PROJE KOORDİNATÖRÜDoç. Dr. Yaşar Sarı

PROJE KOORDİNATÖR YARDIMCILARIDoç. Dr. Mehmet KaşlıYrd. Doç. Dr. Adem Koç

FOTOĞRAF ÇEKİMLERİYrd. Doç. Dr. Adem Koç

Arş. Gör. Orhan Can YılmazdoğanGamze NarinHakan Koç

Melisa AkaySerhat Demir

DERLEME VE METİN YAZIMIYrd. Doç. Dr. Adem KoçArş. Gör. Barış Demirci

Arş. Gör. Betül Havva YılmazArş. Gör. Beybala Timur

Alper KeserAykut Ekici

Ayşenur KorkmazBüşra BozyükCansu Coşkun

Cansu KayaEla Nazlı KözEmine Ekrenİrem YalçınOnur Nizam

Orhangazi KaraSercan Keşt

Sinem KarakütükSinem Top

PROJE KOORDİNASYON EKİBİYrd. Doç. Dr. Cihan SeçilmişYrd. Doç. Dr. Eylem Saltık

Yrd. Doç. Dr. Rahman TemizkanYrd. Doç. Dr. Saadet Pınar Temizkan

Yrd. Doç. Dr. Soner AkpınarÖğr. Gör. Cüneyt Naci Çakmaklısoy

Öğr. Gör. Duran CankülÖğr. Gör. Gülsün Yıldırım

Öğr. Gör. Tekin KoçkarÖğr. Gör. Uğur Bilge

Arş. Gör. Burcu Yılmaz ÇebinArş. Gör. Ebru Aslaner

Arş. Gör. S. Alper Sökmen

21 GÖSTERİ SANATLARI 67

ÂŞIKLIK 68Âşık Nurşah 69Âşık Pervanî 70Âşık Sarıcakız 71Mehmet Ali Kalkan 72Rasim Köroğlu 73

ZÂKİRLİK 74

SEMAH 75

KARAGÖZ 78Hayali Atay Altın 79

BEBEK KUKLASI 80

KÖY SEYİRLİK OYUNU 81Deve Oyunu 81Arap Oyunu 81 Köy Odası 82Tıp Oyunu 82

ZEYBEK 83Kadın Oyunları 83Erkek Oyunları 84Kırka Zeybek Ekibi 84

SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR 21

NİNNİ 22Ninni 22Gelin Ninnisi 23

MANİ 24Mani 24Şınlama 26

TÜRKÜ 28Geyik Kaçtı 29Karadır Kaşların Ferman Yazdırır 30Gökte Uçan Turnaların Yeşili 31Kahramanlık Türküsü 31 Nefes 32Kına Türküsü 33

AĞIT 36Çalçı Köyüne Gittiğime Pişmanım 36Asker Ağıdı 36Mersiye 37Kerbela Acısı 37Taşlama 38Nerde Kaldı 38

BİLMECE 39

EFSANE 41Kırk Kız Dağı Efsanesi 41İbikseydi (Seydi İbrahim) 41Guguk Kuşu 41Çoban Kuşu 42Taş Bebek Efsanesi 42

MEMORAT 43Çukurova Tekke 43Hızır 43Seyit Veysel Efendi ve Seyit Zeynel Efendi 44

MASAL 45Eskişehir Masalı 46Kader Bozulmaz 49Korkak Musa 50

HALK HİKÂYESİ 52Kara Sevda 52

FIKRA 61

DEYİM 63Vermedi Mabut Ne Yapsın Sana Mahmut 63

ATASÖZÜ 64

İÇİNDEKİLER

3

GEÇİŞ DÖNEMİ UYGULAMALARI 88

DOĞUM 88Çocuk Sahibi Olma 88Çocuk Düşürme 88Hamileliğin Anlaşılması ve Sakınma 89Doğum Yapan Kadın 89Kolay Doğum 89Sütü Olmayan Kadın 89Cinsiyet Tahmin Etme 90Meryem Ana 91Tuzlama 92Göbek Bağı 92Kundaklama ve Toprak Bağlama 92Ad Koyma 93 Kırk Basması 93 Kırklama 94 Sütten Kesme 94Çocuk Emzirme 94Kırk Uçurma 95Loğusa Şerbeti 96Al Basması 96Sarılık 97Tırnak Kesme 97Geç Yürüyen Çocuk 97Köstek Kesme 97Gölle-Diş Buğdayı 97

SÜNNET 98

DÜĞÜN GELENEKLERİ 99Evlenme İsteğini Bildirme 99Kız Bakma 99Kız İsteme 100Söz Kesme 101Başlık Parası-Süt Hakkı 101Nişan 101Düğüne Davet-Okuma 102Çeyiz Serme 103Bayrak Kaldırma 104Kına Davarı 105Kına Gecesi 106Gelin Korkutma Oyunu 108Saç Alma 108Gelin Hamamı 109Güvey Hamamı 109Düğün 110Düğün Yemekleri 111Güvey Giydirme ve Damat Tıraşı 112Gelinlik 113Nikâh 115Bohça 116Sandık-Kapı Parası 116Düğün Eğlencesi 117Tel Şırak-Koraz Telleme 119Gelin Alma 120Gelin Getirme 122Düğünlerde Oynanan Oyunlar 124

Canimen Oyunu 124Dürü Basma Oyunu 124Palaska Oyunu 124Lamba da Şişesiz Oyunu 125Şeytan Oyunu 125Gerdek 126Asma Kesme 127Baş Bozma 127Gelin Suyu 128Söylemezlik 130

ASKER UĞURLAMA 130

ÖLÜMDE YAPILAN UYGULAMALAR 131

KUTLAMALAR, ZİYARETLER, DİNÎ UYGULAMALARHıdırellez 134Sultan Nevruz 135Yağmur Duası 135Koç Katımı 137Ramazan ve Kurban Bayramı Kutlamaları 137Bayram Yeri 139Kol Bayramı 140Kandil 140Ayn-i Cem 140Muharrem Ayı-Aşure 142Çağlan-Kayapınar Köy Günü 142Evsim Baba Ziyareti 143Pir Ahmet Efendi Ziyareti 144Sücaeddin Veli Ziyareti 145Yunus Emre Ziyareti 146Azhvala 147Sabantoy ve Tepreç 147Yörük Şenliği 148

İMECELER 148

ÇOCUK OYUNLARI 149Aşık ve Kemik 149Atlambaç 150Ayınga 150Ceviz Oyunu 150Çufalık 150Dombili 150Yedi Taş 151Ebe Gelir 151Gıncırdak 151Gömü Met 151Hasancık 151Konkon Çekmez 151Lades 152Laleli Belkıs 152Met 152Misket-Şap 153Saklambaç 154Sayacık 154Yağlı Kayış 154Yerden Yüksek 154

TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RİTÜELLER ve ŞÖLENLER 87

4

HALK HEKİMLİĞİ 158Astım, Bronşit, Zatürree 158Baş Ağrısı 158Bel Ağrısı ve Bel Fıtığı 158Bıngıldak Çizme 158Böbrek Taşı ve Kumu 159 Boğaz Ağrısı ve Öksürük 159Çocuk Düşürme 159Çocuk Sahibi Olma 159Çocuk Tuzlama 159Diş Ağrısı 159Eklem Ağrıları 159Gaz Çıkarma 162Göbek Düşmesi 162Haşereden Korunma 162İltihap 163İshal 163Kanser 163Karın ve Mide Ağrısı 163Kırık, Çıkık, Ezilme 163Konuşamayan Çocuk 164Kuşpalazı 164Meme Çatlaması 164Nazar 164Prostat 165Sarılık Çizme 165Sivilce ve Cilt Hastalıkları 165Soğuk Algınlığı 165Süt Kesilmesi 165Uyuz 165

OCAKLAR VE TEDAVİ YÖNTEMLERİAllama Ocağı 166Bulgur Püskürtmesi Ocağı 166Gelincik Ocağı 166Köstebek Ocağı 166Kurşun Dökme Ocağı 166Mum Dökme Ocağı 167Muska Yazma Ocağı 167Şah Pabucu Ocağı 167Siğil Ocağı 168Temre Ocağı 168Yakma ve Çakma Ocağı 168Yarım Ocağı ve El Alma 168Yılan Ocağı 169Yılancık Ocağı 169Yıldırım Taşı Ocağı 169

DİĞER HALK İNANÇLARI 170Dilek Ağacı 170

TÜRBELER-EFSANELER 172Ahmed Turan Tekkesi 172Arap Tekke Türbesi 172Bektaş Baba Türbesi 173

DOĞA VE EVRENLE İLGİLİ BİLGİ ve UYGULAMALAR 157

Büyük ve Küçük Culuf Ana 173 Cafer Sadık ve Rahim Baba Türbesi 173Hakkı Baba Türbesi 174Hasan Baba ve Haydar Baba Türbesi 174Himmet Baba Türbesi 175Melik Gazi Türbesi 176Şehabeddin Sühreverdi Türbesi 176 Şeyh Edebali Türbesi 177Şeyh Süleyman Türbesi ve Seyyid Kılavuzları 177Seyyid Battal Gazi Türbesi 178Tapduk Emre Türbesi 180Tezveren Dede Türbesi 180Üryan Baba Türbesi 181Yunus Kuyusu Türbesi 181

HALK MUTFAĞI 182

Çorbalar 182Arabaşı 182Bamya 182Bıtı Bıtı 182Düğü 182Keşkek 183Miyane 183Tarhana 183Toyga 184Tutmaç 184Yayla 184

Hamur İşleri 184Ağzı Açık 184Cantık 184Çibörek 184Dolama 184Göbete 185Gözleme 185Haluja ve Çaş 185Kaşık Börek 185Katlama Böreği 185Kıyık 185Kömbe 185Kül Hamursuz 186Mercimekli Mantı 186Patatesli Ekmek 186Pita 186Saraylı 187Sarı Burma 187Toçina 187Üyken Börek 187Yörük Göbeklisi 187Yufkalı Büryan 187

Etli Yemekler 188Abısta 188Acı-Gıcı 188

Banak 188Bozan Kavurma 188Dayama 188Düğün Pilavı 188Harşıl 188Kapama 189Kelem Sarması 189Kuzu Sorpa 189Küp Eti 189Mercimekli Bulgur Pilavı 189Pasa 189Şipsi 189

Meze-Tatlı 190Boza 190Halkalı Şeker ve Akide Şekeri 190Iptırı 190Karadut Şerbeti 190Kozalaklı Yoğurt 190Lituka 190Met Helvası 190Muhacir Biberi 191Pancar Pekmezi 191Pırpılçıka 191Pomak Baklavası 191Salça 191Sifon Limonata 191Üzüm Pekmezi 191Üzümlü Sütlaç 191

HALK BAYTARLIĞI VE ZOOLOJİSİHalk Baytarlığı 192Çoban Kültürü 193Akbaş Çoban Köpeği 195Arıcılık 196Atçılık 197

Ağaç İşlemeciliği 201Bakırcılık 202Bez Dokuma 203Çalgı Yapımı 204Bağlama Yapımı 204Kabak Kemane Yapımı 206Keman Yapımı 207Tef Yapımı 208Çorap-Patik Örme 209Çömlekçilik 212Değirmencilik 214Demircilik 215Ebru Sanatı 216Geyik Boynuzu İşlemeciliği 217Halk Resmi 219Hattatlık 220Kalaycılık 222Keçecilik 223Kilim Dokuma 224Lületaşı İşlemeciliği 230Minyatür 232Nalbantlık 232Oya İşlemeciliği 233Sarka İşlemeciliği 235Savatlı Gümüş İşlemeciliği 236Yorgancılık 237Giyim-Kuşam-Süslenme 240Geleneksel Alet ve Eşyalar 244

5 EL SANATLARI 199

GÜNDELİK YAŞAM 246

KAYNAK KİŞİLER 250

KÜLTÜR GÖNÜLLÜLERİ 255

Somut Olmayan Kültürel Miras, toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar anlamına gelir. Kuşaktan kuşağa aktarılan bu somut olmayan miras, toplulukların ve grupların çevreleriyle, doğayla ve tarihleriyle etkileşimlerine bağlı olarak, sürekli biçimde yeniden yaratılır ve bu onlara kimlik ve devamlılık duygusu verir; böylece kültürel çeşitliliğe ve insan yaratıcılığına duyulan saygıya katkıda bulunur.

Teknolojik gelişmeler, kültür değişmeleri ve küreselleşen dünyanın bir olgusu olarak ortaya çıkan kitle kültürü, insanlığın binlerce yıllık sözel kültürel belleğinde korunan büyük bir kültürel birikimi yok etmektedir. Ülkemizin en çok göç alan illerinden biri olan Eskişehir’in, bozulmaya açık kültürel mirasını tespit etmek, korumak ve “turizme aktarım” odaklı paylaşmak amacıyla gerçekleştirilecek olan “Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Envanterinin Çıkarılması ve Turizme Kazandırılması Projesi” Üniversitemiz Turizm Fakültesi, Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ve HAMER işbirliğiyle yürütülmektedir.

Eskişehir’in kırsal kesiminde geniş bir alan araştırması sonucu derlenen veriler “Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi”nin de alt yapısını oluşturacaktır. Eskişehir il merkezi, ilçeler ve köylerde kaynak kişilerle yapılan görüşmeler, çekilen fotoğraflar, derlenen bilgiler ışığında oluşturulan bu katalog, yürütülen alan araştırmalarının sonuçları hakkında sizleri bilgilendirmek üzere hazırlanmıştır. Bu katalog sayesinde, Eskişehir turizminin altyapısı ve yapılan faaliyetlerin kültürel alanda da canlandırılması ve var olan turizm potansiyelinin tanıtılması gerçekleştirilebilecektir.

Bir toplumun özünü gözler önüne seren somut olmayan kültürel miras, toplumların barış içerisinde huzurla yaşamalarını ve güçlenmelerini sağlayan önemli bir faktördür. Gelecek nesillerin kültürel çeşitliliği ve farklılığı görerek, bunları zenginlik olarak algılayarak paylaşmaları önemlidir ve bunu sağlamak için hayata geçirilecek bütün projeler desteklenmelidir.

Eskişehir’e kalıcı eserler bırakma bağlamında hem kültür turizmi hem de kültürümüzün gelecek nesillere aktarımını sağlama yönünde mevcut proje verilerinin değerlendirilebileceği Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi kurulmasında büyük gayret gösteren Eskişehir Valisi ve Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Başkanı Güngör Azim Tuna’ya şükranlarımı sunarım.

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi olarak; Eskişehir merkezli somut olmayan kültürel mirasımızın tespiti, derlenmesi ve gelecek kuşaklara aktarılarak yaşayan kültürün bir parçası haline getirilmesi amaçlı bu önemli projeyi hayata geçiren Doç. Dr. Yaşar SARI, Doç. Dr. Mehmet KAŞLI, Yrd. Doç. Dr. Adem KOÇ ve tüm proje ekibine, bilgi ve birikimlerini onlarla paylaşan kaynak kişilere ve bu süreçte ekibimize destek olan başta Bursa, Eskişehir, Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) olmak üzere tüm kurum ve kuruluşlara çok teşekkür ederim.

Prof. Dr. Hasan GÖNENEskişehir Osmangazi Üniversitesi Rektörü

Eskişehir’in Somut Olmayan Kültürel Mirası

Sürdürülebilir kalkınma ve bölgesel gelişme alanında faaliyet gösteren bir kurum olan Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) mali destek programları aracılığı ile bölgenin kalkınmasına katkı sağlayacak projelere destek vermektedir.

Ajansımız bölgenin küresel rekabet gücünün artırılmasını desteklerken yenilikçi ve bilgi odaklı sanayi ile sürdürülebilir bir kalkınma hedefini benimsemekle birlikte bölgemizin yaşayan tarihi, kültürü ve doğasıyla turizmde çekim merkezi olmasını amaçlamaktadır.

Bölgemiz tarih ve kültür mirası ile birlikte doğal zenginlikleri açısından çeşitlilik göstermektedir. Özellikle kış turizmi, sağlık ve termal turizmi, kültür ve tarih turizmi, inanç turizmi ve doğa turizmi için ciddi bir potansiyele sahiptir. Bu nedenle, Ajans olarak “Turizmde Çeşitlilik” konusuna ağırlık vermekte ve bu doğrultuda bölge kurum ve kuruluşlara desteklemekteyiz. Ajansımız turizm alanında şimdiye kadar üç ayrı mali destek programı ile bölgedeki bu potansiyeli harekete geçirecek ve markalaşmasını sağlayacak projelere destek verdi.

Bu amaçlar doğrultusunda hazırlanmış olan 2012 yılı MALİ DESTEK PROGRAMLARINA toplam 20 milyon TL bütçe tahsis edilmişti. Bütçenin 8 milyon TL’si Sürdürülebilir Sanayi, 10 milyon TL’si Turizme Yönelik Küçük Ölçekli Altyapı ve 2 milyon TL’si Turizm Tanıtım başlığı için ayrılmıştı. Programlara yapılan toplam 82 adet proje başvurusundan 36’sı destek almaya hak kazandı. Destek almaya hak kazanan projelerden Sürdürülebilir Sanayi Programı’nda 10 proje, Turizme Yönelik Küçük Ölçekli Altyapı Programı’nda 11 proje ve Turizm Tanıtım Programı’nda 12 proje olmak üzere toplam 33 proje başvuru sahibi ile sözleşme imzalandı.

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi de Turizm Tanıtım Mali Destek Programı kapsamında “Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Envanterinin Çıkarılması ve Turizme Kazandırılması” projesine destek aldı. Bu programın amacı bölgenin etkin ve yenilikçi yöntemlerle ulusal ve uluslararası alanda tanıtılması olarak belirlenmişti. ESOGÜ’nün projesi ile bölgenin tanıtımı, hedef kitlelere duyurulması, turizm cazibesinin artırılmasına ilişkin faaliyetler yapılmasının yanı sıra Eskişehir kültürünü tanıtıcı ve kalıcı bir eserin ortaya çıkarıldı. Eskişehir’in somut olmayan kültürel mirasına ait bu çerçevede kullanılabilecek toplu envanter ve katalog hazırlanması yerinde bir girişimdir, memnuniyet vericidir.

Projede emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunar, projenin bölge tanıtımı açısından hayırlı olmasını temenni ederim.

Somut Olmayan Kültürel Miras veTurizm Projelerinin Önemi

Tamer DEĞİRMENCİBEBKA Genel Sekreteri

Bursa, Eskişehir, Bilecik Kalkınma Ajansı ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi (BAP) tarafından desteklenen daha kapsamlı bir projenin çıktılarından biri olan ve Eskişehir’in Somut Olmayan Kültürel Mirası adını taşıyan bu katalog, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Turizm Fakültesi ve Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünün öğretim üye ve öğrencileri tarafından gerçekleştirilen ve güncel verilere dayanan alan çalışmalarının bir ürünüdür. 2003 yılında kısa adı UNESCO olan Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu tarafından kabul edilen ve 2006 yılında Türkiye’nin taraf olduğu Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin tanımladığı kültürel mirasın korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gibi kültür koruma hedeflerinin yanında Eskişehir’in turizm altyapısı ve faaliyetlerinin çeşitlendirilerek ulusal ve uluslararası alanda canlandırılmasını ve var olan turizm potansiyelinin tanıtılmasını amaçlamayan proje kapsamında yapılan alan çalışmalarının yerel yönetimler tarafından çeşitli projelerle restore edilen Odunpazarı’nda kurulabilecek Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi’nin altyapısını da oluşturması, turizm ile ilgili karar verici resmî kurumların kültür turizmi konusunda özendirilmesi ve son olarak çevrenin kültür turizmine uygun hâle getirilerek sosyal farkındalığın güçlendirilmesini de hedeflemesi son derece önemlidir. Odunpazarı tarihî kent merkezi gibi önemli kültür turizmi ağına ve potansiyeline sahip bölgede kurulacak Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi ile Eskişehir’in kültürel mirasının bu merkezde dört mevsim ziyaret edilebilir ve karşılıklı etkileşim içinde uygulanabilir hâle getirilmesi, projenin tamamlanması gereken bir bölümü olarak kültür koruma ve tanıtma hedef ve yaklaşımlarına uygundur.

Eskişehir’in Somut Olmayan Kültürel Mirası adını taşıyan elinizdeki katalog, bu alanda çalışan bir akademisyen olarak büyük bir memnuniyetle belirtmeliyim ki, Eskişehir kent merkezinde ve Eskişehir il sınırları içindeki 14 ilçe ve 185 köyde yaklaşık beş ay boyunca sürdürülen ciddi ve sistemli alan çalışmalarına dayanmaktadır. Alan çalışmaları, akademik çevrelerin aşina olduğu folklor derleme tekniklerinin yanı sıra “Somut Olmayan Kültürel Miras”ın korunması, gelecek kuşaklara aktarılması ve kültür turizmine kazandırılması hedefleri doğrultusunda yapılmıştır. Bilindiği üzere somut olmayan kültürel miras terimi UNESCO tarafından hazırlanan Sözleşme’de “toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar” olarak tanımlanmaktadır. Somut olmayan kültürel miras ifadesi, sözlü kültür yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan bilgi, beceri ve deneyimleri içermektedir. Konuya Türkiye ve Türk kültürü özelinden bakacak olursak somut olmayan kültürel miras teriminin; masal, destan, hikâye gibi sözlü ürünler; “âşıklık sanatı, köy seyirlik oyunları, karagöz, meddah gibi gösteri sanatları; doğum, evlenme, ölüm, Hıdırellez, Mayıs Yedisi gibi toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler; halk hekimliği, halk mutfağı, halk mimarisi gibi doğa ve evrenle ilgili uygulamalar ve usta-çırak ilişkisi içinde öğrenilen ve seri üretime dayanmayan tüm geleneksel meslekler yani el sanatları geleneğini kapsadığını söyleyebiliriz. Somut olmayan kültürel mirasın belirdiği alanlar SOKÜM’ün Korunması Sözleşmesi’nin 2. Maddesinde şu başlıklar altında toplanır:

• Somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dille birlikte sözlü gelenekler ve anlatımlar;• Gösteri sanatları;• Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler;• Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar;• El sanatları geleneğiElinizdeki katalog, Eskişehir merkez ve ilçelerinde Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Turizm Fakültesi ve Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim elemanları; doktora, yüksek lisans ve lisans düzeyinde konuyla ilgili derleme teknikleri açısından özel kurslardan geçirilmiş araştırmacı ve derlemecilerle gerçekleştirilen uzun süreli alan çalışmalarından elde edilen verilere ve eğer varsa bu verilerin daha önce yapılmış derleme ve alan araştırmalarından elde edilen bilgi, belge ve folklorik ürünlerle karşılaştırmalı analizine dayanmaktadır. Bu nedenle kataloğun Eskişehir’in somut olmayan kültürel miras tanımı içinde yer alan kültürel ve sanatsal uygulamaları hakkında güncel ve güvenilir bir kaynak oluşturacağı inancındayım.

Bu kataloğun ortaya çıkışında kuşkusuz pek çok kurum ve kişinin emeği var. Öncelikle bu çalışmanın ortaya çıkmasındaki destekleri ve icracı kararlılıklarından dolayı Bursa, Eskişehir, Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’ni, Turizm Fakültesi ve Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim elemanları, doktora, yüksek lisans ve lisans öğrencilerini tebrik ederim. Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi için gerekli konağı tahsis edip tefrişatını yapan Eskişehir Valisi ve Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Başkanı Sayın Güngör Azim Tuna’nın kültürel mirasın korunmasına yönelik çabaları takdire şayandır. Yüzyılların imbiğinden süzülüp gelen değerli bilgi, belge ve deneyimlerini bu proje kapsamında bilim dünyası ile paylaşan Eskişehir halkı, derleme çalışmalarına katılan genç akademisyenler ve öğrencileri bu projenin gurur tablolarını oluşturmaktadır. Son olarak iyi bir yönetişim kültürü içinde bu projenin sonuçlanmasını sağlayan Proje koordinatörü Doç. Dr. Yaşar Sarı ve yardımcıları Doç. Dr. Mehmet Kaşlı ile aynı zamanda bu kataloğun editörü olan Yrd. Doç. Dr. Adem Koç’a teşekkürlerimi ifade etmek isterim.

Eskişehir’in Somut Olmayan Kültürel Mirası ve Geleceğe Aktarımı

Prof. Dr. M. Öcal OĞUZUNESCO Türkiye Millî Komisyonu Başkanı

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi işbirliğiyle hazırlanan ve 2012 Turizm Tanıtım Mali Destek Programı çerçevesinde Bursa, Eskişehir, Bilecik Kalkınma Ajansı ile Eskişehir Osmangazi Üniversitesi tarafından desteklenen TR41/TT/12/009 kodlu “Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Envanterinin Çıkarılması ve Turizme Kazandırılması Projesi” kapsamında oluşturulan bu katalog, alan araştırmalarıyla toplanan verilerden bir seçkidir. Projenin temel hedeflerinden biri olan somut olmayan kültürel mirasın turizm alanına aktarılması ile turizme dayalı animasyonlarda yelpazenin genişlemesine katkı sağlaması beklenmektedir. Bu amaçla ikinci bir proje bağlamında turizm destinasyonu Odunpazarı’nda kurulması hedeflenen “Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi”nin de alt yapısını oluşturacaktır. Proje kapsamında Eskişehir’in 14 ilçesine ait köylerde ve kırsalda alan araştırmalarına çıkılmıştır. Alan çalışmasından önce yapılan literatür çalışması sonrasında gidilmesi gereken yerler planlanmış, kaymakamlık, belediye ve muhtarlıklarla iletişim sağlanarak yörelerle ilgili bilgiler tekrar güncellenmiş ve görüşülecek kaynak kişilerin tespiti kolaylaştırılmıştır. Alan çalışmasının sınırlarını belirlemek amacıyla Eskişehir SOKÜM Alan Araştırması El Kitabı hazırlanmış ve alana çıkacak öğretim elemanları, yüksek lisans ve lisans öğrencileri “Alanda Etkin Derleme Yöntemleri” eğitimine katılmışlardır. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı; Gazi Üniversitesi, Türk Halkbilimi ve Ankara Üniversitesi Halkbilimi bölümlerinin öğretim üyelerinin de katkısıyla derleme yapılacak alanın özellikleri, alanda derleme yöntemleri, iletişim problemleri ve çözüm yolları, etkin iletişim kurma yöntemleri, alanda görsel malzemenin derlenme yöntemleri ve teknikleri, fotoğraf çekme teknikleri, derlenen verilerin deşifre yöntemleri ve verilerin tasniflenmesi gibi konularda araştırmacılar alan çalışmasından önce bilgilendirilmiştir. El kitabına alanda karşılaşılabilecek veri çeşitliliğine göre sorular konulmuş ve alana çıkan tüm araştırmacılar bu el kitabından faydalanmışlardır. Alan çalışması beş ay sürdüğünden araştırmacıların kaynak kişilere tüm soruları yöneltmeleri mümkün değildir. Bu nedenle doğru kaynak kişinin tespit edilmesine ve doğru sorular sorularak kısa sürede veriler toplanmaya çalışılmıştır. Kaynak kişilerin izinleri alınarak ses ve kamera kaydı yapılmış, fotoğraflar çekilmiştir. Alan araştırmaları sonucunda elde edilen veriler ilçe ve köy adları altında ses kaydı, fotoğraf ve kamera kaydı olarak tasniflenmiştir. Fotoğraf ve video kayıtlarının açıklayıcı bilgi formları düzenlenmiş ve konuya göre aranılan veriye ulaşılması kolaylaştırılmıştır. Ses kayıtları yazıya aktarılarak üzerinde çalışılması etkin hale getirilmiştir. Tüm veriler Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Turizm Fakültesi ve Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü arşivlerine kazandırılmıştır. Bu kataloğa kaynaklık eden veriler, alan araştırması sonucunda elde edilen ses ve kamera kayıtlarının yazıya aktarılması ile elde edilmiştir. Aynı zamanda proje çalışmalarının tanıtıldığı ve derlenen verilerin - internet alanında kısmî de olsa sunulacağı görsel içeriği zengin bir internet sitesi hazırlanmıştır. Fotoğraf sergileri düzenlenmiş ve Eskişehir halkının dikkati bu yöne çekilmiştir. Turizm alanında karar vericilere “Eskişehir’in Somut Olmayan Kültürel Mirası” hakkında bilgiler sunulmuş, turizm odaklı yeni uygulama modelleri tartışılmıştır. Katalog; uzun süreli alan çalışmalarından elde edilen verilere ve eğer varsa bu verilerin daha önce yapılmış derleme ve alan araştırmalarından elde edilen bilgi, belge ve folklorik ürünlerle karşılaştırmalı analizine dayanmaktadır. Bu nedenle kataloğun Eskişehir’in somut olmayan kültürel mirası tanımı içinde yer alan kültürel uygulamalar hakkında güncel ve güvenilir bir kaynak oluşturacağı inancındayız.

Alan çalışması halkbilim araştırmaları bağlamında klasik bir alan araştırması yöntemiyle yürütülmüştür. Eskişehir’de yaşayan çeşitli toplulukların yerleşim birimlerine göre idari yetkililerle yapılan görüşmeler sonunda kaynak kişiler tespit edilmiştir. Beşer kişilik iki ekiple alana çıkılmış ve derlemeler yapılmıştır. Eskişehir il merkezi ile birlikte Odunpazarı, Tepebaşı, Alpu, Beylikova, Çifteler, Günyüzü, Han, İnönü, Mahmudiye, Mihalgazi, Mihalıççık, Sarıcakaya, Seyitgazi, Sivrihisar ilçeleri ve bağlı 185 köyde alan çalışması yürütülmüş; 1400 kaynak kişiyle görüşülmüş; ancak kaynak kişi listesinde isminin açıklanmasını istemeyenlere yer verilmemiştir. Alanda kısa süre kalınması gerektiğinden çalışma, hazırlanan sorular kılavuzluğunda yürütülmüş ve “yüzey araştırması” metoduyla veriler toplanmıştır.

Eskişehir Kazan Biz Kepçe…

Eskişehir, 2012 TÜİK verilerine göre göç alan 5. il konumundadır. Bu nedenle demografik ve kültürel yapı hızlı bir şekilde kabuk değiştirmektedir. Köylere ve yaşlı kişilere yönelmedeki hedef sadece “kültürümüz kayboluyor”, “ne toparlarsak kârdır” gibi klasik anlayış değildir. Projenin “turizme aktarım” odaklı düşünme hedefi nedeniyle kırsalda yalnızlaşan ve kültür aktarım ortamını bulunamadığından üstü örtülen somut olmayan kültürel mirasın tespiti ve kültür taşıyıcılarından/kaynak kişilerden elde edilen verilerle “uygulamalı halkbilimi modeli”ne aktarımlarının sağlanması amaçlanmaktadır. Eskişehir merkezli yürütülen alan çalışmaları, kentin yaşadığı göç hareketliliği nedeniyle alan araştırmacılarını zaman zaman “Bir şeyler bulabilecek miyiz?” kaygısına sürüklemiştir. İlçe ve köylerdeki kültürel ortam çeşitliliği ile yoğun veri aktarımı araştırmacıları şaşırtmıştır. Bu nedenle de geleneklerini hâlâ yaşatanların ya da bu türden çalışmaları gereksiz bulanların araştırmacıları zorlayan “biz bunları zaten biliyoruz”, “kültür karın doyurur mu”, “o öyle değil, böyle”, “köyün başka ihtiyaçları var”, “gençler kültürümüze sahip çıkmıyor”, “bunlar kaldı mı ki artık” gibi hazır bulunuşluklarına rağmen ekibimiz alandan derlenen bilgileri Eskişehir halkıyla paylaşmayı hedefliyor. Eskişehir, yoğun göç alan bir il olması nedeniyle derlenen verilerin tamamının Eskişehir kökenli olduğunu söylemek imkânsızdır. Katalogda sunulan görsel ve yazılı verilerin tamamı Eskişehir’den elde edilmiştir. Ancak Eskişehir kökenli kültürel miras olmak yerine Eskişehir merkezli yaşayan kültürel miras olarak kabul etmek daha doğru olacaktır. Bu katalogda size sunulan veriler, ninniden masala, halk mutfağından düğüne, türbe-tekke-yatırlardan efsanelere, çoban kültüründen halk hekimliğine, bayram yeri geleneğinden yağmur dualarına, çömlekçilikten kilim dokumaya kadar geniş bir kültürel birikimi oluşturmaktadır. Bu nedenle çalışmanın adından da anlaşılacağı gibi veriler Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesi’nde geçen sözlü gelenekler ve anlatımlar; gösteri sanatları; toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler, doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar, el sanatları başlıkları altında alt başlıklar halinde sınıflandırılmıştır. Kaynak kişilerden alınan verilerin sonunda kaynak kişinin adı-soyadı, derleme yapılan ilçe ve köy adları belirtilmiştir. Birçok kaynak kişiden aynı konuda derlenen benzer veriler olduğundan örneklemeler yapılmıştır. Bu “başka yerde yok” anlamına gelmez. Kaynak kişilerin ağız özelliklerinin farklılığı ve hazırlıksız cevapları nedeniyle cümle bozukluklarına müdahale edilmiştir.

Literatür araştırmalarında karşılaştığımız verilerle alandan derlediğimiz verileri bu çalışmayla kıyaslama imkânı doğmuştur. Yaşayan kültürün parçası olmadığında kültürel mirasların sadece kitaplarda, müzelerde ve her nasılsa güçlü hafızalarda kaldığını görebilmekteyiz. Kaynak kişilerle yapılan görüşmelerde ilk anda verilen tepkiler umutsuzluğa düşürse de sohbetin koyulaştığı ve kahkahaların yükseldiği noktadan sonra sözlü kültür, ne kadar güçlü olduğunu hem araştırmacılara hem de kültür taşıyıcılarına göstermiştir. Çeyiz sandıklarının gururla açılması, dur biz şöyle de yapardık diyerek yeni konuların gelmesi, köye varmadan yemek hazırlıklarının yapılmış olması, toplu halde kahvehanede ve odada beklemeler araştırmacıları ayrıca heyecanlandırmış, hayrete düşürmüş ve çalışmalarda teşvik edici olmuştur. Geleneğin taşıyıcıları ya da kaynak kişilerimiz köylerine gelen bir grup heyecanlı gencecik araştırmacıları gördüklerinde o geleneksel misafirperverliklerini esirgemediler. Çaylarına katık ettikleri sohbetlerinde bizlere doğumlarını, düğünlerini, kına gecelerini, onların da ninelerinden dinledikleri masalları, hayvanlarına nasıl baktıklarını, ne yiyip ne içtiklerini, nerelerde yağmur duası yaptıklarını, çeyizlerinin en ince dokumalarını, el sanatlarının inceliklerini en önemlisi gönüllerini açtılar. Kimi zaman uğradığımız bir cenazede kimi zaman düğünde kimi zaman da cem törenlerinde hiç geri çevrilmedik. Modern yaşamın getirdiği kentli olma telaşı, yerelin geri plana itilmesi, kültürel yapıların üstünün örtülmesi gibi nedenlerle günümüzde halkbilim çalışmalarının çok da istenilen seviyede olduğunu söylemek mümkün değildir. Ancak tüm zorlu şartlara rağmen hazırlanan bu katalogdaki verilerle kendi bilgilerinizi karşılaştırma fırsatınız olacaktır. Alan çalışmaları her ne kadar bir yörenin kültürel özelliklerini derlemeyi hedeflese de aslında uğrayabildiği kaynak kişilerin dünyası kadar veriyi arşivleyebilmektedir. Bir olguyu aynı yörede her kaynak kişi farklı yorumlayabilmekte ve anlamlandırabilmektedir. Alan çalışmalarından elde edilen verilerin ve görsellerin tümü göz önüne alındığında bu katalog sizlere sınırlı sayıda veriyi ve görseli aktarmaktadır. Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi alt yapısı için de düşünülen veriler, halkbilim araştırmacıları, kültür avcıları ve turizm dostlarının ilgisini hak ediyor.

Bu kataloğun, turizm ile ilgili karar verici resmî kurumların kültür turizminin önemi konusunda bilinçlendirilmesi ve çevrenin kültür turizmine uygun hale getirilmesini amaçlayan sosyal farkındalığın güçlendirilmesine de katkı sağlayacağı kanısındayız. Bu sayede turizm altyapısı ve faaliyetlerinin kültürel alanda da canlandırılması ve var olan turizm potansiyelinin tanıtılması gerçekleşebilecektir.Proje kapsamında yapılan tanıtım toplantıları, örnek sunumlar, fotoğraf sergileri, tanıtım filmi ve internet sayfası, elinizdeki bu katalog ve müze Eskişehir’in somut olmayan kültürel mirasının tanıtımı ve farkındalık oluşturma açısından da UNESCO Türkiye Milli Komisyonu’nun yürüttüğü hem ulusal hem de uluslararası çalışmalarla örtüşmektedir. Aynı zamanda Eskişehir 2013 UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Başkenti çalışmalarına da destek olması amaçlanmıştır.

Projenin kapanış toplantısı sonunda Yörük Anası Ummuhan Yavuz’dan ekibimiz adına kefiyemizi almayı başardık. Elinizdeki bu çalışmayla otağınıza konuk olacağız. Okumanızın ardından umarız proje ekibimiz adına yine siz değerli okuyuculardan da kefiyelerimizi almayı başarırız. Karşılaşacağınız QR barkodları internet ortamı bulunan yerde cep telefonunuza veya el bilgisayarlarınıza okutarak verileri etkileşimli olarak da inceleyebileceksiniz.

“Eskişehir kazan biz kepçe” dememize rağmen yılmadan, yorulmadan, heyecanımızı kaybetmeden sürdürdüğümüz bu çalışmanın ortaya çıkmasında pek çok kişi ve kuruluşun katkısı bulunmaktadır. Proje çalışmalarımızın finansal desteğini sağlayan Bursa, Eskişehir, Bilecik Kalkınma Ajansı’na (BEBKA) ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’ne, projenin sağlıklı bir şekilde yürümesine yardımcı olan Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Proje Ofisi ve İdari Mali İşler Dairesi çalışanlarına, Eskişehir alan çalışmalarına kılavuzluk edebilecek verilerini paylaşan Eskişehir Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’ne şükranlarımızı sunarız. Proje kabul oldu, ama ekibi hazırlayacak vakit yok diye düşünürken bizi yalnız bırakmayan Prof. Dr. Muhtar Kutlu ve Dr. Selcan Gürçayır’a; her an sorularımızı cevaplayan ve takıldığımız her an hızlı trenin nimetlerinden faydalandırdığımız Yrd. Doç. Dr. Evrim Ölçer Özünel’e; önümüze çıkan her engeli hiç yüksünmeden kaldırmaya çalışan ve daima destekçimiz olan UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Başkanı ve Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Öğretim Üyesi Prof. Dr. M. Öcal Oğuz’a şükranlarımızı borç biliriz.

Proje fikrini daha dillendirdiğimiz andan itibaren heyecanla desteklerini veren ve çalışmalarımızı beraber yürüttüğümüz öğretim üyesi ve öğretim elemanı arkadaşlarımıza; alan araştırmalarında bir karınca gibi çalışan, terleyen, susuz kalan, yorulan, fark ettirmek istemese de araçlarda uyuyakalan, derlenen verileri yazıya aktaran ve tasnifleyen tüm öğrenci ve akademisyen arkadaşlarımıza teşekkürlerimizi sunarız. Elinizdeki bu katalogla birlikte projenin tüm görsellerini tasarlayan ACT Design, Sevinç Gezer, Tuğçe Termircan ve tanıtım filmimizin hazırlanmasına yardımcı olan GAP Prodüksiyon, Ersen Çıra’ya teşekkür ederiz.

Belki bir daha göremeyeceğimiz, bir daha evlerinde konuk olamayacağımız, aynı ortamı bir daha paylaşamayacağımız ama bize sundukları somut olmayan kültürel miraslarını geleceğe aktarma emanetini veren “kültürel miras taşıyıcıları”mıza yani “kaynak kişilerimize” sonsuz teşekkür ediyoruz.

Projenin başından sonuna zaman zaman yalnız bıraktığımız ama desteklerini bizden esirgemeyen değerli eşlerimize ve çocuklarımıza minnettarız.

Bu projemizden sonra verilerimizi değerlendirebileceğimiz ve uygulamalı halkbilimi modeline uygun bir Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi kurulması hedefimizdi. Bu konuda gerekli girişimleri yapıp Odunpazarı bölgesinde bizlere konağı tahsis eden ve tefrişatını yapan Eskişehir Valisi ve Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Başkanı Sayın Güngör Azim Tuna’ya ve çalışmalarımızı yakından takip eden Eskişehir Vali Yardımcısı Dr. Ömer Faruk Günay’a teşekkürlerimizi sunarız.

Proje Ekibi AdınaDoç. Dr. Mehmet KAŞLIYrd. Doç. Dr. Adem KOÇ

(Editör)