telmessos, Kadyanda, Pınara,

Tlos ve Patara gibi güçlü kentlerin hiç karşı koymaması beklenemez. Bu sebeple burada Perslere karşı koyan ordu, en azından Batı Lykia kentleri-nin oluşturduğu, Lykia ordusu olmalıdır. Nitekim böyle bir yaklaşım, “kent beyleri kurulu” gibi bir yönetim yapısına daha uygundur. Konu üzerine tartışmalar için bkz. Bryce 1983, 32-33; Treuber 1887, 90-94; FdX II, 18, dn. 11; Childs 1981, 55; Bryce 1986, 11; Keen 1998, 49.

3 Ksanthos dynast ailesinin kesin olarak bilinen ilk ve en önemli üyesi Kuprlli için bkz. Mørkholm – Zahle 1972. Kuprlli’nin ardılları Kheriga, Kherei ve Erbbina için bkz. Mørkholm – Zahle 1976. Ksanthos dynast ailesinin soy ağacı önerileri için bkz. Mørkholm – Zahle 1976, 87 vd.; Childs 1979, 99, dn.12; Keen 1998, 221.

4 Fellows 1841, 436, 493; Babelon 1893, cvi; Tritsch 1942, 47; Shahbazi 1975, 44-45; Jacobs 1987, 27-29; Keen 1998, 76, dn. 30-31.

BİBLİYOGRAFYADA EKSİKLER VAR

Şükrü Özüdoğru516

alanlarına sahip olup en büyük sikke basıcısı konumundadırlar. Bu sebeple Lykia’nın Pers hâkimiyetinden M.Ö. 360 yıllarına kadar olan bu kent beylikleri dönemi “Dynastik Dönem” olarak bilinmektedir.

Lykia’da siyasal düzeni oluşturan “beylik -dynastik- sistem”in, Perslerin bölgeye gelişinden önce zaten mev-cut olduğu bilinmektedir. Bölge’nin büyük bir egemen güç tarafından işgali ve belirli oranlarda zorunlu kaldığı askeri işbirliği, vergi mükellefliği gibi yükümlülükler bu sistemin daha organize ve tüm bölgeye yayılacak şe-kilde gelişmesinde şüphesiz itici bir rol oynamıştır5. Lykia’nın Pers hâkimiyetine dâhil olduktan sonra, Büyük Dareios’un reformlarına kadar, Ionia ve Karia ile birlikte Sardes’e bağlı olduğu kabul edilir6. Lykia Dareios’un Skythia Seferi’ne katılmamış görünse de Herodotos, altı yüz gemiden oluşan donanma haricinde Dareios’un kara ordusunun yedi yüz bin atlı ve yayadan oluştuğunu; kralın, ordusundaki halkları Asurca ve Hellence olmak üzere iki dikilitaşa listelediğini, imparatorluğundaki ulusların hepsini sefere götürdüğünü belirtir (4.87). Şu halde bu konuda kesin bir yargıya varmak mümkün görünmemektedir7. Lykia, Pers Kralı I. Dareios’un M.Ö. 516/515’te yıllık olarak 400 gümüş talent vergi ödemekle yükümlü kıldığı ilk satraplığı oluşturan ülkeler arasındaydı (Hdt. 3.90)8; her üye kendi payına düşen vergiyi ödemekle sorumluydu. Bu durum yani bölge kentlerinden verginin toplanarak merkez satraplığa iletilmesi gerekliliği, Lykia’da merkezi bir idare şeklinin veya kent beylikleri arasın-daki bağlantıyı sağlayan bir yönetim ağının varlığını gösterebilir. Herodotos’un anlatımına dayanarak, Lykialıların Perslere Ksanthos Ovası’nda toplu halde karşı koydukları fakat savaşı kaybettikleri kabul edilebilir. Mezarlarını süsleyen kabartmaların ikonografileri ve bazı mezar yazıtlarının içerikleri, Lykia yöneticilerinin ne gibi nitelik-lere sahip olmaları gerektiği konusunda ipucu verirler. Anlaşıldığı kadarıyla daha çok askeri yönleri yani iyi bir savaşçı, binici, sporcu, avcı gibi özellikleri ön plana çıkan Lykia beyleri, Eski Doğu hükümranlarının geleneğini devam ettirmişlerdi. Bu konuda bize bilgi sağlayan epigrafik iki veri önemlidir. Bunlardan biri Ksanthos Yazıtlı Dikmesi’nin Hellence epigramı9, diğeriyse Letoon’da bulunan ve Erbbina II yazıtı olarak adlandırılan heykel kaidesi üzerindeki yazıttır10. Yazıtlardaki konumuzla ilgili kısımların çevirileri kısaca şöyledir11: TL 44, c 20-30: “…o Harpagos’un oğlu (Ge)r(g)is idi, o her bakımdan üstündü, gençliğinde güreşteki yiğitliğiyle üstündü ki şehir yok edici Athena’nın desteğiyle birçok akropolü ele geçirdi ve krallığının bir bölümünü kendi akrabaları arasında paylaştırdı, ölümsüz tanrılar bunu takdir ettiler ve onu ödüllendirdiler, o bir günde yedi Arkadyalı hopliti öldür-dü ve Zeus için birçok zafer hatırası dikti…”; Erbbina II, 12-15: “…o (Erbbina), tüm insanlar içinde aklıyla, ok atıcılığıyla, yiğitliğiyle, ata biniciliğiyle önde gelirdi…”. Lykia’da yönetici konumundaki bu kişilerin, ekonomik temelleri bakımından Lykia aristokrasisini oluşturan büyük toprak sahipleri ve belki de limanları vasıtasıyla tica-reti yönlendiren tacirler olarak düşünülmesi gerekiyorsa da, hem kabartmalarda hem de yerel dildeki yazıtlarda ağırlıklı olarak onların bir komutan olarak iyi bir atıcı, binici, sporcu ve cesur, fetheden nitelikleriyle askeri yön-leri ön plana çıkmaktadır.

Pers işgali ardından Lykia beyleriyle, doğrudan Pers Büyük Kralı veya satraplar arasındaki ilişkinin niteliği kesin değildir. M.Ö. 5. yy.ın sonlarında ve M.Ö. 4. yy.ın ilk çeyreğinde bu ilişkilere dair ipucu veren daha fazla tarih-sel, epigrafik ve arkeolojik veri olmasına rağmen erken dönem sorunludur. J. Borchhardt, Limyra Anıt Mezarı

5 Lykia dynastik sistemi ve özellikleri için bkz. Bryce 1982.

6 Jacobs 1993, 64. Konunun tartışması için bkz. Keen 1998, 83.

7 Treuber’e göre Dareios’un Skythia seferine Lykialılar asker sağlamışlardır: Treuber 1887, 96; Keen 1998, 93, dn. 35. Ayrıca bkz. Bryce 1983, 33 vd.

8 Daha önceki zamanlarda, Kyros Dönemi’nde Ionia ile birlikte Karia ve Lykia’nın da Sardes satraplığına bağlı olduğuna dair bkz. Ksen. Cyr. 8.6.7; Childs 1981, 55, dn. 2. Herodotos’un aktardığı bilgilerdeki problemler ve genel olarak Pers satraplık sistemi ve listeleri için bkz. Burn 1962, 108-111, 120-122; Girshmann 1961, 142-144. Lykia için bkz. Treuber 1887, 96; Bryce 1983, 32; Bryce 1986, 101; Keen 1998, 91. Herodotos’un listesinde Milyaslılar, Lykialılardan ayrı sayılmaktadır (Hdt. 3.90).

9 TL 44, c 28-31.10 Bousquet 1975, 138-148; Neumann 1979, N 311.11 Yazıtların ilgili kısmı ve çevirileri için bkz. Bryce 1986, 95-98.

Klasik Dönem’de Ksanthos Kenti Dynast (Bey) Ailesi ve Pers Komutanı Harpagos İlişkisi 517

cella duvarının iki uzun yüzündeki kabartmalarının ikonografisinden yola çıkarak, Pers Büyük Kralı ve kendisini “Lykia Kralı” olarak tanımlayan Limyra beyi Perikle arasındaki “bağımlılık teorisi” tezini öngörmüştür12. Bu tez, Lykia’nın siyasal sistemini ve bey mezarları olarak yorumlanan anıtlardaki kabartmaların ikonografilerini doğrudan ilgilendirdiği için önemlidir. Tezinin dayandığı temel olarak, ikonografik açıdan karşılaştırdığı ilk ör-neği oldukça geç bir tarih ve farklı coğrafyadan, Ortaçağ Avrupa Feodalizmi’nden almıştır. Özetle, Pers Büyük Kralı’nın saray yaşamından sahnelerin ve sosyal ilişkilerin, Lykia mezar ikonografisine de yansıdığı görüşünü dile getirmiştir. B. Jacobs, J. Borchhardt’ın bu teorisiyle, H.A. Cahn’ın sikkeler üzerindeki “tiaralı” portreler üzerine öne sürdüğü teoriyi13 birlikte değerlendirmiştir14. Özetle, H. A. Cahn’a göre; sikkeler üzerindeki tiaralı başlar, bir Lykia beyini değil de (sikke üzerinde beyin adı Lykçe yazılı olsa da) satrap veya Büyük Kralı betimliyor olmalıdır. Bu “teorisiyle”, Lykia beylerinin Büyük Kral’a bağımlılıklarını, kendi mezarları üzerinde kralı veya onunla ilgili bir sahneyi betimleterek gösterdiklerini savlayan J. Borchhardt ile dolaylı da olsa ortak bir anlayış içindedir15. Bu teoriye göre; bir Lykia beyinin mezarı ya da tiaralı baş taşıyan sikkesi göz önüne getirildiğinde, anıt sahibi veya sikkeyi bastıranı değil, bağlı olduğu satrap veya kralı düşünmeliyiz. B. Jacobs’a göre de, bu oldukça zor kanıtla-nabilir bir teoridir ve burada sadece propagandaya dayalı siyasi bir amaç aranabilir16.

Lykia’nın Dynastik Dönem’de (yak. M.Ö. 6. yy. – M.Ö. 360) sikke basan otoritelerinin tamamının dynast (yerel feodal bey) olduklarına yönelik eleştiriler vardır. H. A. Cahn, M.Ö. 480-360 yılları arası gibi oldukça kısa bir zaman diliminde, Lykia sikkeleri üzerinde yer alan yaklaşık otuz dynast ve on beş kent isminin fazla olduğunu ve dynast terimini kullanırken dikkatli olunması gerektiğini belirtmiştir17. Cahn’a göre; dynast olarak tanımlanan birçok isim, Perslerin izniyle sikke basan memurları (magistrat) temsil ediyor olabilir ve dynast sözcüğü yalnızca arkeolojik ve dilbilimsel kanıtlarla kesin olarak bilinen kişiler için kullanılmalıdır18. Yine benzer bir düşünceyle, J. Borchhardt, Ksanthos dynastlarından Kuprlli’yi hem Batı hem de Doğu Lykia’da sikke basan ve tüm Lykia’yı temsil eden bir memur olarak görmeyi tercih eder19. Bu önerileri kabul etmek oldukça sorunlu görünmektedir. Cahn’ın önerisinin sadece sayısal çokluğa dayandırılması sorgulanabilir. Ksanthos’ta sikke bastığı bilinen ve yönetim erkini en az bir yüzyıl boyunca soy geleneğiyle devam ettiren dört dynast bilinmektedir. Ayrıca, Ksant-hos, Tlos, Patara, Pınara, Kadyanda, Telmessos, Phellos, Antiphellos, İsinda, Tüse, Trysa, Avşar Tepesi, Hoyran, Apollonia, Kyaneai, Myra, Limyra gibi dynastik merkezler göz önüne alındığında bu sayı hiç de fazla değildir. Pers otoritesi tarafından görevlendirilerek Lykia’da sikke basımından sorumlu tutulan yerel kimlikli resmi bir memur olabileceğine yönelik iz veren tarihsel, arkeolojik veya epigrafik bir veri de yoktur. Lykia’da, Kuprlli ile çağdaş ve daha sonraki sikke basıcıların (dynastlar ve kentler) sayısal çokluğu ve bölgedeki dağılımları da böyle bir sonuca varmayı güçleştirmektedir. Lykia’daki sikke basıcılarının aynı zamanda kentlerin yönetimini elinde

12 Borchhardt 1983, 216; Borchhardt 1999, 49-52. Limyra Tapınak Mezarı genellikle Perikle’ye ait olarak yorumlanmakta ve “Perikle Heroonu” olarak adlandırılmaktadır. Bu adlandırma henüz kesin kabul edilebilir değildir; çünkü tarihsel verilere göre, Satrap Ayaklanması’nda Pers Bü-yük Kralı’na başkaldırmış ve kendisini “Lykia Kralı” olarak tanımlayan bir kişinin, mezar yapısında Büyük Kralı veya Satrapını betimletmesi beklenmeyecek bir olgudur. Bugün Antalya Müzesi’nde sergilenmekte olan kabartmalı bloklar üzerinde yaptığımız gözlemler, J. Borchhardt’ın yayınlarında kullanılan sahnenin tümlenmesine yönelik çizimlerin detaylarda hatalı olduğunu göstermiştir. Özellikle Perikle olarak yorumlanan ve çizimlerde bir ayağını atlı arabaya atarken gösterilen figür, iki ayağıyla da yere basmaktadır ve sahnede sadece bu figür aynı yönde giden geçit alayıyla ters yöne dönerek; geleneksel başlıklarıyla betimlenmiş Pers asilzadelere doğru elini uzatmış olarak betimlenmiştir. Kabartmaların ikonografilerine burada yer vermemiz mümkün olmamakla birlikte, Ch. Bruns Özgan’ın anıt için önerdiği M.Ö. 4. yy. ortaları tarihi daha uygun görünmekte olup (Bruns – Özgan 1987, 91), anıtın Lykia’da Karia egemenliği başlarında yapıldığı öngörülebilir. Anıt üzerindeki ikonografi de, Satrap Ayaklanması’nda taraf değiştirerek Pers yanlısı tutumlarıyla Karialı yöneticilere uygun düşmektedir.

13 Cahn 1975, 84-91. 14 Jacobs 1987, 71. 15 Cahn 1975, 87; Jacobs 1987, 71. 16 Jacobs 1987, 72 vd. 17 Cahn 1975, 84-85.18 Cahn 1975, 85. 19 Borchhardt 1998, 157.


bulunduran yerel beyler oldukları genel olarak kabul görmektedir. Yine de bu yöneticilerin ekonomik temelleri, aralarındaki ilişkilerin niteliği, Perslere bağlı bir bölgede ne dereceye kadar bağımsız hareket edebildikleri gibi sorular hala kesin olarak cevaplanamamaktadır. Homeros’un destanında Lykialıların önderi Sarpedon’un söylemi (Hom. Il. 5.470-92; 12.307-22) bu beylerin erklerinin dayandığı ekonomik temel hakkında bir fikir vermektedir. Bu temel de, tarım toplumunun ve feodal sistemin gereği olan bugünkü anlamıyla “toprak ağalığı”dır. Ksanthos Akropolü’nde ortaya çıkarılan ve yükseklikleri 3 m.ye ulaşan taş örgü duvarlar “bey sarayları” olarak yorumlan-mışlardır20. Birbirine bitişik dikdörtgen mekânlardan oluşan ve herhangi bir kapı veya pencere izine rastlanmayan bu duvarlar M.Ö. 5. yy.ın ilk yarısı içinde tarihlenmiş, hatta bazı kısımların daha eskiye ait olabileceği öngörül-müştür21. Böylece bunların dışarıdan sadece merdivenle ulaşılan kargas evlerin alt bölümleri olduğu anlaşılmıştır. Dikdörtgen odaların uzun kenarları boyunca uzanan sekilerin ise, pişmiş toprak büyük erzak küplerini dayama iş-levli olduğu düşünülür22. Bu tür bir uygulama bize M.Ö. 2. bin Ön Asya, Hitit Girit ve özellikle 1. bin Urartu gibi merkezi krallıkların saray yapılarındaki düzenlemeyi hatırlatır. Yani artı mal kralın kontrolünde biriktirilmekte ve korunmaktadır. Ksanthos’taki bu mimari düzenleme, ekonomik faaliyetlerin Lykia beylerinin kontrolü ve hima-yesi altında, ekonominin merkezi sisteme bağlı olduğunu düşündürmektedir23. Elimizdeki verilerin işaret ettiği üzere, Lykia beyleri bütünsel bir yönetim ağının parçası olarak görülebilir ve bu bütünlüğün merkezinde Ksanthos yer almış olmalıdır24. Genel hatlarıyla, Lykia’daki “yerel kent beylikleri”; E. Akurgal’ın kısaca “…düzinelerce kent devletçiklerinden oluşan beylikler…” biçiminde özetlediği Luvi soylu25 Geç Hitit sistemine benzemektedir.

Şayet Homeros’un anlatısını saymazsak, yazılı kaynaklarda Ksanthos ile ilgili ilk tarihsel bahis, yaklaşık M.Ö. 546-44 yılları arasında Med kökenli Pers generali Harpagos tarafından işgaliyle ilişkili olarak yapılır (Hdt. 1.176). Bu tarihten sonra Lykia Pers işgalinde olmasına rağmen, işgalin boyutunun veya yaptırımlarının ne derece olduğu kesin belirlenemez. Nitekim eldeki veriler, Lykialılara kimi zaman Perslerin kimi zaman da Hellenlerin egemen olduklarını gösterir. Ksanthos Yazıtlı Dikmesi’nin yayınlanmasından sonra bazı araştırmacılar, Arkaik ve Klasik Dönemler için Lykia’nın en önemli kenti ve bilinen en önemli dynastların merkezi durumundaki Ksanthos’un yönetici ailesinin Med Harpagos ile kurulduğu ve O’nun soyundan geldiği yönünde savlar ileri sürmüşler ve bu bey soyu “Harpagidler” olarak adlandırılmıştır26. İlk olarak Ch. Fellows tarafından ortaya atılan iddiaya göre; Harpagos, Lykia’yı fethinden sonra bir ödül olarak Ksanthos’u kendisine almıştı27. E. Babelon, Lykia’da sikke bastığı bilinen dynast Artumpara’yı “Harpagidler”in son üyesi olarak belirtir28. N. Vismara ve R. Martini ise, Lykia Dynastik Dönem sikkelerini sınıflandırırken “Harpagid” adlandırmasını tercih etmişler ve bu grup sikkeleri M.Ö. yak. 470/60-390/85 arasında incelemişlerdir29. Shahbazi, bu savı daha ileri götürerek, Ksanthos’ta Harpa-gos ile başlayan yeni bir soy ağacı oluşturur30. J. Borchhardt da Ksanthos yönetici ailesini “Harpagidler” olarak adlandırır31.

20 Courtils 2003, 71. 21 Courtils 2003.22 Courtils 2003, 72.23 Courtils 2003.24 Konuyla ilgili verilerin değerlendirilmesi ve tartışması için bkz. Bryce 1983. 25 Akurgal 1998, 195. 26 Fellows 1841, 436, 493; Tritsch 1942, 46-47; Childs 1979, 97, dn.3; Jacobs 1987, 27, dn. 6, 7; Vismara 1989, 28; Borchhardt 1998, 158; Keen

1998, 76. 27 Fellows 1941, 436, 493.28 Babelon 1893, cvi; Keen 1998, 76, dn. 31.29 Vismara 1989, 28-30. 30 Shahbazi 1975, 44-46; Keen 1998, 77, dn. 41. 31 Borchhardt 2005, 29 vd.


R. Schmitt, Lykçe yazıtlarda geçen Pers isimlerini toplamış ve tartışmış32; Bryce ise bu kanıtları genel bir perspek-tif içinde değerlendirmiştir33. Buna göre, Lykia’da yaşayan ve Persçe isim taşıyan sadece dokuz kişi, ayrıca ismi-nin İran kökenli olduğu şüpheli yedi kişi vardır. Bilinen bu on altı ismin, on kadarı yönetici kişilere ve iki tanesi de kesinlikle bunlarla yakın ilişkili kişilere aittirler. İlk gruptaki dokuz kişinin başında Harpagos sayılır.

Harpagos ismi Lykçe’de, Ksanthos Yazıtlı Dikmesi haricinde Phellos ve Cindam’daki yazıtlarda geçer [TL 44, a 1-2, a 30, c 24 (Hell.), c 57-58 (Yazıtlı Dikme); TL 77, 2-3 (Cindam); N 310. 4 (Phellos)]34. Lykçe üç farklı yazıtta anılan bu ismin tarihsel kişiliğini tartışmadan ve Ksanthos yönetici ailesi içindeki konumunu belirlemeden önce, genel hatlarıyla Med Harpagos’un kimliğini ve faaliyetlerini aktarmamız yerinde olacaktır.

Med Kralı Astyages’in yerine torunu Pers soylu Kyros’un tahta geçmesiyle, Med krallığının yıkılıp yerine Pers İmparatorluğu’nun kurulmasında Harpagos çok önemli bir role sahiptir. Hikayeyi Herodotos ayrıntılı bir şekil-de anlatır (1.108-130), konumuz gereği burada kısaca hatırlayacağız: Med kralı Kyaksares oğlu Astyages, kızı Mandane’yi Pers I. Kambyses ile evlendirdi. Gördüğü bir rüya üzerine kızından doğan ve Kyros adını taşıyan bebeği, en sadık yardımcısı Harpagos’a verip yok etmesini emretti. Bu görevi hem vicdani nedenlerle hem de akrabası olduğu için gelecekte cezalandırılacağı korkusuyla Astyages’in adamı bir çobana devreden Harpagos, aradan uzunca bir süre geçtikten sonra Astyages’in huzuruna çağrılır. Kyros’un yaşadığını öğrenen ve O’nu saraya getirten Astyages bunun nedenini sorar. Olayın aslını krala anlatan Harpagos, Kyros’un yaşaması şerefine verilen yemekte kendi öz oğlunun eti yedirilerek cezalandırılır. Nefretini uzunca süre içinde taşıyan Harpagos, nihayet kendi telkinleriyle M.Ö. 559 yılında Astyages’e ayaklanan Kyros’a karşı Med ordularının başına getirilir. Ordusu ile Kyros’a katılan Harpagos, Astyages’in devrilmesinde kilit adam konumundadır. Daha sonra Pers ordularının komutanı Mazares’in ölümü üzerine yerini alan Harpagos, Phokaia’dan başlayarak Anadolu’da fetihlerin baş aktörü olmuştur. Lykia’ya geldiğinde ise kendisine direnen Ksanthos’un hazin alınışında yine başkomutandır. İşte Med Harpagos’un Ksanthos ile ilgisi bildiğimiz kadarıyla sadece budur.

Bu aşamada Lykçe yazıtlarda geçen Harpagos adının irdelenmesine geçebiliriz. İlk olarak Yazıtlı Dikme’de Harpagos isminin nasıl geçtiğine ve bize ne tür bilgiler sağladığı önemlidir. Yazıtlı Dikme, Lykia tarihi ve kro-nolojisi hakkında taşıdığı bilgilerle çok önemlidir. Dikmenin dört cephesi de yazıtlıdır; Güney, doğu ve kuzey cephesinin üst bölümü Lykçe yazılmıştır (a,b,c yüzleri), kuzey bölümünün ortasında Hellence epigram bulunur (c yüzü 20-31), kuzey cephesinin geri kalanıyla batı cephesinin tamamı “Lykçe B” veya “Milyas Dili” olarak adlandırılan dildedir35. Dikmenin kime ait olduğu tartışmalıdır, çünkü sahibinin adı bahsedildiği üç yerde de silinmiştir. Fakat son zamanlardaki araştırmalarda, Kheriga isminin ilgili boşluklara göre uzun olduğu ve anıtın sahibinin Kherei olması gerektiği görüşü ileri sürülmüştür36. Yapılan son çalışmalardan birinde ise bu teorilerin aksine, Ksanthos’taki lahdiyle tanıdığımız Merehi mezar sahibi olarak önerilmektedir37. Kabartma resimlerinin yalınlaşmış biçemiyle, Dikme yaklaşık M.Ö. 400 yılına tarihlenir. Yazıtın ilk iki satırı dikme sahibinin soyunu vermektedir: “ Bu stel [….]hi tarafından dikilmiştir, Harpagos’un oğlu, Khe[..]ga’nın [kardeşi (?)], Kup[r]lli’nin torunu...”38. Yazıtlı Dikme sahibi (Kherei, Kheriga veya Merehi); Harpagos isminin geçtiği satırlarda kendi ata soyunu sıralamaktadır. Buna göre anıtın sahibi Kuprlli’nin torunu ve Harpagos’un oğludur (Hellence bölümde ...Άρπάγο[υ] υίός…). Ayrıca Hellence bölümün sonunda kendi sülalesini “Κα[ρ]ίκα γένος (Karika soyu)”

32 Schmitt 1982a, 17-28; Schmitt 1982b; 373-82.33 Bryce 1986, 158-71. 34 Mørkholm – Zahle 1976, 88, dn. 130; Neumann 1979, N 310, 4; Childs 1979, 97, dn. 3; Schmitt 1982a, 17-18, no. 2; Schmitt 1982b, 377-78;

Bryce 1986, 161. N 310 mezar yazıtının çevirisi için bkz. Bryce 1986, 87-88. 35 TL, 44; FdX I, 79-105; Childs 1981, 63 vdd.; Bryce 1986, 107 vd.36 Childs 1979, 97-102; Bryce 1986, 109.37 Gygax – Tietz 2005, 96 vd. 38 TL, 44, a 1-3; a 30-31; Mørkholm – Zahle 1976, 87, dn. 123; Childs 1979, 97, dn.3; Gygax – Tietz 2005, 92.


olarak adlandırmaktadır. Anıtın sahibi, Lykçe metinde kendi soyunu iki kez anar ve burada Harpagos’un oğlu (TL 44 a 1-2’ de….ar]ppakuh tid[eimi…, a 30’da …arppakuh tideimi….) olarak belirtilir. Bu bilgileri nümizmatik verilerle bağdaştırdığımızda şöyle bir kronoloji ortaya çıkmaktadır: Anıt sahibinin dedesi yani Kuprlli kendi adına bastırılan sikkelerinden bilinmektedir ve sikkeleri M.Ö. 485-440 yılları arasında tarihlenmiştir39. Anıt sahibinin babası olarak anılan Harpagos, bu durumda Kuprlli’nin ya oğlu ya da damadı olmalıdır. Fakat buradaki sorun, kendi adına basılmış sikkesi bilinmediğinden, Harpagos’un Ksanthos yönetimine geldiğine dair hiç kanıt bulun-mayışıdır. Oysa oluşan kronolojiye göre, en azından M.Ö. 440’lı yıllarda yönetimde olmalıydı40. Phellos ve Cin-dam yazıtlarında aynı adı taşıyan kişiler, yazıtta “...arppakuhe khňtawata...” olarak geçmektedir ve “khňtawata” kelimesi “hükümran, bey, kral” olarak çevrilmektedir41. Bu durumda Phellos ve Cindam yazıtlarında geçen Harpagos bir Lykia beyi veya yönetimde söz sahibi birisidir. Harpagos’un konumu ve Med Harpagos ile bağdaş-tırılması konusundaki sorunları B. Jacobs da belirtmiş; fakat bazı olasılıklar için hiçbir kanıt olmamasına rağmen zor kabul edilebilir sebepler öne sürmüştür42. Burada hem kendisinin ortaya koyduğu eleştiri ve önerileri hem de kendi değerlendirmelerimizi sunacağız.

İlk olarak Herodotos’un anlatımını dikkate alırsak; ailelerini, hazinelerini ve kendi kentlerini ateşe verip ölüme atılan Ksanthos halkınca, Harpagos’un hemen bey olarak benimsenmesi olanaksız görülmektedir, ayrıca daha sonra’dan Harpagos ismini almaya gönüllü kişiler olmaları da anlaşılır bir durum değildir. Herodotos Ksanthos’un işgali bahsini, Kaunos’un da hemen hemen aynı şekilde alındığını belirterek (1.176) kapatır ve Harpagos’un Ön-Asya’yı yakıp yıktığını söyler (1.177). Böylece kitabında bir daha Harpagos’dan bahsetmez. Şayet Harpagos Ksanthos’ta yönetimi almak veya yeniden kurmak için girişimde bulunmuş olsaydı, Herodotos’un bundan bahset-mesi beklenirdi.

Dilbilimcilere göre; Hellence Áρπαγος Lykçe Arppaxu, Persçe Arba-ka- ismini yansıtır ve “Arba” “küçük, genç” anlamındadır43. Diodoros’un Ktesias’a dayanarak aktardığı Med kralları listesinde de “Arbakes” formunda bir isim geçer44. Fakat bu Arbakes kral değildi ve II. Kyaksares zamanında (yak. M.Ö. 624-585) Med ordusunda bir komutan olarak Asur hizmetindeydi45. İlginç olan ise bu listenin devamında “Arbinas” isminin yer almasıdır. Nereidler Anıtı’nın sahibi olduğu önerilen Ksanthos’un son beyinin adı Lykçe “Erbbina”dır. Sadece bu isim ben-zerliklerine dayanarak B. Jacobs, “…sorunlu noktalar olsa da, Ksanthos bey evi ile bu Med ocağı arasında bir bağ olması gerektiğinden ve belki de akrabalık yaratan bir evlilik olasılığından…” bahseder46.

Yazıtlı Dikme sahibinin babası olan Harpagos’un yönetime geldiğine dair bir iz olmadığını belirtmiştik. Bu du-rumda Ksanthos’taki yönetim Kuprlli’den sonra doğrudan torununa geçmiş görünüyor. Diğer yandan Phellos ve Cindam yazıtlarında görülen Harpagos’un Ksanthos’taki Harpagos ile aynı kişi olup olmadığı belirsizdir. Fakat sadece Ksanthos’un değil Lykia’nın en büyük beylerinden birinin oğlunun, kendi ana kenti dışında başka bir

39 Mørkholm – Zahle 1972, 77. Üzerinde yazı taşıyan örnekler M.Ö. 460 yılından başlatılır ve son serileri yani 440 yıllarına tarihlenen sikkeleri ile bir sonraki dynast Kheriga adına basılan ilk sikkeler arasında - ki Kheriga adına basılan sikkeler M.Ö. 450-410 arasında tarihlenirler - kalıp bağlantıları saptanmıştır: bkz. Mørkholm – Zahle 1976, 59.

40 Jacobs 1987, 28 vd. 41 Kelimenin Luvi kökeni için bkz. Laroche 1959, 40. Çevirisi ve tartışması için bkz. Bryce 1986, 70, 133 -134. Aynı tanımlama, Pers satrabı Au-

tophradates, Ksanthos beyi Kheriga ve Limyra beyi Perikle’nin adının geçtiği yazıtlarda da kullanılmıştır: bkz. TL, 61, 2 (Autophradates); TL, 43, 2 (Kheriga); TL, 67,2; TL, 103, 3; TL, 132, 2; Neumann 1979, N 314, a7 (Perikle). Ayrıca Lykçe yazıtlarda “Kaunos’un Tanrısı” için kullanılan “khňtawata khbidĕňni” tanımının Hellence karşılığı olarak “Basileus Kaunios” verilmektedir: bkz. TL, 44, c8; Neumann 1979, N320, a7-8, a28; Bryce 1986, 133-134, 186. “khňtawata”nın geçtiği diğer Lykçe yazıtlar için bkz. TL, 26, 2; TL, 29, 9; TL, 83, 6. Konu hakkında ayrıca bkz. Mørkholm – Zahle 1976, 89.

42 Jacobs 1987, 27 -29.43 Schmitt 1982a, 17; Jacobs 1987, 27, dn 3.44 König 1972, 162; Jacobs 1987, 27, dn. 10. 45 Nagel 1982, 46 vd.; Jacobs 1987, 27, dn. 11.46 Jacobs 1987, 27, 29.


kentte yönetici olması uzak bir olasılıktır. Yazıtlı Dikme’deki soy ağacına göre Kuprlli’nin oğlu veya damadı olması gereken Harpagos; şayet Kuprlli’nin oğlu idiyse neden yönetime gelmedi? B. Jacobs, buna sadece becerik-sizlik demenin keyfi bir açıklama olacağını vurgulayarak belki de bir yaş sınırı düşünülebileceğini, Harpagos’un yaşlılığı sebebiyle yönetimin Kuprlli’den sonra doğrudan genç torunlarına geçmiş olabileceğini belirtir47. Fakat burada asıl soru, yönetime gelip gelmemesi değil, Pers generali Harpagos’un adını yaklaşık bir asır sonra Ksant-hos bey ailesinden birinin taşımasının, Ksanthos dynastlığının kurucusu veya soy atası olarak Harpagos’u gös-termek için yeterli bir kanıt olup olmadığıdır. Nitekim Lykia’da benzer isim öykünmelerinin farklı bir örneği de, Limyra dynastı Perikle’nin Atinalı Perikles’in adını almasında görülebilir48.

Yazıtlı Dikme’deki Hellence epigramın sonunda anıt sahibi kendi soyunu “Κα[ρ]ίκα γένος (Karika soyu)” (TL 44, c31) olarak verir. Şayet Ksanthos dynastlığının kurucusu veya 5. yüzyıl bey ailesinin atası Med Harpagos ol-saydı, soy atasının isminin geçtiği bu satırda O’nun adına rastlamamız gerekirdi. Jacobs’un bu sorunu gidermek için öne sürdüğü kanıt, Herodotos’un “Lykialılar soyunu sayarken ana tarafının adını verirler” şeklindeki açıkla-masıdır (Hdt.1.173)49. Yani bu durumda “Κα[ρ]ίκα γένος”, mezar sahibi beyin anne soyunu kastediyor olmalıdır. Bu da kabul edilebilir bir açıklama değildir, çünkü Lykçe mezar yazıtlarında ve kabartmalarında Herodotos’un söylemini destekleyecek bir bulguya rastlanmamıştır50. F. Kolb, şayet Harpagos Ksanthos’ta dynastlığını kurmuş olsaydı bizim buna dair izleri 5. yy. görmemiz gerektiğini belirterek, Ksanthos bey ailesinin Harpagos soyundan geldiği teorisine karşı çıkar51. Ayrıca Med Harpagos ile doğrudan veya dolaylı olarak soy bağlantılı bir bey ai-lesinde sadece bir kişinin Pers kökenli ad taşıması da beklenmezdi. Lykia’da en etkin ve güçlü olan, yönetimde olduğunu kesin olarak bildiğimiz diğer aile fertleri (Kuprlli, Kheriga, Kherei) neden Pers kökenli bir isim yerine yerel adlar taşımışlardı? Bu dönemde Ksanthos bölgedeki yönetim ağı için çok önemlidir çünkü bölgedeki kent ve beylerle, bağlı oldukları Pers satrapları arasındaki ilişkiler Ksanthos yöneticileri vasıtasıyla sağlanmış görün-mektedir. Bu durum dikkate alındığında şu soru akla gelmektedir: Şayet Ksanthos dynastlığı, Pers Büyük Kralı nezdinde önemli bir yere sahip olan Harpagos veya onun soyundan kişilerce kurulmuş olsaydı, bölgenin egemen güce vergi ödemesinde bazı ayrıcalıklara sahip olması gerekmez miydi? Oysa Büyük Darius’un reformları so-nucunda oluşturulan vergi listelerinde Lykia, diğer bölgelerle aynı koşullarda değerlendirilmiş görünmektedir. Ayrıca A. Keen’in de belirttiği gibi, şayet Harpagos fethedilen bir bölgeyle ödüllendirilecek olsaydı bunun Lydia veya Ionia olması beklenmeliydi52.

Persler Kilikia ve Karia’da da benzer şekilde gerekli yerlerde yerel beyleri kullanmışlar ve onlara belirli yetkiler vererek satraplıklardaki güvenliği sağlamaya çalışmışlardır53. Lykia’da da benzer bir alt satraplık sistemi benim-senmiş ve yerel beylerin otoritelerinin güvencesi Persler tarafından sağlamlaştırılmış olabilir. Böyle bir durum-da, en azından Lykia’nın Attika - Delos Birliği vergi listelerinde göründüğü M.Ö. 5. yy. ortalarında, Perslerin Lykia’daki (olasılıkla Batı Lykia’da) kontrollerini kaybettiklerini düşünmemiz gerekir.

Lykçe yazıtlarda adı geçen Pers kökenli diğer isimlerle birlikte düşündüğümüzde (Artumpara ve Mithrapata gibi...), en azından Artumpara ve Mithrapata’nın yine Lykia’daki yerel beyler ve Ksanthos beylerinin güven-dikleri kişiler oldukları düşünülebilir. Böylece Yazıtlı Dikme’nin Hellence epigramında, mezar sahibinin kendi

47 Jacobs 1987, 28.48 Perikle için bkz. Bryce 1980. 49 Jacobs 1987, 28.50 Lykia’da anaerkil tartışmaları için bkz. Bryce 1986, 153-158. Limyra’daki Xuwata Mezarı temelinde Lykia’da anaerkillik tartışması için bkz.

Borchhardt 1999, 57-60; Frei 1990, 8 vdd.; Akurgal 1998, 300. 51 Kolb 1989, 12, dn. 16.52 Keen 1998, 77, dn. 41. Shahbazi’ye göre ise, Harpagos Lydia’da yerleşmişti: Shahbazi 1975, 45. 53 Sekunda 1991, 84 vdd.; Weiskopf 1982, 20 vdd.; Sezgin 1997, 118-120 Akhaemenid İmparatorluğu topraklarının yönetimindeki bu uygulama,

özellikle MÖ 5. yüzyılın ikinci çeyreği içinde Kral Artakserkses tarafından gerçekleştirilen yeni yapılanmalarda daha kesin ortaya çıkar.


egemenliğine akrabalarını da kattığı yönündeki övgüsü anlaşılabilir54. Bu veriden hareketle Jacobs, Pers ismi taşıyan diğer beylerle Ksanthos dynastlığı arasında bir akrabalık kurmak ve böylece Med Harpagos ile Ksanthos beyleri arasında ilişki olduğu yönünde kanıt bulmak eğilimindedir55. Yazıtlı Dikme’nin Hellence epigramındaki ilgili kısmın çevirisi şöyledir:

“...O kişi Harpagos’un oğlu [....]is idi, o her bakımdan en önde gelirdi, gençliğinde güreşte yiğitliği ile önde gelirdi ki o şehirleri yok edici Athena’nın desteğiyle birçok akropolü ele geçirdi ve krallığının bir bölümünü kendi akrabaları arasında paylaştırdı...” (TL 44, c24-27)56.

Görüldüğü gibi burada sözü edilen “toprak dağıtma” eylemi herhangi bir şekilde yukarıdaki isimlerle doğrudan bağdaşmamaktadır. Bunun için buradaki anlatım, Ksanthos Dynastlığı ile Pers ismi taşıyan yöneticiler arasında bir bağ kurmak için yeterli bir kanıt olamaz.

Bugün sahip olduğumuz edebi, nümizmatik, epigrafik ve arkeolojik veriler bir araya getirildiğinde, en azından yaklaşık bir asırlık süre boyunca, Ksanthos yönetici ailesi için kabul edilebilir bir soy ağacı çıkarılması mümkün olabilmektedir57. Elimizdeki verilerden hareketle oluşan bu soy ağacı neticesinde, Yazıtlı Dikme’de mezar sahibi-nin babası olarak anılan Harpagos, Ksanthos’u ele geçiren Pers komutanı Med Harpagos’tan yaklaşık bir asır son-ra yaşamış; Ksanthos beyi Kuprlli’nin oğlu veya damadı olması gereken ve oluşan kronolojiye göre M.Ö. 440’lı yıllarda Ksanthos’ta yönetimde olması beklenen Lykialı bir aristokrattır. Bugün elimizdeki verilere göre, bileme-diğimiz herhangi bir sebeple yönetime gelememiş ve kendi adına sikke bastıramamıştır. Cindam ve Phellos yazıt-larında anılan Harpagos ile aynı kişi olup olmadığını söyleyebilmek için henüz yeterli veri yoktur. Fakat yukarıda tartıştığımız nedenlerden ötürü Lykia’da diğer Pers veya Hellen kökenli isimler gibi, bu isim benzerliği de sadece bir öykünme gibi görünmektedir. Bu tür öykünmeler, yerel beyler için siyasi bir avantajın veya eğilimin habercisi kişisel tercihler olmalıdır. Böylece, Ksanthos’un yönetici ailesi soy atasının Med Harpagos veya onun soyundan kişiler olarak belirlenmesi ve konuyla ilgili bazı çalışmalarda bu ailenin “Harpagidler” olarak adlandırılmasının kabul edilebilir bir dayanağı bulunmamaktadır58. Zira Lykia’nın kültürel verileri (mezar yapıları, Lykçe yazıtlar, inanç sistemine ilişkin veriler, ölü gömme gelenekleri gibi) bir bütün olarak değerlendirildiğinde, bu bütünün bir parçası olarak yönetim erki ve siyasi sistemin kaynağının başka bir kültürle doğrudan ilişkilendirilmesi mümkün görünmemektedir.

54 TL 44, c27.55 Jacobs 1987, 29. 56 İlgili kısmın çevirisi için bkz. Bryce 1986, 97. 57 Bugüne kadar yapılan araştırmalar sonucunda, Ksanthos beylerinin soy ağacı önerileri için bkz. Mørkholm – Zahle 1976, 87; Shahbazi 1975, 46;

Keen 1998, 221; Benda -Weber 2005, 43.58 Zira A. Keen’e göre de bu iddiaların kanıtları yetersizdir ve kesinlikle reddedilebilir: Keen 1998, 78-79.


Kısaltmalar ve Bibliyografya Akurgal 1998 E. Akurgal, Anadolu Kültür Tarihi, Ankara, 1998.

Babelon 1893 E. Babelon, Catalogue des monnaies grecques de la Bibliotheque nationale. Les Perses achéménides, les satraps et les dynastes tributairesde leur empire, Cypre et Phénice, Paris, 1893.

Benda-Weber 2005 I. Benda-Weber, “Lykier und Karer, Zwei autochthone Ethnien Kleinasiens zwischen Orient und Okzident”, AMS 56, 2005.

Borchhardt 1983 J. Borchhardt, “Bildnisse achaimenidischer Herscher, Kunst, Kultur und Geschichte der Achämenidenzeit und ihr Fortleben”, AMI X, 1983, 207-223.

Borchhardt 1998 J. Borchhardt, “Gedanken zur lykischen Gesellschaftsstruktur unter persischer und attischer Herrschaft”, Karatepe’deki Işık, Halet Çambel’e Sunulan Yazılar (Ed. G. Arsebük vd.), İstanbul, 1998, 155-169.

Borchhardt 1999 J. Borchhardt, Limyra - Zemuri Taşları, İstanbul, 1999.

Borchhardt 2005 J. Borchhardt, “Zum Kult der Heroen, Herrscher und Gefolgsleute in Lykien zur Zeit der Klasik”, Lykia VI, 2001/2002, 2005, 29-48.

Bousquet 1975 J. Bousquet, “Arbinas, fils de Gergis, dynaste de Xanthos”, CRAI, 1975, 138-148.

Bruns – Özgan 1987 C. Bruns – Özgan, “Lykische Grabreliefs des 5. und 4. Jhs. v. Chr.”, IstMitt. Beiheft 33, 1987.

Bryce 1980 T.R. Bryce, “The Other Pericles”, Historia 29, 1980, 377-381.

Bryce 1982 T.R. Bryce, “A ruling dynasty in Lycia”, Klio 64/2, 1982, 329-337.

Bryce 1983 T.R. Bryce, “Political Unity in Lycia during the Dynastic Period”, JNES 42, 1983, 31-42.

Bryce 1986 T.R. Bryce, The Lycians I. The Lycians in Literary and Epigraphic Sources, 1986.

Burn 1962 A.R. Burn, Persia and the Greeks, California, 1962.

Cahn 1975 H.A. Cahn, “Dynast oder Satrap?”, SchwMüBl 100, 1975, 84-91.

Childs 1979 W.A.P. Childs, “The Authorship of The Inscribed Pillar of Xanthos”, AnatSt 29, 1979, 97-102.

Childs 1981 W.A.P. Childs, “Lycian Relations with Persians and Greeks in the Fifth and Fourth Centuries Re-examined”, AnatSt 31, 1981, 55-80.

Courtils 2003 J. des Courtils, Ksanthos ve Letoon Rehberi, İstanbul, 2003.

FdX II H. Metzger – P. Coupell, Fouilles de Xanthos II. L’acropole Lycienne, Paris, 1963.

Fellows 1841 S. Ch. Fellows, An Account of Discoveries in Lycia, London, 1841.

Frei 1990 P. Frei, “Geschichte Lykiens im Altertum”, Götter, Heroen, Herrscher in Lykien, (Ed. J. Bochhardt), Wien, 1990, 7-17.

Gygax – Tietz 2005 M.D. Gygax – W. Tietz, “He who of all mankind set up the most numerous trophies to Zeus’ The Inscribed Pillar of Xanthos reconsidered”, AnatSt 55, 2005, 89-98.

Hdt. Herodotos, Herodot Tarihi (Çev. M. Ökmen), İstanbul, 2004.

Hom. Il. Homeros, İlyada (Çev. A. Erhat – A. Kadir), İstanbul, 1999.

Işık 1994 F. Işık, “Pttara, im Land vom hethitischen Lukka und homerischen Lykia”, Lykia I, İstanbul, 1994, 1-11.

Jacobs 1987 B. Jacobs, Griechische und persische Elemente in der Grabkunst Lykiens zur Zeit der Achämenidenherrschaft, SIMA 78, 1987.

Keen 1998 A.G. Keen, Dynastic Lycia, A Political History of the Lycians and their Relations with Foreign Powers C. 545-362 B.C., Leiden, 1998.

Kolb 1989 F. Kolb,“Geschichte Lykiens im Altertum”, (Ed. F. Kolb – B. Kupke), Lykien AW, 1989, 9-31.

König 1972 F.W. König, Die Persika des Ktesias von Knidos, Archiv für Orientforschung, Beiheft XVIII, 1972.

Ksen. Cyr. Ksenophon, Cyropaedia, Xenophontis opera omnia, vol. IV, (Ed. E.C. Marchant), Oxford, 1970.

Laroche 1959 E. Laroche, Dictionnaire de la langue louvite, Paris, 1959.

Mellink 1995 M.J. Mellink, “Homer, Lycia and Lukka”, The Ages of Homer: a Tribute to Emily Townsend Vermeule, (Ed. J.B. Carter – S.P. Morris), Austin: University of Texas Press, 1995.

Mørkholm – Zahle 1972 O. Mørkholm – J. Zahle, “The Coinage of Kuprllı. Numismatic and Arhaeological Study”, ActaArch 43, 1972, 57-113.

Mørkholm – Zahle 1976 O. Mørkholm – J. Zahle, “The Coinages of The Lycian Dynasts Kheriga, Kherei and Erbbina, A Numismatic and

Archaeological Study”, ActaArch 47, 1976, 47-90.


Nagel 1982 W. Nagel, Ninus und Semiramis in Sage und Geschichte - Iranische Staaten und Reiternomaden vor Darius, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Neue Folge II, Berlin, 1982.

Neumann 1979 G. Neumann, Neufunde lykischer Inschriften seit 1901, Tituli Asiae Minors, Band 7, 1979.

Schmitt 1982a R. Schmitt, “Iranische Namen im Lykischen”, Iranisches Personennamenbuch IV, Wien, 1982, 17-28.

Schmitt 1982b R. Schmitt, “Iranische Wörter und Namen im Lykischen”, Serta Indogermanica, Festschrift für G. Neumann, Innsbrucker Beiträge zur Sprach wissenschaft 40, Innsbruck 1982, 373-88.

Sekunda 1991 N. Sekunda, “Achaemenid Settlement in Caria, Lycia and greater Phrygia”, Achaemenid History. VI. Asia Minor and Egypt, Proceedings of the Groningen 1988 Achaemenid History Workshop, Leiden, 1991, 83-143.

Sezgin 1997 İ. Sezgin, Pers Yönetimi Dönemi’nde Batı Anadolu Şehir Devletleri’nin Politik ve Sanatsal Yaşamı (Ege Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 1997.

Shahbazi 1975 A.S. Shahbazi, The Irano-Lycian Monuments, Tehran, 1975.

TAM Tituli Asiae Minoris.

TL E. Kalinka, Tituli Lyciae lingua Lycia concripti, Tituli Asiae Minors I 1901.

Treuber 1887 O. Treuber, Geschichte der Lykier, Stuttgart, 1887.

Tritsch 1942 F.J. Tritsch, “The Harpy Tomb at Xanthos”, JHS 62, 1942, 44-48.

Vismara 1989 N. Vismara, Monetazione arcaica dellea Lycia II, Glaux 3, Milan, 1989.

Weiskopf 1982 M.N. Weiskopf, Achaemenid Systems of Governing in Anatolia, (University of California, Berkeley, Ph.D.) Columbia, 1982.

med harpagos ve ksanthos dynast ailesi

Documents