comarca da mariña occidental - medio rural

Edita: Dirección Xeral de Desenvolvemento Rural.Consellería do Medio Rural.Xunta de Galicia.

Impresión: Litonor

D.L.: C-2634/2006

ISBN: 84-453-4293-2

COMARCA DA MARIÑA OCCIDENTAL

DIRECCIÓN XERAL DEDESENVOLVEMENTO RURAL

2006

EQUIPO REALIZADOR

REDACCIÓN

Análise SocieconómicaPilar Patiño Portas

Recursos do TerritorioAlba Arias LópezJuan Loureiro GrandalArturo Revilla BonninFelipe Macías VázquezRosa Calvo de Anta

BASES DE DATOS E INFORMATIZACIÓNBerta Román DíazEduardo Daniel García MartínezMaría José Rodríguez VillarElena Bernárdez López

TRADUCCIÓNBegoña González ReySonia Santos Ferreirós

DELINEACIÓN E CARTOGRAFÍAMaría José Precedo López

DESEÑO GRÁFICOXosé G. Xoga

ÍNDICE

PRIMEIRA PARTE: ANÁLISE SOCIOECONÓMICA

1. A COMARCA EN GALICIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.1. O TERRITORIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.2. OS SEUS HABITANTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.3. A ECONOMÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.4. NIVEL DE VIDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.5. CONCLUSIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2. RECURSOS HUMANOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.1. EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.2. TIPOLOXÍAS DEMOGRÁFICAS MUNICIPAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.3. DISTRIBUCIÓN DA POBOACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.4. A ESTRUTURA DEMOGRÁFICA RESULTANTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542.5. PROXECCIÓN DEMOGRÁFICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602.6. O MERCADO DE TRABALLO: PERFIL LABORAL DOS RECURSOS HUMANOS DA COMARCA . . . . . . . 602.7. SÍNTESE DOS RECURSOS HUMANOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

3. SISTEMA PRODUTIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733.1. A BASE ECONÓMICA DA COMARCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

3.1.1. PERFIL PRODUTIVO DA COMARCA EN FUNCIÓN DA POBOACIÓN OCUPADA E DAS EMPRESAS . 733.1.2. A ESTRUTURA ESPACIAL DAS ACTIVIDADES ECONÓMICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.2. O SECTOR PRIMARIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.2.1. O ESPAZO AGRARIO: OS USOS DO SOLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.2.2. A GANDERÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853.2.3. OS RECURSOS MARIÑOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

3.3. O SECTOR SECUNDARIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1033.3.1. O PROCESO DE INDUSTRIALIZACIÓN DA COMARCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1033.3.2. AS RAMAS DE ACTIVIDADE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.3.3. A CONSTRUCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

3.4. O SECTOR TERCIARIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1223.4.1. OCUPACIÓN E EMPREGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1223.4.2. RAMAS DE ACTIVIDADE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1233.4.3. ÁREAS DE MERCADO E SISTEMA RELACIONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1253.4.4. O TURISMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

3.5. SÍNTESE DO SISTEMA PRODUTIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

4. CALIDADE DE VIDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1374.1. ÁREA DE EDUCACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

4.1.1. NÍVEL EDUCATIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1374.1.2. DOTACIÓN EDUCATIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384.1.3. EFICACIA DO PRODUTO EDUCATIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

4.2. ÁREA DE SAÚDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1414.2.1. ESTADO DA SAÚDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1414.2.2. RECURSOS PARA A SAÚDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

4.3. ÁREA DO OCIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464.3.1. UTILIZACIÓN DO TEMPO LIBRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464.3.2. DOTACIÓNS PARA O OCIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

4.4. ÁREA DA RENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494.4.1. NIVEL DE RENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1504.4.2. COTA DE MERCADO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1504.4.3. ÍNDICE DE ACTIVIDADE ECONÓMICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

4.5. ÁREA DO TRABALLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1514.6. ÁREA DA VIVENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

4.6.1. ESTADO DA VIVENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1534.6.2. CONDICIÓNS DA VIVENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

4.7. ÁREA DO CONTORNO NATURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1564.7.1. CONTORNO NATURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1564.7.2. CONTORNO CREADO POLO HOME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

4.8. SÍNTESE DE CALIDADE DE VIDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

ÍNDICE DE FIGURAS E TÁBOAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

SEGUNDA PARTE: RECURSOS DO TERRITORIO

1. XEOMORFOLOXÍA E RELEVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1751.1. INTRODUCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1751.2. PRINCIPAIS TRAZO DO RELEVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

1.2.1. A CONCA DO RÍO SOR E OS CORDAIS OCCIDENTAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1821.2.2. A UNIDADE CENTRAL. A CONCA DO RÍO LANDRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1851.2.3. AS CONCAS ORIENTAIS. OS MONTES DO BUIO E DE CABALEIROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1891.2.4. A COSTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

2. XEOLOXÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1952.1. HISTORIA XEOLÓXICA DA COMARCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1952.2. ZONAS PALEOXEOGRÁFICAS E XEOESTRUTURAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1982.3. O SUBSTRATO XEOLÓXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

2.3.1. A ZONA CENTROIBÉRICA: O DOMINIO DO OLLO DE SAPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.3.2. A ZONA ASTUROCCIDENTAL-LEONESA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2092.3.3. ROCHAS GRANÍTICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2132.3.4. DEPÓSITOS CUATERNARIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

2.4. PUNTOS DE INTERESE XEOLÓXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

3. HIDROXEOLOXÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.1. HIDROGRAFÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.2. CARACTERÍSTICAS HIDROXEOLÓXICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2363.3. UNIDADES HIDROXEOLÓXICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2383.4. FONTES DE USO TRADICIONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2403.5. RISCO DE CONTAMINACIÓN DE ACUÍFEROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

4. RISCOS XEOLÓXICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2434.1. INTRODUCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2434.2. CATÁLOGO DE RISCOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

5. MINERÍA E INDICIOS MINEIROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2515.1. EXPLOTACIÓNS MINEIRAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2515.2. MINERAIS DE INTERESE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2565.3. INDICIOS MINEIROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

6. CLIMATOLOXÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

7. EDAFOLOXÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2697.1. SOLOS SOBRE ROCHAS GRANÍTICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2697.2. SOLOS SOBRE LOUSAS E CUARCITAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2717.3. SOLOS SOBRE ROCHAS CUARCÍTICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2727.4. SOLOS SOBRE MATERIAIS SEDIMENTARIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2727.5. APTITUDES AGRONÓMICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

8. CARACTERIZACIÓN DAS COMUNIDADES VEXETAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2758.1. VEXETACIÓN POTENCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2758.2. VEXETACIÓN ACTUAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

9. FAUNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

10. ÁREAS DE INTERESE NATURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293

11. ESTRUTURA TERRITORIAL RESULTANTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30111.1. MAPA DE RECURSOS NATURAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30111.2. MAPA AMBIENTAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

ÍNDICE DE FIGURAS E TÁBOAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

TERCEIRA PARTE: DAFO

DAFO DA COMARCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

ANÁLISE SOCIOECONÓMICA

PRIMEIRA PARTE

Localizada no Norte da provincia de Lugo, acomarca da Mariña Occidental está formada polosconcellos de Cervo, O Vicedo, Viveiro, Xove eOurol que supón unha superficie de 494,5 km2,sobre os que se asentan (segundo a última revisiónpadroal publicada en 2004) 27.516 habitantes.

Limita ó Oeste coa comarca coruñesa deOrtegal, e serve de límite entre ámbalas dúascomarcas o río Sor. Polo Sur, o val do Landro,procedente das terras altas de Muras úneo ácomarca chairega da Terra Chá mentres pololeste, linda con algúns concellos da comarca de

A Mariña Central (O Valadouro, Foz e Burela), osseus límites veñen marcados polos resaltes cuar-cíticos, que desde os somontes do Xistral se diri-xen ata a costa.

1.1. O TERRITORIO

A Mariña Occidental forma unha comarcacaracterística e diferenciada, con peculiaridadespropias, dentro da súa propia provincia. A gran-des trazos no seu relevo pódense defini-lasseguintes unidades:

1- Ó oeste, a conca do río Sor (xunto á dopequeno regato da Veiga, que verte as súas augasna praia de Xilloi) e os cordais occidentais. Estazona está claramente definida por esparexemen-tos máis setentrionais do cordal que forman asserras da Faladoira, Coriscada e Solleiros, xuntoá serra de Montaren e que percorre a provinciada Coruña polo seu límite oriental.

2- No centro da comarca aparece a segundaunidade formada pola conca do río Landro econcas menores de ríos que verten á ría (regatoscomo o Vilar, Rendo, Escourido, do Monte, costado Martelo, Esteiro, da Lama). Esta segunda uni-dade encóntrase separada da anterior basica-mente por motivos litolóxicos, xa que as unida-des cuarcíticas e lousas formadas polas lousas deLuarca, a cuarcita armoricana e as lousas dosMontes, constitúen os resaltes montañosos quelimitan ámbalas dúas concas.

A COMARCA EN GALICIA

11

1. A COMARCA EN GALICIA

FIGURA 1

3- Ó Leste aparece a terceira unidade, separa-da da central ou do Landro polos resaltes quecomezando na zona do alto de San Roque, con-tinúan polos montes do Buio ata encontrarse cosmontes de Cabaleiros, no punto de unión deXove, Cervo e O Valadouro. Destas alturas des-

cenden cara ó Cantábrico tres ríos, que de Oestea Leste son: o Regueira-río do Lago, o río Covo,e o río Xunco. Esta unidade péchase pola súaparte Leste, é dicir o límite con Burela, Foz e OValadouro, por un importante contraste litolóxi-co, marcado pola existencia dun importante

ANALISE SOCIOECONÓMICA

12

FIGURA 2

banco cuarcítico (cuarcita do Xistral), que dá undestacable resalte topográfico. Corresponderíacun noiro litolóxico, que marca unha separaciónde concas entre a do Xunco (na comarca) e a dorío Moucide (ó pé oriental do resalte), cunhaimportante caída cara á parte Leste -Foz e

Burela-, e é algo menor cara á comarca. Estesaínte deu lugar nas súas dúas vertentes, aimportantes cúmulos ou depósitos de tipo colu-vionar e conos de dexección posiblemente proce-dentes de antigos e caudalosos torrentes cuater-narios, nun clima de tipo periglacial.


13

FIGURA 3

4- A costa: Dentro desta unidade, diferén-cianse varios tramos, principalmente en funciónda morfoloxía xeral e dos factores que a condi-cionan: a costa occidental coa ría do Barqueiro,marcada polos entrantes e saíntes costeiros pro-ducto da erosión diferencial que presentan os

materiais que a compoñen e que chega ata ofondo da ría de Viveiro, o grande entrante costei-ro da comarca, produto da existencia da falla deViveiro. O segundo tramo vai desde A Punta doPuntal a Punta Morás, tramo influenciado porfallas que abren entrantes costeiros en dirección


14

0-200 m

200-400

400-600

600-800

>800 m

FIGURA 4

Leste-Oeste e polos granitos de Viveiro e SanCibrao que dan lugar a unha costa acantilada.Por último, a costa semirectilínea cantábrica quevai desde Punta Morás a Cabo Burela, costarochosa pero de escasa altura, con escasos saín-tes e entrantes.

A súa localización litoral e a disposición dorelevo dan lugar a que a comarca teña un climaoceánico con temperaturas medias suaves e pre-cipitacións moderadas repartidas ó longo de todoo ano, que van aumentando a medida que pene-tramos cara ó interior.

Todos estes factores que conforman o mediofísico condicionan aspectos humanos como adistribución da poboación, o poboamento ou oaproveitamento forestal.

1.2. OS SEUS HABITANTES

O peso que alcanza a poboación comarcalvaría substancialmente se tomamos como marcode referencia a provincia de Lugo ou aComunidade Autónoma. Así, a MariñaOccidental que supón o 5% do territorio galego,abrangue no 2004 o 1% da poboación daComunidade Autónoma e o 7,7% da poboaciónda provincia de Lugo. O peso importante quealcanza a comarca dentro da súa provincia con-crétase aínda máis ó analiza-la densidade depoboación comarcal (55,6 hab./km2) que supe-ra amplamente a densidade da provincia deLugo (36,3 hab./km2), aínda que se sitúa moipor debaixo da galega (93 hab./km2). O elevadodinamismo económico dos concellos costeirosde Cervo e Viveiro fai que alcancen valores altosque, no caso de Viveiro (140,6 hab./km2) sesitúa entre as densidades máis altas da provin-cia lucense. Sen embargo, esta distribución dapoboación propicia unha articulación moi des-equilibrada desta, xa que por un lado existeunha dispersión da poboación nun número ele-vado de núcleos e por outra, a poboación con-céntrase na zona costeira.

Así, dentro da distribución espacial dapoboación comarcal configurouse un eixe cos-teiro que sostén un forte dinamismo demográ-fico que xira ó redor do núcleo urbano deViveiro que, unido cos núcleos de Covas eCeleiro supera os 11.000 habitantes, e centrali-za os servizos de maior rango da comarca. Unlugar intermedio, dentro do nível xerárquico dosistema de asentamentos, ocúpano os núcleosde San Cibrao, O Vicedo e Cervo, e as restantesentidades e incluso as cabeceiras municipaisalcanzan valores moi limitados.

Por outra parte, o proceso regresivo que man-tén a evolución da poboación comarcal, se persis-ten as variables demográficas actuais (forte enve-llecemento, baixa natalidade), tende a manterse eo descenso de poboación irá en aumento, compro-meténdose de maneira moi seria o futuro demo-gráfico da comarca. As proxeccións realizadas vannesta liña, aínda que de novo aparece unha evolu-ción desigual por concellos, mais todos eles baixounha pauta regresiva.

A explicación desta situación hai que buscalana incidencia que ten a estrutura por idades den-tro desa evolución, xa que unha vez superada aetapa de inmigración de mediados dos anos 70 ecoas variacións de poboación dependerá en granmedida do saldo natural. Na comarca, comotamén en toda Galicia, estase producindo unenvellecemento paulatino da poboación, quecobra maior intensidade nos concellos interiores,debido á forte caída que experimenta a natalida-de e á maduración da estrutura por idades dapoboación. Como vemos na táboa que se ache-ga, a situación da comarca mostra un envellece-mento similar ó da Comunidade Autónoma, peroinferior ó da súa provincia que está inmersa nunproceso de intensa despoboación e envellece-mento, acompañado por unha concentraciónpreferente da súa poboación nas áreas costeiras.

Nos tres casos, a poboación nova descende eno caso da comarca a un ritmo maior, xa quenela esta tendencia se iniciou nos anos oitenta,mentres que tanto en España como en Galicia


15

comezou con anterioridade e agora xa rexistraun retardamento do proceso.

Igual tendencia mantén o crecemento vexeta-tivo, pois se ben a natalidade mantivo no caso dacomarca uns valores moi altos nos anos 80, hoxeen día os tres ámbitos territoriais comparadossosteñen taxas similares como consecuencia, engran medida da súa estrutura por idades. Polamesma razón, ante o envellecemento progresivoda poboación, a mortalidade tende a aumentar.

1.3. A ECONOMÍA

A Mariña Occidental posúe un sistema pro-dutivo diversificado onde os distintos sectoreseconómicos alcanzan parte de protagonismo.Así, dentro do sector primario prevalece a pescaque engloba o 9,9% da poboación ocupada, áque habería que sumarlle o gran número de pos-tos de traballo indirecto que xera. A frota pes-queira da comarca supón o 42,1% da frota daprovincia de Lugo e o 1,5% da galega, e é oporto de Celeiro o seu buque insignia. Neste sec-tor primario tamén alcanza un alto protagonis-

mo a explotación forestal, pois a venda demadeira é unha fonte de ingresos moi importan-te nas economías domésticas da comarca.

Dentro do sector secundario, a análise do seutecido empresarial pon en evidencia que o74,6% das empresas se inclúen en catro ramasde actividade: industria metalúrxica, agroalimen-taria, da madeira e de materiais de construción.Sen embargo, a característica dominante nesteperfil produtivo é a significación económica quealcanza o complexo industrial de Alúmina-Aluminio, integrada en Alcoa, que abarca o66,4% dos empregos industriais comarcais econstitúe un dos principais factores de dinamiza-ción. O grupo Alcoa sitúase entre os primeirospostos tanto no ránking xeral de empresas deGalicia como dentro do ranking sectorial.Igualmente, a Fábrica de Cerámica Sargadelos,dentro do sector das empresas dedicadas á fabri-cación de artigos de porcelana e louza para amesa e cociña ocupa, o primeiro posto.

Non obstante nos últimos anos dentro do sis-tema produtivo da comarca, é o sector terciario oque tivo unha maior expansión propiciado polo


16

TÁBOA 2

TÁBOA1

crecemento que experimentan os servicios (os demaior especialización concéntranse en Viveiro) eo sector turístico.

Toda esta diversificación reflíctese na distribu-ción da poboación ocupada: no sector primario asúa porcentaxe de ocupados era no 2001 do18,2%, no secundario sitúase no 31,9%, mentresque no sector terciario engloba o 49,6%.

1.4. NIVEL DE VIDA

A calidade de vida dos habitantes da comar-ca tratouse de coñecer a través do estudo dosindicadores sociais, tanto obxectivos como detipo perceptivo. Dentro das distintas áreas selec-cionadas (educación, saúde, ocio, vivenda,renda, etc.) a comarca dispón dun elevado nívelde calidade de vida, se ben dentro das áreas quefan referencia ó medio natural existe unha seriede deficiencias que hai que mellorar.

Na área de educación recóllese a existenciaduns niveis de formación moi óptimos, á vez queexiste unha elevada adecuación entre as dota-cións educativas e os recursos humanos existen-tes, igual que ocorre coas dotacións sanitarias.Así, a modo de exemplo, cómpre dicir que a ratioalumno profesor é baixa (12,9) similar á daComunidade Autónoma (13,6), mentres que aaccesibilidade da poboación comarcal ós recur-sos sanitarios é moi elevada.

En canto ó nível de renda, partindo da aná-lise da Renda Familiar Dispoñible do 2004 com-próbase que Cervo e Viveiro alcanzan un nível4, é dicir entre 9.000! e 9.700! de renda igualó da provincia de Lugo, mentres que os restan-tes concellos da comarca alcanzan un nível eco-nómico medio de valor 3 (entre 8.100! e9.000! de renda). Este nível de renda predomi-nante na comarca fai que a demanda de servi-zos modernos aumente cada vez máis.Relacionado con isto hai que dicir que as dota-cións para o ocio son moi amplas, e igual oco-rre cos servizos e equipamentos do seu parque

de vivendas que se sitúan por riba da medianon só da provincia de Lugo, senón tamén daComunidade Autónoma galega.

1.5. CONCLUSIÓNS

Da análise dos datos que manexamos ataagora conclúese que a Mariña Occidental ten, decara a lograr un desenvolvemento equilibrado doseu territorio, un peso demográfico crecente den-tro da súa provincia, un proceso de urbanizaciónbastante intenso ó longo do seu litoral, ademaisdun mercado de traballo que conta cunha mande obra cualificada.

A comarca conta cunha tradición industrialmoi importante e o seu sistema produtivo caracte-rízase por ter un desenvolvemento industrial fortena rama metalúrxica, productos singulares de pro-xección internacional (Sargadelos), recursos turís-ticos, forestais e pesqueiros moi importantes.Ademais Viveiro é un centro terciario de altorango tanto dentro da cornixa cantábrica como dacomarca, e posúe unha área de influencia moiampla, supracomarcal, xa que oferta non sóamplas dotacións de servizos especializados,senón tamén un abundante e prestixioso equipa-mento comercial que facilita o desenvolvementode relacións de dependencia endóxenas, en maiorou menor grao, coa totalidade dos municipios queconforman a comarca, sendo ademais un centroprincipal para outros municipios extracomarcais.Neste senso a Mariña Occidental mantén rela-cións moi intensas con Foz e Burela ó estar situa-dos neles servizos de rango superior de saúde efacenda. De cara a Lugo as funcións derivadas dasúa capitalidade determinan importantes fluxos, oigual que existen vinculacións funcionais conFerrol (o porto de Ferrol e San Cibrao teñen unhaunidade administrativa única) e A Coruña (pesca,comercio especializado, estudos superiores).

Na actualidade estase a implementar un pro-grama de diversificación económica -PRODER II-potenciando un mellor aproveitamento dosrecursos locais de calidade existentes.


17

RECURSOS HUMANOS

19

Segundo a última revisión padroal publicadaen 2004, sobre os 494,5 km2 da MariñaOccidental aséntanse 27.516 habitantes quesupoñen o 7,7% da poboación da provincia deLugo e o 1% da Comunidade Autónoma.Facendo unha visión retrospectiva desde finaisdo século XIX ata hoxe, observamos que acomarca mantivo unha evolución demográficanegativa, con algunha fase alcista, ó seguiren osmunicipios un proceso regresivo descontinuo,coincidindo a maior deterioración demográficacos momentos álxidos das correntes migratorias.No último cuarto de século o decrecementoviuse minorado coa instalación na década dosanos 70 do complexo industrial de Alúmina queactuou como un factor dinamizador, ó que se

engadiu ó desenvolvemento pesqueiro e turísticoque experimentou a comarca nos anos 90.

Actualmente, constátase un eixe principal decrecemento e concentración demográfica ó redorda vila de Viveiro, cos núcleos de Covas eCeleiro, ós que se lles engade outro secundario,e de creación máis recente, arredor dos núcleosSan Cibrao e Cervo enmarcados todos eles porun extenso espazo regresivo.

Malia ser xeneralizado o descenso de poboa-ción en toda a comarca, existen diferencias entreos municipios que a conforman ó incidiren, condiferente intensidade, en cada un deles os fac-tores xerais que condicionan a evolución da

2. RECURSOS HUMANOS

1Aínda que a partir do 1 de xaneiro de 1995 se produciu a segregación da parroquia de Burela que seconverte en municipio independente, para o estudo fíxose esa segregación desde comezos de século.

1

FIGURA 5

poboación, ó que se lle engade unha casuísticalocal distinta.

Así mesmo, esta regresión vai parella á quesegue a provincia lucense no mesmo períodopero con porcentaxes de decrecemento moitomáis altos, ó estar inmersa a provincia nun pro-ceso de intensa despoboación e envellecemen-to, acompañado dunha concentración preferen-te da poboación en áreas costeiras. Por estarazón, o peso da poboación comarcal con res-pecto á súa provincia alcanza na última revi-sión padroal do 2004 os valores máis elevadosde todo o século, constituíndo algúns dos seus

municipios nunha das áreas demográficas máisdinámicas da provincia de Lugo.

O perfil laboral dos recursos humanos dacomarca realizarase a partir do estudo de dife-rentes variables, situando a comarca dentro dunmarco de referencia amplo e buscando, sempreque os datos o permitan, a comparación conámbitos diferentes para lograr unha valoraciónadecuada dos indicadores. En primeiro lugar,analizarémo-la situación da poboación activa e asúa tendencia; tamén se analizarán as taxas deactividade, paro e ocupación, prestándolles espe-cial atención ós elementos singulares que carac-terizan a súa evolución e situación actual.


20

FIGURA 7

FIGURA 6

2.1. EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN

A traxectoria demográfica da comarca en todaa centuria debuxa un proceso evolutivo desigualno que interveñen diversos factores socioeconó-micos e demográficos (fecundidade, mortalidade

e movementos migratorios) que a condicionan.A continuación procederase ó estudo desa evolu-ción, para o que se estableceron diferentes fasesque abranguen períodos amplos que nos permi-ten establecer unhas liñas xerais de evolución,pois ó seren municipios de escaso volume demo-

RECURSOS HUMANOS

21

FIGURA 8

gráfico, unha pequena variación pode provocarun cambio conxuntural da tendencia. Por último,analizarase o resultado final deste proceso e exa-minarase a estructura actual da poboacióncomarcal a través de diversas variables (indica-dores da estructura de idade, estrutura por sexo,análise das pirámides), para concluír nunha pro-xección desta.

PRIMEIRA FASE 1887-1910

Na primeira fase considerada, tal e comopodemos observar no gráfico que se achega, acomarca ten como punto de partida un conside-rable volume demográfico (30.590 habitantes en1887) que a sitúan entre as máis poboadas daprovincia lucense neste período; os municipiosde Viveiro (13.369 habitantes) Ourol (5.751) e OVicedo (4.368) contabilizan as tres cuartas par-tes da poboación. Desde 1887 ata 1910, a poboa-ción comarcal mantén unha tendencia positivana que se contabiliza unha taxa de crecementodun 2,8% que, malia ser significativa, é moi infe-rior á que experimenta a provincia de Lugo(11,1%) e a Comunidade Autónoma (8,9%) nes-tas mesmas datas.

As altas taxas de natalidade conseguiron nunprimeiro momento contrarresta-la elevada emi-gración transoceánica, que constitúe o fenómenodemográfico definitorio da poboación comarcaldesde mediados do século XIX, pois a incorpora-ción temperá e masiva dos habitantes da Mariñaá emigración americana trouxo consigo a atoníae posterior declive demográfico. A persistenciade estructuras económicas tradicionais (foros,pequenas explotacións), con rendementos agrí-colas insuficientes para alimenta-la numerosaunidade familiar, a crise do viñedo afectado polaenfermidade do vidiun, a ruína da fábrica defundición e louza de Sargadelos, a crise da acti-vidade téxtil antano próspera, son algúns dosfactores que explican este éxodo masivo.

Por outra parte, a proximidade ós portos deembarque facilitou a saída dos membros máis

novos da unidade familiar que buscaban co seuéxodo mellora-la súa situación económica e a dasúa familia co envío de diñeiro. Trátase dunhaemigración de carácter predominantemente mas-culino pois, tal e como se reflicte no censo doano 1910, o 87,5% da poboación ausente eranhomes, e alcanzaba as porcentaxes máis altas noVicedo, Ourol e Viveiro. Cuba era o principalpaís receptor, seguido de Arxentina e Uruguai.

Ourol cun decrecemento do 2% en todo esteperíodo, continúa o acelerado declive poboacio-nal que xa iniciara a mediados do século XIX. OVicedo e Viveiro estáncanse, pois malia sosterenunha intensa migración, as súas altas taxas denatalidade compensan as saídas. Pola contra,Xove e Cervo crecen ó manteren igualmenteunha natalidade moi elevada, pero rexistraronunha menor incidencia da emigración.

SEGUNDA FASE 1910-1970

O mantemento e aumento da emigracióntransoceánica, á que se une posteriormente outracara ó continente europeo, provoca o afianza-mento dun período demográfico que lanza unbalance claramente negativo que se estende notempo desde 1910 ata os anos 70, coa únicaexcepción da década dos anos 30, data na que seproduce unha recuperación demográfica.

Na segunda década do século, a evolucióndemográfica da comarca lanza un balance clara-


22

TÁBOA 3

mente negativo (-6,4% entre 1910-1920) que seretarda no seguinte decenio (1,4% entre 1920-1930) e rexístrase neste período o saldo migrato-rio máis importante do presente século. Osnúcleos urbanos de Cuba (A Habana), Arxentina(Bos Aires) e Uruguai (Montevideo) seguen

sendo os destinos preferentes dos emigrantesque rexistran nestas datas unha importanteincorporación de efectivos femininos.

A antigüidade desta emigración e o seu impor-tante volume constátase na existencia de diferen-

RECURSOS HUMANOS

23

FIGURA 9

tes modelos asociativos (sociedades recreativas,deportivas, de instrucción, relixiosas, culturais,de beneficencia, etc.) que alcanzou o seu maiordesenvolvemento no primeiro tercio do séculoXX, e foron Cuba e Arxentina os países nos queese asociacionismo tivo maior intensidade. Ó seuamparo xorden sociedades comarcais, municipaise parroquiais de protección e/ou fomento doslugares de orixe, que desempeñan unha impor-tante función social. De todas elas, a Sociedadede Instrucción e Beneficencia de Viveiro e a súaComarca radicada na Habana tivo especial inci-dencia na comarca, onde destaca a construcciónde diversas escolas baixo a súa tutela.

Tamén son na súa maior parte desta época, asnumerosas construcións que levantaron aquí osindianos e das que quedan preciosos exemploshoxe en día nas casas habaneiras que se conser-van en varias parroquias da Mariña Occidentalcomo a de Merille, no municipio de Ourol ou nomesmo centro urbano de Viveiro.

No ámbito municipal, unha análise compara-tiva de ámbolos dous períodos permite compro-bar unha igual tendencia que na evolucióncomarcal, con excepción de Ourol que rexistraun ascenso simplemente conxuntural que obede-ce ás causas locais, centrándose nas parroquiasde Bravos, Merille, Ourol e Sixto. Maior significa-ción ten o decrecemento que experimentaViveiro (6,6%), o máis alto que rexistrará entodo o século, ó alcanzar nestas datas, o seusaldo migratorio máis elevado.

Na década dos anos trinta, a crise do 29,unida ós conflictos bélicos español e mundialatrasaron as saídas ata finais dos anos 40, o quetrouxo consigo unha leve recuperación conxun-tural da poboación (+8% entre 1930-1940),similar á que experimenta a poboación española,aínda que levemente inferior na provincia lucen-se (9,4%) e Galicia (12%) neste mesmo período.

Tódolos municipios ven aumenta-la súapoboación, con excepción de Cervo que perde 26habitantes, aínda que o crecemento real máisimportante se produce no de Viveiro con 1.501habitantes, favorecido por unha estrutura econó-mica diversificada (madeireiras, salga, fábricasde curtidos, de chocolate, explotación de ferro naSilvarosa e o complexo siderúrxico de Chavín)que consegue atraer inmigrantes non só do seucontorno rural máis próximo, senón tamén dosmunicipios limítrofes.

A emigración como no resto de Galicia des-cendeu, aínda que cara a algúns países comoArxentina mantívose, pois a súa estrutura econó-mica permitiu minora-los efectos do crac do 29.Con posterioridade, a guerra civil española, a IIguerra mundial e a etapa de autarquía que viveEspaña, sometida ó illamento internacional redu-ciron as saídas ó mínimo, excepto nos munici-pios de maior tradición emigratoria que, xa nosanos corenta, contabilizan de novo importantesporcentaxes de saídas.


24

TÁBOA 4

TÁBOA 5

A apertura de fronteiras e a recuperación eco-nómica de finais dos anos 50 e comezos dosanos 60 permite a apertura dun novo ciclo emi-gratorio que experimenta a partir destas datas uncambio direccional, e son os países europeos os

que absorben os maiores continxentes de emi-grantes. Esta situación provoca que a poboacióncomarcal retome de novo unha curva evolutivadescendente, acumulando desde comezos dos 50ata os anos 70 un descenso do 11,2%.

RECURSOS HUMANOS

25

FIGURA 10

Nestas datas prodúcese un novo repunta-mento emigratorio co desenvolvemento da últi-ma etapa ultramarina que ten como destinopreferente Venezuela para a explotación dassúas reservas petrolíferas, seguido deArxentina, Uruguai, Estados Unidos e Brasil,

aínda que o seu volume foi moito menor queen etapas anteriores ó poñeren en práctica,moitos países, políticas inmigratorias selectivasque reducen as entradas. Os anos finais dadécada dos 60 supoñen o declive desta corren-te americana que dá paso a outra europea pro-


26

FIGURA 11

piciada pola oferta masiva de empregos enEuropa. Suíza, Alemaña, Francia e Inglaterraconvertéronse a partir destas datas no destinoesencial das saídas que non teñen o carácterdefinitivo das de antano.

Á vez, o desenvolvemento industrial dal-gunhas provincias españolas (Barcelona,Madrid e as provincias vascas) permitiu o des-envolvemento dunha emigración intrapeninsu-lar que, aínda que se iniciou a mediados dos

RECURSOS HUMANOS

27

FIGURA 12

anos cincuenta alcanzou os saldos máis altos ólongo da década dos anos 60 e inicio dos 70.

No ámbito municipal, este importante descen-so distribúese con diferente intensidade, e son osmunicipios de Ourol e O Vicedo os que presentanunha situación demográfica máis deteriorada,malia partir, desde comezos da centuria, dunhaposición máis vantaxosa en canto ó número dehabitantes con respecto a outros municipios dacomarca; a estas alturas do século acumulan asconsecuencias do importante éxodo que viñeronmantendo desde o século XIX e que provocou untemperán envellecemento da súa estructura deidades, co conseguinte descenso da súa taxa denatalidade. Esta situación regresiva vese acentua-da nestas décadas nas que se contabiliza un des-censo do 28,7% e do 24,2% respectivamente enOurol e O Vicedo, mentres que os tres municipiosrestantes rexistran descensos inferiores a un 7%.

ÚLTIMA FASE: 1970-2004

A década dos 70 marca o punto de inflexiónentre esta dinámica demográfica negativa e o ini-cio dunha recuperación poboacional que se tra-duciu nun incremento dun 3,1% entre 1970-2002debido basicamente á interacción de dous facto-res. Por unha parte, as políticas restrictivasimpostas na maioría dos países europeos, tradi-cionais receptores de emigrantes e por outra, acrise laboral dos centros industriais máis impor-tantes do país, supoñen un freo da oferta de

emprego e que obriga a moitos emigrantes aretornar, á vez que forza a outros potenciais adesistiren no seu empeño de saír. Todo isto xeraun lixeiro dinamismo demográfico.

Ademais, a comarca presenta unha revitaliza-ción inducida por un factor esóxeno particular: aimplantación do complexo industrial Alúmina-Aluminio na península de San Cibrao, na áreaCervo-Xove que pasa a constituírse nun foco deatracción para tódolos habitantes da comarca.Esta situación provoca a aparición dun feitodemográfico novo: a inmigración. A pesar deencontrarnos nunha área claramente regresivadesde o punto de vista demográfico, a instala-ción da factoría de Alúmina atraeu a unha por-centaxe moi importante de poboación non só dacomarca, senón tamén de municipios adxacentese incluso do resto de España, pois a súa posta enmarcha xerou un efecto spred ou de difusión do

crecemento económico en todo o eixe costeiro,xa que ademais dos postos de traballo da propiafactoría rexistrouse un forte desenvolvementodas actividades terciarias (hostalería, serviciosde empresas), infraestructuras, (de comunica-ción, sanitarias, sociais...) ademais dun impor-tante incremento da renda familiar dos munici-pios adxacentes.

A maior parte dos inmigrantes establecéronsenos núcleos de San Cibrao, Cervo, Xove eViveiro, aínda que no ámbito municipal só dous


28

TÁBOA 6

TÁBOA 7

municipios ven aumenta-la súa poboación:Viveiro un 12,5%, e Cervo, que crece un 38,8%,mais non logra, esta importante achega de inmi-grantes, rectifica-la tendencia decrecente domi-nante no resto dos municipios da comarca, á vez

que se acentúan cada vez máis os contrastesdemográficos existentes entre os municipiosdinámicos e os regresivos, que ven agravadopolo envellecemento da súa estrutura de idade eo conseguinte baleirado demográfico. En conse-

RECURSOS HUMANOS

29

FIGURA 13


30

FIGURA 14

TÁBOA 8

cuencia, como resultado da interacción destesfactores, o crecemento vexetativo existente viuseincluso revitalizado en tres municipios (Viveiro,Cervo e Xove) polo incremento que rexistrou afecundidade nos núcleos urbanos, coa incorpora-ción de poboación nova inmigrante, que provo-

cou un aumento substancial das taxas de natali-dade (16‰); rexistrouse na comarca un crece-mento vexetativo que xiraba ó redor do 7‰.

Unha vez superada esa fase expansiva dosanos 70, a partir dos anos 80 e xa máis acentua-

RECURSOS HUMANOS

31

FIGURA 15

do na década dos 90 (segundo os últimos datospublicados que utilizan a poboación de dereitopois a de feito non se contabilizou, razón polaque gardamos certas reservas xa que existendiferencias substanciais entre ámbolos dousdatos) pódese dicir que ese crecemento momen-

táneo remitiu a súa intensidade e pódese falardun decrecemento decelerado no que o númerodos municipios dinámicos cada vez é menor,pero en contraposición adquiren un peso demo-gráfico crecente ante a concentración de poboa-ción que se dá neles. Así, no ano 2004, dous


32

FIGURA 16

municipios (Viveiro e Cervo) engloban o 74% dapoboación comarcal, mentres que no ano 1970supoñían o 60,7% da poboación e o 37,9% dasúa superficie. Mentres Ourol, malia abarca-lo28,7% da superficie comarcal, só engloba o4,91% da súa poboación no 2004.

O afundimento da taxa de crecemento vexeta-tivo é a variable demográfica que explica a evo-lución, e é a espectacular caída da fecundidade ofactor máis determinante: en 1986, a taxa defecundidade superaba o 40‰, aínda que estedato incluía nese intre a parroquia de Burela,

RECURSOS HUMANOS

33

FIGURA 17

mentres que no ano 1999 esta taxa tan so supe-raba por pouco o 25‰. A comarca aínda rexistradurante os anos 80 un crecemento vexetativopositivo, malia que o seu valor se reduciu drasti-camente (1,7‰ entre 1981-86), e desde 1989adquire un signo negativo que se fai extensivo atódolos municipios da comarca, con excepciónde Cervo que non rexistra ata 1995 a súa primei-ra taxa negativa.

No século XXI, segundo os datos estatísticosdispoñibles, a comarca mantén un forte crece-mento vexetativo de signo negativo (-5,5‰ no2003) aínda que adquire diferente intensidadenos municipios que a compoñen, xa que men-tres Ourol alcanza a taxa máis alta que se acer-ca o -20‰, en O Vicedo sitúase a máis baixacunha taxa de -1,4‰.

Ademais, como consecuencia do impacto daemigración e do forte envellecemento demográfi-co, a mortalidade acusa valores altos no ámbitocomarcal, e no ano 2003 os municipios de Cervoe Xove sitúanse por debaixo do 10‰, mentresque Ourol dobra este valor (20,6‰), cunhamaior antigüidade e volume emigratorio, e oresto dos municipios mantense nunha situaciónintermedia. Así mesmo, a natalidade rexistra

valores alarmantes que compromete e condicio-na o futuro da comarca en xeral e dalgún muni-cipio en particular. A baixa taxa de natalidadecomarcal en 2003 (5,6‰) só era superada porViveiro (6,4‰) e Xove (7,3‰), mentres que nomunicipio de Ourol o seu valor se reduce drasti-camente.

No plano comparativo, se situámo-la comar-ca dentro do seu contorno inmediato (as comar-cas da Mariña Central, A Mariña Oriental, TerraChá, Ortegal, Eume e Lugo) e a comparamoscoas comarcas limítrofes e do seu contorno máispróximo, así como coa de Lugo, compróbase quea situación demográfica da Mariña Occidental,en canto á súa evolución, pódese dicir que man-


34

FIGURA 18

TÁBOA 9

tén a situación menos mala dentro das negativas,xa que das comarcas que decrecen a súa poboa-ción entre 1991-2002 é a que o fai cunha porcen-taxe menor (-2,9%). Pola contra, a comarca deLugo, que mantén loxicamente unha gran dife-rencia coas demais en canto ó volume poboacio-nal, rexistra un crecemento dun 3,6%.

Así mesmo, analizando o crecemento vexeta-tivo compróbase que tódalas comarcas manteñen

valores negativos aínda que a súa entidade varíamoito entre elas. Así, Ortegal mantén a porcenta-xe de decrecemento máis alta cun -10,7‰, men-tres que Lugo ten a máis baixa (-4,0‰), e o Eumesitúase nunha posición intermedia (-5,7%).Ademais, obsérvase que estes valores se foronacrecentando nos últimos anos debido á inciden-cia negativa que tivo a drástica reducción dastaxas de natalidade ó que se uniu o forte envelle-cemento que se rexistra en tódalas comarcas.

RECURSOS HUMANOS

35

FIGURA 19

FIGURA 20

2.2. TIPOLOXÍAS DEMOGRÁFICASMUNICIPAIS

Toda esta traxectoria poboacional da MariñaOccidental encobre, como quedou en evidencia,diferencias municipais, pois ó examina-la casuís-tica evolutiva de cada un dos municipios encon-tramos unha dinámica diferencial entre os costei-ros cun núcleo urbano relevante ou con algúncentro industrial ou rama de actividade significa-tiva que aglutinan ó redor de si o crecementodemográfico, e o resto dos municipios máisrurais e regresivos, cun maior número de parro-quias interiores, que carecen dun núcleo rectordefinido. Estes últimos (O Vicedo e Ourol) rexis-traron ó longo do período 1887-1991 descensosmoi importantes dos habitantes que tiñan inicial-mente. Pola contra ata o 1991, Viveiro e Cervocontabilizan un significativo crecemento demo-gráfico, mentres que en Xove minora lixeiramen-te. Entre 1991-2004 a situación varía considera-blemente e Cervo súmase os concellos regresi-vos, mentres Xove e Viveiro manteñen o seu cre-cemento poboacional, aínda que moi reducido.

Esta diferente dinámica que segue a poboa-ción comarcal pon en evidencia os fortes con-trastes municipais existentes. Por esta razón, conobxecto de definir con máis precisión a diferen-ciación territorial da poboación, establecemostres grupos de municipios definidos por caracte-rísticas demográficas similares: municipios diná-micos, estancados e regresivos. Dentro deles,intentouse concretar e detecta-los factores ou cir-cunstancias que explican a súa dinámica demo-

gráfica, acompañado dunha análise parroquialque, aínda que se contemplará desde finais doséculo pasado, centrarase sobre todo nos feitosmáis significativos da evolución que seguen asparroquias entre 1981 e o 2003.

1. MUNICIPIOS DINÁMICOS: incluímosneste grupo os municipios que incrementaron asúa poboación ó longo da maior parte de todo operíodo analizado. Tres municipios, Viveiro, Xovee Cervo cumpren esta premisa, aínda que a súaintensidade é diferente. Neles obsérvase a correla-ción que existe entre a súa evolución demográficae a evolución do seu sistema económico.

Viveiro, o municipio máis poboado dacomarca con 15.389 habitantes en 2004, presen-ta na súa evolución demográfica un proceso des-continuo, con predominio dun crecementomoderado, que se viu retardado polas correntesmigratorias, predominantemente transoceánicas,pero tamén europeas. Na década dos 60 rexistrouun importante dinamismo coincidente co relan-zamento mercantil do núcleo urbano de Viveiroe potenciado, a mediados dos 70, pola instala-ción do complexo de Alúmina, que supuxo unimpulso importante do seu sector servicios.

Este crecemento non afecta por igual a todo omunicipio e así fixando un índice 100 para 1887,obsérvase que ó longo de todo o século e senmanter un crecemento constante, só cinco parro-quias teñen unha evolución positiva: Celeiro,Covas, Magazos, Vieiro e Viveiro, mentres que asrestantes decrecen, algunhas delas intensamen-te. Sen embargo, se nos aproximamos no tempoe nos fixamos na evolución entre 1981-2003, esaárea de crecemento redúcese aínda máis, eabrangue só dúas parroquias: Covas e Viveiro,contabilizando o concello en conxunto un crece-mento dun 5,6% nestes últimos vintetrés anos.

O crecemento experimentado pola parroquiade Covas é un dos máis altos rexistrados nacomarca pois desde finais do século XIX ata hoxe(164,6% entre 1887-2003) mantivo un crecemen-to continuo que, desde 1981 rexistrou unha forte


36

TÁBOA 10

RECURSOS HUMANOS

37

FIGURA 21

FIGURA 22

aceleración (70,5%) entre 1981-2001 e que seveu freada no ano 2003. Todo este proceso foiconsecuencia do inicio dun importante desenvol-vemento turístico experimentado nestas datas,que o converteu nun centro turístico de primeiraorde dentro da cornixa cantábrica galaica, cunforte crecemento urbanístico, non só na frontemarítima da súa espléndida praia, senón taméncara ó seu interior, o que facilita a súa paulatinaintegración co núcleo de Viveiro.

Por outra parte, a progresión da parroquia deViveiro está ligada ó desenvolvemento da capitalmunicipal, motor esencial desta progresión, poisconstitúe o principal foco de inmigración do eixecosteiro lucense; centro pesqueiro e comercial é onúcleo urbano máis importante da Mariña e actúa

como un foco difusor do crecemento que seexpande cara Celeiro e Covas, englobando as tresparroquias, en 2003, o 75,1% da poboación muni-cipal e mais dun tercio da poboación comarcal. Éun eixe de natureza urbana fundamentalmente,que ten un compoñente económico importante,pois foi o desenvolvemento do núcleo urbano, dosector terciario e do porto o que lle permitiu man-ter ese crecemento demográfico.

Pola contra, o maior decrecemento entre1981-2003 experiméntao a parroquia deChavín (-46,7%) que, a finais do século XIXfoi a protagonista dun dos proxectos indus-triais máis importantes do municipio deViveiro e incluso da provincia de Lugo: o com-plexo industrial Barro-Chavín que naceu da


38

TÁBOA 11

man da empresa Barro e Cía, que iniciou a súaexperiencia empresarial cunha fábrica de elec-tricidade, que co tempo se ampliou con diver-sos establecementos industriais (serras, muí-ños fariñeiros) que utilizaban esta fonte deenerxía, aínda que será a industria automobi-lística a máis innovadora naquelas datas e aque tivo unha maior repercusión. A disoluciónda compañía en 1909 trouxo consigo a incor-poración desta parroquia á corrente emigrato-ria vixente no municipio.

Cervo é un claro exemplo de municipio quemalia rexistrar nunha primeira etapa da súaevolución demográfica un moderado dinamis-mo, presenta, ó final do período estudiado,unha revitalización excepcional, superior ámedia que experimenta o resto dos municipiosda comarca, ligado á instalación do complexoindustrial de Alúmina-Aluminio en San Cibrao,que produciu un crecemento acelerado entre osanos 70 e 80, nos que acumula un crecemento

poboacional próximo ó 40%. Neste dinamismodemográfico ten especial relevancia o fenómenoinmigratorio, pois o centro industrial de SanCibrao, situado na parroquia de Lieiro, conver-teuse nun foco de atracción tanto para a poboa-ción do propio municipio como dos municipiosveciños, o que supuxo un crecemento poboacio-nal de mais dun 100% nesta parroquia nos anos70. Este feito provocou no conxunto do conce-llo unha revitalización da súa estrutura por ida-des, e atrasou o proceso de envellecemento noque estaba inmerso a súa poboación, o que llepermitiu manter un importante crecementovexetativo. Así, entre 1981-86, o crecementonatural foi dun 6,4‰, apoiado por unha eleva-da taxa de natalidade (14,4‰) e unha mortali-dade en retroceso (8‰), manténdose estaorientación ata o primeiro quinquenio dos anos90 cun crecemento vexetativo positivo (3‰entre 1991-95). Proba da importancia que tivoesta inmigración corrobórao o feito de que no

RECURSOS HUMANOS

39

TÁBOA 12


40

FIGURA 23

FIGURA 24

ano 2001, da poboación que residía no munici-pio, só un 54,1% nacera nel.

Sen embargo, a crise industrial desencadeadaa mediados dos anos oitenta pola desfavorableconxuntura do mercado do aluminio provocouun estancamento do crecemento demográfico,mais nos últimos anos da década dos 90 estasituación cambiou, e así ó mesmo tempo que amortalidade aumenta (11,9‰) a natalidade des-cende ata valores moi baixos (5,6‰) provocan-do en consecuencia, un crecemento vexetativode signo negativo que supera o -5‰.

Todo este proceso de desenvolvementoindustrial orixinou unha forte concentración dapoboación na parroquia de Lieiro que, lideradapolo núcleo de San Cibrao, englobaba no 2003,o 54,1% da poboación municipal, e superaba áparroquia de Cervo, onde se sitúa a capitalmunicipal do mesmo nome, que abarcaba o27,1%. Constitúen as dúas únicas parroquias

que mantiveron unha evolución demográficapositiva desde os anos corenta ata os noventa.

No extremo oposto, a parroquia de menorpoboación é Sargadelos, outrora pioneira e sím-bolo de innovación dentro do proceso industria-lizador da comarca, ó localizarse a finais doséculo XVIII unha factoría siderúrxica e, a partirde 1804 ata 1875, unha importante fabrica delouza, o seu peche levou ós veciños a seguiren ocamiño da emigración, e hoxe en día non alcan-za os 160 habitantes.

2. MUNICIPIOS ESTANCADOS: Xove aíndaque se define como municipio dinámico, poisaumenta a súa poboación ó longo da centuria,encádrase neste grupo xa que ó final do períodoanalizado dispón dunha poboación similar á dopunto de partida.

A evolución demográfica de Xove caracteríza-se por un dinamismo inicial seguido dunha

RECURSOS HUMANOS

41

TÁBOA 13


42

FIGURA 25

FIGURA 26

regresión dende os anos 50 ata o primeiro quin-quenio dos anos 90 a partires de onde rexistraunha curta recuperación que se mantén no 2004.Así, na primeira metade do século mantén unimportante dinamismo (20,5% entre 1887-1950),en proporción ó conxunto da comarca debido ómantemento dunhas taxas de natalidade moi ele-vadas que compensaban a emigración existente.Sen embargo, desde os anos 50, a atracción deEuropa e dos focos industriais españois trouxoconsigo un considerable descenso (-14,2% entre1950/91) nos seus efectivos demográficos, maliaque a súa natalidade rexistrou un lixeiro aumen-to entre 1975-79 (16,2‰), influída pola instala-ción do complexo de Alúmina, e que se manténentre 1981-86 (14,1‰), para caer drasticamenteno seguinte quinquenio (8,4‰) e, sobre todoentre 1995-2001 (4,6‰), mentres que a mortali-dade nestas mesmas datas acadaba o 11‰.

Como resultado de ámbalas dúas variables, adécada dos 90 vai rexistrar un crecemento natu-

ral negativo (-3,7‰ entre 1991-95 e de -6,4‰entre 1995-2001) e que se mantén nos inicios doséculo XXI. Esta situación actual de estancamen-to está condicionada pola súa privilexiada situa-ción na rede de comunicacións da comarca e asúa localización intermedia respecto dos centrosde crecemento (Viveiro e Cervo) que presentan amaior oferta de emprego, o que permite osmovementos pendulares diarios cara a eles.

Na evolución da poboación parroquial obsér-vase un proceso de concentración demográficaque se acelerou nas últimas décadas ó redor dasparroquias da Rigueira e Xove, onde se encontraa capital municipal, contabilizando ambas o54,2% da poboación municipal en 2003, mentresque en 1950 só supoñían o 29,1% dela.

3. MUNICIPIOS REGRESIVOS: comprende estegrupo os dous restantes municipios da comarca(Ourol e O Vicedo), ambos cunha tendenciaregresiva pero cunha intensidade diferente.

RECURSOS HUMANOS

43

TÁBOA 14


44

FIGURA 27

FIGURA 28

En ámbolos dous casos son municipios emi-nentemente rurais nos que a emigración é o fac-tor demográfico que explica esta evolución, áque se engadiu nos últimos anos un forte enve-llecemento que supón un crecemento vexetativonegativo moi importante (-17,9‰ Ourol e -9‰ OVicedo entre 1995-2001), que no caso de Ourolse acentuou nos últimos anos do século XX.

No ritmo evolutivo da súa poboación pódeseestablecer unha secuencia temporal: unha pri-meira etapa que abranguería ata o ano 1930,caracterizada por manter un volume demográfi-co significativo dentro do conxunto da comarcamalia rexistra-las consecuencias da emigraciónultramarina. Entre 1887 e 1930 Ourol contabili-zaba un descenso do -7,3% da súa poboación eO Vicedo o -9,2%.

Superada a leve recuperación dos anos trin-ta, a segunda fase que se estende desde os anoscorenta ata a década final da centuria pasada,defínese por un brusco descenso de poboación(O Vicedo -50,3% entre 1940-2004) que, no

caso de Ourol se acentúa, excedendo o -75%,como consecuencia da intensidade que alcanzaa corrente emigratoria cara ós países europeos,en plena reconstrucción despois da guerramundial, así como cara á focos industriaisespañois, ós que se lles engadiu, xa nos anos70, a súa proximidade a centros de maior dina-mismo económico (San Cibrao, Burela eViveiro) cara ós que se dirixe a súa escasapoboación; todo isto explica o forte envellece-mento e o despoboamento actual. Así, no 2004,ningún destes dous concellos contabilizan ninsequera unha sexta parte dos habitantes dacomarca (Ourol un 4,9% e O Vicedo un 7,9%).

En ningún dos dous casos, a capital muni-cipal foi capaz de rete-la poboación nova, e acarencia dun núcleo rector constitúe un dosfactores que explica a súa forte emigración.Ademais, a observación dos datos parroquiaispermite comprobar que esta dinámica demo-gráfica regresiva se estende a case tódalas súasparroquias, aínda que as maiores porcentaxes

RECURSOS HUMANOS

45

TÁBOA 15

de decrecemento se localizan nas do munici-pio de Ourol entre 1991-2003.

De ámbolos dous concellos, a parroquia deSuegos, pertencente ó Vicedo, é unha das querexistra un menor decrecemento (-8,5% entre1991-2003), pois durante a década dos oitenta eo primeiro quinquenio dos noventa difundiusecara a ela o crecemento de Covas e do núcleo deViveiro, o cal expande o seu potencial de crece-mento cara ós espazos periféricos cada vez máisamplos, incorporando áreas regresivas próximasá súa dinámica positiva.

Así mesmo, nestes dous concellos, soamentea parroquia de Santo Estevo do Vicedo supera osmil habitantes (1.001 no 2003) ó situarse nela acapital municipal (909 veciños no 2003) queconstitúe o núcleo principal do municipio, aíndaque non incide sobre as pautas evolutivas dapoboación comarcal.

2.3. DISTRIBUCIÓN DA POBOACIÓN

Unha vez analizada a evolución da poboacióncomarcal incidiremos na súa articulación espa-cial. Na Mariña Occidental, a distribución dapoboación resulta moi desequilibrada, xa quepor un lado existe unha gran dispersión nunnúmero moi elevado de entidades (1,5 entida-des/km2 é a densidade media de poboamento naMariña no 2003) e, por outra, a poboación con-céntrase maioritariamente na zona costeira.

Así, na comarca no 2003 existen 735 entidadesde poboación, das cales 244 se localizan no muni-cipio de Viveiro, que alcanza deste xeito a densi-dade de poboamento máis alta da comarca (2,2entidades/km2), valor notablemente superior óque posúen Lugo e Galicia (1 entidade/km2),mentres que Cervo posúe o valor máis baixo (0,8entidades/km2). Á parte de ser numerosas, estasson moi pequenas en canto ó número de habitan-tes, xa que sobre o total de entidades existentes nacomarca, 678 (un 92,2%) non superan os 50 habi-tantes e case dous tercios destas se sitúan enOurol e Viveiro; mentres que só 5 excedían osdous mil habitantes, e destas, tres localízanse nomunicipio de Viveiro.

Por outra parte, na comarca tamén se observaunha gran desigualdade na distribución territorialda poboación, e poden distinguirse en termosxerais dúas áreas: costeira que se corresponde


46

TÁBOA 16

TÁBOA 17

coa zona máis densamente poboada e desde opunto de vista económico máis desenvolvida; einterior, máis regresiva e que mantén un poboa-mento eminentemente rural. Así, dentro da distri-bución espacial da poboación comarcal, a carac-terística máis notable é a formación dun eixe cos-teiro de forte dinamismo demográfico que pivotasobre o núcleo urbano de Viveiro e que se expan-de cara a Ribadeo, aínda que cobra maior inten-sidade sobre todo cara a Foz, e que tivo o seupunto de arranque na implantación do complexoindustrial de Alúmina. Covas-Viveiro-Celeiro, quesupoñen o 75,1% da poboación do municipio deViveiro e o 41,8% da poboación comarcal, cons-titúen o principal centro de concentración e decrecemento demográfico da comarca.

Os núcleos de San Cibrao e de Cervo, demenor entidade e continuidade espacial, poissupoñen o 55,3% da súa poboación municipal

e o 10,1% da comarca, son o segundo centrode concentración demográfica, e comunícanseco anterior a través da estrada C-642 que actúacomo un corredor lineal de crecemento,enmarcado por un extenso espazo regresivo.

Como consecuencia deste proceso, as princi-pais entidades de poboación localízanse na zonada costa, onde os procesos de difusión económi-ca se traducen en factor de atracción da poboa-ción. As capitais municipais ou as entidades quedesenvolven unha importante actividade pes-queira (Celeiro), industrial (San Cibrao) ou ter-ciaria (Viveiro), constitúen os centros máis diná-micos non só da comarca senón de parte daMariña lucense.

Estes contrastes espaciais do crecementoidentifícanse máis claramente atendendo ó crite-rio de densidade demográfica, aínda que o seu

RECURSOS HUMANOS

47

TÁBOA 18

TÁBOA 19

valor estea condicionado pola superficie. O pesoda comarca na provincia lucense no ano 2004reflíctese na elevada densidade de poboacióncomarcal (55,6 hab./km2) moi superior ó valorprovincial (36,3 hab./km2), aínda que por debai-xo da galega (93,01 hab./km2).

Unha análise deste indicador demográficopon en evidencia que a densidade media comar-cal encobre importantes contrastes que se foronacentuando nos últimos anos polos transvasa-mentos de poboación do interior ós municipiosou parroquias costeiras de maior auxe económi-


48

FIGURA 29

co e pola atonía demográfica que rexistran parro-quias interiores, de relevo máis accidentado ecunha economía menos diversificada. A pegadalitoral e o maior dinamismo económico da zonacosteira propician que sexan os municipios deCervo, Xove e Viveiro os que alcanzan as cifras

máis altas, que no caso de Viveiro se sitúa entreas densidades máis elevadas da provincia lucen-se (140,6 hab./km2), mentres que O Vicedo (28,7hab./km2) e sobre todo Ourol (9,6 hab./km2) ofan entre as máis baixas.

RECURSOS HUMANOS

49

FIGURA 30

Observando os mapas que se achegan, com-próbase a estreita relación que manteñen asparroquias máis regresivas, de densidades máisbaixas e forte tradición migratoria, coas caracte-rísticas topográficas adversas que desenvolvensolos débiles de escasa fertilidade, ó que se suma

unha elevada altitude media. Así as parroquiasque se estenden pola serra de Xistral, os somon-tes da serra de Faladoira ou arredor dos montesde Cabaleiros conforman unha área de fortedeclive demográfico e as súas densidades mediasnon superan na súa maioría os 15 hab./km2.


50

Castelo

Cervo

Lieiro

Rúa

Sargadelos

San Román de Vilaestrofe

Ambosores

Bravos

San Pantaleónde Cabanas

Merille

Miñotos

Ourol

O SistoXerdiz

Cabanas

Mosende

San Miguel de Negradas

Río Barba

Suegos

San Román de Vale

OVicedo

Santo André de Boimente

CeleiroCovas

Chavín

Faro

Galdo

Landrove

Magazos

Valcarría

Vieiro

San Pedro de Viveiro

Viveiro

Lago

O Monte

MorásPortocelo

A Rigueira

Sumoas

Xove

Xuances

O VICEDO

VIVEIRO

XOVE

CERVO

OUROL

MAÑÓN

MURAS

ALFOZ

MONDOÑEDO

O VALADOURO

BURELA

ORTIGUEIRA

AS PONTES DEGARCÍA RDZ.

FOZ

M A R C A N T Á B R I C O

O C É A N OA T L Á N T I C O

DENSIDADE DE POBOACIÓN PARROQUIAL,2003

55,9 Hab. / Km2

Habitantes / Km2

0 - 15

15 - 50

50 - 100

100 - 200

> 200

Fte: Elaboración propia a partir de datos doSITGA e INE

FIGURA 31

A medida que nos achegamos á costa, noque poderiamos denomina-lo pospaís ou enespazos intercalares, os valores sitúanse entre os50-100 hab./km2. Pola contra, as parroquias nasque se sitúan as capitais municipais, os centrosmáis dinámicos ou localizadas ó redor da estra-da C-642, manteñen as densidades máis altas,destacan as das parroquias de Lieiro, Covas,Celeiro e Viveiro que superan amplamente os200 hab./km2.

A cidade de Viveiro

Neste apartado faise unha mención expre-sa a cidade de Viveiro e a súa evolución histó-rica tendo en conta que é o núcleo de poboa-ción máis salientable da comarca, tanto polonúmero de habitantes como polo valor patri-monial do seu casco histórico, ademais daincidencia que segundo as circunstancias, tivono crecemento ou decrecemento das áreasmáis próximas.

As primeiras mencións documentais dacidade aparecen nun escrito datado en maio de857, se ben o seu nacemento como vila remón-tase a finais do século XII e comezos do XIII,aínda que a súa orixe presuponse que arrancadun asentamento humano anterior. A activida-de portuaria, facilitada pola situación estratéxi-ca da vila, foi básica no despegue e consolida-

ción do núcleo, e nestas datas constituía unimportante centro artesanal e comercial encontinuo auxe, que mantiña intensas relaciónscomerciais cos países atlánticos do norte deEuropa, a través dun intenso tráfico portuarioque se apoiaba na exportación de productosagroforestais (vide e madeira principalmente)provenientes do seu contorno máis próximo. Asúa boa accesibilidade en relación coas aldease vilas do interior, facilitada pola disposiciónN-S das súas concas hidrográficas, permitía acanalización dos produtos agrarios excedentesdo seu contorno rural cara ás feiras e o merca-do que se celebraban en Viveiro, onde secomercializaban. Esta situación favoreceu aaparición dunha puxante burguesía que, coapoio real, intentou librarse da xurisdicciónque sobre eles exercían os bispos deMondoñedo, conseguindo, en 1475, converter-se en realengo.

Durante a época medieval, o territorio da vilalimitábase ó espazo intramuros que deixaba noseu interior numerosos espazos intersticiaislibres que no futuro se irían ocupando. A mura-lla alcanza unha extensión de 7,31 hectáreas conseis portas abertas en torres e 4 portelos que danacceso ó mar, mentres que fóra do recinto amu-rallado se establecen as ordes mendicantes deSan Francisco e a de Santo Domingo. Nestasdatas, a trama urbana gravitaba ó redor da rúaGrande que comunicaba as portas de Carlos V ouda ponte Maior e a do Valado. Paralela a ela des-tacaban a rúa Real de Abaixo e a continuación ade Margarita Pardo de Cela, e ós extremos destaabríanse outras dúas portas: á dereita a de SantaAna ou do Aljibe e á esquerda a de SantoAntonio. Tamén en dirección transversal, perocara ó monte situabanse outras dúas portas: adas Angustias e a da Vila, comunicadas polasactuais rúas dos irmáns Vilar Ponte e a avenidade Lourdes. Esta última porta era a máis impor-tante da vila, pois constituía un dos accesos prin-cipais de entrada para a poboación e comunicá-base co antigo Camiño Real que enlazaba a vilacoa súa antiga capital: Mondoñedo.

RECURSOS HUMANOS

51

TÁBOA 20

Diversos incendios asolaron o núcleo urbano,destacan os de 1381 e sobre todo o de 1540 queafectou de maneira intensa ás murallas, as cales apesar de seren restauradas ó longo do século XVI,durante os séculos XVII-XVIII soportaron de novounha forte deterioración por diversas inundaciónse incendios, que foron provocando case a súa des-aparición no último tercio do século XVIII.

Entre os séculos XV e XVIII, a única actua-ción urbanística salientable é o inicio da constru-ción do barrio da Misericordia -datado a come-zos do século XVIII- que ten o seu punto dearranque na edificación da capela daMisericordia en 1603. A destrución progresiva damuralla permite a construción nos seus lenzosde casas e barrios, asemade vaise completando aarmazón urbana ó edificarse nos espazos balei-ros (construción do convento da Concepción)que aínda existían dentro do recinto amurallado.

A finais do século XVIII, os seus muros estabanpracticamente desmantelados, aínda que se con-servan as súas portas e portelos que se van derru-bando ó longo do XIX; chegan ata os nosos días sótres portas: a da Ponte, a da Vila e a do Valado.Esta deterioración progresiva que padece o recintoamurallado obedece á súa falta de adecuación ásnecesidades defensivas do momento que requiríancercas de maior grosor para situa-los canóns.

A desamortización eclesiástica de 1837 será oacontecemento que condicionará a morfoloxíaurbana da cidade na súa expansión fóra dasmurallas. A derruba do convento de Sto.Domingo onde se situará o Campo da Feira, adestrución da igrexa de San Francisco paraensancha-la praza Maior, así como a demoliciónda maioría das portas das murallas foron as súasactuacións máis destacadas.

Así, ó longo do século XIX e primeira meta-de do XX prodúcese un importante estanca-mento poboacional, a cidade (recibiu o títulode cidade en 1891 por parte da raíña rexenteMaría Cristina) rexistrará importantes modifi-cacións na súa trama urbana, pero é a conquis-ta do espazo que circunda a muralla o que per-mite a transformación máis intensa do aspectourbano da localidade. Así, a canalización do ríoSan Francisco e a realización do primeirorecheo do peirao (travesía da Mariña) permiteo inicio da construción dunha vía de circunva-lación apoiada sobre as murallas derruídas. Adisposición da ría e o relevo de fortes penden-tes que a rodean polo norte facilitou o crece-mento urbano de Viveiro cara ó sur, apoiado nasúa principal vía de comunicación (a estradaViveiro-Vilalba), así como nos núcleos ruraisxa existentes (Xunqueira, Val de Flores). Senembargo, o atraso na chegada do ferrocarril, afalta de continuidade dos proxectos de indus-trialización que xurdiron na comarca(Sargadelos, Bassols e Ciª, Chavín, conservei-ras...) unido á necesidade de maiores calados ede portos máis amplos fan que o tráfico portua-rio se desprace fóra do núcleo, cara a Celeiro


52

FIGURA 32

RECURSOS HUMANOS

53

VIVEIRO

ou cara a outros portos veciños e a cidade deViveiro estáncase ó non lograr adaptarse ósnovos tempos.

Haberá que esperar á década dos 70 para queesta situación sufra un cambio e se produzaunha revitalización económica moi importantepor mor da instalación do complexo industrial deAlúmina-Aluminio en San Cibrao, que supuxoun impulso moi forte do sector terciario, pasan-do a constituír a cidade de Viveiro o centro demercado máis importante do norte de Lugo. Amultiplicidade e importancia das súas activida-des económicas unido á diversificación dos ser-vicios e comercio, suscitada polo desenvolve-mento pesqueiro e industrial fai que a cidade deViveiro se convirta no núcleo principal daMariña Occidental, exercendo unha grandeinfluencia sobre o seu contorno. A súa dinámicademográfica viuse favorecida por este crecemen-to económico e a súa poboación case se duplicouno que vai de século, aínda que, é a partir do ano1960, cando o incremento é maior e ten lugarunha forte expansión urbana da vila coa constru-ción dos barrios da Misericordia, Ameixoa, á vezque outros xa existentes (Mazagós, A Xunqueira,etc.) consolidan o seu carácter residencial, aíndaque a edificación non é continua e alternan blo-ques de edificios con hortas e vivendas unifami-liares. Tamén nestas datas ten lugar un procesode renovación interna do centro histórico apoia-do non tanto nas reformas puntuais como naconstrucción de novos edificios ou engadindonovas plantas a edificios xa existentes.

No plano actual recoñécese o trazado damuralla, aínda que o máis salientable é oimportante efecto difusor do crecemento urba-nístico que desde os anos 80 se xerou cara ámarxe dereita da súa ría, con Celeiro como undos portos máis importantes do norte lucense, ecara á marxe esquerda, en Covas, onde tivolugar un amplo desenvolvemento do uso resi-dencial e turístico que se vai estendendo, xa endatas máis recentes, cara a Lagos, xa dentro doconcello do Vicedo.

2.4. A ESTRUTURA DEMOGRÁFICARESULTANTE

As cuantiosas perdas demográficas, resultadodun proceso migratorio de profundas raíces his-tóricas, unidas a un crecemento natural negativodeterminado por un forte descenso da fecundida-de nos últimos decenios, son os factores queexplican a existencia dunha estrutura demográfi-ca envellecida no ámbito comarcal e que seacentúa no ámbito municipal. Como ben é sabi-do para poder definir unha estrutura de poboa-ción equilibrada requírese que a poboaciónmenor de 15 anos se manteña por riba do 25%,a poboación entre 15 e 64 anos se sitúe ó redordo 60% e a poboación maior de 65 anos esteapor debaixo do 12%. Se facemos unha visiónretrospectiva da estructura por idade da poboa-ción comarcal dende 1996 ata o padrón do ano2003 vemos que na Mariña Occidental estas pre-misas non as cumpre ningún municipio e ade-mais, os mozos reducen a súa participación nun3,8%; os adultos manteñen os mesmos valores(66,6), mentres que o grupo de poboación maiorde 65 anos crece un 3,7% acentuándose así amaduración demográfica da poboación.

No ano 1986, a poboación da comarca maiorde 65 anos supoñía unha porcentaxe do 15,6%,superior á media galega (14,6%) e española(13%) pero inferior á provincial (19,7%). A súa


54

TÁBOA 21

expresión municipal acentúa nalgúns casos esevalor medio, e chega a alcanzar valores alarman-tes en Ourol e O Vicedo (27,7% e 21,9%, respec-tivamente) confirmándoos como os concellosmáis regresivos da comarca, mentres que Viveiroe Xove superan o 15% e só Cervo tiña unha por-centaxe de poboación maior de 65 anos dun 10%.

Este proceso de envellecemento acentuouse eno 1996 a poboación maior de 65 anos represen-taba o 19,3% con respecto á poboación total,catro puntos por riba da de 1986, que é de novosuperior á media rexional (18,3%) pero moi infe-rior á que ten a provincia lucense (24,6%) quevive inmersa nun proceso de acusado envellece-mento. Se descendemos a escala municipal, asituación chega a ser alarmante, pois se a mediacomarcal reflicte que case un de cada cinco habi-tantes ten máis de 65 anos, este valor duplícaseno concello de Ourol (38,7%), mentres que noVicedo é dun 22,9%; Xove iguala o valor damedia comarcal, e Viveiro (18,4%) e sobre todoen Cervo (9,8%) teñen un envellecemento reduci-do, coincidindo cos espazos máis dinámicosdesde o punto de vista económico e cos núcleosurbanos da comarca, nos que a incidencia da emi-gración é menor e existe unha importante porcen-taxe de inmigrantes, sobre todo no caso de Cervo,que lle axudou entre outros factores a mante-loseu crecemento vexetativo positivo ata 1995.

Segundo a revisión padroal do ano 2003, amaduración da poboación comarcal incremén-

tase e os valores da poboación maior de 65anos (23% é a media comarcal) aumentancunha maior porcentaxe nos municipios máisenvellecidos (Ourol 47,1%) á vez que seincorporan a este grupo outros municipiosanteriormente máis dinámicos como é o casode Cervo (16,8%).

Para corroborar con maior profundidadeeste fenómeno de envellecemento, analizaré-mo-la distribución da poboación maior de 75anos no ano 2003. De novo son os municipiosde Ourol e O Vicedo os que ofrecen unhasituación máis preocupante (21,3% e 12,2%respectivamente), nun banzo intermedio sitú-anse Xove (9,6%) e Viveiro (9,8%), mentresque Cervo sobresae unha vez máis polo seubaixo valor (7,8%).

RECURSOS HUMANOS

55

TÁBOA 22

TÁBOA 23

Ratificando esta tendencia, o índice de vellezconfirma unha vez máis este problema demográ-fico, pois comparando os datos referentes á déca-da 1986-2003, compróbase que o salto cuantita-tivo entre ámbolos dous períodos é fortísimo.Así, no ano 1986 plásmase unha dualidade espa-cial entre os municipios costeiros con valoresinferiores a un 80 e incluso Cervo alcanza uníndice de 38, característico dunha poboaciónnova (cando a proporción é maior de 50 considé-rase envellecida, menor a 40, nova, e ata un 50de transición), mentres, nos municipios de rele-vo máis accidentado e maior poboación rural, asituación agrávase enormemente. No ano 1996,o interior afonda neses valores negativos, men-tres que o eixe Viveiro-Xove-Cervo tamén rexis-tra un saldo moi negativo. Esta distribuciónrefórzase nos datos do ano 2003 onde Ourol

acada os valores máximos cun índice elevadísi-mo de 988,1 e Cervo o mínimo (177,6).

En contraposición á poboación vella, a poboa-ción nova (menores de 15 anos) redúcese demaneira inquietante nos últimos datos. No ano1986, os valores que alcanza a comarca nestegrupo de idade (21,6%) situábanse por riba damedia provincial (16,5%) e rexional (20,7%),aínda que por municipios este continxente demo-gráfico se reducía substancialmente en Ourol e OVicedo (10,2% e 17,3% respectivamente) mentresque os restantes municipios manteñen porcenta-xes aínda moi positivas. No ano 2003, a situaciónsimplifícase e de maneira global a comarca sofreun descenso xeneralizado que afecta incluso ósmunicipios máis dinámicos acadando todos elesvalores inferiores a un 12% e no caso máis extre-mo situase Ourol cunha porcentaxe do 4,8%.


56

TÁBOA 25

TÁBOA 24

A análise do índice de xuventude reafirmaesta conclusión, pois na última década do séculoXX sofre un drástico descenso e pasa de 138 en1986 a 73,4 en 1996 e no ano 2003 a un 45,2. Osvalores máis altos en 1986 sitúanse de novo enCervo que practicamente dobra a media comarcal(259,7) seguido máis de lonxe por Xove (143) eViveiro (126,1). No extremo oposto sitúanse osmunicipios de Ourol e O Vicedo onde o seu valordescende bruscamente ata o 36,7 e 79,1 respecti-vamente. No ano 2003 tódolos municipios acen-túan os seus valores negativos, alcanzando Ourolos valores máis baixos (10,1) e Cervo (56,3) omáis alto aínda que moi atenuado.

A pesar deste progresivo envellecementodemográfico da comarca, hai que sinalar que asúa situación resulta máis positiva cá da súa pro-vincia, onde este desequilibrio entre mozos evellos se acentúa, o que determina unha taxa dedependencia xeral no ano 2003 de 60,09 mentresque na Mariña Occidental é de 50,15; é dicir que100 activos teñen que manter coa súa actividadea 50 inactivos. Estas medias, sen embargo, ence-rran diferencias a escala municipal moi impor-tantes. Así, tal e como vén sucedendo ó longo detoda esta análise, no 2003 o municipio de Ouroltiña unha taxa máis alta (107,5) mentres que ode Cervo posúe a máis baixa (35,5) seguido moide cerca por Xove (47,7).

Outro aspecto que cómpre considerar é a dis-tribución por sexo, na que as migracións, tanto

externas como internas, exerceron un papel fun-damental nas oscilacións que rexistra este ratio.As migracións exteriores, maioritarias na comar-ca estiveron integradas, sobre todo na primeirafase, fundamentalmente por varóns, o cal redu-ciu a relación de masculinidade nos municipiosde partida. Se a iso lle engadímo-la incidenciaque alcanza o envellecemento na comarca, resul-ta que tal e como aparece recollido na táboa quese achega, no ano 2003 os municipios de maiortradición emigratoria (Ourol, O Vicedo e Viveiro)e cunha estrutura demográfica máis envellecidason os que teñen unha relación de masculinida-de menor, mentres que pola contra os munici-pios de Xove e Cervo, de estructura máis nova eescasa emigración, obteñen as taxas máis altas(99,4 e 98,9 respectivamente) superando o valorda provincia (94,2) e Galicia (92,8).

RECURSOS HUMANOS

57

TÁBOA 26

TÁBOA 27

A distribución da poboación na comarca demaneira gráfica percíbese ó facer unha lectura dapirámide de idades. Na Mariña Occidental, o per-fil corresponde ó dunha poboación que iniciou,desde comezo dos anos 80, unha redución moiimportante da natalidade, feito que provocou o

acurtamento da súa ancha base, á vez que amaior esperanza de vida produce unha gradua-ción na cúspide.

Por outra parte, malia a importancia que tivoa emigración na comarca, o volume real desta, en


58

FIGURA 33

FIGURA 34

canto ó numero de persoas que saíron viuse enboa parte compensado polo mantemento de altastaxas de natalidade ata os anos 40, ó que se enga-diu nos anos 70-80 os inmigrantes mozos quechegaron á comarca atraídos pola instalación daAlúmina. Todo iso suscita que non se produzanfortes axustamentos no seu perfil, aínda que aescala municipal se rexistren variacións.

Analizando a pirámide de 2003 desde a base,dedúcense como fitos máis significativos osseguintes aspectos:

- Os grupos de 0 a 14 anos perden volume aun ritmo moi rápido polo forte descenso queexperimenta a natalidade desde os anosoitenta e que se acentúa nos 90.

RECURSOS HUMANOS

59

FIGURA 35

- O forte crecemento nos grupos de 20 a 29anos obedece ó freo que sofre a emigraciónneste período, ó instalarse en San Cibrao ocomplexo industrial de Alúmina-Aluminio,que xerou un importante fenómeno inmigra-torio de poboación maioritariamente nova quefixo que aumentaran as taxas de natalidade.

- A forte diminución dos grupos de idadeentre 30 e 44 anos correspóndese coa intensaemigración dos anos 50 e 60, datas nas que AMariña alcanza as máis altas porcentaxes dedecrecemento poboacional.

- Os entrantes que se producen nos grupos deidade entre os anos 55-64 obedecen á xera-ción de nenos que deixaron de nacer nosanos inmediatos á guerra civil.

- O grupo de idade entre os 65-74 anos é o refle-xo da recuperación demográfica que se producena comarca nos anos 30 ó freárense as saídas.

Cara á cúspide obsérvase un aspecto disimétri-co: pasados os 74 anos, os efectivos masculinosson case a metade dos femininos. Ademais daimportante redución de poboación que se rexistra ótratarse de xeracións afectadas polas masivas emi-gracións dos anos vinte, compostas de maneiramaioritaria por varóns, a maior mortalidade mas-culina en tódalas idades explica esta diferencia.

O reflexo espacial deste proceso a escalamunicipal plasma claramente as diferencias intra-municipais: Cervo ten unha pirámide que ata osanos oitenta era case triangular, caracterizada porunha alta natalidade que deu lugar a unha amplabase, é significativa a irregularidade que produci-ron no seu perfil as emigracións dos anos 60.

Viveiro ofrece un perfil máis regular, simi-lar ó da comarca, mentres que Xove presentaunha poboación máis evolucionada, onde apersistencia de baixas taxas de natalidadeproduce unha base cada vez máis estreita, ávez que o progresivo aumento da esperanzade vida fai que nos últimos tramos da pirámi-

de os perfís tendan a facerse paralelos ó eixe.No Vicedo estas características acentúanse eo perfil da pirámide tende á forma rectangu-lar. O municipio de Ourol é o que pecha ociclo de vida dunha pirámide ó ofrecer unperfil invertido. Unha natalidade moi baixa,como consecuencia dunha fecundidade moipor debaixo dos niveis de substitución, unhamortalidade en aumento e unha intensa emi-gración constitúen os factores que provocaronesta situación.

2.5. PROXECCIÓN DEMOGRÁFICA

Sobre a base dos datos que dispoñemos trata-remos de establecer cál será o posible comporta-mento demográfico da poboación comarcal nofuturo, partindo sempre dun certo grao de incer-teza, sobre todo canto máis nos afastamos nohorizonte temporal.

Se as variables demográficas continúan o seuactual comportamento, nos próximos anos, acomarca experimentará un descenso considera-ble, e tódolos municipios seguirán unha pautaregresiva. A grave tendencia regresiva que mos-tran a natalidade e a mortalidade, agravada poloforte peso dos moi vellos, fará que a regresióndemográfica se incremente.

Desta imaxe futura derívase que o crecemen-to demográfico da comarca está seriamente com-prometido e, en consecuencia, a súa transforma-ción socioeconómica tamén. Ademais de cubri-las necesidades desa poboación maior, deberasefacer fincapé en impulsa-lo crecemento demográ-fico, arbitrando os incentivos necesarios para iso.

2.6. O MERCADO DE TRABALLO: PERFILLABORAL DOS RECURSOS HUMANOS DACOMARCA

O mercado de traballo da MariñaOccidental experimentou transformacións moisignificativas derivadas da terciarización que,


60

con intensidade diferente, rexistran tódolosseus municipios, acompañado por unha reduc-ción considerable dos ocupados no sector pri-mario, anque aínda segue mantendo grandeimportancia. Como se recolle no estudo demo-gráfico, a emigración e a inmigración condicio-naron, en períodos de tempo diferentes, aestrutura do mercado de traballo da comarcadeterminando no primeiro caso, a saída desdecomezos de século dunha proporción moi ele-vada de mozos que iniciaban a súa vida acti-va; no segundo caso, a chegada de activosmozos que rexuveneceron a estructura poridade da comarca. Paralelamente, as taxas defecundidade experimentaron un descenso moirápido desde a década dos anos 80, e xa alcan-zaban no ano 2000 valores moi baixos(24,8‰), inferiores incluso ós da propia pro-vincia e Comunidade Autónoma. Todo isto pro-duce un notable envellecemento da poboaciónen idade de traballar.

A. A POBOACIÓN ACTIVA

No ano 2001, último ano do que existen datospublicados, a proporción de persoas en idadelaboral que se declaran activas (tanto ocupadoscomo parados) dentro da comarca é igual ámedia da provincia lucense (47,21%) e lixeira-mente inferior á galega (49,8%). Esta situación,tal e como veremos a continuación, produce ungrao de ocupación da poboación activa bastanteelevado, que traducido en termos de desempregosupón unha taxa de paro reducida.

O grao de incidencia dunha poboación enve-llecida na estructura da poboación activa vaidepender da taxa de participación no mercadolaboral de cada un dos grupos de idade. No ano1991, o 68,9% do total de activos ten unha idadeque vai dos 25 ós 54 anos, e desempeña un papelpreponderante dentro da poboación activacomarcal, mentres que os activos novos supoñensó o 14,5%, por debaixo incluso do grupo dosadultos-maduros (55-64 anos) que abranguenunha porcentaxe máis alta (15,5%). De todo isodedúcese que actualmente existe unha madura-ción importante dos activos, á vez que a partici-pación dos activos novos é reducida, e preveseque de non producirse un aumento de participa-ción de mozos, se producirá unha reducción moiimportante no total da poboación activa.

Desde o punto de vista cuantitativo, a evolu-ción da poboación activa da Mariña Occidentaldesde os anos 80 defínese, ó longo desta década,por un aumento significativo (18,3%) no númerode activos, xa que a crise industrial dos anos 70non tivo unha repercusión moi forte na comarcaó coincidir coa instalación da empresa Alúnima-Aluminio que supuxo unha inxección moi impor-tante de emprego e atrasou os efectos desta criseata o segundo quinquenio dos anos 80.Paralelamente, prodúcese un aumento dos poten-cialmente activos (18,8% entre 1981-91). EnGalicia, o crecemento dos activos neste período émenor pola forte reestruturación industrial quepadece, sobre todo no sector naval, e é a partir de1987 cando se inicia unha tendencia decrecente;en España, o crecemento da poboación activanestas datas é continuo, e aumenta sobre todo apartir do segundo quinquenio dos anos 80.

RECURSOS HUMANOS

61

TÁBOA 28

Entre 1991-96 prodúcese na comarca un des-censo (-1,6%) moderado no número de activos,mentres que os potencialmente activos crecenun 6,7%. Ó finaliza-lo século XX, a recesión eco-nómica fixo que se rexistraran algunhas regula-cións estruturais en determinadas empresas,aínda que os seus efectos tiveron unha repercu-sión menor ó orientárense, os activos industriaiscara a outras ramas de actividade máis puxantese emerxentes no momento (turismo, servizos).En España, a poboación activa segue crecendo,aínda que a un ritmo inferior a épocas pasadas,mentres que en Galicia se establece unha ten-dencia descendente nos activos polos cambiosque se experimentan no sector agrario.

A participación dos activos dos municipiosque conforman a comarca dentro do mercado detraballo evolucionou de igual maneira que o fai asúa poboación neste período de tempo que esta-

mos analizando. Pódense deducir da súa análiseas seguintes conclusións: dáse unha concentra-ción de activos nos municipios de Cervo (19,3%en 2001) e sobre todo en Viveiro (55,8%) os máispoboados da comarca e que aglutinan máis dastres cuartas partes dos activos; pola contra, aparticipación dos activos dos tres municipios res-tantes mantén unha liña decrecente, con porcen-taxes que tan só no caso de Xove supera o 10%.

Ademais, se observámo-la evolución dapoboación activa comarcal dentro da súa pro-vincia comprobamos cómo vai en aumento asúa participación, mentres que o da provinciasobre os activos da Comunidade Autónomavai en descenso. De todo iso dedúcese que oelemento fundamental para explica-las dife-renzas entre ámbolos dous ámbitos na evolu-ción dos activos é o distinto grao de participa-ción no mercado laboral da poboación que tenidade para facelo.


62

TÁBOA 30

TÁBOA 29

Unha forma máis sintética de formula-la com-posición desa poboación activa é a través da aná-lise do Índice de Renovación da PoboaciónActiva que pon de manifesto a relación que exis-te entre o tamaño dos grupos en idade de incor-porarse ó traballo e os que se retiran. No ano2003 o seu valor no ámbito comarcal (137,1)amosa a escasa capacidade que teñen os indivi-duos activos para substituí-los que se van xubi-lando. Do mesmo xeito, o Índice de Xuventudeda Poboación Activa (108,7) mostra a madurezdeste colectivo.

En ámbolos dous indicadores diferéncianseclaramente a nível municipal tres grupos: OVicedo mantén unha situación intermedia; Ourolsitúanse por debaixo das medias comarcais,reflexo todo iso do envellecemento da súa estruc-tura demográfica, mentres que Cervo, Viveiro eXove superan lixeiramente estes índices, alcan-zando este último concello o valor máis alto, ómante-la estrutura demográfica máis nova detoda comarca.

B. TAXAS DE ACTIVIDADE

En relación co anterior, pero utilizando nestecaso valores relativos, unha medida máis exac-ta do que representa a poboación activa propor-ciónaa a taxa de actividade que pon en relaciónos activos coa poboación de 16 e máis anos.

Tradicionalmente, un dos indicadores quecaracterizaban o mercado laboral galego era aalta taxa de actividade debido á importanciaque alcanzaba o subemprego agrícola, sobretodo feminino. Sen embargo, na MariñaOccidental a saída dos traballadores do campoacelerouse coa instalación do complexo indus-trial de Alúmina en 1975 que xerou un volumede emprego altamente remunerado, pasando ase-lo subsector agrícola unha actividade com-plementaria na maior parte dos concellos. Estasituación recóllese claramente ó analiza-la por-centaxe de poboación non agraria que entre1981 e 1991 creceu un 23,5%, e foron os muni-cipios de Cervo, Xove e O Vicedo os que rexis-traban o crecemento maior.

A incorporación da muller á poboación activafoi o factor máis importante de crecemento dapoboación activa na década dos oitenta ó crecera taxa feminina un 9,4%, mentres que a doshomes en igual data decrece un 4,3%. Malia iso,existe unha diferencia cuantitativa moi destaca-ble entre ámbolos dous sexos, xa que se toma-mos como referencia os datos de 1996, as taxasmasculinas (59,9%) dobran as femininas(28,3%) a pesar da importante participación queteñen as mulleres dentro do sector primario entoda a comarca, dado que existe unha alta por-centaxe de agricultoras, mariscadoras no caso doVicedo, ás que se unen as ceramistas da fábricade Sargadelos. Estas taxas alcanzan en tódolosconcellos valores semellantes.

RECURSOS HUMANOS

63

TÁBOA 31

Pola contra, é nas taxas de actividade masculi-na onde aparecen maiores contrastes espaciais; ascifras máis baixas sitúanse nos municipios máisrurais e cunha estrutura demográfica máis regresi-va (Ourol, O Vicedo e Xove), mentres que Viveiroe Cervo, con actividades industriais e terciariasmáis desenvolvidas, unido á presencia dun núcleourbano importante, son os que alcanzan unha par-ticipación maior (61,2% e 64,3% respectivamente).

Todos estes factores analizados fan que a comar-ca posúa en 2001 unha taxa de actividade xeral dun46,7% semellante á da súa provincia e lixeiramenteinferior á galega (50,7%). Sen embargo, se atende-mos á súa evolución numérica, nos últimos 20 anosvemos que a evolución é igual en tódolos ámbitosque analizamos, aínda que a intensidade é diferen-te. Tal e como se recolle no cadro que se xunta, aprovincia de Lugo e Galicia teñen unha taxa de acti-vidade máis elevada cá comarca pola tardía incor-poración da man de obra feminina ó mercado detraballo en comparación cos outros marcos de refe-rencia. Así, unha vez superada a expansión econó-mica e demográfica dos anos 70 e 80, a evoluciónda taxa de actividade xeral comarcal caracterízasepor un descenso significativo entre 1991-96, men-tres que na provincia lucense ese descenso é moitomaior. A Comunidade Autónoma rexistra no primei-ro quinquenio dos anos 90 un descenso do 3,9%pola forte reestructuración da súa estructura pro-ductiva. No último quinquenio do século XX enparte recupéranse os valores de comezos dos anosnoventa, aínda que mais leves. Toda esta situaciónhai que relacionala de maneira global co forte enve-llecemento xeneralizado que afecta a todo o territo-rio galego e produce unha redución do número deactivos, á vez que tamén descende o número deocupados.

No ámbito municipal, no ano 2001 a taxa deactividade xeral máis baixa tena Ourol (37,8%)que descende entre 1991-2001 máis de 10 puntoscomo consecuencia do seu elevado grao de enve-llecemento, mentres que o valor máis alto o tenCervo (49%), feito atribuíble ó alto volume deemprego que segue aglutinando Alúmina, maliaa recente reestruturación padecida.

Por outra parte, a participación da poboaciónno mercado de traballo non se reflicte de manei-ra homoxénea por sexos (como xa vimos) nin porgrupos de idade. Deste xeito, a desagregación porgrupos de idade destas taxas pon de manifestoque, aínda que existe unha elevada participaciónda poboación moza (16-24 anos) no mercadolaboral (42,7%), é a poboación adulta-moza (25-54 anos) e adulta-madura (55-64 anos) cunhastaxas de 68,4% e 51,2%, respectivamente, a quedesempeña o maior grao de participación debidoó proceso de maduración demográfica que afectaa tódolos municipios da comarca, unido ás prexu-bilacións cada vez maiores e á escaseza de acti-vos mozos. Así, dentro das taxas referentes ósmozos destacan as altas porcentaxes que alcan-zan Ourol e O Vicedo que están provocadas poloreducido volume de activos que hai nos munici-pios ó tratarse de poboacións limitadas. Dentrodos adultos-mozos, os maiores valores alcánzan-se nos mesmos municipios e en Xove, ó se-lo sec-tor primario (forestal-pesca) o que ten unhamaior significación na súa estrutura produtiva,feito este que provoca un sobredimensionamentodos activos agrarios, á vez que esta man de obraten unha elevada idade media.

C. OCUPACIÓN E PARO

Do mesmo xeito que a taxa de actividade, ataxa de ocupación (relación existente entre osocupados e a poboación ! a 16 anos) mostraunha lixeira tendencia á alta (41,2% no 2001)


64

TÁBOA 32

aínda que sen acadar os niveis da provincialucense (42,8%) e da media galega (44,3%).Territorialmente, son os municipios cunhaestructura produtiva agropesqueira os que rexis-tran os descensos máis fortes, pois son tamén osque contabilizan un maior envellecemento, e a

elevada idade da poboación ocupada nas ramasagraria e pesqueira constitúe a súa principalcaracterística, o que provoca altas porcentaxesde poboación inactiva por xubilación, moi supe-riores ás entradas potenciais de poboación nova.

A estructura produtiva existente na MariñaOccidental xera un desemprego reducido, peroa destrución de emprego na comarca está moicondicionada polo peso que ten a man de obraen Alúmina-Aluminio, suxeita a cambios con-xunturais significativos, aínda que a importan-cia dos ingresos económicos das actividadesmáis produtivas facilitou a mobilidade ocupa-cional dos traballadores.

Analizando a evolución do paro rexistradoentre 1984 e 2004, sobre a base dos datos queofrece o Servizo Galego de Colocación, e tendoen conta que os datos referentes ó municipio de

RECURSOS HUMANOS

65

TÁBOA 33

TÁBOA 34


66

FIGURA 36

FIGURA 37

FIGURA 38

Cervo ata o ano 1995 inclúen os valores deBurela que non foi posible dividir, obsérvase quena comarca, unha vez superada a fase de bonan-za económica que supuxo a instalación da tancitada empresa de Alúmina-Aluminio e de tóda-las industrias derivadas que se crean ó redordela, no segundo quinquenio dos anos oitentaprodúcese un forte incremento do desemprego,moi por encima do que experimenta a provincialucense e a Comunidade Autónoma neste mesmoperíodo, pois ámbolos dous mercados xa inicia-ron en 1988 unha fase descendente, en canto ónúmero de parados.

Nestes momentos, da comparación entre ostres ámbitos o máis relevante é que mentres quena Comunidade Autónoma e na provincia lucen-se, o incremento do desemprego se produce aconsecuencia da destrución do emprego, naMariña Occidental este forte aumento é imputa-ble á entrada de novos activos chegados de fórada comarca en busca de traballo nas empresasrecentemente creadas.

Na segunda metade dos anos noventa, a situa-ción estabilízase e o paro inicia con algúns repun-tamentos unha fase descendente dentro do ámbi-to comarcal, pois a conxuntura económica moifavorable fixo reduci-los seus valores ata caseigualalos cos que existían a inicios dos anos 80.Esta evolución, e mesmo mais favorable, séguesea manter nos primeiros anos do século XXI.

Efectuando unha análise por municipios,Cervo reflicte as consecuencias da instalación deAlúmina, pois ademais dos empregos directos eindirectos que esta empresa xera, a instalacióninicial da empresa atraeu a un volume moiimportante de inmigrantes en busca de emprego,o que xerou, nun primeiro momento entre 1985-86 un incremento do 52,2% no número de para-dos, o máis alto rexistrado en toda a comarca. Domesmo xeito entre 1996-97 o concello, que xanon rexistra os datos de Burela, contabiliza undescendo de parados dun 51,2%. Así mesmo, aoscilante conxuntura económica que viven as

empresas de aluminio unida ós avances tecnoló-xicos fai que as reestructuracións e as conseguin-tes fluctuacións do emprego sexan máis patentespolo volume de man de obra que moven.

O municipio de Viveiro contabiliza o maiornúmero de desempregados, e é o único munici-pio da comarca que no ano 2002 supera os 700parados e concentra algo máis da metade dademanda de emprego da comarca.

Igual evolución se observa ó analiza-las taxasde paro feitas a partir dos censos de poboación.Nestas constátase que o ascenso do paro no pri-meiro quinquenio dos anos 90 coincide coaincorporación masiva das mulleres á poboaciónactiva, o que provoca que as cifras do paro femi-nino se disparasen cunha taxa de desemprego do24,9%, cifra moito máis alta cá da provincia19,9%, aínda que non de Galicia (26,4%). Asímesmo, o paro masculino aínda que tamén cre-ceu nestas datas, fíxoo nunha porcentaxe menor,situándose o valor da súa taxa de paro (13,2%)por debaixo da taxa provincial (15,7%) e dagalega (18,5%).

Aínda que a taxa de paro da comarca no ano2001 é baixa (11,8%), se se considera esta taxapor grupos de idade obsérvase que os mozos sono grupo de idade (16-24 anos) que manifestaunha tendencia máis sensible ó paro polas difi-cultades de acceso ó primeiro emprego.

O cambio observado na distribución da pobo-ación ocupada por sectores de actividade, no queé patente a intensa terciarización que se está pro-ducindo no sistema produtivo da comarca,atraeu unha porcentaxe elevada de poboación enbusca de emprego, moi superior ó emprego xera-do, isto provocou un volume de paro elevadodentro do sector servizos en tódolos municipios.Esta situación ocasiona que se ben a poboaciónocupada neste sector crece un 3,9% entre 1991-96, o número de parados tamén crece, pasandode 481 en 1991 a 854 en 1996, o que provoca unincremento do 8,6% entre ámbolos dous anos.Ademais, sobre o número total de parados exis-tentes na comarca pasa de englobar un 29,3% no

RECURSOS HUMANOS

67

primeiro ano a un 37,9% no segundo e destes un22,7% son mulleres.

Se ben no sector servizos malia aumenta-laocupación, aumenta o paro, no sector secunda-rio a redución da ocupación nun 0,85% non pro-duce un incremento similar no paro que aumen-ta un 4,1%. Pola contra, no sector primarioaínda que a ocupación se reduce un 5%, o parocrece nunha contía moi inferior (0,1%), indicati-vo todo iso de que a destrución do empregoneste sector induce a unha parte da poboación abuscar emprego noutro sector, fundamentalmen-te no de servizos.

D. SITUACIÓN PROFESIONAL

O aspecto cualitativo dos recursos humanosé unha das principais fortalezas que pode pre-sentar unha comarca para que se dean nelaaccións de desenvolvemento, á vez que consti-túe un instrumento básico e fundamental naloita contra o desemprego.

A Mariña Occidental presenta xa nas primei-ras décadas do século XX un notable nível edu-cativo con respecto á Comunidade Autónoma e ásúa provincia, favorecido polo labor educativoque levaron a cabo as escolas unitarias nos anos20 do século pasado, financiadas polas asocia-cións ou sociedades de emigrantes transoceáni-cos. Esta situación provocou que na comarca

durante a primeira metade do século XX a pro-porción de persoas sen estudos fora inferior áque presentaba Galicia e sobre todo a súa provin-cia, mentres que as porcentaxes de poboacióncon estudos alcanzaban unha alta proporción. Acomezos do século XXI a porcentaxe de persoascon estudos incompletos acadaba o 49,2% daspersoas de 16 e máis anos, inferior a que presen-taba a súa provincia (52%).

Dentro dos niveis de educación o feito máisdestacable é o crecemento que experimentounos últimos anos a porcentaxe de poboaciónque ten estudos de segundo e terceiro grao,indicativo todo iso da alta participación dosmozos no proceso educativo, aínda que conlixeiras matizacións no ámbito municipal.Cervo e Viveiro presentan porcentaxes moi ele-vadas de poboación con estudos medios e supe-riores que superan amplamente a media comar-cal e dobran os valores que alcanzan os restan-tes municipios favorecidos pola situación no


68

TÁBOA 35

TÁBOA 36

seu termo municipal das dotacións educativasde ciclos superiores.

Os demandantes de emprego maioritario aca-dan un nível académico que abrangue ata o gra-duado escolar, mentres que o colectivo dedemandantes minoritario é o dos universitariosnon acada nin sequera o 12%. Polo contrario aspersoas de nível académico baixo son as máisdemandadas polos empresarios, destacando asofertas do subsector de comercio e, en menormedida, do subsector servizos, ambos dentro dosector terciario

A estrutura profesional da poboación ocupa-da na Mariña Occidental pon de manifesto cómoo sistema produtivo comarcal posúe as caracte-rísticas propias dunha economía integrada nuncircuíto de mercado cun sector industrial que seben non caracteriza a comarca, indica que os flu-xos xerados a partir da instalación de determina-das industrias afectaron á evolución económicade toda a comarca.

Derivado do peso que ten o complexo indus-trial de Alúmina-Aluminio dentro da distribu-ción da poboación ocupada polo alto volume deemprego que posúe, obsérvase o peso predomi-nante que adquiren os asalariados que abarca-ban en 2001 máis das tres cuartas partes dapoboación ocupada. Tomando o ano 1981 comoreferencia, vese como os asalariados supoñían o62,1% do total da poboación ocupada, que

experimentaron ata o 2001 un crecemento do15,7%. Por concellos, as porcentaxes máis altasalcánzanse en Cervo ó estaren situadas no seuterritorio as empresas metalúrxicas máis impor-tantes, así como en Viveiro onde o seu impor-tante volume de asalariados se ocupa na súamaior parte no sector servicios e na construción.Un dos trazos máis significativos desta poboa-ción asalariada é que segundo os valores do últi-mo censo, o 50,1% dos asalariados son fixos eun 27,8% eventuais.

No ano 2001 a tipoloxía da contratación labo-ral reflicte unha preeminencia da contratación deobra ou servizo sobre o resto de tipos de contra-to, mentres no segundo lugar aparece a categoríade temporais a tempo parcial, sumando ambasmodalidades practicamente o 50% dos tipos decontrato. Polo contrario a contratación indefinidasó supón o 0,8% do total dos contratos, e amaior porcentaxe deste tipo de contratación apa-rece nos subsectores do comercio e da industria.

Tamén é significativo o forte descenso experi-mentado pola axuda familiar que viu reducidointensamente o seu peso nos últimos anos, debi-do á reducción que experimenta o subsector agra-rio; na mesma liña, a categoría de empresarios,despois da suba dos anos 90 nos que se dobranos valores existentes dez anos antes, estabilízaseó redor do 7%, mentres que os traballadoresindependentes manteñen a súa porcentaxe.

RECURSOS HUMANOS

69

TÁBOA 37


70

FIGURA 39

FIGURA 40

2.7. SÍNTESE DOS RECURSOS HUMANOS

A estrutura demográfica da MariñaOccidental presenta un preocupante desequili-brio territorial, o trazo dominante da cal é a pro-gresiva diferenciación entre os municipios costei-ros e os interiores debido ó alcance que tivo aemigración nalgúns deles, e que provocou unhaperda de poboación irreparable e o conseguinteenvellecemento.

Son catro as características básicas que definena dinámica e estrutura da poboación comarcal:

1) É unha comarca cun peso demográficodecrecente dentro do marco da ComunidadeAutónoma, pero non así da súa provincia, debi-do a que Lugo está inmerso nun intenso procesode envellecemento e despoboación, acompañadodunha concentración costeira da súa poboación,determinando que parte dos municipios dacomarca se convertan nunha das áreas demográ-ficas máis dinámicas de Lugo.

2) A súa dinámica demográfica caracterízasepor unha caída da natalidade desde mediadosdos anos 80, un retroceso paralelo da fecundida-de e unha estabilización da mortalidade quetende a aumentar. Aínda que entre 1996-2003, ocrecemento vexetativo da comarca era de -6‰esta media encobre diferencias moi grandes, poismentres que nos concellos de Ourol e O Vicedo(-18 e -8,1‰, respectivamente) o decrecementoacentúa os seus altos valores negativos, enViveiro e Xove o incremento non é tan forte (-5,6e -6,2‰, respectivamente), sendo o concello deCervo o que mantén valores negativos máis bai-xos cun crecemento vexetativo dun -3,8‰.

3) A emigración estabilizouse e rexístrase unretorno de emigrantes que se orientan sobre todocara á vila de Viveiro.

4) A comarca acusa un progresivo envellece-mento que se acentuou ó longo dos anos 90, e sefixo máis ostensible nos municipios máis interio-res. Así, en 1991 a comarca presentaba un índicede vellez dun 77,8 moi por debaixo do da provin-

cia lucense (140,5) e de Galicia (88,5%), men-tres que no 2003 o seu alto valor (221,3) reduzodiferencias co valor acadado pola provincialucense (284,3). A situación acentúase se consi-dera o seu alcance espacial, pois tódolos munici-pios da comarca teñen no ano 2003 porcentaxesde poboación maior de 65 anos que superan o15%, pero no Vicedo este índice acada o 29,4%e en Ourol o 47,1%. E aínda máis, anque nacomarca o 10,2% da poboación supera os 75anos, no Vicedo esta porcentaxe é dun 12,2% een Ourol dun 21,3%.

Por outra parte, se atendemos á distribuciónque esta poboación adopta no territorio comar-cal, identifícanse as seguintes conclusións:

1) Detéctase unha correlación entre o crece-mento económico e o demográfico, pois alí ondese sitúan as actividades dinámicas concéntrase apoboación. A instalación do complexo deAlúmina-Aluminio na península de San Cibraosupuxo a aparición dun feito demográfico novo nacomarca: a inmigración de poboación nova, queprovocou unha revitalización demográfica moiimportante investindo a tendencia decrecentedominante ata entón na Mariña Occidental, queve cómo a súa poboación crece, entre 1970-81, un4,9% e sobre todo os municipios Viveiro (1,5%) eo de Cervo (38,8%) onde se situou e xerou un cre-cemento maior.

2) Os municipios de costa adquiren un pesodemográfico crecente ante a concentración depoboación que se dá neles, aínda que se descen-demos ó territorio comprobamos que esa con-centración se produce ó redor dunhas entidadesde poboación concretas. Así, o crecemento con-tinuo correspóndelle á vila de Viveiro coa súaperiferia de Covas e Celeiro, mentres que oenclave industrial de San Cibrao-Cervo circuns-cribe o seu crecemento acelerado ós anos 80, xaque a partir da década dos 90 sofre un estanca-mento ó minora-lo factor que o provocou.

3) En consecuencia, estase producindo unproceso de urbanización da poboación ó redor

RECURSOS HUMANOS

71

da cidade de Viveiro (desde 1981 xunto conCovas e Celeiro supera os 10.000 habitantes)que, no 2003, concentraba máis dun tercio dapoboación comarcal e un 75,1% da poboacióndo seu municipio. Ademais, na época estival e naSemana Santa recibe un volume moi elevado deturistas que incrementan considerablemente asúa poboación.

4) Así mesmo, a expansión do crecemento davila de Viveiro nos ano oitenta e noventa esten-díase cara a espazos periféricos cada vez máisamplos, e incluía áreas regresivas á súa dinámi-ca positiva.

5) Trala lectura desta distribución da poboa-ción destaca a articulación desta ó redor dun eixecosteiro que se estende entre Viveiro e Cervo eque se comunica a través da estrada C-642 queactúa como un corredor lineal de crecemento,enmarcado por un extenso espazo regresivo.

Por último, e relacionado co perfil laboral dosrecursos humanos a comarca dispón dunhaabundante e cualificada man de obra, aínda queo progresivo envellecemento provoca unhamaior reticencia á introdución de novos procesosde innovación. Así mesmo, tamén é significativaa destacada incorporación da muller á poboaciónactiva, que foi unha constante en tódolos muni-cipios da comarca (mariscadoras, ceramistas,etc.). Por outra parte, dentro da poboación acti-va alcánzase un grao de ocupación bastante ele-vado que, traducido en termos de desemprego,supón unha taxa de paro reducido.


72

A Mariña Occidental ten un sistema produti-vo diversificado cun sector primario moi impor-tante no que a pesca ten un peso considerableó se situaren na súa costa algúns dos portosmáis importantes da cornixa cantábrica; asímesmo a rama forestal ocupa un lugar destaca-do, pois a venda de madeira é unha fonte deingresos moi significativa para as economíasdomésticas de toda a comarca. O sector indus-trial está determinado por un tecido empresarialmonopolizado desde o punto de vista produtivoó redor de Alúmina-Aluminio e as súas indus-trias derivadas que aglutinan o 80% da poboa-ción ocupada nas ramas industriais. Por último,o sector terciario experimentou nos últimosanos un desenvolvemento considerable entódolos municipios, aínda que é en Viveiroonde alcanza un maior protagonismo.

3.1. A BASE ECONÓMICA DA COMARCA

A Mariña Occidental rexistrou nun períodorelativamente breve (desde mediados dos anos

70 ata 1996) unha reestruturación sectorial moiimportante do seu sistema produtivo, que pasoude ser agropecuario a alcanzar a comezos doséculo XXI unha terciarización bastante destaca-da, sobre todo no núcleo de Viveiro, xunto cunproceso de industrialización moi importante,preferentemente na franxa litoral.

3.1.1. PERFIL PRODUTIVO DA COMARCA ENFUNCIÓN DA POBOACIÓN OCUPADA E DASEMPRESAS

A distribución que adquire a poboación ocu-pada por sectores económicos revela que oemprego no sector servizos ten unha significa-ción cada vez maior, experimentando entre 1981e 2001 un crecemento do 20,9%, que aglutinabano ano 2001 o 49,6% do emprego comarcal.Neste mesmo período de tempo, o sector prima-rio (forestal e pesca sobre todo) viu descendermáis de vinte puntos o seu emprego ata alcanzaren 2001 o 18,5% dos ocupados, mentres que oemprego na industria, situada preferentemente

SISTEMA PRODUCTIVO

73

3. SISTEMA PRODUTIVO

TÁBOA 38

na zona costeira de Viveiro, Cervo e Xove, se con-solida e alcanza o 31,9% do total de ocupados.

Tal e como se observa nos diagramas triangula-res que se achegan a continuación, a composiciónsectorial actual da poboación ocupada da comarcaé froito dunha evolución temporal. Así, na comar-ca antes da instalación da planta de Alúmina-Aluminio as actividades industriais a penas tiñanrelevancia, mentres que as actividades agropes-queiras eran predominantes en tódolos munici-pios, con excepción de Viveiro que actuaba comoo centro comarcal de servizos e comercio.

O diagrama correspondente a 1981 reflicteunha estrutura da poboación ocupada de tipomixto, onde o sector primario mantén a súaimportancia sobre todo pola entidade que alcan-za o subsector forestal e pesqueiro na comarca,que ademais ocupan o 39,7% da poboación tra-balladora, o sector secundario tiña un peso espe-cífico (un 31,5% dos ocupados) moi significativo

e ía en aumento, mentres que o sector terciariotiña unha significación menor (28,7%). Osmunicipios presentan diferentes características:

- Ourol e O Vicedo teñen unha estrutura pre-dominantemente agropecuaria.

- Viveiro presenta a estrutura de poboación ocupa-da máis evolucionada dentro da comarca domina-da por un sector servizos maioritario (40,8%) e unsector industrial destacado (33,2%).

- Cervo e Xove manteñen os valores máisaltos de ocupados no sector secundario polalocalización no seu termo municipal do com-plexo de Alúmina-Aluminio.

No diagrama triangular que fai referencia a1991 obsérvase que o peso do emprego agrariodescende case un 10% con respecto ó censo de1981, aínda que segue sendo tres veces superioró que ten o mercado español; o sector secunda-rio segue aumentando a súa importancia, men-


74

FIGURA 41

TÁBOA 39

tres que o sector terciario rexistra un aumento do7,6%, e é o municipio de Cervo o que contabili-za o aumento maior (13,9%).

A distribución que presentaba a poboaciónocupada no ano 1996 por sectores de actividadereflicte un cambio moi significativo en compara-ción con 1981, e é patente un proceso de intensaterciarización ó englobar este sector o 40,3% dosocupados da comarca, o que impulsa todo iso,polo importante peso que o terciario ten no

municipio de Viveiro, aínda que este valor é infe-rior ós que posúe a provincia de Lugo (44,8%),Galicia (52,0%) e sobre todo España (61,7%).Prodúcese así mesmo unha consolidación dosector secundario apoiado no auxe que seguemantendo a industria que crece entre 1991-96,un 3,4% na comarca e sitúase nun 26,8%, porriba dos valores que posúe a provincia lucense(14,1%), Galicia (20,1%) e España (20,2%),mentres que o subsector da construción perdepeso no total de emprego. Así mesmo, aínda quea entidade do emprego no sector primario seguemantendo unha pauta regresiva, a súa porcenta-xe de ocupados (25,1%) está moi por riba dosvalores que rexistra nestas datas a ComunidadeAutónoma (16,6%) e sobre todo España (8,7%).

A comezos do século XXI os municipios queconforman a comarca non presentan unha situa-ción homoxénea en canto a súa poboación ocu-pada, contrapoñéndose municipios agrarioscunha estrutura económica na que o sector pri-mario engloba unha porcentaxe moi alta dosocupados, con outros nos que se acentúa a espe-cialización servizos-industria, resaltando porriba de todos a especialización terciaria deViveiro. Se descendemos a datos estatísticoscabe resalta-las seguintes diferencias no ámbitointerno da comarca:

- Malia que é xeneralizado o descenso de ocu-pados dentro do sector primario, o concellode Ourol segue a manter un alto valor (45,2%dos ocupados) e iso que rexistra o descensomaior entre 1981 e 2001 debido na súa maiorparte ó envellecemento da poboación ocupa-da nas ramas agrarias e en consecuencia óabandono de ditas actividades.

- Dentro do sector secundario é moi signifi-cativa a preeminencia que ten Cervo dentrodo subsector industrial a partir da instala-ción de Alúmina-Aluminio e que segue amanter hoxe en día, xa non só no propiomunicipio, senón en toda a comarca e noseu contorno máis inmediato polo alto volu-me de emprego que xera.

SISTEMA PRODUCTIVO

75

FIGURA 42

FIGURA 43

- O sector terciario caracterízase por un crece-mento xeneralizado en tódolos municipiosdebido ó desenvolvemento que adquire oturismo nesta zona, aínda que é o núcleo deViveiro o que ten a dotación máis ampla ediversificada de servizos e é o que posúe aporcentaxe maior de poboación ocupadaneste sector (55% no 2001), seguido de cercapolos concellos de Xove e Cervo.

Este perfil sobre a base económica da comar-ca en función da poboación ocupada vese refe-rendado se fai unha análise dos datos obtidos apartir do Atlas de Galicia e Norte de Portugal(2001) no que se recolle un perfil empresarial das

comarcas galegas nestas datas tendo en conta associedades rexistradas, o emprego que xeran e oseu volume de vendas.

Nestes datos, o papel rector da industria den-tro da economía comarcal é aínda máis patente,propiciado pola proxección nacional e inclusointernacional que alcanzan as empresas de alu-minio aquí situadas e que xeran uns volumes devendas moi altos, á vez que aglutina elevadasporcentaxes de emprego. Tamén é destacable olabor que desempeñan as sociedades dedicadas ócomercio e que se concentran na súa maioría enViveiro que así mesmo aparece, tal e como xa serecolleu con anterioridade, como o concello máisdiversificado e de maior peso dentro da estruturaprodutiva da comarca ó estar situado nel o maiornúmero de sociedades representativas das activi-dades económicas máis significativas.

3.1.2. A ESTRUTURA ESPACIAL DASACTIVIDADES ECONÓMICAS

Para delimitar con maior exactitude as fun-cións económicas características de cada munici-pio, calculamos un índice de especializaciónfuncional no que tomamos como referencia acomarca e a provincia de Lugo, xa que os datosa escala autonómica non se puideron traballarpor faltar información verbo dalgúns municipios.

A fórmula deste índice é a seguinte:


76

TÁBOA 40

o emprego nun sector X do municipio . o emprego total na provincia ou na comarca

o emprego total no municipio . o emprego total no sistema e no sector X

FIGURA 44

A especialización funcional en cada muni-cipio nun determinado sector está en funcióndo seu nível de implantación dentro do siste-ma, é dicir, dentro do ámbito da propiacomarca ou dentro da provincia de Lugo, queson os dous espazos de referencia cos quetraballamos. De tal maneira que un sectorpode ser máis importante cuantitativamentenun espazo mentres que noutro marco dereferencia pode aparecer como non especiali-zado ou cunha importancia moito máis mati-zada, polo que o valor da dita especializa-ción é relativo. Se o coeficiente de localiza-ción obtido supera a unidade, dise que existeespecialización nesa actividade dentro desemunicipio; así mesmo, canto maior sexa onúmero de funcións asociadas máis categoríadesempeñará o municipio.

Empezando polo marco espacial de referenciamáis reducido, que non é outro que a propiacomarca, obsérvase como a agricultura ten unpeso moi forte ó aparecer como a función máisespecializada para un maior número de munici-pios, sobre os que destaca Ourol que aglutina omaior número de explotacións forestais de todaa comarca. Sen embargo, esta importancia queten a agricultura matízase ó analizar esta funcióndentro dunha provincia agraria como a de Lugoonde, fronte a outras comarcas cunha especiali-zación agrícola-gandeira moi definida, a MariñaOccidental ocupa un lugar moi secundario aexcepción do xa citado municipio de Ourol.

A importancia que adquire o subsector pes-queiro está condicionada pola localización marí-tima da comarca e pola importancia que ten oporto de Celeiro dentro da rede de portos da cor-

SISTEMA PRODUCTIVO

77

TÁBOA 42

TÁBOA 41

nixa cantábrica. Así, aínda que dentro daMariña Occidental só aparece como unha fun-ción especializada no Vicedo e Viveiro, na pro-vincia esa especialización amplíase ademais deós municipios citados, ós de Cervo e Xove ecuns valores moi altos xa que constitúen unhaparte da fachada marítima de Lugo. A frotacomarcal supón o 42,1% do total provincial ecase a metade das persoas ocupadas na pescana provincia de Lugo viven aquí.

Dentro da función industrial, de novo, con-témplanse diferencias entre os dous ámbitos easí, dentro do marco de referencia provincial, aespecialización desta función esténdese ós muni-cipios de Cervo, Xove, Ourol e Viveiro o que nosofrece unha aparencia enganosa acerca do graode industrialización da comarca e do seu pesodentro do ámbito provincial. Neste punto haique ter en conta que traballamos con poboaciónocupada que está censada no municipio peroque non ten por qué traballar nel, e é o caso dos


78

FIGURA 45

traballadores que viven en Ourol e van traballarás Pontes, mentres que no caso de Viveiro, asindustrias metalúrxicas de transformación, asagroalimentarias e as de madeira son os tipos deespecialización definitorios da súa base indus-trial, e pódese falar neste caso dunha especiali-zación relativa.

Sen embargo, dentro dos valores que alcanzaeste índice tendo como referencia a comarca apa-rece cunha bipolaridade moi marcada entreCervo e Xove, pola localización no seu territoriodo complexo de Alúmina así como das industriasderivadas del, sendo os únicos municipios queteñen unha especialización industrial moi alta ecunha acusada polarización sectorial.

Os servizos son unha función máis selectivana súa localización e resulta coincidente nosmarcos de referencia cos que traballamos.Viveiro é o centro de servizos da comarca ecomo veremos ó estuda-las áreas de mercado, a

súa área de influencia esténdese cara ós munici-pios próximos, é un centro terciario de referenciaen todo o norte de Lugo e incluso do occidenteasturiano. Dentro do sector servizos, a activida-de comercial é a función máis especializada tal ecomo lles corresponde ós núcleos urbanos queactúan como lugares centrais dunha ampla árearural, ó que se uniu unha actividade hostaleiraimportante e en continua expansión.

A construción aparece especializada nos dousámbitos no municipio do Vicedo pero isto débe-

se máis á falta de especialización noutros secto-res que á importancia desta función en simesma. Dentro do marco comarcal únese Viveiroe Xove, pois é aquí onde se concentra o maiorcrecemento urbanístico nos últimos anos.

Complementando esta análise funcional dasdistintas actividades económicas da MariñaOccidental, faremos fincapé na localización queestas adoptan dentro do territorio comarcal. Paraiso, elaboramos un índice de densidade paraalcanzar unha concreción maior acerca da inten-sidade espacial que adquiren as funcións econó-micas analizadas dentro de cada municipio etendo sempre como referencia o ámbito comar-cal. Para iso, ademais de variables dependentes(o emprego de cada actividade na comarca e nomunicipio) utilizamos dúas variables indepen-dentes como son a poboación e a superficie.

A fórmula sería así:

Sobre a base dos resultados obtidos pódensedelimitar claramente dous ámbitos moi diferen-ciados: un dinámico costeiro e en continuo cre-cemento e outro que denominaremos estancadoe tamén en certa medida interior, aínda que osmunicipios que aquí incluímos non teñen unhalocalización totalmente interior, pero manteñentodos eles unha dinámica moi similar e consti-túen centros secundarios que abarcan un ámbitomáis local e mantéñense á marxe dos procesosdinámicos e de crecemento económico, ademaisde seren un reflexo claro da diferente dinámica

SISTEMA PRODUCTIVO

79

demográfica que existe entre ámbolos dous sub-sistemas. Como punto intermedio sitúase o con-cello de Xove que recibe as influencias e benefi-cios económicos que lle depara a súa localiza-ción entre os municipios do subsistema costeiro,aínda que non chega a alcanza-las densidadesdestes xa que a maior parte das súas parroquiasson interiores (5 das 8 que ten) e sitúanse ámarxe dos procesos de crecemento, o que reper-cute no cómputo total deste municipio.

Así, as diferenzas entre os tres subsistemasaparecen claramente reflectidas no índice totalde cada un dos municipios (resultado de suma-los índices dos catro tipos de actividade utiliza-dos), xa que mentres que os municipios do sub-sistema dinámico se moven por riba do valor100, no subsistema estancado ese valor redúcesedrasticamente (19), mentres que Xove manténunha posición intermedia (44,8).

Na zona costeira dinámica desenvólvese unsistema espacial bicéfalo no que destaca a altísi-ma densidade industrial de Cervo que se conver-te nun centro moi polarizado ó redor da metalur-xia, o que constitúe á vez unha fortaleza perotamén unha debilidade, pois xera unha excesivadependencia dunha única rama de actividade.Viveiro, na suma das diferentes densidadesalcanza valores lixeiramente máis altos queCervo, ó se-lo centro máis diversificado daMariña Occidental, pois constitúe unha áreaurbana consolidada, tanto polo seu volumedemográfico como pola súa importancia econó-

mica, concentrador das actividades máis dinámi-cas do sistema. A densidade que nel alcanza osector terciario superponse sobre os demáismunicipios para lograr un alcance incluso supra-comarcal e organizando ó redor de si unhaampla área de mercado que reafirma o seu pre-dominante carácter de centro terciario aglutina-dor sobre todo de servizos, pero tamén duncomercio especializado.

Dentro do subsistema costeiro, a industria é aactividade na que Viveiro alcanza unha menordensidade aínda que para facer unha correctainterpretación deste dato hai que ter en conta quea superficie do municipio de Cervo (77,6 km2) ébastante menor cá de Viveiro (109,3 km2), e poroutra parte, o peso que os empregados deAlúmina teñen nos valores de densidade quealcanza Cervo son determinantes, xa que se llerestasen eses traballadores, este municipio teríavalores inferiores a Viveiro, xa que as empresasmetalúrxicas transformadoras, madeireiras eagroalimentarias, predominantes no seu sectorindustrial, posúen un alto volume de emprego.

Deste modo o litoral da comarca manifésta-se como o espazo máis complexo da comarca,tanto pola intensidade dos procesos de crece-mento económico como polos conflitos quetales procesos presentan de cara a unha correc-ta funcionalidade do territorio. A difusión e cre-cemento de cada núcleo fai que se estableza demaneira tenue aínda, pero en continuo crece-mento, unha continuidade entre ámbolos dous


80

TÁBOA 43

centros ó redor da estrada comarcal 642 queatravesa Xove, que se ve así beneficiado da súalocalización intermedia entre ambos. Estemunicipio alcanza as maiores densidades naconstrución que ten un peso relevante dentrodas súas actividades económicas.

Os municipios do subsistema estancadoposúen uns índices de densidade moi reducidos,reflexo todo iso da atonía demográfica e econó-mica que os caracteriza, dándose unha reduc-ción das densidades a medida que nos afastamosda costa e dos centros dinámicos.

SISTEMA PRODUCTIVO

81

FIGURA 46

3.2. O SECTOR PRIMARIO

Como xa formulamos, a poboación ocupadaneste sector experimentou nos últimos anos undescenso moi importante (-21,27% entre 1981-2001) que abranguía neste último ano o 18,5% dototal de ocupados que se repartían equitativamen-te entre a agricultura e a pesca. Os concellos deOurol (42,5%) e O Vicedo (35,3%), de base máisagraria, aglutinan a maior porcentaxe de activosna agricultura pois neles as explotacións forestaisabranguen amplas extensións do seu territorio. Osubsector pesqueiro adquire grande importancia,e é o municipio do Vicedo o que abrangue unhaporcentaxe maior (19,4%), seguido de Viveiro,Cervo e Xove, o que reflicte a importancia queeste subsector alcanza na comarca.

3.2.1. - O ESPAZO AGRARIO: OS USOS DO SOLO

A importancia que o espazo agrario alcanzana comarca está en función dunhas variablesfísicas que condicionan a súa extensión:

- O seu relevo, aínda que fortemente erosio-nado, presenta acusados desniveis e fortespendentes, malia que as altitudes non supe-ran os 800 m. Desde as aliñacións montaño-sas que delimitan a comarca, polo sur e oestedescenden múltiples ríos de curto percorridoe regatos que diseccionan o relevo en nume-

rosos vales moi encaixados, dándolle ó relevoun aspecto movido no que as zonas chásmáis aptas para o cultivo son reducidas.

- O clima é oceánico húmido con tendencia ácontinentalización, diferenciándose unhatransición entre a influencia oceánica da fran-xa costeira e a continentalización progresivacara ó sur da comarca, segundo imos ascen-dendo en altura. Polo seu carácter marítimodetermina unhas temperaturas suaves eunhas precipitacións elevadas que se vanmodificando en función do relevo. Ademais,aínda que a serra da Faladoira e Coriscadaprotexen a comarca polo oeste e a serra doXistral polo sur, a comarca vese azoutada porun forte vento que constitúe un factor limi-tante de crecemento do eucalipto.

- Os solos de tipo A, B e C que son os máisaptos para o aproveitamento agrícola, segun-do a clasificación de Díaz Fierros, por serensolos profundos e ben drenados, están pre-sentes na comarca nunha porcentaxe moibaixa, mentres que as clases restantes se des-tinan preferentemente a pasteiros, montebaixo ou monte madeirable e neles a penden-te aumenta progresivamente ó pasar dunhaclase a outra.

Os factores enunciados condicionan a distri-bución dos usos do solo na comarca establecén-dose unha gradación desde a costa ata as zonasmáis montañosas. Trátase dunha agricultura atempo parcial, cun policultivo de subsistencia,orientado na súa maior parte ó autoconsumo e sóunha pequena porción abastece o mercado urba-no de Viveiro e das restantes capitais municipais.

A comezos do século XXI, as áreas de culti-vo localízanse nas planicies costeiras e no fondodo val dos ríos, aínda que a súa extensión é moilimitada e fragmentada polos condicionamentosque impón o medio físico, a herdanza histórica ea intensa extensión que alcanza o espazo fores-tal. Para levar a cabo o estudo do espazo agrariona comarca utilizouse o Mapa de Coberturas e


82

TÁBOA 44

Usos do Solo de Galicia do 2004 onde a porcen-taxe de terras de cultivo é moi baixa en tódolosmunicipios da comarca (2,4% é a media comar-cal) e encóntrase nunha fase de regresión, quealcanza valores moi por debaixo dos que ten aprovincia e a propia comunidade autónoma quesupera o 16%.

Varios tramos costeiros acollen este uso agrí-cola con maior intensidade, como é o caso doespazo litoral que vai entre a parroquia deXuances (Xove) ata a de Suegos (O Vicedo) éque constitúe uns dos principais espazos agra-rios da comarca. A este espazo hai que suma-lotramo litoral que se estende de Portocelo (Xove)a Cervo e que penetra cara ó interior nas parro-quias de Sumoas, Xove, A Rigueira, Castelo eSan Román de Vilaestrofe, onde os cultivos dimi-núen a súa extensión, mentres que o prado natu-ral aumenta. A razón desta disimetría entre estasdúas zonas costeiras hai que buscala no abando-no masivo dos cultivos que tivo lugar nos anos80 do século pasado nas parroquias próximas ápenínsula de San Cibrao polo temor á contami-nación dos produtos hortícolas por parte dafábrica de Alúmina, o que produciu un avanceda superficie de praderías e un aumento dotamaño das parcelas.

Nembargantes e entorno o val do Landroonde se localizan (Vieiro, Magazos, Galdo,Landrove, San Pedro de Viveiro, Valcarría eChavín) unha área agrícola máis continua ondeos cultivos anuais acadan un maior protagonis-mo xunto coa pradería natural, mesturado todoiso con froiteiras. Esta zona, con parcelas detamaño medio, oriéntase cara a unha ganderíade carne.

Dentro do policultivo tradicional existente, oscultivos preponderantes segundo a superficie cul-tivada son: as forraxes, os tubérculos, os cereais,as hortalizas e as froiteiras. Analizando a partici-pación de cada un destes cultivos vemos que:

- Sobre o total da superficie cultivada, o 51,9%é terreo dedicase o cultivo de forraxes destina-

das á alimentación animal, e son Ourol e Xoveos que teñen maior peso ó ocuparen máis dametade da súa superficie cultivada.

- Os tubérculos retrocederon unha sexta parteda súa extensión no primeiro quinquenio dosanos 90 do século pasado, e abranguen noano 2004 o 11,1% da superficie cultivada,cunha presenza predominante nas pequenasexplotacións onde a pataca é o cultivo princi-pal para o consumo humano.

- Os cereais abranguen o 8,1% da superficiecultivada da comarca, e é o millo o seu cultivopredominante. Ourol e O Vicedo son os muni-cipios nos que alcanza maior peso, indicadorindirecto da importancia que ten a ganderíaneles, pois destínase para o consumo animal.

- Os cultivos hortícolas aínda que teñen unpeso residual dentro dos cultivos (11,4% dasuperficie cultivada), tamén teñen grandeimportancia na economía familiar para o seuautoabastecemento.

- Por último, nos datos obsérvase que as froi-teiras teñen unha presenza testemuñal, e nonexisten plantacións e as árbores aparecen nasuperficie cultivada como exemplares disper-sos, aínda que abranguen o 19,2% da super-ficie cultivada.

Un cultivo que tivo un peso importante naeconomía da comarca e que deixou de estar pre-sente dentro do aproveitamento das terras labra-das é a vide. Xa remontándonos ó século XVI, oviñedo aparece como un cultivo de gran signifi-cación sobre todo nos municipios de Viveiro eXove que chegaron a exportar viño.

Dentro dos usos do solo, a superficie dedicadaa praderías e pasteiros ascende con respecto a anosanteriores e representa, no 2004, o 19,9% da super-ficie comarcal. Destaca a extensión que alcanza enO Vicedo asociado a unha gandería tradicional.Nalgúns casos nesta cuberta predominante intercá-lanse con pequenas explotacións de maceiras para

SISTEMA PRODUCTIVO

83

o seu tradicional aproveitamento nesta zona parafacer sidra, e pástase debaixo delas.

O predominio case absoluto que alcanza oterreo forestal dentro dos usos do solo fai que, acomezos do século XXI, un 70,1% da superficieda comarca estea ocupada por este uso do solo edentro del dáse unha preponderancia do montemadeirable, onde o eucalipto é a especie predomi-nante e abrangue o 87,1% da superficie forestal.

Facendo unha visión retrospectiva sobre avexetación arborada da comarca, o ilustreCarreras e Candi recollía na súa obra Geografíade Galicia que os bosques de piñeiros eran asárbores madeirables máis importantes na comar-ca a comezos de século, aínda que tamén esta-ban presentes en menor medida os bidueiros,carballos e castiñeiros. Un exemplo desta distri-bución é o feito de que nas parroquias de Vieiro,Galdo, Chavín, Magazos, Cileiro e Covas os bos-ques de piñeiros ocupaban unha cuarta parte dasúa extensión superficial e producían excelentesrendementos pola venda da súa madeira queexportaban en puntais e táboa fina, preparadospreviamente en dúas fábricas de serrar estableci-das en Misericordia. Posteriormente, os castiñei-ros víronse afectados pola enfermidade da“tinta” o que supuxo unha redución drástica dasúa extensión.

Seguindo a evolución que rexistra o espazoforestal na comarca, a partir do mapa forestal de1966 e en comparación coa situación actual com-próbase que asistimos a un proceso de substitu-ción acelerada das especies forestais autóctonaspor outras alóctonas, de rápido crecementocomo o eucalipto. A mediados de século, a pre-senza do eucalipto era moi pequena, mentresque o piñeiro xunto co mato tiña unha expansiónimportante. Ademais, especies como o castiñeiroou o carballo experimentaron un retroceso moiforte, e quedan actualmente só redutos simbóli-cos, mentres que o piñeiro se está substituíndode forma acelerada provocando a presenzadunha importante superficie de bosques mixtos.

Así mesmo, sobre a base dos datos que dis-poñemos obsérvase cómo a superficie dedicadaa terreo forestal se encontra nun proceso deregresión, pois as explotacións pequenas deeucaliptos e sobre todo o bosque de caducifoliase o bosque mixto son substituídos por praderíasou mato, xa que a elevada idade dos titularesdas explotacións forestais provoca que non seleve a cabo a súa explotación nin a súa repobo-ación, despois de realizarse a corta ou despoisdun incendio.

Na comarca, a área forestal propiamentemadeirable ocupa 30.206 Ha que supón o 61%da superficie total da comarca. O cultivo deeucalipto cubría 24.540 Ha en 2004, e eran nasúa maioría masas puras salpicadas por masasmixtas (eucalipto, caducifolias mixtas e piñeiros)nas zonas de maior altitude. Cervo, Viveiro eXove son os municipios onde o monte madeira-ble alcanza unha maior extensión, mentres queOurol e O Vicedo representan a menor porcenta-xe que, no caso de Ourol, vén motivada polalimitación que impón a altura no desenvolve-mento de determinadas especies como o eucalip-to. Como consecuencia diso, nas parroquiascomo San Pantaleón de Cabanas, Ambosores, OSixto, Miñotos e Xerdiz, a paisaxe está ocupadapor mato mixto pastable, salpicado por algúnbosque mixto que se estende cara a Cabanas eRío Barba no Vicedo.

Na súa maior parte son pequenas explota-cións (2 Ha por explotación) e de propiedade pri-vada (o 87% dos bosques) que teñen estableci-dos consorcios coas papeleiras de Navia. A ele-vada aptitude da Mariña Occidental para o desen-volvemento desta especie arbórea fai que a pro-dutividade sexa moi alta cunha media anual deprodución de 15/20 m3/Ha/ano, o que constitúeunha fonte de ingresos moi importante para aseconomías domésticas da zona. A aplicación detécnicas silvícolas é na maioría das explotaciónspracticamente nula e redúcese ás técnicas máisbásicas de poda, roza e fertilización. Prepara-loterreo cunha fertilización adecuada, control de


84

enfermidades, clareos, etc. son algunhas dastarefas que se deberían estender.

Todos estes datos que achegamos fannos verque é unha especie ( o eucalipto) de elevada pro-dución, que soporta solos de escasa fertilidade eque alcanza unha demanda crecente no mercadoe fai que se presente unha intensificación ouexpansión das plantacións, aínda que para isosexa necesario lograr unha explotación máisracional buscando unha modificación da estrutu-ra minifundista do monte a través dunha concen-tración deste, aumentando o tamaño das explo-tacións e respectando nesta expansión os siste-mas naturais singulares existentes, os espazosnaturais de interese ou plantacións determinadascomo o eucaliptal de Chavín que forma parte dopatrimonio natural da comarca.

Por outra parte, as acusadas pendentes que selocalizan en determinados sectores da comarcafan que sexa maior o risco de erosión e polotanto débense evitar na medida do posible ascortas raras que favorecen a aparición de ero-sión, inestabilidade nas ladeiras, etc. e que fannecesario levar a cabo actuacións correctoraspara a conservación dos solos. Así mesmo, asinfraestruturas propias das actividades forestaiscomo as devasas, os residuos de serrado (corti-zas, serraduras, labras, recortes de madeira ou asestelas) teñen implicacións sobre o medio natu-ral pois unha deficiente xestión destes pode terunha incidencia moi negativa sobre a paisaxe.

En canto á estrutura das explotacións agra-rias predominan as explotacións pequenas, infe-riores ás 5 Ha, en tódolos municipios, englobán-dose neste tamaño o 64,5% das explotaciónsagrarias de toda a comarca, que se dedican nasúa maior parte a cultivos hortícolas. O munici-pio de Viveiro é o que polariza estas explota-cións, aglutinando máis dun tercio do seu núme-ro total. As explotacións que se sitúan entre 5 e20 Ha supoñen un 28,9% do total, mentres queas maiores de 20 Ha abranguen o 6,6%, e destas,máis da metade localízanse no Vicedo e Ourolonde a horta comparte o espazo con pasteiros

permanentes e cultivos leñosos, predominandoen todas elas unha dedicación máis gandeira.

Tamén hai que resalta-la escasa presenza daconcentración na comarca xa que aínda que enViveiro se chegou a decretar un proceso de concen-tración parcelaria en 1976, en Galdo-Landrove,soamente se comezaron os traballos xa que os pro-pietarios cambiaron de parecer e non se levou acabo. A única zona onde si se levou a cabo foi naparroquia de Miñotos no municipio de Ourol decre-tada en xullo de 1992 e que afecta a unha superfi-cie de 1.637 Ha, atopándose nunha fase moi avan-zada de execución.

Por outra parte a mecanización, limitada poloaccidentado relevo da comarca, aumentou lixei-ramente nos últimos anos aínda que a súa signi-ficación é moi pequena dentro do conxunto dasúa provincia (ten o 1,8% dos tractores de Lugo)e da Comunidade Autónoma.

3.2.2.- A GANDERÍA

Outro elemento complementario desta econo-mía agraria de autoconsumo é a gandería, xa quea maioría das explotacións agrarias posúen uncarácter mixto e onde o cultivo de forraxes,como xa vimos, ocupa un lugar preferente.

No que se refire á evolución do armentío gan-deiro pódese dicir que o seu volume rexistrou undescenso moi importante ó longo dos anos 80,que se prolongou ata o primeiro quinquenio dos90; a finais dos século XX, rexistraba un descen-so sostido. Segundo o último Censo Agrariopublicado que é do ano 1999, o gando bovino éo que alcanza un volume maior e representa o65,9% da facenda gandeira, mentres que nas res-tantes especies as porcentaxes son case simbóli-cas, e non alcanzan en ningún dos casos o 10%,a excepción dos equinos que engloban o 19,4%da cabana gandeira neste ano. A orientación cár-nica é predominante, mentres que a dedicaciónláctea só engloba ó 5,3% do armentío vacún. Oconcello de Ourol é o que alcanza unha maior

SISTEMA PRODUCTIVO

85

intensidade gandeira bovina, abarca o 31,7%desta especie, seguido a maior distancia porViveiro (21,4%) e Xove (19,1 %).

Na comarca é significativo o número de gan-deiros que abandonaron as súas explotacións lei-teiras, xa que durante o período 1995-2004 pre-sentaron o cesamento das súas actividades agra-rias 83 explotacións, o que supuxo o abandonode 513.673 Kg de cota. Os municipios de Ourol ede Viveiro son os que máis abandonos rexistran.

Nos inicios do século XXI, o número deexplotacións leiteiras da comarca ascendía a 28 edestas 21 sitúanse en Ourol. No municipio doVicedo localízase, no límite das parroquias deRío Barba e Covas, unha granxa de vacún deleite, aínda que esta orientación láctea só alcan-za importancia neste municipio e no de Ourol(Miñotos), mentres que nos restantes é só paraconsumo familiar.

Todas estas explotacións leiteiras existentesna comarca teñen asignadas unha cota leiteirade 809.372 Kg, das cales a metade pertence aunha explotación leiteira do Vicedo, o que nosdá idea da súa importancia, e un 41% ás explo-tacións do municipio de Ourol, mentres que nosmunicipios restantes tanto o número de explota-cións como a cota asignada teñen unha impor-tancia case simbólica.

Os datos de gando saneado dispoñibles per-mítennos comproba-lo desenvolvemento que

alcanzou na comarca a introducción de razasestranxeiras, de aptitude específica. Así, naMariña Occidental é predominante a raza de cru-zamento de orientación cárnica que abranguecase a metade do total do gando bovino, indica-tivo das explotacións tradicionais predominan-tes, seguida de cerca pola rubia galega, mentresque as vacas frisonas ou as pardoalpinas teñenunha presenza mínima. O municipio de Ourolsuma máis do 30% das reses de cruce existentesna comarca, ó igual que ocorre na raza rubia

onde este concello engloba máis dun tercio dassúas cabezas, seguido de cerca por Ourol cun20% destas.

Así mesmo, o número de explotacións viureduci-lo seu número nos últimos anos e tal ecomo xa expuxemos, salvo contadas excepcións,ten reducidas dimensións e resultan pouco com-petitivas, remarcando así o seu carácter de auto-consumo. Das 965 explotacións existentes entoda a comarca, só o 21,7% (210 explotacións)superan as 10 cabezas de gando, mentres que naprovincia luguesa esa porcentaxe se eleva a caseun 50%, como consecuencia da importancia queten a gandería vacúa en Lugo. Ademais, o núme-ro de reses en explotación entre 1 e 9 cabezasdescendeu, mentres que polo contrario aumenta-ron as de máis de 9 reses.

En canto ó gando porcino oriéntase cara óconsumo familiar, mentres que outras especies


86

TÁBOA 45

TÁBOA 46

como as ovellas e as cabras teñen unha impor-tancia secundaria e encóntranse en proceso defranca regresión.

Mención á parte merece o gando cabalar quedesenvolve un papel moi importante, xunto covacún “mostrenco”, dentro do control de incendiosdentro das explotacións forestais. Na súa maioríacompoñen fatos criados en liberdade no monte eque se xuntan unha vez ó ano para marca-las críase separa-los exemplares que se van vender.

Dentro do gando considerado menor hai quedestaca-la presenza dunha granxa avícola, noVicedo, de poñedoras selectas.

3.2.3.- OS RECURSOS MARIÑOS

A pesca, que supón o 12,7% do emprego dosector primario, constitúe unha das actividadeseconómicas máis importantes do sistema produ-tivo da comarca, xa que ademais dos postos detraballo directo xera un importante efecto multi-plicador, que contribúe de maneira notable aincrementa-las rendas dos habitantes da comar-ca polos substanciais ingresos que xera.

Da importante tradición pesqueira da comarcafálannos as máis de 25 fábricas de salga de peixeque existían repartidas ó longo da súa costa acomezos do século XX, abastecidas por unha frotaartesanal na que a sardiña era a súa especie prin-cipal e que foron substituídas posteriormente porfábricas de conserva. Así mesmo, a caza de baleaalcanzou unha gran transcendencia ó longo dosséculos XVI e XVII, aínda que logo decaeu atadesaparecer; sen embargo coa instalación, porparte da empresa Massó, en 1966, dunha factoríabaleeira en Morás, a pesca da balea volve terimportancia na comarca, para desaparecer demaneira definitiva coa construción do complexo deAlúmina-Aluminio, que coloca aquí o seu porto.Esta florecente industria pesqueira complementá-base coa costeira do bonito durante os tres mesesdo verán, que tomou grande importancia coa che-gada dos recipientes de folla de lata para a conser-

va do peixe, xa que o bonito desbancou á sardiñacomo materia prima principal para estas fábricas.

Nesta primeira metade do século XX, a pescade especies como xurelo, congro, bocareu, lagos-ta e mariscos en xeral tamén alcanzaron unhasignificación destacada, sen embargo, e demaneira xeral, o máis significativo en todas elasfoi que a medida que a pesca se fixo intensivapola forte demanda existente, os caladoiros pró-ximos á costa esgotáronse e cada vez se fixonecesario ir máis lonxe pescar, aumentando demaneira importante as tonelaxes dos barcos.Dentro da comarca, entre tódolos seus portosdestacaba por riba de todos o de San Cibrao quechegou a alcanzar nos anos 60 o segundo postoentre os portos da costa luguesa.

No ano 2005, a frota pesqueira marítima conbase nos portos da comarca estaba composta por111 buques, é dicir o 1,2% da frota total pesquei-ra galega e o 44% da frota provincial, aínda queesta cifra encobre deficiencias, pois moitos dosbarcos e dos mariñeiros da comarca teñen a súabase no porto de Burela, co que esa porcentaxede participación dentro da frota pesqueira galegaé moito máis elevada. Son na súa maioría barcosde pequena tonelaxe (46,2% non supera as 12TRB), aínda que tamén existe un elevado núme-ro de barcos (28,5%) que superan as 150 TRB,xa que a comarca conta cunha importante frotade arrastre do Gran Sol con base no porto deCeleiro. Así, se proxectámo-la pesca da MariñaOccidental dentro da provincia lucense e dacomunidade autónoma atendendo ás variablesde número de barcos e TRB, as porcentaxes departicipación son as seguintes:

SISTEMA PRODUCTIVO

87

TÁBOA 47

Así mesmo, a frota pesqueira da MariñaOccidental distínguese pola súa especialización,tanto no tipo de artes como nas zonas de pesca.As modalidades por frota son as seguintes:

- Gran Sol: palangre de fondo e arrastre.

- Arrastre: litoral e altura.

- Bonito e espada: Cacea e palangre de superficie.

- Cerco.

- Lanchas artesanais: onde se combinan cabos,miños, nasas, enmalle, palangriño, rasco, tras-mallos e volantas.

As lanchas artesanais (menos de 12 TRB) quepescan nas rías e augas interiores son a frotamáis numerosa da comarca. Son no caso deCeleiro máis de 25 barcos, en San Cibrao 16 e noVicedo 4, tripulados por entre un e tres homesque compaxinan, para a pesca, diferentes tiposde artes, que adoitan alternar segundo as épocasdo ano ou as vedas.

A frota que pesca con palangre de fondo é aque representa o maior arqueo, está compostapor 27 barcos que teñen a súa base no porto deCeleiro. Esta frota ten licencia para pescar noscaladoiros do Gran Sol, Irlanda, Escocia, Gais, surde Bretaña e nalgún sector do golfo de Biscaia.Nos últimos anos viron descender de maneiravertixinosa o seu volume de capturas do pincho,que se centra basicamente na pescada e, enmenor medida na pescada pequena. A frota dearrastre de fondo tamén ten como obxectivo acaptura de pescada pero no caladoiro nacional,empregando ademais unha arte de pesca total-mente distinta á frota anteriormente analizada,xa que mentres que o arrastre é o sistema depesca activo no que o buque actúa nos labores depesca, a outra (o palangre) é un sistema pasivono que se largan anzós e espérase a recolle-lascapturas. Os arrastreiros operan habitualmenteno porto de Celeiro, cunha frota moi moderniza-da que alcanza unha alta rendibilidade económi-

ca, situándose entre as frotas máis competitivas eavanzadas deste sector.

Os cerqueiros pescan en zonas próximas ácosta, aínda que tamén se desprazan a Asturiasou ó Golfo de Biscaia. O volume de capturas,sobre todo da sardiña que é a súa especie princi-pal, sufriu un importante descenso, razón polacal se determinou desde a Xunta de Galicia unhaparada biolóxica para esta arte de pesca noámbito de toda a Comunidade Autónoma, á vezque se estableceu un horario de traballo e topesde capturas para as especies. No 2005, Celeirocontaba con cinco barcos de cerco que, ante acrise da sardiña, ten como principal obxectivo acaptura do chicharro.

A frota atuneira que pesca con cebo vivo ecacea ten como xa vimos unha gran tradición nacomarca, aínda que mentres que nos anos 30 acosteira do bonito se levaba a cabo á altura dosFarallóns, na actualidade o peixe búscase moitomáis lonxe, no noreste do Atlántico. Ademais, asúa frota viuse reducida de maneira moi signifi-cativa e só se rexistran dous barcos boniteiros eun palangreiro dedicado á pesca de peixe espadano porto de Celeiro, xa que a maior parte destafrota ten a súa sede no veciño porto de Burela,aínda que os mariñeiros procedan en gran medi-da da Mariña Occidental.

A reducción das capturas que está experimen-tando a frota galega en xeral, fai necesario aracionalización da explotación dos caladoirosadoptando medidas para preservalos, e regulandoo esforzo pesqueiro sen rompe-lo equilibrio entrea conservación dos recursos e a rendibilidade dafrota. Para iso, unha das medidas que se formu-lan é a regulación das artes de pesca. En referen-cia coa comarca que nos ocupa, a pesca estacio-nal do bonito en augas do Atlántico Norte presen-tou múltiples conflitos xerados pola utilización dediferentes tipos de artes de pesca entre os mari-ñeiros galegos, asturianos, cántabros e vascosque utilizan a cacea, o corricán ou cebo vivofronte ós británicos, irlandeses e franceses queutilizan redes de enmalle á deriva ou volantas e


88

redes de arrastre peláxico coas que obteñenmaiores capturas e os custos son menores. Polocontrario, a pesca con anzó que utilizan os mari-ñeiros galegos e da comarca en concreto, argu-mentan que non dana o ecosistema e aínda queobteñen menos capturas a súa rendibilidade éigualmente elevada, xa que o peixe se cotiza máisó non estar danado polas redes. Malia iso, algúnsbarcos con base nos portos da comarca acolléron-se ás autorizacións que deu a Secretaría de Pescapara a utilización das volantas de fondo por partedos pesqueiros con licencia para pescar en cala-doiros europeos, ante a fortísima caída que expe-rimentaron as capturas do palangre de fondo(pincho) desde 1997 e que facía insostible econo-micamente esta frota por parte dos armadores.

Dentro do subsector pesqueiro da comarcapuxéronse en marcha distintas iniciativas con vis-tas a dinamiza-las distintas pesqueiras, creandounha estrutura competitiva e racionalizando ávez a explotación dos recursos. Atendendo aestes obxectivos encádranse as seguintes accións:

A. Neste marco de innovación e rendibilidadeenmárcase a renovación da frota impulsadopola Consellería de Pesca e AsuntosMarítimos que lles permite ós armadores oacceso a créditos brandos para a construciónde novas embarcacións que ofrezan maiorseguridade e mellores condicións de traballoós mariñeiros, mentres que nas capturas sepreserva a súa calidade mediante uns trata-mentos máis correctos.

B. Estudia-los caladoiros para lograr unhaexplotación racionalizada dos recursos. Convistas a acadar este obxectivo xa se puxeronen marcha paros biolóxicos nas distintas artesde pesca, e é o referido ó ano 2000 o que afec-ta á pesqueira da sardiña para a que se pac-tou unha parada de mes e medio.

C. Eleva-lo nível tecnolóxico para lograr unhamellor manipulación e conservación do peixeque traerá consigo unha suba da súa cotizacióne por conseguinte un incremento dos ingresos

ós tripulantes. A formación deses mariñeiroscontribuirá a lograr este obxectivo e para isodeseñaranse desde a Administración ou desdea confraría Santiago Apóstolo de Celeiro dife-rentes cursos orientados nesta liña.

a) Os portos pesqueiros do Vicedo e SanCibrao

A disposición do litoral da comarca facilita alocalización de portos naturais que se viron com-plementados con importantes obras de infraestru-tura construídas nos últimos anos. A continua-ción analizarémo-los distintos portos da comarcafacendo fincapé no volume de desembarcos.

De menor a maior volume de descargastemos en primeiro lugar o porto do Vicedo situa-do nunha quebrada costa que se abre á ría doBarqueiro. As embarcacións con base no seuporto dedícanse á pesca artesanal, utilizan artestradicionais: miños, rascos, trasmallos e nasasorientadas á pesca de marisco. Na súa lonxa nonse poxa peixe, pero si moluscos que abarcanmáis do 90% das capturas vendidas no 2004,mentres que a porcentaxe restante a ocupan oscrustáceos e algo de cefalópodos.

Como veremos no seu apartado correspon-dente ós parques de cultivo, a actividade máisimportante do porto do Vicedo é o marisqueoque se centra especialmente nunha variedade: acoquina, un molusco que alcanza o volumemaior nas poxas da lonxa, logrando ademaiscotizacións moi elevadas. En función do valor davenda, a segunda especie poxada son os perce-bes que disfrutan dunha gran sona.

O segundo posto en canto ó volume de pescadesembarcada ocúpao o porto de San Cibraoonde desenvolve a súa actividade no 2005 o17,1% da frota comarcal (19 barcos). Máis dastres cuartas partes utilizan para a pesca artesvarias tradicionais, entre as que destacan os 6barcos que traballan con nasas. Tamén é impor-tante a pesca da pescada co palangre tanto de

SISTEMA PRODUCTIVO

89


90

PORTO DO VICEDO

superficie como de fondo, á que se dedican tresembarcacións. A elas hai que sumarlles dúasembarcacións dedicadas á captura do percebe,que alcanza unha cotización moi alta no merca-

do. Nesta distribución da frota pesqueira de SanCibrao hai que ter presente que os barcos que sededican sobre todo á pesca de altura teñen a súabase en Celeiro ou Burela.

SISTEMA PRODUCTIVO

91

FIGURA 48

FIGURA 47

Se observámo-la gráfica que fai referencia óvalor das vendas entre 1982-2004, observamoscómo a facturación mantén unha evoluciónascendente ata 1989, data na que tivo lugar ainstalación da fábrica de Alúmina-Aluminioentre San Cibrao e a punta de Morás, que mar-cou o inicio dunha tendencia decrecente no volu-me de vendas. Ademais, esta evolución seguidanesta primeira fase vai parella coa evolución quesegue a venda de peixe, síntoma do alto signifi-cado que alcanzaban estas especies dentro dalonxa. Sen embargo, a partir do ano 1990, a poxade peixe descende drasticamente e pasan aadquirir protagonismo os moluscos, aínda queiso non evita unha forte caída no valor das ven-das que alcanzan a súa cotización máis baixa noano 1993 con 38 millóns.

Desde 1997, prodúcese un cambio de tenden-cia e increméntase notablemente as descargas(entre 1997-98 crecen un 47%) e o valor mediodas súas vendas que superan os máximos alcan-zados a finais dos anos 80 e incluso os superan,cun crecemento dun 35% entre os dous últimosexercicios, propiciado todo iso pola calidade dopeixe e as vendas de marisco. Esta recuperacióntivo o seu principal punto de arranque no acor-do de asociación coa S.A. Porto de Celeiro paracentralizar nesta lonxa a comercialización, a par-

tir destas datas, da produción da frota de baixu-ra artesanal da comarca (confrarías do Vicedo,Celeiro, San Cibrao) xunto coa do Barqueiro,concentrando así a oferta con vistas a lograrunha maior cotización media. En consecuencia,esta medida favoreceu o ascenso da porcentaxedos desembarcos, pasando as súas vendas enlonxa de 313,6 Tm en 1997 a 461,1 en 1998. Esteincremento concentrouse sobre todo nas descar-gas de peixe, aínda que os moluscos manteñen asúa preponderancia dentro do total de pescapoxada na lonxa, así como da facturación que secuadriplica entre 1996 e 1997.

A posta en funcionamento do centro de distri-bución de produtos pesqueiros do porto deCeleiro, San Cibrao centrou a súa especializa-ción cara a comercialización de crustáceos(sobre todo centolo e percebe), especies ámbalasdúas de alto valor engadido, así como algo depeixe. En consecuencia varios armadores ha des-viado súas ventas, sobre todo de peixe, cara anova lonxa, aínda que este porto segue a manterunha ampla oferta en peixes de alto valo comer-cial. Esta especialización trouxo de novo unhareducción do volumes de ventas e do nível defacturación producíndose entre o ano 1998 e o2000 unha reducción do 76% das capturas(461,1 Tm a 112 Tm) e un 56% da facturación. A


92

FIGURA 49

partires desta fecha rexistrouse unha leve mello-ría entre os años 2000-2001 onde as capturas cre-ceron un 32% (112 Tm a 148 Tm) e o volumesde facturación un 28%, superando os 1,11millóns de euros, para retomar de novo unhafase de estancamento ata o 2004.

Dentro das especies desembarcadas a queacada un volume máis importante é o polbo,sendo a primeira lonxa de Lugo en canto á vendadeste cefalópodo, pese haber sufrido unhaimportante recesión tanto en cantidade como envalor engadido. Séguelle as vendas de percebe,centolo e ourizo. Se facémo-la clasificación aten-dendo á cotización que alcanzan as diferentesespecies poxadas en lonxa, en primeiro lugarsitúase o percebe, que alcanza un peso moi sig-nificativo nas vendas da lonxa e que manteñenun volume de captura entre as 16 e as 20 tonela-das, ó que o seguen o polbo e a centola, situán-dose xa máis lonxe o ourizo.

b) O porto de Celeiro

Da importancia que ten o porto de Celeironon só na comarca senón en todo o ámbito pes-queiro galego, dá conta a seguinte cifra: ocupa ocuarto posto entre os portos galegos en canto óvolume de pesca vendida na súa lonxa detrás deVigo, Ribeira e A Coruña, e o terceiro posto encanto a ingreso pola venda de peixe e os seusderivados, detrás de Vigo e A Coruña. En conse-cuencia, entre os portos da comarca tanto polovolume de pesca desembarcada (máis de17.795,49 toneladas no 2004) como polo valorque alcanza na primeira venda (44,2 millóns de)o porto de Celeiro ocupa o primeiro posto.

Outro dato que cómpre ter en conta é a eleva-da man de obra que directa ou indirectamente tra-balla no porto e que supera amplamente os 1.800traballadores, inclúense nesta cifra os maioristas,minoristas, mariñeiros e administrativos do porto.Todo iso confírelle ó porto un protagonismo eco-nómico moi significativo en toda a comarca, pero

tamén o dota dunha notable carga social, xa quea maioría dos traballadores son de aquí.

O porto de Celeiro localízase na costa deLugo, ó abeiro da pequena ría de Viveiro, moipróxima á capital municipal. Únese co porto deViveiro por un tramo de ría canalizado de algomenos dunha milla e 2 m. de calado. Celeiro é oporto pesqueiro e comercial dotado de instala-cións diversificadas que dan servizo á frota aso-ciada ó porto, mentres que en Viveiro se concen-tran embarcacións menores e recreativas.

A FROTA

Este porto sérvelle de base á segunda frota entamaño da provincia de Lugo, detrás do porto deBurela, onde a frota de altura adquire unha ele-vada significación. Así, neste porto teñen base,no ano 2005, 85 embarcacións entre as que sepoden diferenciar catro subfrotas, á parte dedous barcos dedicados á pesca de peixe espada:

1. Palangreiros, arrastreiros da “lista dos 300”e volanteiros de fondo que pescan nos cala-doiros do Gran Sol, Escocia, Irlanda e Golfode Biscaia. En total 36 palangreiros e volan-teiros e 6 arrastreiros. Trátase do sector máisimportante que opera no porto de Celeiro,tanto no que se refire ó volume das capturascomo ó seu significado económico. A especieprincipal é a pescada, que ocupa o primeirolugar no ránking de capturas, aínda que a súasignificación sufriu unha notable recesiónpola forte diminución que rexistraron as cap-turas nos últimos anos.

2. Ó arrastre de litoral dedícanse 16 barcosque constitúen a frota máis estabilizada emoderna deste porto, despois de levar a caboun intenso proceso de reconversión que aconverteu na frota con mellores garantías derendibilidade económica, xa que os mariñei-ros reciben soldos estables, e pescan só deluns a venres. Estes barcos dedícanse á cap-tura de lirio, pescada pequena, rabada e galo.

SISTEMA PRODUCTIVO

93

3. A frota do cerco, composta por 5 unidadesque pescan nos caladoiros locais, dedícasebasicamente á captura de sardiña, aínda queante a escaseza desta especie se ocupan napesca do xurelo.

4. A frota de baixura artesanal a rexistrou nosúltimos anos un importante proceso moderni-zación cunha importante renovación das súasunidades. Engloba 25 embarcacións que pes-can nas proximidades da costa, alternandoartes como as nasas, trasmallos, palangriño,cabos e miños, todos eles cunha eslora infe-rior a 20 metros. Dentro do volume total dedescargas como de facturación, esta frota nonten un peso significativo, aínda que se prevéque dentro do novo contexto pesqueiro estesegmento da frota comarcal teña un papelespecífico. Como se dixo anteriormente, a súaprodución comercialízase na lonxa do portode San Cibrao.

S.A. PORTO DE CELEIRO

A partir da publicación da Lei de Confraríasde Pesca por parte da Xunta de Galicia, os arma-dores deste porto decidiron separa-las funciónsasistenciais e formativas das actividades econó-micas que ata entón se tramitaban no seo daconfraría. A conversión en Sociedade Anónimasupuxo un repartimento de papeis: o Porto deCeleiro responsabilizouse da infraestrutura por-tuaria, incluída a lonxa, encamiñada a conseguiratender integramente as necesidades das empre-sas que operan neste porto; mentres que a con-fraría de pescadores Santiago Apóstolo se centra-ba no sector de baixura, e a organización de cur-sos e actividades de formación. Foi un salto cua-litativo, pioneiro no sector pesqueiro español,que ademais converteu os armadores de Celeiroen accionistas do Porto de Celeiro S. A. e, polotanto, en copartícipes na xestión do porto.

En ámbolos dous casos buscouse atenderintegramente as necesidades da frota que opera

neste porto, mediante a realización de distintasactuacións que analizamos a continuación:

A) Creación de empresas de servizos propiasdo Grupo que permita reducir custos e faciliteunha resposta inmediata e unha atención perso-nalizada ó situarse próxima ós usuarios, o queconstitúe un dos maiores atractivos do porto deCeleiro. Estas empresas son:

SERVICEL: dedicada á instalación e mante-mento de equipos electrónicos de comunica-ción, navegación e detección de pesca que seencontran nas pontes dos buques de pesca(radares, telefonía, sonares), buscando mello-ra-los rendementos das campañas de pesca.Así mesmo, estes servizos de asistencia técni-ca compaxínaos coa formación dos profesio-nais da pesca e a introducción das novas tec-noloxías ás distintas pesqueiras que desen-volve a frota asociada ó porto. Para que esteservizo fose rendible e efectivo fíxose necesa-rio harmonizar e concentra-los equipamentosdos buques de pesca nunhas poucas varieda-des e tipos de equipos e maquinaria, para asífacilita-las reparacións.

SERFRIO: leva a cabo os proxectos de monta-xes de cámaras frigoríficas e sistemas de frío,tanto nos buques como nas instalacións enterra, ademais de ofrecer servizos de mante-mento e asistencia técnica, tanto a bordocomo en terra.

SERVAL: subminístralles tódolos efectos navaisós barcos, logrando co seu servizo especializa-do e unha oferta variada mellora-la marxe debeneficio dos barcos, á vez que permite redu-ci-lo tempo de espera para a reposición de cal-quera material de traballo, salvamento ouseguridade. Con estas premisas logrou se-laempresa de servizos máis rendible do porto, echegou a alcanzar unha facturación que roldaos 3 millóns de euros no 2004.

SERPOT: xestiona o depósito aduaneiro priva-do e facilítalles ós barcos o abastecemento de


94

produtos libres de impostos. Así mesmo,conta co sistema EDI, mediante o que Serpotenvía toda a documentación esixida porAduanas a través dun ordenador.

NOVOMAR: está especializado na comerciali-zación de pescado fresco e opera no mercadonacional, sobre todo Madrid e Barcelona, etamén logrou introducirse en Francia ePortugal.

SERLABOR: ofrece servizos de carga, descar-ga, mantemento de instalacións e contrata-ción de persoal especializado. Ademais dasactividades realizadas para o grupo Porto deCeleiro, tamén ofrece os seus servizos ósusuarios da lonxa.

SERCOM: servizos de almacenamento, distri-bución e comercialización de combustibles ecarburantes, tanto dentro como fóra dasnosas fronteiras, gracias á asociación de Portode Celeiro S.A. con Meroil.

B) Participación en empresas encadradas endiferentes ramas de actividade, xa que as activi-dades do Grupo Porto de Celeiro van máis alá dotradicional espazo portuario. SEAGOOD: é unhaempresa na que o porto de Celeiro participa cun40%, dedícase a comercialización e opera nosmercados centrais e con grandes maioristas,competindo con produtos pesqueiros importa-dos, nos que prima a calidade.

Ó longo de 1997, entrou a formar parte doaccionariado da empresa de cultivos mariñosINSUAMAR e da distribuidora de petróleosMEROIL; Así mesmo, foi tamén un dos promoto-res de TEPSA, dedicada á fabricación de envasesdun só uso para peixe, á vez que foi membro fun-dador da Fundación CEL-Iniciativas por Lugo. Achamada planta de “coxeración” é un dos últimosproxectos ós que se sumou Porto de Celeiro paraa obtención de enerxía eléctrica e refrixeración ánova lonxa de peixe e á fábrica de xeo.

C) Integración dos portos veciños neste pro-xecto mediante a ampliación do radio de acción

das empresas de servizos, que se complementa coestablecemento de alianzas estratéxicas con deter-minados portos como son San Cibrao, Foz ouincluso en Reino Unido e Francia, onde o Grupoconta con dúas delegacións para apoio loxísticoda frota de Celeiro que pesca no Gran Sol.

- A asociación co porto de San Cibrao estáencamiñada cara á especialización desteporto, que concentra na súa lonxa as vendasde marisco e doutras capturas da frota de bai-xura das confrarías de Barqueiro, O Vicedo,Celeiro e o propio San Cibrao, co fin de con-verter este porto na lonxa de baixura porexcelencia do litoral lucense.

- Co porto de Foz estableceuse unha alianzaestratéxica para a prestación de diversosservizos ós armadores locais, razón pola calPorto de Celeiro abriu recentemente unestablecemento nesta localidade para axili-za-la subministración de efectos navais eabastecemento á frota de Foz, á vez quecentraliza a demanda de servizos doutrasempresas do Grupo.

- Con respecto ás delegacións con que contao Grupo no Reino Unido, desde abril de 1997,estas son dúas, unha en Lockhinver (Escocia)e outra en Milford (Gais). Mediante a sinatu-ra dun protocolo de colaboración con PenfroPeche Limited, esta empresa consignatariaencárgase de realizar tódolos trámites admi-nistrativos precisos para entrar en porto ou envaradoiros, así como de facilitarlles toda clasede subministracións ós buques, cámaras fri-goríficas, almacéns e medios de transporte ede comunicación, tramitando por último otraslado das capturas ata Celeiro. Tamén tenunha nova base de operacións en Francia, noporto de Douarnenez

- Porto de Celeiro, S.A. ampliou a internacio-nalización do Grupo en 1998, coa súa partici-pación, a través de Seagood, en Patagonia-Celeiro, un proxecto que promove o desenvol-vemento integral do sector artesanal da pro-

SISTEMA PRODUCTIVO

95

vincia de Chubut, na Patagonia arxentina.Este acordo permítelle ó grupo do porto celei-rés introducirse no campo da comercializa-ción do peixe fresco importado dentro do mer-cado español no que aínda non se metera.

Por outra parte, dentro destes criterios empre-sariais na xestión das actividades portuarias puxé-ronse en práctica distintas iniciativas dirixidas amellora-la frota, e é o reinvestimento continuo namellora das embarcacións unha das característi-cas principais dos armadores locais. Os proxectosde mellora céntranse na consecución dunha maiorseguridade dentro do barco, nas condicións detraballo, o tratamento das capturas, a incorpora-ción das novas tecnoloxías que potencien a efica-cia e selectividade das artes de pesca, así como apreservación da calidade das capturas.

A confraría de Pescadores “Santiago Apóstol”,tamén contando co apoio de Porto de Celeiro,encárgase de organizar actividades dirixidas á for-mación dos profesionais do mar como unha dasmedidas máis importantes para lograr unha mello-ra da competitividade, desenvolvemento dunhaserie de cursos adaptados tanto s necesidades for-mativas que demandan así como á la propia evo-lución do sector. Nesta liña enmárcanse asXornadas de Pesca que se celebran anualmente enCeleiro e que se están consolidando como un foronacional de debate científico e intercambio deexperiencias entre profesionais, científicos e diri-xentes de distintas administracións sobre temas deactualidade que máis interesan ó sector pesqueiro.Outros proxectos xurdidos nesta liña e que fanreferencia á formación e investigación son o acor-do marco alcanzado coa Universidade para o des-envolvemento de actividades formativas por partedo persoal de investigación científica. Tamén teñengrande importancia as actividades formativas diri-xidas ás mulleres e os cursos sobre a manipulacióna bordo, do peixe fresco da costeira artesanal paraaxudar a preserva-las capturas da frota de baixura;Así mesmo, o porto tamén participa no programaFreshpesca, incluído dentro da iniciativa comuni-taria Adapt, dirixido á pesca de altura.

Un proxecto punteiro e novo dentro da forma-ción foi a conversión do buque Rocamar (substi-tuído no ano 2002 polo buque Santiago Apóstol)nunha aula tecnolóxica mariña, que servirá debanco de probas das novas tecnoloxías en equi-pos electrónicos de comunicación, navegación edetección de pesca e tamén de formación paraoptimizar eses equipos. Así mesmo, a confraríade Celeiro traballou nun programa que permitiráa recuperación de procesos de elaboración arte-sanal de produtos tradicionais derivados dopeixe, do cal o fin último e a creación dunhaplanta procesadora deste tipo de produtos

Ó longo do ano 1998, tódolos colectivos queoperan no porto de Celeiro centráronse no peiraosur, onde se construíu a nova lonxa climatizada(inaugurada en decembro do ano 1999) e queserve de base principal para ofertar un produtode alta calidade, para ser competitivos, melloran-do o tratamento e conservación do peixe, á vezque permite a descarga dos barcos ó chegar aporto sen ter que esperar á poxa, cun tratamen-to informatizado da xestión e das poxas, e robo-tización das cámaras frigoríficas. Cunha capaci-dade máxima de descarga, poxa e manipulaciónde 75 Tm/día, esta nova lonxa funcionará máisque como lonxa, e dará lugar á creación dunhagran plataforma de distribución de produtos pes-queiros para todo o Cantábrico-Noroeste.

A distribución xeral da nova lonxa abrangue12.799 m2 e conta con 6 salas de exposición depeixe de 4.184 m2 e unha sala de poxas de 159m2. Para o mantemento da cadea do frío, tódalasinstalacións están climatizadas, incluídos oscorredores. No que se refire ás instalacións deconservación, a capacidade frigorífica total supe-ra os 13.000 m2 que se reparten entre unhacámara robotizada, de 9.106 m2, que pode che-gar a albergar máis de 2000 Tm de produtos pes-queiros conxelados a -25ºC, e con tres cámarasde apoio de menores dimensións, que están dis-poñibles en réxime de aluguer por parte dosexportadores. Así mesmo, para a conservacióndo peixe conta cunha cámara de fresco e unha


96

fábrica de xeo, cunha capacidade de produciónde 150 Tm/día.

No que se refire ás poxas, a súa informatiza-ción garante unha fluidez na primeira venda dopeixe, que optimiza así os resultados, formulán-dose incluso para o futuro a participación napoxa a través do ordenador. Para o éxito de todaesta nova organización das vendas é fundamen-tal a clasificación que se fai do peixe, para que asespecificacións que se facilitan respecto dascaracterísticas do produto ofertado nos lotes secorrespondan realmente e rigorosamente tantoen calidade como no tamaño, logrando así a con-fianza do cliente. Desde a nova lonxa, Porto deCeleiro xestionará directamente con persoal pro-pio a clasificación e pesada do peixe en porto.

EVOLUCIÓN DO PORTO: DESCARGAS EVENDAS

Se facemos unha análise da evolución queseguiu o porto dende os años oitenta ata os últi-

mos datos publicados, tendo en conta o volumede produción comercializado en primeira vendana lonxa do porto, observámo-lo predominiodunha tendencia crecente no primeiro quinqueniodos anos 80, acumulando un crecemento moiimportante que supera o 75% entre 1980 y 1986,iniciándose a continuación unha fase de estabili-dade no volume de pesca manipulado situándoseó redor das 10.000 toneladas desde 1987 ata 1990.

Desde comezos dos anos 90 experiméntaseun cambio drástico de tendencia, iniciase unharegresión que alcanza o seu punto máis baixo en1994, contabilizando entre ámbolos dous anosun 30% menos no volume total de vendas ou oque é o mesmo 3.000 toneladas menos. Estacaída nos volumes de produción hai que poñelaen relación, por unha parte, coa baixada sufridanas capturas da frota de cerco e por outra coaparada biolóxica decretada pola Xunta de Galiciaa través da Consellería de Pesca e AsuntosMarítimos para este tipo de arte de pesca e á quese acolleu un bo número de embarcacións conbase neste porto.

SISTEMA PRODUCTIVO

97

FIGURA 50

Sen embargo, a partir de 1995 iníciase un leverepunte, a través do que se recuperan os valoresde produción que se estabilizan de novo ó redordas 10.000-11.000 toneladas e incluso superan as12.000 Tm, pero xa no 1997 comeza de novo undescenso, aínda que amortecido na súa intensida-de. No último ano do século XX a produción reto-ma de novo un ciclo expansivo rexistrando denovo os máximos históricos na evolución do volu-mes de pesca comercializado superando as 15.500Tm e incrementándose nun 65% o volume mani-pulado en relación ó exercicio anterior.

Toda esta evolución experimentada polo portode Celeiro no último quinquenio do século XX teno seu punto de arranque na creación da empresaPorto de Celeiro S.A. en marzo de 1994, participa-da polo conxunto do sector extractivo local, queagrupaba tódalas iniciativas dos armadores depesca desta localidade, destinadas a mellorar tantoas condicións de traballo, como a rendibilidade

das empresas mediante a introducción de novastecnoloxías e métodos de xestión adecuados.

Tan só factores puntuais como a catástrofe doPrestige, en novembro do 2002, ou a ampliacióndas vedas puideron frear esta traxectoria ascen-dente, aínda que no 2004 superase as 17.500 Tmen canto o volume de pesca comercializado,alcanzándose un máximo histórico.

Por outra parte, se nos fixamos na evoluciónque segue o valor da venda da produción noporto, comprobamos que a súa traxectoria é moitomáis constante xa que salvo contadas excepcións,a facturación total por venda dende 1982 mantivounha traxectoria ascendente, con un crecementolento, pero continuo (tal e como queda plasmadona seguinte gráfica) gracias ó incremento dos pre-zos medios en lonxa das especies máis represen-tativas como a pescada de pincho o lirio e a pes-cada pequena, acadándose no 2004 unha factura-ción total que supera os 43 millóns de euros.


98

FIGURA 51

Ó realizar unha análise por especies das des-cargas efectuadas na lonxa de Celeiro queda enevidencia a preponderancia que ten o peixe nesteporto, fronte ós moluscos e ós crustáceos: opeixe abarca o 98,7% das capturas fronte ósvalores simbólicos que deteñen os moluscos(1,1%) ou os crustáceos (0,09%).

Nesta evolución do valor das vendas, o pesoespecífico das principais especies comercializa-das en lonxa é moi significativo:

- A pescada segue ocupando o primeiro lugaren canto o valor de facturación, e a pescadade pincho segue sendo a especie estrela nesteporto, malia sufrir unha forte caída nas súasdescargas dende 1996, pasando das máis de5.000 Tm descargadas no 1996 as 2.554 Tmde 1998. Dende 1999 as descargas mantéñen-se practicamente nos mesmos niveis (3.000Tm) ata os comezos do século XXI, datas nasque descende o seu volume comercializadopola ampliación das vedas para a pescada, eno ano 2003 concentrou soamente o 14% dascapturas totais descargadas no porto fronte o7% da pescada de volantas. Sen embargo,este forte descenso puido ser compensado coaumento do prezo medio e polo tanto, arepercusión da caída das capturas no nível defacturación foi menor e no ano 2004 as ven-das de pescada de pincho representaron o33,5% do total facturado no porto.

Dando resposta a calidade deste produto,Porto de Celeiro iniciou en 2001 o procesopara a implantación da marca de garantía“Galicia Calidade” na pescada de pincho cap-turada pola frota local en augas do Gran Sol,sendo así o primeiro peixe comercializadocon dita certificación de calidade e que final-mente foi aprobada en setembro do 2003.

- En canto ó volume de descargas o xurelo dearrastre, que supuxo o 8,9% das especies des-cargadas no peirao no ano 2004, mantivo nasúa evolución interanual dende 1995 un tra-zado desigual tal e como reflicte a súa repre-

sentación gráfica que debuxa altos e baixos,acadando o aumento máis significativo(180%) entre 1997-98, para caer drasticamen-te no ano seguinte e recuperarse de novo no2001. A cotización desta especie varía segun-do a arte de pesca utilizada na súa captura,aínda que nos últimos anos experimentouunha caída xeneralizada dos prezos, queresulta maior na frota de cerco, onde os ingre-sos por venda desta especie descenden, men-tres que na de arrastre o descenso do seuvalor en primeira venda tamén cae pero enmenor intensidade.

- A especie que alcanza a maior porcentaxede decrecemento nas descargas de Celeironos últimos anos do século XX é o lirio, poisse ben en 1996, o volume poxado en lonxa secifrou en 736 toneladas e en 1997 -tras expe-rimentar un crecemento do 41,1%- cifrouseen 1.038 toneladas, en 1998 só se chegaron amanipular 167 toneladas debido a un desvíodas embarcacións cara a outros portos do lito-ral cantábrico. Nembargantes, nos primeirosanos do século XXI pasa a se-la especie máiscapturada, despois da pescada, abranguendono 2004 o 21,8% das capturas totais do porto.

- Por último hai que dicir que despois dacaída tan brusca que rexistraron as capturasde sardiña ó longo de 1997 cun descenso dun38% entre 1996-97, no ano 1998 acadou unhalixeira e esperanzadora recuperación no seuvolume de descargas que contabilizaron as186,5 toneladas, cantidade que aínda se sitúaa moita distancia das 286,5 toneladas de 1995e 1996. Deste xeito este descenso no seu volu-me viuse confirmado nos anos finais do sécu-lo XX e inicios do XXI chegándose a comer-ciar unicamente 8 toneladas no ano 2000.Nembargantes a recuperación das capturasfaise palpable nos desembarcos levados acabo no 2004 onde se acada as 527 Tm.

Dentro do computo global da producióncomercializada en Celeiro, ademais das clasescitadas, existe unha gran variedade de peixe que

SISTEMA PRODUCTIVO

99

en moitos casos aparece asociado na captura des-tas especies fundamentais e a súa incidencia eco-nómica é relativamente baixa. Igualmente crustá-ceos, moluscos e mariscos en xeral teñen unpapel secundario na súa achega á produción total

En canto á rede de distribución dos produtospesqueiros do porto, tal e como veremos poste-riormente ó realiza-la análise DAFO, a localiza-ción periférica do porto de Celeiro non impide adistribución rápida dos seus produtos pesqueirosós principais mercados centrais de España. MercaMadrid, Merca Barna (Barcelona), Bilbao eValencia son os destinos principais que recibendiariamente os seus produtos poxados en lonxa.Ademais, mellorouse de maneira ostensible otempo de chegada a estes mercados desde a postaen marcha dunha rede organizada de transportecentralizada a través da empresa TransportesCosta Norte, S.A. e Transportes Novoa que distri-búen ó resto de España os produtos pesqueiros,nos que prima o mantemento da súa calidadenesa distribución, pois esta constitúe o principalsinal de identidade dos produtos desta lonxa. Asímesmo, toda esta infraestrutura e melloras intro-ducidas na rede de transporte facilita o desenvol-vemento das actividades que levan a cabo osexportadores que operan desde este porto.

A actividade pesqueira aínda sendo a funda-mental non é a única existente no porto, xa quetamén se rexistra un tráfico comercial no que ocuarzo é a súa mercadoría principal. Cunhaperiodicidade semanal e contando co apoio dunguindastre móbil e dunha paleadora realízase acarga de pedra no porto, que se completa conoutras cargas de significación case simbólica.

IDENTIFICACIÓN DE PUNTOS DÉBILES EFORTES DO PORTO

Esta exposición confirma que Celeiro consti-túe un punto de referencia moi importante den-tro do sector pesqueiro tanto galego como espa-ñol, non só polas súas innovadoras iniciativas

empresariais, senón tamén polo nível de cualifi-cación e posta ó día nas novas tecnoloxías destesprofesionais do mar. Todo este cambio estivoapoiado por un asegurado relevo xeracional nasempresas armadoras que operan no porto e quefacilitaron a incorporación de fórmulas de xes-tión modernas, fundamentais na busca da com-petitividade con portos maiores e mellor equipa-dos, así como a busca de novos camiños nacomercialización e servizos. Con todo iso, póde-se afirmar que o porto constitúe un dos grandesactivos da comarca, clave para o seu desenvolve-mento futuro polo seu papel dinamizador daactividade económica da Mariña Occidental.

En canto á localización do porto, neste senti-do hai que dicir que posúe unha situación estra-téxica que constitúe unha auténtica fortaleza,pois permítelle acceder tanto ós caladoiros comu-nitarios, e no caso dos arrastreiros á plataformalitoral, en moito menor tempo que a frota que saedoutros portos (Ribeira, Vigo, Asturias...).

No apartado que fai referencia á situación dasvías de comunicación tanto internas como exter-nas do porto, esta constitúe un factor perturba-dor pero moi matizado, pois malia non dispoñerde vías rápidas de penetración e de saída doporto, a existencia dunha central de transportepermite lograr un acceso rápido das mercadoríasós mercados.

Por outra parte, o acondicionamento do porto ea posta en marcha da S. A. Porto de Celeiro resul-tou un factor básico no incremento do tráfico pes-queiro. O aumento das infraestruturas portuariascomplementarase coa posta en marcha da lonxaclimatizada que significará unha mellora para todaa frota pesqueira asociada ó porto. Así mesmo, acalidade dos servizos portuarios de Celeiro sitúasepor riba de moitos portos, aínda que se debe avan-zar na súa diversificación cara ás novas tecnoloxí-as para lograr unha maior rendibilidade.

A calidade é a característica que mellor defi-ne e diferenza no mercado as capturas levadasa cabo pola frota do porto de Celeiro. Dentro


100

SISTEMA PRODUCTIVO

101

delas a pescada do pincho converteuse no pro-duto estelar, identificativo da calidade queteñen os produtos distribuídos desde este porto.Rendibilizar este valor engadido a través damarca de garantía “Galicia Calidade” permitiráque o consumidor a diferencie e no mercado,xa que o converterá no primeiro peixe comer-cializado con dita identificación de calidade.Nesta liña de aposta pola calidade, o porto deCeleiro tamén participa no proxecto piloto queesta desenvolvendo a FROM en varios portosespañois para a implantación dun certificadode calidade das capturas.

A formación continua é outra das fortalezasque ofrece o porto, xa que a crecente sucesión detransformacións de todo tipo esixe que a empre-sa se adapte a esa realidade cambiante se queremante-lo seu nível de competitividade. Nesteproxecto desempeña un papel moi importante aConfraría de Santiago Apóstol que canaliza osprogramas de formación tanto específicos comoos de carácter obrigatorio.

c) Os cultivos mariños

OS PARQUES DE CULTIVO

As condicións naturais de que dispón acomarca permiten o cultivo de moluscos nosdiferentes parques de cultivos existentes nosmunicipios costeiros da Mariña Occidental. Estesparques como é sabido son espazos acoutadosda zona marítima terrestre nos que con procede-mentos técnicos se desenvolven os cultivos mari-ños. Os parques existentes na comarca inclúensedentro da zona de produción que a Conselleríade Pesca e Asuntos Marítimos determinou comoRías de Ribadeo a Viveiro incluídas dentro dadenominada Zona B que se caracterizan porestar sometidas a análise e controis de caráctertrimestral para contrasta-la calidade das augasmariñas co fin de normalizar e adecuarnos álexislación comunitaria de recolección, cultivo ecomercialización de moluscos.

O marisqueo dentro da Mariña Occidentalexperimentou un forte crecemento por mor daimplantación do Plan Dez no municipio doVicedo e que supuxo o lanzamento do maris-queo a pé en toda a comarca. Despois destaexperiencia positiva, impulsouse a recuperaciónmarisqueira a través do Plan Galicia, nos areaisde Viveiro e Portocelo. No 2003 o numero de per-misos de explotación para o marisqueo a pé naprovincia de Lugo foron de 99 permisos, doscales 65 pertencen á comarca. Dentro da MariñaOccidental, o municipio do Vicedo é onde a acti-vidade extractiva alcanza un maior protagonis-mo, centrado na captura dunha especie peculiarcomo é a coquina, que ten un alto interese eco-nómico e alcanza unha alta cotización no merca-do. Así, máis das tres cuartas partes das licenciasde explotación localízanse neste municipio eafectan ós parques existentes na parroquia deSan Miguel de Negradas, mentres que os restan-tes permisos se reparten entre as confrarías deCeleiro con 6 licencias e San Cibrao con 9.

AS GRANXAS MARIÑAS

Trátase de instalacións fixas situadas nazona marítimo-terrestre, alimentadas directaou indirectamente por auga do mar. Nacomarca está presente unha importanteempresa (INSUAMAR) en Lago-Xove dedicadaó cultivo de rodaballo e tamén polbo que dáemprego a 14 traballadores e que pretende acurto prazo aumenta-la súa capacidade produ-tiva pasando das actuais 350 Tm anuais a 500Tm. Como froito da constante demanda derodaballo de granxa no mercado, así como osostemento dos prezos inaugurouse outragranxa de rodaballo en Cervo (Acuidoro)cunha capacidade de produción estimada de450 Tm/ano e que dá traballo a 12 persoas faiprever bos resultados neste campo. Taménexiste unha planta da multinacional francesaFrance Turbot, da que a filial galega, Alrogal,se dedica á cría de alevíns de rodaballos nopolígono de Cuíña en Cervo co fin de submi-nistrar crías as granxas galegas.


102

PLAN XERAL DE MARISQUEO ANUAL

Aprobado pola Consellería de Pesca e AsuntosMarítimos para o ano 2003 recolle diversos plansespecíficos e autorizacións para a explotación dosrecursos pesqueiros. Así, establece diversas auto-rizacións marisqueiras para a ameixa fina, babo-sa e xaponesa, así como de coquina e berberechopara a confraría de pescadores do Vicedo. Deigual xeito tamén se recollen plans específicos enzonas de libre marisqueo presentados polas enti-dades marisqueiras seguintes:

- Plan de ameixa fina da confraría de pesca-dores de San Cibrao.

- Plan de ameixa babosa, xaponesa e ostra daconfraría de pescadores de Celeiro.

- Plan de ameixa fina, xaponesa, berberecho,caramuxo e lapa da confraría de pescadoresde Celeiro.

- Plan de coquina das confrarías de Celeiro eO Vicedo

- Plan de coquina e berberecho das confrarí-as de pescadores do Vicedo e O Barqueiro.

- Plan de ameixa fina e ameixa babosa dasconfrarías de pescadores do Vicedo e OBarqueiro.

Para o percebe aprobáronse plans de explota-ción do percebe para as confrarías de San Cibrao,Celeiro e O Vicedo. Tamén se estableceron plansde explotación de equinodermos para as confra-rías de San Cibrao, Celeiro. Aprobáronse osplans de extracción que se relacionan coas algaspresentados polas confrarías de San Cibrao eempresas particulares relacionadas co sector.

Como innovación dentro do marisqueo no2004 na praia de Arealonga pertencente ó conce-llo do Vicedo, sementáronse por primeira vezcoquinas nacidas no minicriadeiro da confraríade pescadores do concello, unha experienciapioneira levada a cabo polas mariscadoras da

localidade no Vicedo e conta co apoio, colabora-ción e asesoramento da Consellería de Pesca easuntos Marítimos e o Centro de CultivosMariños de Ribadeo.

3.3. O SECTOR SECUNDARIO

A localización costeira da comarca, a dispoñi-bilidade de diversos espazos para a instalaciónde bos portos, a abundancia de materias primasou unha man de obra abundante son algúns dosfactores que puideron favorece-lo desenvolve-mento dun proceso de industrialización que nonse levou a cabo, malia apuntar bos comezos noséculo XVIII coa creación de Sargadelos. Aíndaasí, a comarca rexistrou unha serie de períodosde apoxeo industrial ligados á instalación deestablecementos fabrís concretos ou asociados óauxe dunha determinada rama de actividade.

3.3.1. O PROCESO DE INDUSTRIALIZACIÓNDA COMARCA

Así, dentro do proceso de industrialización daMariña Occidental pódense establecer distintasetapas que obedecen tanto a iniciativas locaiscomo de carácter estatal:

1. Industria artesanal tradicional: o traballodo liño deu lugar a unha industria téxtil ligada áprodución dos afamados lenzos de Viveiro quetivo na fábrica de Bassols y Cia de Chavín en1850, un intento frustrado de produción indus-trial, que por mor de entrar en competencia costéxtiles de algodón catalán no século XIX rexis-trou un forte declive. Dentro desta etapa taménse inclúen as fábricas de salga e conserveirasque, aínda que non alcanzaron a expansión dou-tras zonas costeiras, tiveron e teñen hoxe en díaunha significativa presenza en Celeiro.

Entre estas actividades manufactureiras des-tacan dúas iniciativas industriais locais queconstituíron no momento da súa creación pro-xectos innovadores e pioneiros en Galicia:

SISTEMA PRODUCTIVO

103

a. A instalación dunha industria siderúrxica noséculo XVIII converteu a Sargadelos nun focopioneiro de industrialización. A súa produciónde material bélico nunha primeira época deupaso á fabricación de “potes” en 1809.

Ademais dos altos fornos, en 1804 Ibañezcreou a súa famosa fábrica de porcelana queusaba como materia prima o caolín deFazouro. Nela introduciu a decoración mecá-nica, toda unha innovación naquela época, eque lle fixo vivir etapas de grande esplendor.Sen embargo, a morte prematura do seu fun-dador, a escaseza do combustible empregado(carbón vexetal), e o atraso na adopción demelloras tecnolóxicas constitúen, entre outrosmúltiples factores o que provocou o pechedestas empresas en 1875.

b. A industria automobilística centrada nocomplexo Barro-Chavín (1896-1909). Os iniciosdesta industria hai que situalos no establece-mento dun servizo de automóbiles entreBetanzos e Viveiro que favoreceu unha intensarelación comercial coa casa francesa de cochesDion-Bouton da que xurdirá en outubro de1908 a fabricación de carrozarías propias.

Xa avanzado o século XX non podemos dei-xar de nomea-las industrias de primeira transfor-mación da madeira, ligadas á riqueza forestal dacomarca e as industrias extractivas relacionadascos xacementos de ferro existentes, entre os quedestacan os de Silvarosa.

2. A industria moderna. A partir dos anos 70obsérvase cómo a industrialización da comarcativo un ritmo constante de crecemento coa insta-lación na zona costeira do complexo de Alúmina,actuación enmarcada dentro dun modelo de pla-nificación industrial denominado Grande Áreade Expansión Industrial, que buscaba reequili-bra-la industria rexionalmente. Esta empresaxerou un volume moi importante de empregos,tanto directos como indirectos, que fixo elevar demaneira considerable o nível de vida da poboa-

ción comarcal, aínda que non logrou totalmenteo efecto multiplicador que se esperaba.

As características do sector industrial son:

A) Unha localización preferentemente costei-ra, con dous focos principais en Cervo eViveiro que concentraban no ano 2002 o 83%das empresas; o resto do espazo comarcalqueda nunha posición moi secundaria conrespecto á industria, aínda que cun potencialendóxeno moi importante do que poden xur-dir iniciativas a curto prazo.

B) Minifundismo empresarial. Así, a media deempregados por empresa no ámbito comarcalera no 2002 de 18,2 traballadores/empresa,pero se á cifra total de empregados neste sub-sector se lle restan os traballadores da plantade aluminio de San Cibrao, esa media redúce-se a 6,7 traballadores/empresa.

O cadro que se achega de seguido aínda con-creta con maior claridade o predominio daspequenas e medianas empresas de carácterfamiliar. O minifundismo empresarial é evi-dente, xa que o 39,3% das empresas nonteñen asalariados e un 34,2% tan so danllestraballo a cinco ou menos empregados, queson na súa maioría pequenos talleres familia-res, con escasa capacidade de investimento.Esta visión de estrutura empresarial atomiza-da reafírmase ó sumarlle a este grupo a cate-goría superior recollida no cadro (empresas


104

TÁBOA 48

entre 6 e 9 operarios), pois contabilizan entreos tres grupos 96, das 117 empresas rexistra-das na comarca e que non alcanza ni de lonxeo 10% do emprego total comarcal.

No extremo oposto encontramos todo o con-trario, máis das tres cuartas partes do empre-go comarcal concéntrase en 9 empresas,todas elas con máis de 20 empregados. Peroesta atomización da que vimos falando acen-túase aínda máis ó comprobar que a maiorproporción de emprego industrial (68% dototal) lle corresponde soamente a unhaempresa (Alúmina-Aluminio).

C) Papel tutelar ou rector dunha soa empresasobre o total do tecido empresarial da comar-ca que á parte de crear unha arriscada depen-dencia do mercado de traballo, determinaunha atafegada maioría de asalariados(91,3%) o que lle resta certa capacidade deiniciativa. A xeración de numerosos talleresmecánicos, de fundición ou forxa, e en xeral

de firmas auxiliares ou complementarias estáligada á instalación desta factoría, xa queestán inseridas no seu ciclo produtivo.

3.3.2.- AS RAMAS DE ACTIVIDADE

O perfil produtivo da comarca ofrécenolo aanálise do seu tecido empresarial, para o estudodo cal utilizámo-los datos elaborados polo IGEpara o ano 2002, tendo como referencia para a súacomparación os datos do censo de mutualidadeslaborais dividido por sectores de actividade indus-trial, que malia non apareceren rexistrados nume-rosos traballadores autónomos e o emprego encu-berto, os datos que recollen ofrecen unha relativagarantía de fidelidade á situación real. Á vez, paralograr unha contextualización correcta da indus-tria comarcal dentro da Comunidade Autónoma,utilizarémo-la Base Ardan 2004, onde se recollenas 7.500 empresas máis importantes de Galicia.

O 74,6% das empresas inclúense en catro ramasde actividade. Sen embargo, se utilizaramos comocriterio de clasificación das ramas de actividade, onúmero de traballadores, o primeiro lugar indiscuti-ble ocuparíano os traballadores da metalurxia, polaexistencia dun peso moi forte das empresas meta-lúrxicas, tanto básicas como de transformación,pois no que se refire ó número de empregadosambas engloban o 84,4% dos traballadores do sub-sector industrial e o 25% das empresas.

Se especificámo-las principais ramas de acti-vidade, ordenadas de maior a menor en funcióndo número de establecementos, establécese aseguinte clasificación:

SISTEMA PRODUCTIVO

105

TÁBOA 49

TÁBOA 50

A) AS INDUSTRIAS METALÚRXICAS DEBASE E PRIMEIRA TRANSFORMACIÓN

Estas industrias alcanzaron unha gran signifi-cación dentro da estrutura empresarial da comar-ca por mor da instalación do complexo de indus-trial de Alúmina-Aluminio a mediados dos anos70 en San Cibrao. Case os dous tercios dos esta-blecementos fabrís radicados neste subsector sontalleres mecánicos, seguido a distancia polasindustrias dedicadas á fabricación de produtosmetálicos estruturais e material eléctrico. Seexceptuamos esta citada grande empresa, dáseun predominio das pequenas empresas (un 60%non supera os cinco empregados) e só 4 empre-sas exceden os 20 traballadores.

Esta distribución é unha mostra clara daescaseza de empresas de transformación demetais e si da presenza das de “reparación”,aínda que tamén existen industrias punteiras nosector e que exportan os seus produtos, comopor exemplo Emilio Lamelas Pardo dedicada áfabricación de equipos electrónicos para barcosque exporta a Chile e Portugal ou o caso deHidrofersa que fabrica maquinaria naval quevende a Tailandia e Inglaterra.

Os talleres mecánicos independentes, aíndaque non desenvolven unha actividade de pro-dución industrial, teñen unha presenza moiimportante na comarca e ocupan unha conside-rable man de obra, á que habería que sumarlleunha parte moi considerable desta que non está

contabilizada nas fontes estatísticas, formandoparte da economía mergullada da comarca.Máis da metade (65,3%) destes talleres sitúan-se en Viveiro, e alcanzan algúns facturaciónsmoi importantes.

Ségueno en número as empresas dedicadas áfabricación de produtos metálicos estruturais(carpintería metálica e estruturas metálicas) asícomo de ferramentas e artigos acabados enmetais. A reparación e mantemento de buques, afabricación de produtos máis especializadoscomo caldeirería grosa, galvanoplastia, materialelectrónico e forxas de ferro e aceiro completanos epígrafes máis destacados dentro desta ramade actividade.

Pola súa recente creación, actualidade e inno-vación, non podemos deixar de nomea-la empre-sa Neg Micom Eólica dedicada á fabricación eensamblaxe de turbinas eólicas radicada enChavín, que recuperou así parte da súa tradiciónindustrial e que alcanzou tal e como recolle noArdan 2004 referente o exercicio do ano 2002,supera os 47 millóns de euros de facturación,sendo despois do Porto de Celeiro a empresa demaior facturación de toda a comarca.

Seguindo a criterio anterior da facturación, tale como se recolle nos datos de empresas da BaseArdan 2004, cabe sinala-las seguintes empresasque teñen cada unha delas unha facturaciónsuperior ós dous millóns de euros:


106

TÁBOA 51

Dentro da mesma fonte pero con unha factu-ración xa por debaixo dos dous millóns deeuros e ata os 500.000 euros, recóllense asseguintes empresas:

Alúmina-Aluminio

Pola significación económica que alcanza den-tro da comarca e incluso dentro de Galicia faraseun estudo máis breve da planta de Alúmina-Aluminio situada nas proximidades do porto deSan Cibrao; ocupa unha extensión de 500 Ha.repartidos entre os municipios de Cervo e Xove.Trátase dunha grande empresa, cun peso recoñe-cido dentro do ramo da produción de alúmina ealuminio no ámbito español, pero tamén europeo.

Desde finais de 1975 ata a primavera de 1979,a Empresa Nacional de Aluminio (ENDASA) eAluminios de Galicia, participada polos princi-pais bancos españois dese momento e caixas deaforro construíron en San Cibrao-Cervo unhafactoría de aluminio. Esta industria enclave estacomposta por dúas industrias, unha química queconsegue a alumina tomando como base a bau-xita (ALUMINA ESPAÑOLA, S.A.) e outra meta-lúrxica (ALUMINIO ESPAÑOL, S.A.).

A decisión locacional desta empresa obedecea factores esóxenos (é unha actuación pública),pero tamén está condicionada por unha serie defactores que favoreceron esta localización ócubrírense as necesidades básicas que tiñanestas industrias:

1. Era unha zona economicamente deprimidae o seu territorio queda incluído dentro do

ámbito de actuación da Grande Área deExpansión Industrial de Galicia (GAEIG) cosconseguintes beneficios fiscais e crediticios.

2. A necesidade de subministración enerxéti-ca en grandes cantidades e barata fixo queesta comarca se perfilara como idónea polaproximidade da central térmica das Pontes epola elevada capacidade hidroeléctrica queten a comunidade galega. A utilización deelectrólise no seu proceso produtivo (o alumi-nio obtense da alúmina mediante un procesode electrólise) fai que o consumo de enerxíasexa moi alto e os custos enerxéticos moi ele-vados, incrementando entre un 20/30% ocusto total do produto. A planta está abaste-cida por dúas liñas dobres de alta tensión quese tenderon desde As Pontes e Meirama, quealimentan a súa propia subestación eléctrica.

3. O abastecemento de auga tamén estabaasegurado pola caudalosidade que teñen osríos da cornixa cantábrica e que se comple-mentaba coa construción por parte da empre-sa dunha presa de auga no río Cobo, a 3 kmdo complexo.

4. A subministración de materias primasgarantiuse coa construción dun porto ó quechega importada a bauxita (normalmente deGuinea chega á fábrica cada semana un barcocon 60.000 toneladas deste mineral).Ademais, esta localización costeira e a súaimportante dotación portuaria facilitan oacceso ós mercados, xa que a vía marítima éa máis económica.

5) Tamén existía a necesidade de abundanteman de obra. Ata a implantación destasindustrias A Mariña Occidental era unhacomarca eminentemente rural, na que apesca tiña un papel básico (sobre todo enCervo) e que dispoñía dun centro comerciale de servizos en Viveiro. Desta maneira, aposta en marcha da planta (que chegou aofertar ata 6.500 postos de traballo na súaetapa de construción), desenvolveu un inten-

SISTEMA PRODUCTIVO

107

EMPRESAS

Hidrofersa Fabrica de ChavínRodabell Constucciones Metálicas Bidueiros, UTEAluminios Cruz da VentaMaquinaria y Colaboraciones, S LTalleres CilleroVaraderos de CilleroEngranajes y tratamientos

so proceso inmigratorio que supuxo unrevulsivo moi importante na regresiva situa-ción demográfica imperante na comarca;chegouse a producir unha notable revitaliza-ción da súa estrutura de idades, sobre todono municipio de Cervo que, entre 1970/80rexistrou un crecemento poboacional dun55,1%. Nun primeiro momento, ó redor do40% dos empregados procedían dos munici-pios próximos, un 20% doutros puntos daprovincia, mentres que o persoal cualificadonun 30% procedía de fóra da ComunidadeAutónoma. No ano 2000, contaba con 1.583empregados repartidos entre a empresa quí-mica e outra metalúrxica, dos cales case ametade se repartía en partes iguais entreViveiro (24%) e Cervo (23%), seguido deBurela, Foz e Xove. Nos primeiros anos do2000 a empresa presentou a necesidade dunreaxuste do cadro de persoal e que afectaríaa uns 120 traballadores de Alúmina e deServizos Xerais Técnicos, aínda que esta pen-dente da negociación cos sindicatos.

En 1983, como consecuencia da crise econó-mica pasa a depender do INI entrando a formarparte do Grupo Público INESPAL que no seumomento nacera da fusión de Endasa (EmpresaNacional de Aluminio) e Alugasa (Aluminio deGalicia) e estaba participado maioritariamentepor capital público (SEPI). O 6 de febreiro de1998, dentro do proceso de privatizacións queiniciara o SEPI (Sociedade Estatal de

Participacións Industriais) para dotar de maiorsolidez e competitividade as súas empresas, ven-deuse o Grupo Inespal (Aluminio Español,Alúmina Española, Inespal e Perfialsa) a multi-nacional norteamericana Alcoa, que é a primeiracompañía produtora e transformadora de alumi-nio do mundo, cunha facturación superior ósdous billóns de pesetas en 1997. Con esta inte-gración, o grupo Alcoa Europa aumenta a súaoferta comercial e ten unha maior presenza nosmercados europeos e mundiais.

A planta de aluminio comezou a súa activida-de productiva en 1979 mentres que a de alúminao fixo en 1980, que alcanza hoxe en día unhacapacidade productiva de 1.100.000 de Tm/anode alúmina e 220.000 Tm de aluminio primario.Para lograr unha interpretación correcta destesdatos, hai que dicir que o grupo Alcoa Europe enconxunto ten unha capacidade de produción de400.000 Tm de aluminio primario transformablee que sae da fábrica en diferentes formas (cilin-dro, lingotes, placas) e tamaños. Unha partedesta produción expórtase ou desprázase ásfábricas do grupo na Coruña e Avilés.

Todo este recinto industrial compleméntasecun porto comercial, razón pola cal se realiza acontinuación un estudo deste.

O porto de San Cibrao

A orixe deste porto estivo ligada, como xa sedixo, á instalación da planta de Alúmina-Aluminio na península de San Cibrao que para oseu funcionamento necesitaba dun porto ó quechegaran as materias primas para ámbalas dúasfábricas, así como un fácil acceso ós mercadosprovedores e consumidores da industria do alu-minio. Desta maneira, ámbalas empresas conver-téronse en concesionarias deste porto que, pormor da promulgación da nova Lei de Portos e daMariña Mercante de 1992, pasou a formar parteda Autoridade Portuaria Ferrol-San Cibrao.


108

TÁBOA 52

En total 375.470 m2 de superficie con dousdiques de abrigo, con manto de protección dedolos e bloques. Estratexicamente situado naruta marítima do Atlántico, dispón dunha dota-ción moi importante de medios mecánicos deterra para tráficos específicos como a descargade bauxita, cok de petróleo e de fuel-oil, asícomo para a carga de alúmina, de hidrato de alú-mina e de aluminio.

1) Tráfico de mercadorías: cargas e descargas

O movemento de mercadorías de Alcoa Europea través do porto tivo un importante desenvolve-mento pola adquisición constante das materiasprimas necesarias para as factorías de Alúmina eAluminio. Os produtos importados máis impor-tantes para a planta de alúmina son a bauxita(2.854.925 Tm en 2003), seguida a moita distan-cia polo fuel-oil e a sosa cáustica, mentres que naplanta de aluminio ademais do cook de petróleo,as entradas máis numerosas son ladrillos refracta-rios utilizados para forra-las cubas nas que se rea-liza a electrólise.

Desde a súa construción, que estivo financia-da polo City Corp International (Group CityBank), a evolución do tráfico portuario totalrexistrou un desenvolvemento positivo interrom-

pido por dúas datas críticas: a primeira delasestivo provocada polo embarrancamento endecembro de 1987 do buque Casón en Fisterraque paralizou a produción dentro da factoría eque sobre todo afectou á empresa AluminioEspañol ó trasladárense a esta planta os bidónsquímicos que transportaba o barco, o que produ-ciu unha reducción da produción do complexonun 34% con respecto a 1987, coa conseguinterepercusión no tráfico portuario, mentres que naempresa de Alúmina tivo unha incidencia menor.

Un segundo aspecto máis significativo polassúas consecuencias económicas pero taménsociais produciuse durante a crise do aluminioque tivo lugar entre 1991-92, orixinada pola crisedo Golfo Pérsico que produciu unha fluctuacióndos prezos do aluminio no mercado internacio-nal, así como pola caída que experimenta a pari-dade do dólar con respecto á peseta. Este proce-so orixinou un descenso do 13% das toneladasmovidas por porto, o que provocou unha infle-xión moi importante na traxectoria ascendenteque ata estas datas se mantivera na evolución dotráfico portuario. Desde 1994, e coa normaliza-ción dos mercados de aluminio, trala desequili-brada irrupción dos países do Leste nestes enanos anteriores, produciuse un incremento moi

SISTEMA PRODUCTIVO

109

FIGURA 52

importante no tráfico portuario que supera desde1995 os tres millóns e medio de toneladas anuais,perdurando ata a actualidade esta estrutura.

Se encadrámo-lo porto de San Cibrao dentroda Autoridade Portuaria Ferrol-San Cibrao obser-vamos que desde a súa inclusión neste organis-mo, este porto mantivo nun principio un tráficomaior ó de Ferrol; sen embargo esta situacióncambiou a partir de 1998, onde por primeira vez,o porto de Ferrol o supera no tráfico total de mer-cadorías e sobrepasa os catro millóns de tráficoportuario, sostendo a finais do século XX unestancamento que deu paso nos inicios do sécu-lo XXI a unha tendencia alcista facilitada polaexpansión que tiveron as empresas concesiona-

rias do porto, mentres que o de San Cibrao ini-ciou nos albores do ano 2000 un novo repunteno seu crecemento que se consolidou o longodosa tres anos seguintes nos que supera a barrei-ra dos catro millóns de toneladas.

Volvendo á análise do porto de San Cibrao, par-tindo dos datos procedentes das Memorias Anuaisda Autoridade Portuaria desde 1992 ata os primei-ros anos do século XXI, obsérvase que existe unpredominio absoluto do tráfico exterior sobre acabotaxe, e das descargas sobre as cargas, do quese deduce un continuo incremento das importa-cións. Como se observa no gráfico que se achegao tráfico exterior, que prevalece claramente dentrodo tráfico marítimo, rexistrou un incremento case


110

FIGURA 53

TÁBOA 53

continuo dende 1992, mentres que polo contrarioo tráfico de cabotaxe ten unha importancia moireducida, que non alcanza o medio millón de tone-ladas no exercicio do 2003 (430.348 Tm).

Nas descargas, o proceso é similar e as mer-cadorías que proceden do tráfico exterior deixanmoi atrás as de cabotaxe, os valores das calesdesde 1996 son case testemuñais, non alcanzan-do nin sequera as 100 toneladas e mantendounha evolución regresiva.

Polo contrario, as descargas exteriores con-servan unha traxectoria positiva que alcanzou oseu punto álxido en 1996, experimentando dexeito transitorio a partir destas datas un lixeiroestancamento, aínda que de novo nos últimosanos do século XX retomou unha evoluciónascendente que mantén nos primeiros años doXXI, superando amplamente valores anterioresacadados neste tipo de tráfico.

Con respecto ás cargas, prodúcese un lixeirodominio do tráfico exterior, que xa supera omedio millón de toneladas, sobre ó tráfico decabotaxe aínda que a súa importancia é paralela.

2) Evolución dos tráficos portuarios

Como é habitual na análise dos tráficos por-tuarios, as mercadorías clasifícanse segundo apresentación que teñan para a súa manipulaciónen mercadoría xeral, graneis líquidos e graneissólidos. Antes de inicia-la análise da evolucióndo tráfico marítimo por tipo de carga hai que for-mular como característica xeral a correlación queexiste entre a configuración do tráfico portuarioe as fábricas do complexo, que xeran non só pro-dutos elaborados, senón sobre todo a demandamáis relevante, determinando a preponderanciaabsoluta da bauxita nas descargas e do seu pro-duto elaborado, a alúmina, nas cargas.

Pola súa natureza e orixe, no porto de SanCibrao deuse desde os seus inicios un predomi-nio absoluto dos graneis sólidos sobre as outrasdúas variantes de mercadorías que chegan aalcanzar valores pouco significativos. Así, duran-te o segundo quinquenio dos anos oitenta, esteepígrafe rexistra un incremento dun 50%, pro-greso que se verá freado levemente durante acrise do aluminio de 1992, que unha vez supera-da retoma de novo a súa evolución positiva cun

SISTEMA PRODUCTIVO

111

FIGURA 54

incremento dun 30,6% entre 1992 e 1994. En1994, supera por primeira vez os tres millóns detoneladas (3.111.676 Tm), apoiado no incremen-to que experimenta o tráfico de bauxita e alúmi-na nestas datas. No segundo quinquenio dosaños 90 o tráfico portuario de graneis sólidospasou unha fase de estancamento, aínda que entodo caso mantendo sempre a súa preponderan-cia, para de novo retomar nos años iniciais doséculo XXI a súa liña de crecemento aproximán-dose os 4 millóns de toneladas no 2003.

Este dominio dos graneis sólidos dentro dotráfico portuario está propiciado pola consoli-dación do tráfico da bauxita que constitúe máisdo 85% das mercadorías descargadas no portoe case o 70% do tráfico portuario total, poisconstitúe a materia prima esencial para aobtención de alúmina: con catro toneladas debauxita conséguense dúas de alúmina, quepola súa vez serven para producir unha tonela-da de aluminio. Este mineral descárgase noporto da factoría en cantidades moi importan-


112

TÁBOA 54

FIGURA 55

tes: cada sete días chega un barco cargado con60.000 toneladas de bauxita procedente prefe-rentemente de Guinea. Desde a construción doporto este tráfico da bauxita mantivo unha evo-lución de constante aumento, aproximándosepracticamente os 3 millóns de toneladas(2.854.925 Tm no 2003).

Tamén incluído dentro dos graneis sólidos, estáa alúmina que se extrae da bauxita e que se con-verteu nun tráfico estabilizado neste porto, xa queAlúmina Española non absorbe toda a súa produ-ción e unha parte desta cédeselle á outra fábricado complexo ou ben desprázase ás fábricas dogrupo na Coruña e Avilés, mentres que unha cuar-ta parte da súa produción se exporta ó exteriorreportando cuantiosos beneficios. Despois dunhafase de estabilidade en canto á súa produción nosanos oitenta, desde 1992 apoiado, entre outros fac-tores, por un plan de melloras na produción, pro-duciuse unha presenza cada vez maior da alúmi-na dentro das mercadorías cargadas no porto.

Dentro desta evolución xeral do tráfico portua-rio, os graneis líquidos manteñen un ritmo de cre-cemento lento, pero constante, só freado por unhaforte recesión (-28,3%) en 1992, aínda que nova-mente se recupera ó ano seguinte (304.349 Tm en1993), alcanzando entre 1992 e 1997 un incremen-to do 82,7%, motivado en boa medida pola inclu-sión nestas datas da sosa cáustica neste epígrafe. Apartir do ano 1997 ata hoxe en día, obsérvase unhaleve recesión provocada polo descenso que experi-menta o tráfico de fuel-oil en 1998, aínda que pos-teriormente retoma de novo un ritmo crecentealcanzando no 2003 as 453.517 Tm.

Así mesmo, dentro dos graneis líquidos, asosa cáustica, pola súa implicación no procesode transformación da bauxita que se ve someti-da a un proceso continuo mesturada cunha solu-ción cáustica ata converterse en alúmina, tenunha progresión similar á que segue a bauxita,crecendo máis dun 60% na última década doséculo XX e continuando dita traxectoria ascen-dente nos tres primeiros anos do século XXI.

SISTEMA PRODUCTIVO

113

FIGURA 56

As mercadorías en xeral son o epígrafe quemantivo unha evolución descendente desde 1985ata 1989, data na que inicia unha tímida recupe-ración que supera as 100.000 toneladas en 1991.Sen embargo esta melloría non chega a confirmar-se e xa en 1993 retoma de novo unha traxectoriadescendente (77.626 Tm), aínda que hai que teren conta que nestas datas deixa de computarseneste epígrafe a sosa cáustica que pasa a rexistrar-se nos graneis líquidos. Ademais o aluminio, quee o seu compoñente principal, rexistra importan-tes flutuacións, o que provoca que no ano 2001non alcance ni tan sequera as 17.000 toneladas,aínda que no 2002 amosa unha importante recu-peración, para caer de novo a valores moi baixosno 2003 (5.284 Tm) xa que nestas datas comeza oseu transporte masivo por carreteira.

3) Portos de intercambio e análise da frota mercante

A orixe e destino principal destas mercadoríascoñécese ó estudia-los portos de intercambio, queno caso que nos ocupa alcanza os trinta países.Os buques de bandeira estranxeira entrados noporto ó longo dos anos estudados abranguen a

maioría dos barcos que compoñían a frota, men-tres que a presenza da frota de nacionalidadeespañola e moi reducida, e incluso nula, manten-do unha alta porcentaxe de buques bandeiras deconveniencia. Por tonelaxe, os barcos con ban-deira das Bahamas son os buques maiores quepoden transportar máis cantidade de mercadoría,concentrando o redor dun 20% do total das G.T.

As mercadorías descargadas en San Cibraoproceden de 17 países, aínda que en 1992, o81,6% (1.698.936 Tm) tiña como porto de orixeGuinea Conaky, pois de aquí impórtase a maiorparte da bauxita empregada na factoría. Estaporcentaxe xa de por si elevada increméntaseaínda máis nos anos seguintes, e case chega óstres millóns de toneladas. A continuaciónséguenlle xa moi de lonxe, as mercadorías des-cargadas de orixe francesa e nacional.

Por outra parte, as cargas teñen como orixe pre-ferente España, seguido de preto por os PaísesBaixos, e a maior distancia por outros países euro-peos (Suecia, Reino Unido, Italia) cun tráfico moitomenor. En canto ó tráfico nacional, o volume e pre-


114

FIGURA 57

eminencia que alcanza hai que relacionalo coa pre-senza das fábricas de A Coruña e de Avilés queabsorben boa parte da alúmina que aquí se produ-ce, mentres que no caso dos Países Baixos, o super-porto europeo de Róterdam explica o seu tráfico.

Este tráfico de mercadorías realízano trestipos de buques: graneleiros, tanques e de cargaxeral, aínda que son os graneleiros os que abar-can máis das tres cuartas partes do total da frotaactual e máis do 90% das toneladas de rexistrobruto, ó estaren constituídos por barcos cada vezmáis grandes que transportan maioritariamentea bauxita, o que explica un lixeiro predominiodos buques de orixe estranxeira.

En canto á evolución xeral do arqueo brutodos barcos que entraron no porto pódese dicir enliñas xerais, que desde a construción do portoeste mantivo un aumento constante, que supe-rou en 1996 a barreira dos tres millóns e mediode T.R.B. Se analizámo-la evolución da tonelaxeatendendo ó seu tamaño vese claramente a pre-ponderancia dos buques de ata 3.000 T.R.B. quesupoñen o 59,5% da frota actual, aínda quedesde 1995 a súa evolución é decrecente.

B) A INDUSTRIA AGROALIMENTARIA

Tal e como vimos ó analiza-la situación naque se encontra o sector primario na comarca,predomina unha gandería e agricultura tradicio-nal de autoconsumo, cunha fragmentada estru-tura agraria que non contribúe á aparición dunhatransformación industrial e só a pesca adquireunha importante significación. A maioría dasempresas recollidas neste epígrafe son panaderí-as, carnicerías e fabricantes de bolería, así comotres empresas agroalimentarias (dúas en Cervo eunha en Xove) dedicadas a produtos hortícolas.

Apoiándonos nos datos que manexamos dedú-cese que na súa maioría son empresas de carácterartesanal e familiar cunha media de 2-3 emprega-dos, orientadas ó mercado local. Aínda así, na BaseArdan do 1999 destacaban dúas empresas que apa-

recían recollidas: Panadería San Cibrao (Cervo) e OLandro (Viveiro) ambas dedicadas á fabricación depan e produtos de pastelería, excepto galletas, ecunha facturación cada unha delas superior ós 50millóns de pesetas, mentres que na Base Ardan2004 referentes ó exercicio do 2002 a ambas empre-sas engádese Pastelería Fontenova en Viveiro quesupera os 500.000 euros (88 millóns de pesetas).

Así mesmo, prodúcese unha concentracióndestas actividades en Viveiro que absorbe case aterceira parte das empresas, seguido moi delonxe por Cervo.

A industria conserveira tamén se concentraactualmente en Viveiro (Celeiro) que xa desdemediados do século XIX tiña unha gran significa-ción na salga de peixe. A importante tradiciónpesqueira da comarca fixo que ó longo da súacosta se repartiran máis de 25 fábricas de salga depeixe a comezos do presente século, abastecidaspor unha frota artesanal na que a sardiña era asúa especie principal. Hoxe en día, as industriasconserveiras son as empresas agroalimentariasque alcanzan unha maior significación económi-ca, polo alto número de empregados (o 65% doemprego desta rama de actividade que se ve incre-mentado na época estival), a pesar da crise dosector que trouxo consigo o peche das fábricasmáis pequenas como conservas O Cisne noVicedo. Actualmente existen dúas grandes factorí-as en Viveiro: Conservas Antonio Alonso e Hijosde Carlos Albo a casa matriz das cales está situa-da en Vigo. En ámbalas dúas empresas, a materiaprima principal é o bonito do norte que exportanenlatado cara a países europeos (Suíza, Italia),americanos (República Dominicana, Arxentina,Estados Unidos) e Xapón, principalmente.

C) A INDUSTRIA DA MADEIRA

O espazo forestal, como xa expuxemos anterior-mente, é o uso de solo dominante na comarca e aexplotación madeireira achega importantes ingre-sos ás economías agrarias familiares da comarca,

SISTEMA PRODUCTIVO

115

malia adoeceren dun aproveitamento insuficiente eincompleto das masas arbóreas, unido a unha defi-ciente estrutura empresarial deste subsector. Enconsecuencia, na comarca non existe un aproveita-mento integral desta materia prima e a maior parteda madeira producida exportábase sen transformará papeleira de Navia (Norfor, filial de Ence, propie-taria da antiga Ceasa), mentres que na MariñaOccidental están radicadas algunhas empresas deprimeira transformación.

É un sector moi heteroxéneo onde convivenserradoiros, fábricas de taboleiros e de mobles.Segundo o Directorio de empresas e unidadeslocais do 2001, predomina o minifundismo empre-sarial cunha media de 2,3 traballadores por empre-sa, aínda que máis das tres cuartas partes nonsuperan os 5 empregados e dúas superan os 20 tra-balladores. Estas reducidas dimensións na maioríados casos esténdense ás instalacións e á maquina-ria, o que redunda nunha baixa productividade. Asempresas maiores dedícanse á obtención de pro-dutos semielaborados (chapas, taboleiros...).

Se nos fixamos no número de empresas,obsérvase que máis da metade destas concén-transe en Viveiro. Entre todas elas destaca aempresa López Pigueiras que seguindo a BaseArdan 2004 e a terceira empresa en canto a fac-turación de toda a comarca, acadando case os 11millóns de euros

O potencial forestal que posúe a comarcafainos pensar que é un subsector susceptibledun crecemento sostible, onde a conservacióne a protección do monte non vaian rifados coaobtención dunha alta rendibilidade na súaexplotación. Para iso, a concentración empre-sarial que supere a atomización da oferta, aformación profesional dos traballadores e abusca dunha modernización global desta acti-vidade productiva, serán obxectivos que cóm-pre ter en conta. Así mesmo, débese atender ápotenciación das fábricas de mobles de calida-de, pois malia a abundancia de materia prima,non se corresponde con industrias mobiliariasde calidade e deseño.

D) INDUSTRIA DE MATERIAL PARA ACONSTRUCIÓN E DECORACIÓN

Xa moito máis afastada en canto ó número deempresas sitúanse en cuarto lugar, as empresasdedicadas á fabricación de materiais con finsconstructivos ou decorativos, aínda que en cantoá man de obra utilizada ocupa o segundo lugar.Dentro deste subsector destacan os epígrafes quefan referencia á extracción de materiais de cons-trución e á fabricación de produtos cerámicos.

En canto ó primeiro, a abundancia de mate-rias primas minerais de gran calidade no territo-rio comarcal (arxila, caolín) favoreceu a prolife-ración destas empresas que abastecen a constru-ción. Destacan dúas empresas especializadasdedicadas ós prefabricados de formigón e outrade pedra traballada e mármore que alcanzanunha facturación importante que supera os dousmillóns e medio de euros.

Segundo os datos dos indicios mineiros queofrece a Consellería de Industria respecto os anos2003 e 2004, así como en base a cartografía apor-tada polo Instituto Geológico y Minero de España,pódese establecer as seguintes conclusións:

1. Referente o caolín, ás explotacións abertasaínda que na súa maioría concéntranse no con-cello de Cervo, tamén nalgúns casos compartena explotación cos concellos veciños da MariñaCentral. A súa produción sitúase o redor das70.000 toneladas e o nível de reservas e moi altosobre todo na explotación de Monte Castelo.

2. Verbo do cuarzo non se rexistran datos.

3. De granito aparecen dúas explotacións activasno municipio de Xove, as de Abilleira e Santa Rosa.

Sen embargo, o buque insignia desta rama deactividade onde se conxuga o artesanal coas técni-cas industriais máis avanzadas é a fábrica de cerá-mica de Sargadelos. Tal e como mencionamos conanterioridade, no século XVIII unha serie de facto-res locacionais (abundancia de minerais de ferro ede arxilas refractarias, considerable riqueza fores-


116

tal, caudalosos cursos de auga) e a visión empresa-rial dun home (Antonio Raimundo Ibañez) fixoxurdir un proxecto pioneiro e innovador.

O complexo industrial de Sargadelos naceucoa posta en marcha da primeira siderurxia inte-gral de España a finais do século XVIII.Posteriormente, apoiándose nos ricos xacemen-tos de caolín da comarca, en 1804 púxose enmarcha unha fábrica de louza, tipo Bristol, quepasou por numerosas incidencias (incendiossucesivos, arrendamentos...) ata o seu peche en1875, iniciándose a partir de entón a ruína edegradación do conxunto arquitectónico, do quese conservan algunhas construcións e perdéndo-se parte dos seus valiosos moldes e gravados.

A recuperación das Reais Fábricas deSargadelos parte nun primeiro momento (1901)dun asturiano que as herdara da marquesa deCienfuegos. Sen embargo, esa iniciativa noncallou e si o fixo un proxecto posto en marcha demaneira conxunta en 1963 entre o Laboratoriode Formas y Cerámicas el Castro, que culminoucoa inauguración da planta circular deSargadelos o 10 de maio de 1970, despois deexperimentar cunha pequena produción en 1968nun sector construído da planta circular. Nestanova etapa tratábase de recupera-lo antigo espí-rito de empresa de Sargadelos, apartada da espe-culación. As primeiras pezas estaban deseñadaspor Luís Seoane e por un equipo coordinado por

SISTEMA PRODUCTIVO

117

SARGADELOS


118

FIGURA 58

FIGURA 59

Díaz Pardo, á que se sumou posteriormente aobra orixinal de autores coñecidos como Laxeiro,Alberto Sánchez, etc.

En 1984, Sargadelos inaugurou unhas novasinstalacións máis axustadas ás necesidadesactuais para producir cerámica, á vez que naplanta circular se localiza un centro experimen-tal de deseño e construción de modelos, máqui-nas e procedementos, con talleres de madeira,xeso, metal e cerámica. Para o primitivo recinto,o Laboratorio de Formas solicitou en 1972 adeclaración de Conxunto Histórico-Artístico econcedéuselle no mesmo ano.

Desde os seus inicios ata os anos 80, a produ-ción da fábrica experimentou un crecementoespectacular pasando de 40.000 pezas en 1970 a540.000 pezas en 1980 ante a boa aceptación quetiveron os seus produtos no mercado. A partirdesta data, a produción estabilízase ó redor das500/520.000 pezas. En consecuencia o cadrotamén coñeceu un forte crecemento desde 1970,data en que contabilizaba 36 persoas, ata 1980

onde agrupa 136 traballadores, situándose no2002, en 146 postos de traballo, que nunha altaporcentaxe (80%) é emprego feminino.

Igualmente, o volume de vendas tamén segueunha evolución progresiva e desde os anos oiten-ta supera os 3 millóns de euros e segundo a BaseArdán-Galicia 2004 a súa facturación no exerci-cio 2002 foi de 4.859.176 euros na fábrica, ó quehai que engadir a facturación da empresa“Porcelana de Sargadelos, SL” adicada o comer-cio polo miúdo de dita porcelana e que supera os700.000 euros en dito exercicio. A maior partedas vendas (70%) distribúese en Galicia e un20% ó resto de España, dedicándose un 10% daprodución á exportación a países europeos(Italia, Portugal, Alemaña), americanos (USA,Venezuela, Arxentina) e en maior medida cara aXapón. A venda realízase directamente na fábri-ca, en tendas especializadas e sobre todo nassúas galerías tanto da comunidade autónoma(Cervo, O Castro de Samoedo, Santiago,Ourense, Ferrol, Lugo, Vigo e Pontevedra), comodas catro que existen fóra dela: Milán, Barcelona,

SISTEMA PRODUCTIVO

119

FIGURA 60

Sevilla e Madrid. Ademais da venda de pezas,estas galerías organizan exposicións artísticas oudiversas actividades culturais (debates, conferen-cias, recitais...) á vez que funcionan como libre-rías especializadas en libros galegos.

SOLO EMPRESARIAL

En canto ó solo industrial na MariñaOccidental localízanse diversos polígonosindustriais que presentan no ano 2005 a seguin-te situación:

- En Cervo (San Cibrao) o polígono de Cuíña,promovido por Xestur, conta cunha extensiónde 116.958 m2 e está dotado de diversos ser-vizos como iluminación, teléfono, auga, redede sumidoiros, etc. A finais do século pasado,tiña cuberto o 70% da superficie, sobre untotal de 25 parcelas, por empresas de cerámi-ca, subministracións, metal. No ano 2000acometeuse a súa ampliación ou segundafase coa urbanización de 250.000 m2 novos,debido fundamentalmente ó interese amosa-do por distintas empresas do sector da acui-cultura, de conxelado e de elaboración deprodutos derivados do peixe, así como poroutras empresas do sector servizos, por insta-larse no citado polígono. Ademais, quedapendente de urbanizar unha terceira fase quechegaría ata os 500.000 m2 de superficie finaldeste polígono.

- Xove, no lugar de Camba (Xuances) e pro-movido polo I.G.V.S. empezouse a construírun polígono de 103.180 m2, que foi executadoen dúas fases, estando ámbalas dúas remata-das. As parcelas teñen unha superficie entre500 e 1.000 m2, atopándose na actualidadecase nun 50% de ocupación.

- Ourol ten en Merille (Posadoiro) un polígo-no industrial de aproximadamente 16.000 m2

urbanizados con luz e auga, aínda que senempresas xa instaladas. Na actualidade, edado o interese amosado por distintas empre-

sas por instalarse no mesmo, atópase en fasede adaptación o solo industrial dispoñible nanova Lei do Solo de Galicia.

- No Vicedo no existe polígono nin parqueempresarial, aínda que no segundo caso nonnos puideron facilitar información fidedigna.

- Viveiro ten proxectada a construción dunpolígono industrial na zona de Landrove, ato-pándose en fase de adquisición de terreos porXestur, se ben na actualidade atópase senredactar aínda o proxecto do citado polígono.

- Cervo e Xove promoven conxuntamente naactualidade a construción dun macropolígonoindustrial de 3.000.000 m2 (1.500.000 m2

pertencentes a cada municipio) en terreossituados en torno ó complexo da multinacio-nal Alcoa e aproveitando o propio tecidoindustrial derivado da instalación da citadafactoría alumineira. Dito macropolígono teríapolo tanto o carácter supramunicipal e secto-rial. Actualmente encontrase feito o estudo deviabilidade do citado polígono, se ben aíndanon existe redacción do proxecto definitivo.

3.3.3. A CONSTRUCIÓN

O subsector da construción é unha actividadeeconómica que rexistra con gran sensibilidade asvicisitudes que experimenta a conxuntura económi-ca, e está suxeito en consecuencia a grandes fluc-tuacións en canto á man de obra que traballa nela.

A ocupación da construción representaba en2001, o 10,5% do total da poboación comarcalocupada, situándose o nível dos valores da súaprovincia e por debaixo dos da ComunidadeAutónoma (12,3%). Durante os anos 70, en con-creto en 1975, os municipios de Cervo e deViveiro superaban o 10% de poboación ocupadanesta rama de actividade, e os restantes munici-pios situábanse moi por debaixo deses valores.No ano 1981 mantense este comportamento,mentres que durante a década dos noventa se


120

produce un cambio moi significativo, xa que OVicedo experimenta un crecemento moi impor-tante da ocupación, favorecido pola difusión daresidencia secundaria e das casas para o veraneo,mentres que en Viveiro descende o número deocupados neste subsector situándose nun 8,4%.

O ritmo que segue a evolución desta activida-de desde os anos 70 vén condicionado pola postaen marcha da planta de Alúmina-Aluminio, quesuscitou na comarca un auxe incontrolado daconstrución chegando a modifica-la estrutura dohábitat nas entidades onde se situaron as fábri-cas (San Cibrao e Xove) e onde se construíron asurbanizacións para acolle-los traballadores dasditas empresas. As instalacións da propia facto-ría (silos, naves, fornos..) e das obras públicas derelevancia ligadas a el (construción do peirao,arranxo de estradas, etc.) determinan esta forteexpansión. A iso hai que suma-la construcióndos establecementos destinados a servizos ter-ciarios para atende-la demanda da numerosapoboación inmigrante e da propia comarca, queviu cómo o seu nível de renda e en consecuenciao seu nível adquisitivo se elevaba.

Nos anos 80, esta actividade como no restode Galicia, coñeceu un estancamento importan-te. Sen embargo, os anos noventa e sobre todoos anos finais da década, supuxeron un novorelanzamento da construción, en parte favoreci-do polo desenvolvemento da demanda devivendas de segunda residencia que provocouun forte crecemento urbanístico nos núcleoscosteiros e na cidade de Viveiro. A potenciación

do turismo constitúe o elemento clave nesteproceso evolutivo, ó que hai que sumarlle osnumerosos proxectos de rehabilitación de vellasedificacións e a emigración cara ó núcleo urba-no de Viveiro de poboación vella dos munici-pios veciños todos eles factores que impulsaneste auxe da construción, xa que a maior partedos pisos que adquiren son para usar comovivenda habitual. Por outra parte, a baixada dostipos de xuro e as maiores facilidades para opagamento dos créditos hipotecarios animarono investimento en bens inmobles. Todos estesfactores permitiron un salto cuantitativo moiimportante no que se refire ó aumento queexperimenta o emprego neste subsector, debidoá creación de empresas que xurdiron por mordo boom urbanístico que viviu a comarca, xera-do en boa parte polo turismo.

Territorialmente, ó analiza-la localizaciónespacial das actividades económicas quedoupatente que o subsector da construción en 1990só era unha actividade especializada no munici-pio de Viveiro que contabiliza o 56,9% dasempresas construtoras, mentres que nos restan-tes municipios aparece como unha funciónsecundaria. Sen embargo, nos anos posteriores(1996-2002) e atendendo só ó número de empre-sas, pois a confidencialidade dos datos non nospermite recolle-los datos de emprego de modopormenorizado, obsérvase que esa distribuciónse mantén, e incluso afianzase no caso deViveiro que pasa a contabilizar o 63% das cons-trutoras da comarca, seguido a maior distanciapor Cervo, Xove e O Vicedo.

SISTEMA PRODUCTIVO

121

TÁBOA 55

De novo a estrutura empresarial deste subsec-tor aparece definida pola atomización, xa que noúltimo ano máis das tres cuartas partes dasempresas teñen menos de 6 empregados, mentresque só un 4% superan os 20 empregados. Estaspequenas empresas, ademais de traballos depouca envergadura ou subcontratados polas gran-des empresas do ramo, teñen a maior parte do seupersoal contratado temporalmente, mentres queno cadro só están un ou dous traballadores.

Esta situación empresarial minifundista nonimplica que non existan grandes empresas, xaque tal e como aparece reflectido na base Ardán,as empresas constructoras da comarca alí recolli-das teñen unha facturación global que supera os6 millóns de euros.

3.4. O SECTOR TERCIARIO

O terciario é o sector económico que experi-mentou unha maior progresión dentro do siste-ma produtivo da comarca, propiciado polo crece-mento constante que alcanzan os servizos,apoiado en boa parte no mantemento do consu-mo privado, mentres que o comercio sofre unhasuave desaceleración. Así mesmo, constátase unproceso de concentración desta actividade deri-vada da polarización da oferta no municipio deViveiro, que a á súa vez tamén concentra amaior demanda.

3.4.1. OCUPACIÓN E EMPREGO

A taxa de terciarización da comarca coñeceuun forte dinamismo nos anos oitenta cun crece-mento dun 7,6%, que se continuou, máis ate-nuado, nos noventa (4%). Este ritmo de crece-mento mantívose na segunda metade dos anos90, (0,40) e crece ata o (0,50) nos albores doséculo XXI (datos IGE 2001), aínda que seguesendo inferior á que presenta a provincia deLugo (0,53), a Comunidade Autónoma (0,58) epor suposto España (0,64). Por outra parte, este

auxe que rexistra desde a década dos oitenta per-mitiu que remitiran de maneira importante asdiferenzas existentes en canto ó valor da taxa deterciarización nos anos anteriores entre os con-cellos, aínda que se seguen mantendo algunhasdiferenzas:

- Nun primeiro nível sobresae Viveiro cunhataxa de terciarización de 0,55, produto damaior densidade de servizos e comercios queposúe, pois nel localízase o 76,4% do empre-go e o 66,4% das empresas terciarias dacomarca, cun peso moi específico do comer-cio minorista e da hostalería.

- Un segundo nível ocúpao Cervo e Xove cunhataxa de terciarización dun 0,45 cada unha.

- No terceiro nível sitúase o resto dos muni-cipios cunhas taxas que acadan valoresintermedios.

Este sector ten un papel preponderante den-tro da economía comarcal, e é o principal prota-gonista no proceso de creación de emprego nes-tes últimos decenios do século actual. Así, aactual estrutura empresarial do terciario repre-senta as tres cuartas partes das empresas dacomarca (1.085), mentres que o emprego actualrepresenta a metade do emprego comarcal.

Trátase de actividades empresariais moi atomi-zadas, aínda que nos últimos anos este minifun-dismo se viu atenuado lixeiramente e que se supe-ra amplamente en época estival polo boom queexperimenta a hostalería neste período. O 95,3%das empresas terciarias non supera os 5 traballa-dores, mentres que só un 1,3% supera os 20.

A distribución global das empresas terciariasna comarca pon en evidencia que o volume máisimportante se concentra en Viveiro (67,5%) queé o centro terciario por excelencia da comarca,cunha elevada dotación de servizos turísticos,unido a un comercio e servizos especializados. Amaior distancia sitúase Cervo co 14,5% dasempresas terciarias e cun peso significativo dahostalería e do comercio e que tivo nas últimas


122

décadas un forte impulso ó aumentar de manei-ra vertixinosa a súa dotación de bens e servizos,grazas ó desenvolvemento das actividades indus-triais e pesqueiras da súa zona costeira. Os res-tantes concellos teñen un escaso peso reducíndo-se a súa presenza a un comercio detallista tradi-cional que ofrece unha gama básica de produtos.

Este comportamento expansivo do emprego ésimilar á traxectoria que seguen os servizos noconxunto da economía española e deixa nota-loseu ritmo máis acelerado nos compoñentes máissignificativos de demanda. O terciario englobaactividades de diversa índole, ó ser un sector moiheteroxéneo e dentro del a distribución doemprego por ramas de actividade reflicte as dis-tintas dinámicas que se producen dentro destecomplexo e dinámico sector.

3.4.2. RAMAS DE ACTIVIDADE

Un dos principais protagonistas deste procesode creación de emprego ó que fixemos referenciaanteriormente, foi o sector turístico que rexistraunhas cifras de crecemento moi importantes,xerando un alto volume de emprego motivadopolos excelentes resultados alcanzados no ámbi-to turístico nos últimos anos. Ademais, este ele-vado ritmo de crecemento obtense sen modifica-cións substanciais na capacidade de aloxamentoofertada ou de modificacións profundas na pro-pia composición da oferta, máis ben foi a mello-ra significativa do grao de ocupación hostaleira,que rexistra un número maior de viaxeiros e dur-midas, o que conseguiu alcanzar unha rendibili-dade maior da oferta. Como consecuencia detodo iso, os servizos turísticos alcanzan un pesodeterminante dentro da economía comarcal, des-taca Cervo e sobre todo Viveiro, núcleo tradicio-nal de veraneo onde o índice turístico alcanzavalores moi importantes facilitado por unha altaespecialización hostaleira. Así mesmo, estesdous centros viron potenciada esta función óexistir unha forte demanda de servizos de aloxa-mentos polo desenvolvemento no solo das acti-

vidades turísticas, e tamén de pesqueiras e sobretodo industriais, especialmente na fase de cons-trución do complexo de Alúmina-Aluminio.

Os servizos normalmente públicos como sonos culturais, sociais e de educación rexistran lixei-ros crecementos ligados en boa medida á descen-tralización que sofren nestas datas e tamén por-que estes servizos se disparan moito, unha vezque se aumenta a renda da poboación. Por outraparte, hai que sinalar que o decrecemento que serexistra nos transportes obedece a unha desacele-ración que sofre o transporte de mercadorías, asícomo a unha estabilización do crecemento destaactividade en xeral, que en anos anteriores rexis-trara un crecemento moi alto.

A evolución do comercio lígase directamentecoa do consumo. O aumento das rendas familia-res na comarca desde a instalación de Alúmina,complementado cos elevados ingresos derivadosda pesca disparou a capacidade de compra dapoboación comarcal, sobre todo nos anos oiten-ta, aínda que non en idéntica medida en tódolosestamentos sociais nin en tódolos municipios. Enconsecuencia, as ramas vinculadas ó comercioabranguen a porcentaxe máis alta de emprego eo seu crecemento parece que se estabiliza.

Os circuítos comerciais vixentes nun espazoadoitan estar acordes co sistema socioeconómicopredominante, combinándose na comarca avenda directa de produtos artesanais e alimenti-cios co comercio maiorista. Así, a maior parte daprodución, á parte dos modos de distribuciónmáis tradicionais (feiras, mercados) canalízase através do comercio maiorista e o comercio polomiúdo que xeran, sobre todo este último, impac-tos territoriais importantes e áreas de influenciaxa que cada vez máis os produtos son situados encondicións óptimas para o consumidor. NaMariña Occidental, a principal concentración depoboación sitúase na cidade de Viveiro (Covas,Viveiro e Celeiro superan os 10.000 habitantes) eos seus arredores, e é aquí onde se alcanza unhamaior densidade de comercio para darlle respostaó maior consumo, pois o crecemento urbano, a

SISTEMA PRODUCTIVO

123

conservación e recuperación do centro histórico eo turismo propiciaron tipos específicos de comer-cio. Ademais, a periferia urbana agrándase demaneira continua co desenvolvemento intensivoda segunda residencia ou co asentamento das cla-ses de renda alta que se converten nunha cliente-la moi importante dos grandes almacéns e doscomercios especializados. Esta atracción esténde-se á poboación dos municipios máis rurais e dasparroquias interiores. En consecuencia, en Viveiroconcentrábase no 2004, o 68,4% do comercio porxunto e o 72,2% do comercio polo miúdo.

O nível de equipamentos comerciais nacomarca ofrécenolo o estudo do IAE (Imposto deActividades Económicas) dos últimos anos ondese recollen as dimensións e características quealcanza a distribución comercial na comarca. Asactividades comerciais en xeral da MariñaOccidental supoñen o 7, 8% das da súa provin-cia, e resalta a importancia que adquire o comer-cio polo miúdo que abrangue máis das tres cuar-tas partes dos establecementos comerciais dacomarca e o 8% da provincia lucense, mentresque o comercio denominado maiorista aínda queten un peso menor con respecto a Lugo (6,7 %);

nos últimos anos, na comarca, rexistrouse unimportante crecemento de emprego.

Partindo dos datos dispoñibles compróbaseque Viveiro potenciou nos últimos anos o seupapel de capital do comercio, sobre todo porxunto, non só para a súa comarca senón taméncara ós municipios litorais veciños. O peso máisespecifico alcánzao nos comercios por xunto dealimentación, sobre todo de peixes e mariscosfavorecido pola presenza do porto de Celeiro.

Dentro do comercio minorista é característicoo seu minifundismo empresarial cunha media de1,6 traballadores por empresa, que cobre unslimiares mínimos de venda por esta infradimen-sión, unido a unha formación empresarial limita-da. O campo de non alimentación abarca máis dametade dos establecementos comerciais minoris-tas e as tres cuartas partes da superficie. Quizaiso máis significativo da estrutura desta actividadecomercial polo miúdo sexa a significativa presen-za do comercio ambulante e de mercadiños (o9,2% con relación ó total provincial) e outrasactividades que recollen algúns tipos de distribu-ción comercial vinculadas ó sector agropecuario.


124

TÁBOA 56

TÁBOA 57

Por municipios, Viveiro é o centro terciario dacomarca que cobre a demanda dun gran númerode municipios litorais e do seu post-país. A súapotenciación e crecemento vai parello co desen-volvemento turístico da comarca, ó dinamismodemográfico que experimenta o corredor litoralque se estende de Covas a Cervo e ó incrementodo nível de vida da súa poboación. A continua-ción, pero cunha diferencia acentuada co nívelsuperior (Viveiro) e os restantes municipioscunha mínima dotación de comercio cualificado,sitúase o núcleo dinámico de Cervo que alcanzanotables valores nos servizos de hostalería e ser-vizos cualificados.

A importancia que adquire este sector tercia-rio dentro da Comunidade Autónoma compróba-se ó analiza-la facturación que alcanzan asempresas incluídas dentro das ramas de activida-de terciarias máis significativas publicadas naBase Ardán 2004. Das 126 empresas da comarcaincluídas nesta fonte, un 43,6% son terciarias ea meirande parte delas (85,5%) corresponden aestablecementos comerciais tanto maioristascomo minoristas:

- As empresas do comercio maiorista incluí-das dentro desta base de datos superan os 79millóns de euros de facturación, destacandoos maioristas de peixes e mariscos, xa que apesca xera ademais da actividade industrialxa analizada, unha actividade comercial queinclúe desde as vendedoras locais ós impor-tantes exportadores de peixe. Ademais, oporto de Celeiro dispón de distintas empresasde servizos que constitúen un dos seus maio-res atractivos. Dentro do comercio maiorista

tamén hai que destaca-lo sector do xogueterepresentado pola empresa Santiago y Cía.(Alco) Almacenes Comerciais, S.L. que sesitúa entre os catro primeiros desta rama deactividade dentro da Comunidade Autónoma.

- Dentro do comercio minorista predominan asempresas do ramo da alimentación e da hosta-lería, contabilizando entre todas elas unha fac-turación superior ós 11 millóns de euros.

- O transporte é unha actividade imprescindi-ble nas tarefas de distribución, e as empresasaquí recollidas facturan cerca de 11 millónsde euros. Desde o punto de vista locacional,a localización de determinados comercios ópor maior e da lonxa de Celeiro determina asredes de transporte.

- En canto ás outras empresas de servizos épredominante a presenza que teñen os talle-res de reparación.

3.4.3. ÁREAS DE MERCADO E SISTEMARELACIONAL

As actividades económicas que compoñen osistema produtivo comarcal xeran unha serie defluxos económicos que configuran áreas deinfluencia arredor de determinados centros demercados, os cales en función a súa menor oumaior atracción ordénanse xerarquicamente. Adistribución territorial da poboación, a disposi-ción da rede viaria e a distribución da industriadeterminan o grao de frecuencia e intensidadedos fluxos, que chegan a alcanza-la súa maiorintensidade no tramo costeiro entre Covas-Viveiro-Celeiro- San Cibrao.

Viveiro constitúe o centro terciario por exce-lencia da comarca (o sector terciario concentra o49,2% da súa poboación ocupada) e posúe unhaárea de influencia moi ampla, supracomarcal, xaque oferta non só amplas dotacións de servizosespecializados, senón tamén un abundante eprestixioso equipamento comercial, todo iso

SISTEMA PRODUCTIVO

125

TÁBOA 58

unido ó seu carácter residencial e turístico moiimportante. Estas circunstancias facilitan odesenvolvemento de relacións de dependenciaendóxenas, en maior ou menor grao, coa tota-lidade dos municipios que conforman a comar-ca, sendo ademais un centro principal paraoutros municipios extracomarcais.

O segundo núcleo en xerarquía é Cervo, ondea función industrial supedita as restantes, xaque constitúe o centro industrial por excelenciada comarca ó situarse nel Alúmina-Aluminio.Este municipio, se ben mantén unha vincula-ción moi forte con Viveiro, tamén gravita cara aRibadeo e Burela.


126

FIGURA 61

Xove mantén unha posición intermedia, cunhacapital municipal dotada de importantes infraes-truturas deportivas, educativas e de ocio en xeral.

O Vicedo e Ourol, capitais rurais dos seus res-pectivos municipios, teñen unha área de influen-cia propiamente local que atende á demanda

autóctona, aínda que empezan a beneficiarsedos seus recursos turísticos.

Con relación á área extracomarcal, a MariñaOccidental mantén relacións con Foz ó estarsituado neste municipio o servizo de Facenda ecara a Burela, ó ser cabeceira da Área de Saúde

SISTEMA PRODUCTIVO

127

FIGURA 62

na que se integra a comarca. As funcións (sobretodo servizos administrativos, educativos e, enmenor medida, sanitarios) derivadas da súa capi-talidade determinan unha preponderancia de flu-xos cara a Lugo, aínda que tamén son destacablesas vinculacións funcionais que existen con Ferrol(o porto de Ferrol e San Ciprián teñen unha uni-dade administrativa única) e A Coruña (pesca,comercio especializado, estudos superiores).

3.4.4. O TURISMO

A actividade turística alcanzou grande impor-tancia na comarca nos últimos anos. Ás condi-cións naturais do fermoso espazo costeiro únen-se os atractivos da paisaxe interior, ademais dou-tras variables (patrimonio histórico-artístico,gastronomía) que enriquecen a diversificadaoferta turística da Mariña Occidental.

Aínda que é unha actividade cada vez máisdifundida por todo o territorio comarcal, éViveiro o centro turístico especializado por exce-lencia dentro da comarca, alcanzando un índiceturístico moi elevado, mentres que os restantesmunicipios quedan moito máis afastados.

A OFERTA TURÍSTICA

A alternancia de vales, montes, ríos e a suce-sión de areais con acantilados fan desta comarcaun marco incomparable para o ocio e o descan-so. A diversidade da súa oferta turística é unhadas calidades que a definen, xa que conxuga ointerese das festas gastronómicas, como a roma-ría do Naseiro en Viveiro, coas relixiosas como aSemana Santa tamén en Viveiro, ou a Rapa dasBestas de Candaoso en Santo André de Boimenteque son un reclamo turístico moi importante.

As festas gastronómicas son variadas e estan-se a potenciar: o ourizo en Cervo, o polbo dapedra en Xove, a pescada do pincho en Celeiro ea coquina no Vicedo.

A Semana Santa de Viveiro, declarada de inte-rese turístico nacional, constitúe unha manifesta-ción artística e relixiosa de grande arraigo nacomarca e que nos últimos anos coñeceu unimportante crecemento cunha afluencia cada vezmaior de visitantes que acoden a gozar dos actosrelixiosos e a contempla-las mostras de arte sacradignas de ser exhibidas, aínda que tamén se ofer-tan actos lúdicos e culturais. Aprovéitase esta fes-tividade para coñece-la cidade e os seus arredores.

O Conxunto Histórico-Artístico de Sargadelosco paseo dos Namorados, o núcleo histórico deViveiro e os múltiples exemplos da arquitecturapopular que salpican o territorio son unha boamostra da riqueza paisaxística e arquitectónicada Mariña Occidental. A costa está marcada pornumerosas praias e calas de gran beleza e tran-quilidade como as de Arealonga, Xilloi, Sacido,Cubelas, Abrela, Area, Covas, Torno, Rueta,Esteiro, Portocelo, etc., varias delas con bandei-ra azul. Tamén son de grande encanto as peque-nas illas e illotes que salpican o litoral como asdos Farallóns, Ansarón ou as illas de San Martiñoe Coelleira, así como espectaculares arrecifescomo os dos Castelos.

Na comarca tamén existen fermosas paisaxesque invitan á practica do sendeirismo, entre asque destacan:

- O esteiro do río Sor no Vicedo, fermosa pai-saxe natural que serve de hábitat a numero-sas especies de aves, constitúe un espazonatural que invita ó paseo.

- A fervenza do Pozo da Ferida fórmase ó uní-rense os regatos de Castro e Nacicos que creanun impresionante cachón de 30 m. de altura,conforma unha paisaxe impresionante.

- O Souto da Retorta na parroquia de Chavíntamén coñecido como “eucaliptal de Chavín”está constituído por unha inmensa masaforestal de eucaliptos que foi declaradoMonumento Natural no ano 2000.


128

- O Monte Maior (montes do Buio) e a serrado Xistral catalogadas como zonas de espe-cial protección dos valores naturais, indicati-vo da súa calidade ambiental e paisaxística.

Ademais da fermosa paisaxe que invita ópaseo, na comarca pódese practicar todo tipo de

pesca así como diferentes deporte náuticos (surf,vela, piragüismo), de aventura (canoa, tiro conárcao, puenting..) durante todo o ano.

Neste campo da oferta cabe resaltar o traballoconxunto que están a desenvolver a tres comarcasda Mariña ofertando un na súa condición recoñeci-

SISTEMA PRODUCTIVO

129

MOSTEIRO DE VALDEFLORES (VIVEIRO)


130

PORTA DE CARLOS V (VIVEIRO)

da de coordinadores da promoción turística dosConcellos da Comarca que se veñen promocionan-do nos últimos anos baixo o logotipo e o lema de“A Mariña Lucense. Máxica por Natureza”, a tra-vés do desenvolvemento de distintas accións pro-mocionais como asistencia a feiras turísticas impor-tantes como son Fitur (Madrid), Expovacaciones(Bilbao), Salón Internacional de Turismo deCataluña (SITC-Barcelona), etc, onde todos os con-cellos acoden conxuntamente baixo dito logotipocomo co-expositores dentro do stand de Turgalicia.Dita acción permitiulle á comarca da Mariña pro-mocionarse ó lado dos grandes destinos turísticosde Galicia, preferentemente situado nas grandescidades galegas e en áreas turísticas consolidadascomo as das Rías Baixas, e situarse nun segmentode mercado ata entón impensable. Ó respecto com-pre subliñar que A Mariña era a grande descoñeci-da dentro dos potenciais destinos turísticos deGalicia, xa que hai que lembrar que para moitaxente, nin sequera existía conciencia de que a pro-vincia de Lugo era unha provincia con costa e fer-mosos areais.

A este tipo de accións (asistencia a feiras),xúntanse outras moi diversas como campañas depromoción a través de colocación de paneis noMetro de Madrid, aparición de reportaxes publi-citarias en distintas revistas turísticas especiali-zadas, colaboración con canles televisión na ela-boración de documentais e reportaxes da comar-ca, e todo un elenco de actuacións selectivasencamiñadas a ofertar a comarca da Mariñacomo destino turístico.

Asemade cómpre destacar o traballo desen-volvido polas distintas Fundacións Comarcaisdentro do seu respectivo territorio de actuación,incardinadas dentro da xestión de programaseuropeos do tipo do LEADER + (Terras deMiranda), PRODER II (Mariña Occidental), LEA-DER + Interautonómico Ribadeo-Castropol, a tra-vés de accións dirixidas a valorizar produtos pro-pios da Comarca, como son o impulso á celebra-ción de festas gastronómicas (coquina, ourizo demar, polbo da pedra, faba de Lourenzá, produtos

da horta mariñana...) ou como por exemplo a edi-ción de folletos turísticos, ou no caso da MariñaOccidental, a próxima sinalización turística con-xunta e homoxénea do territorio que comprende acomarca e que se agarda que estea rematada parao período estival do presente ano 2005.

Por outra banda, as tres Fundacións Comarcaisda Mariña e a de Ortegal, veñen tamén desenvol-vendo nos últimos tempos o proxecto COAST-ATLANTIC, dentro da I.C. Interreg III-B “EspacioAtlántico”, en colaboración coa Sociedade para oDesenvolvemento Comarcal de Galicia e aDirección Xeral de Patrimonio, que pretende avalorización dos recursos naturais e da importan-te herdanza cultural das comarcas, para tentar for-mular de forma conxunta co sector privado direc-tamente implicado e incardinado a través das dis-tintas Asociacións de Hostaleiros creadas nas res-pectivas comarcas, diversas accións que redundenno eido da promoción turística comarcal (ediciónde folletos, creación dun GIS, intercambios coasoutras zonas europeas implicadas, etc).

INFRAESTRUTURA DE ALOXAMENTOS

A infraestrutura de aloxamentos supera as1.500 prazas e está composta por hoteis de distin-tas categorías, hostais e cámpings, ó que sesuman varios establecementos de turismo rural.Desde mediados dos anos oitenta iníciase un des-pegue moi importante do sector turístico en todaa Mariña Occidental, que se tratou de consolidaró longo dos anos noventa e dende os comezos doséculo XXI ven sendo unha realidade.

A dispoñibilidade de prazas hoteleiras dendea década dos noventa aumentou de xeito signifi-cativo e tivo o seu punto de apoio no despeguetan importante que tiveron as prazas de hoteisde tres ou máis estrelas que triplicaron o seunúmero entre estes anos no municipio deViveiro, así como as prazas dos hoteis conmenos de tres estrelas que se duplicaron ampla-mente. Tamén é moi significativo o aumento queexperimentan os apartamentos que se triplicaronnestes trece anos.

SISTEMA PRODUCTIVO

131

Se analizámo-la oferta de establecementosturísticos por municipios vémo-lo dominio caseabsoluto que posúe o municipio de Viveiro queno 2004 aglutinaba o 65,2% dos establecementosturísticos, reflexo todo iso da súa condición detradicional vila turística por excelencia da comar-ca. Séguelle a moi longa distancia Cervo concatro e 67 habitacións, aínda que neste caso partedesta hospedaxe se deba máis a motivos laborais.

Pola súa significación e polo auxe que experi-menta nos últimos anos, faremos unha recensión

específica sobre o turismo rural que nos dousúltimos anos rexistra un aumento moi importan-te, tanto no número de viaxeiros como no que émáis importante, o número de durmidas. A ofer-ta de establecementos de turismo rural no ano2004 na comarca acadaba as 72 prazas.

O crecemento do turismo na última décadaprovocou o aumento, aínda que con importancialimitada, da segunda residencia sobre todo nazona litoral e da rehabilitación de vivendas quese estende tanto na costa como cara ó interior.


132

FIGURA 63

FIGURA 59

A DEMANDA

A Semana Santa, incluído como destino turís-tico en varias axencias turísticas, é sen dúbida aépoca que lle ofrece un maior beneficio a estesector económico, incluso maior ó do mes deagosto, pois os ingresos son maiores xa que osvisitantes se concentran en Viveiro, e acoden arestaurantes e hoteis, mentres que no verán vaná praia ou desprázanse.

Sen embargo é o veraneo a modalidade turís-tica predominante na comarca. É o turismo dodescanso, das vacacións familiares nun lugarespecialmente natural, non só de sol e praia. Amaioría dos visitantes proceden de Madrid e PaísVasco, así como do interior da provincia lucense.

Con vistas a continua-lo proceso de crece-mento e expansión do sector turístico formúlasea necesidade de actuar cunha dobre vertente:

a) Un aumento importante en termos cualitati-vos e incluso cuantitativo da oferta de prazas.

b) Por outra parte faise necesario avanzar noproceso de desestacionalización que, nestacomarca, se ve facilitado por non monopoli-zar toda a súa oferta ó redor do turismo desol e praia, senón que as motivacións dademanda ó visita-la comarca son outras (pai-saxe, patrimonio, gastronomía, deportes deaventura). Adicionalmente, a tipoloxía doproduto turístico demandado polos viaxeiros,unido á diversificación destes produtos

SISTEMA PRODUCTIVO

133

FIGURA 64

(turismo de natureza, turismo cultural) posi-bilitará rompe-la estacionalidade do fluxoturístico e facilitará a ampliación das motiva-cións de demanda.

Neste senso o concello de Viveiro ven deimpulsar un Plan de Calidade Turística paraatraer a máis visitantes, mellorando o grao deprofesionalidade do sector e da calidade do ser-vizo mediante a aplicación dunha guía de boasprácticas na prestación do servizo ó turista.

3.5. SÍNTESE DO SISTEMA PRODUTIVO

A base económica da comarca fórmana acti-vidades englobadas en tódolos sectores de activi-dade: no primario prevalece a pesca e as explo-tacións forestais; no sector secundario, entre oseu tecido industrial adquire un maior protago-nismo a industria metalúrxica, cunha proxecciónincluso internacional e un volume de empregomoi elevado, finalizando co sector terciario quemantén un proceso de crecemento moi impor-tante, cun núcleo destacado en Viveiro.Territorialmente, a industria ten unha localiza-ción preferentemente litoral con dous focos prin-cipais en Viveiro e Cervo e que irradian o seucrecemento a Xove, quedando O Vicedo e Ourolcunha estrutura productiva agropesqueira.

Dentro do sector agrario, a especial aptitudeagronómica dos solos da comarca para o desen-volvemento do uso forestal da terra produceunha preponderancia do monte madeirable, e é oeucalipto a súa especie dominante. Sen embargo,a idade elevada dos titulares fai periga-la súaexplotación que necesita ser racionalizada, perotendo sempre presente a preservación en todomomento dos sistemas naturais existentes. Nestesentido, a inclusión da Mariña Occidental noProxecto Fodelf, dentro do Programa Recite II,vinculado ó desenvolvemento sostible do sectorforestal resulta de grande importancia xa que opotencial forestal da comarca debe ser considera-do un dos seus factores fundamentais de desen-volvemento e que é susceptible dun crecemento

sostible, onde a conservación e a protección domonte non vaian rifados coa obtención dunhaalta rendibilidade na súa explotación. Avanzarno proceso de industrialización desta actividade,e non quedar só na primeira transformación,buscando procesos integrais de produción podeser un dos camiños que cómpre seguir, xa queactualmente a abundancia de materia prima nonten a súa correspondencia con industrias domoble de calidade e deseño.

A pesca é outra rama de actividade funda-mental dentro do sector primario e ten un efectomultiplicador moi importante. A comarca tenunha frota pesqueira moi competitiva e en cons-tante renovación, pois os armadores reinvistende maneira continua na mellora das embarca-cións. A racionalización da explotación dos cala-doiros adoptando medidas para preservalos,compaxinando a conservación dos recursos coarendibilidade da frota é un dos obxectivos priori-tarios que cómpre lograr. O porto de Celeiro, queé o porto pesqueiro por excelencia da comarca,posúe unha lonxa que se sitúa entre as melloresde Galicia, e constitúe unha excelente plataformade distribución de produtos pesqueiros. A adop-ción de criterios empresariais na xestión das acti-vidades portuarias é unha das claves do seuéxito. O alto nível tecnolóxico na súa frota pes-queira repercute tanto na calidade do produtocoa súa conseguinte suba de cotización, comonun incremento dos ingresos ós tripulantes.Ademais, a centralización nas súas lonxas dacomercialización da produción de marisco e depeixe da frota de baixura e a de altura xera altosbeneficios ó favorecer unha cotización mediamáis alta. De igual modo, o mantemento da for-mación continuada dos profesionais do marconstitúe outra medida de mellora da competiti-vidade. O mantemento desta xestión innovadorana que prima a calidade é a súa mellor garantíade futuro.

Dentro do sector secundario, a comarca contacunha tradición industrial moi importante(Sargadelos, Chavín, conserveiras) e que nosanos 70 se complementou coa instalación da


134

planta de Alúmina-Aluminio que xerou un volu-me importante de empregos directos e indirectose que tivo un importante efecto multiplicador.Sen embargo o seu actual tecido industrial adoe-ce dalgúns problemas como a concentraciónespacial das grandes industrias (Alúmina-Aluminio e Sargadelos), o minifundismo empre-sarial co predominio de pequenas e medianasempresas de carácter familiar, con escasa capaci-dade de investimento e xa por último unha fortedependencia do mercado de traballo con respec-to a unha empresa que está suxeita ás flutua-cións do seu propio mercado e ás decisiónsdunha multinacional.

De cara ó futuro faise necesaria unha diversi-ficación do seu tecido industrial que minore adependencia tan importante que existe con res-pecto ó subsector do aluminio. Nesta diversifica-ción débese ter moi en conta a dispoñibilidadede recursos endóxenos existentes na comarca eque teñen un alto potencial de desenvolvemento.

O sector terciario está adquirindo cada anomáis, unha maior significación, apoiado nun sec-tor servizos en auxe e potenciado sobre todopolo boom turístico que viviu a comarca nos últi-mos anos. A oferta turística da MariñaOccidental é moi diversificada e nela os recursosnaturais, culturais e etnográficos desempeñan unpapel moi importante. A conservación do patri-monio paisaxístico e cultural, o freo ós impactosmedioambientais e a busca da calidade son osobxectivos que cómpre lograr.

SISTEMA PRODUCTIVO

135

Segundo SETIÉN (1993) calidade de vidadefínese como “o grao no que a sociedade posi-bilita a satisfacción das necesidades (materiaise non materiais) dos membros que a compo-ñen”. As necesidades son universais no sentidode que están potencialmente presentes en tódo-los seres humanos e sen embargo o desenvol-vemento destas e as vías de satisfacción sonespecíficas ó tempo e ós grupos e sociedadesconcretos. Así mesmo, son xerárquicas, poissubordínanse unhas a outras. A importanciarelativa das necesidades variará segundo onível de desenvolvemento, a comunidade ou osgrupos sociais nos que os individuos se encon-tren inseridos.

Da satisfacción das necesidades dependerá ograo de calidade con que pode cualificarse avida social. Ademais como mostraron GAL-TUNG Y WIRAK “a satisfacción das necesidadesreviste aspectos distintos: niveis de satisfaccióndas necesidades, é dicir, ata ónde alcanza asatisfacerse; distribución dos mesmos entre gru-pos sociais; mantemento dunha relación ecoló-xica coa natureza á hora de satisface-las necesi-dades, etc.”.

Para levar a cabo a medición avaliativa dasatisfacción dunha determinada área de calida-de de vida aplícanse unha serie de indicadores,a análise dos cales nos dará o nível da calidadede vida da comarca.

4.1 ÁREA DE EDUCACIÓN

A educación é un elemento da vida humanaque constitúe un factor fundamental de desen-volvemento e incide de maneira importante nacalidade de vida e no sentimento de benestar. Onível educativo da poboación, os recursos para aeducación e a eficacia do produto educativo sonas tres dimensións elixidas para reflecti-la medi-da da educación.

4.1.1. NÍVEL EDUCATIVO

O nível de formación dos recursos humanos,debido á súa estreita vinculación coa man deobra da comarca, permite prever non só a prepa-ración actual da poboación, senón xa a máislongo prazo tamén a capacidade da poboaciónactiva para adaptarse ós cambios tecnolóxicos,ou de ofrecer unha resposta adecuada á deman-da laboral da comarca en concreto.

Por estas razóns é interesante analiza-ladimensión espacial dos dous polos socio-educa-tivos: a porcentaxe de analfabetos (persoasmaiores de 16 anos que non saben ler nin escri-bir ou teñen estudos primarios incompletos) e aporcentaxe de titulados superiores. Como xa sesabe estas variables están estreitamente relacio-nadas con outros indicadores como son o enve-llecemento, a actividade económica, o paro, etc.,e que definen a estrutura social dun territorio.

CALIDADE DE VIDA

137

4. CALIDADE DE VIDA

Os dous indicadores analizados son moi sig-nificativos xa que presentan unha importantecorrespondencia espacial cos ámbitos económi-cos que se formulaban ó estuda-la estruturaespacial das actividades económicas no ámbitomunicipal. Así, temos que segundo o censo do2001 o municipio máis estancado, emigratorio eenvellecido era Ourol que alcanzaba unha por-centaxe maior de analfabetismo, con taxas porriba do 3%, seguido do Vicedo e Xove (2,6 y2,7% respectivamente), tendo en conta para asúa mellor valoración que a media nacional deanalfabetismo era nestas datas de 2,6% e a daprovincia lucense dun 2,1%. En todos eles, omantemento de estruturas económicas tradicio-nais que reportaban insuficientes rendementospara alimenta-la numerosa unidade familiar, foiun dos factores fundamentais que explican oéxodo masivo que mantiveron desde finais doséculo XIX ata os anos 50-60 do século XX, e quesó se viu minorado, nun primeiro momento,polo mantemento de elevadas taxas de natalida-de que compensaban as saídas.

Pola contra, o municipio que posúe unhaestrutura demográfica máis nova (Cervo) e quese corresponde cun espazo inmigratorio impor-tante, ten a porcentaxe máis baixa de analfabe-tismo funcional (2%), ó igual que ocorre conViveiro que alcanza unha porcentaxe un poucomáis alta (3,2%) ó manter unha importante tra-dición emigratoria.

En canto ós titulados superiores, o modeloterritorial de novo repite a dicotomía dinámico-estancada, cunha escala intermedia no caso de

Xove e O Vicedo, mentres que Cervo e Viveiroalcanzan as máis altas porcentaxes (4 e 3,6%respectivamente); se comparamos o valor mediocomarcal (3,1%) dos licenciados cos valores quealcanzan estes titulados na provincia luguesavemos que é similar (3,8%), mentres a medianacional é moito máis alta (6,3% de media); sese estende a comparación con Santiago deCompostela (14%) queda patente a situación deprivilexio que esta mantén, apoiada nunha ofer-ta universitaria exclusiva ata hai poucos anos.No resto de España, as capitais municipais máisimportantes (Madrid, Barcelona, San Sebastián,Salamanca, etc.) sitúan a súa porcentaxe delicenciados sobre a poboación de máis de 20anos por riba do 10% e na maioría dos casos do14%, favorecido polo factor urbano.

Tamén e preciso facer mención ós diploma-dos xa que a nível comarcal alcanzan unha por-centaxe significativa en Cervo e Viveiro (4,7% e4,8% respectivamente) un punto por debaixo dovalor da provincia e dous do nacional.Actualmente, na Mariña Occidental é moi signi-ficativo o peso que adquiren os estudos de graomedio que supoñen case a metade da poboaciónmaior de 16 anos con estudos en curso.

4.1.2. DOTACIÓN EDUCATIVA

Neste apartado analizarémo-los medios deque dispón a comarca para alcanza-las metaseducativas, e os ditos medios inclúen tanto osrecursos físicos como os humanos.


138

TÁBOA 60

O nível de equipamentos da comarca destina-dos a atende-las necesidades educativas dapoboación comarcal é moi positivo pois dispónde 22 centros repartidos entre os municipios queo conforman e nos que se imparte a educaciónbásica obrigatoria e gratuíta, de secundaria e deFP. Tódolos municipios da comarca contan concentros de educación infantil e primaria, mentresque os de educación secundaria se localizan nosmunicipios de maior volume poboacional ecunha estrutura demográfica máis nova (Viveiro,Xove e Cervo).

Así mesmo, no que se refire á dotación derecursos humanos para a educación existe unhanotable adecuación entre a oferta e a demanda

educativa, pois se ben o elemento humano (pro-fesorado/alumno) é importante, o elemento físi-co tamén o é (centros/ equipamento).

Ó estudia-la distribución da dotación educati-va entre os municipios que conforman a comar-ca, en primeiro lugar destaca a preponderanciade Viveiro en canto a servizos educativos básicose secundarios, polo seu maior volume de poboa-ción que xera unha demanda máis ampla desteservizo. Así, atendendo ó seu volume demográ-fico, á súa estrutura demográfica e á atracciónque exercen sobre o seu contorno, Viveiro con-centra o 60,8% dos alumnos de Educación infan-til, o 65,2% dos de primaria e o 65,5% dos quecursan a ESO. A eles hai que suma-los alumnos

CALIDADE DE VIDA

139

ESCUELA DE INDIANOS (MAGAZOS, VIVEIRO)

de BUP que aínda se manteñen do sistema ante-rior e os de Bacharelato Loxse, os de FP e os deeducación de adultos. En total 2.707 alumnosque se reparten nos 10 centros públicos distribu-ídos nalgunhas parroquias do municipio.

Con referencia á educación de adultos, a ofer-ta educativa abrangue distintos niveis formati-vos: Educación Secundaria para persoas adultas(E.S.A.), bacharelato e ciclo formativo de graomedio de xestión administrativa, que se impar-ten no instituto “María Sarmiento”.

A toda esta oferta de titularidade públicaengádese un centro privado no núcleo deViveiro, que conta con 143 alumnos. Taménnesta capital hai que destaca-la presenza de cen-tros de educación non regulada como son oConservatorio de Música Profesional e a Escolade Idiomas.

Nos municipios de Ourol e O Vicedo a súaoferta educativa céntrase nos centros de educa-ción infantil e primaria, mentres que Cervo eXove dispoñen, respectivamente, dun centro deeducación secundaria, que en ámbolos douscasos, tamén acollen cursos de FP.

Na comarca alcanzan gran protagonismo osprofesionais da pesca que apostan por mellora-lacompetitividade da frota pesqueira, apoiándoseentre outros factores na súa formación continua.Neste sentido, a confraría de pescadoresSantiago Apóstol é a encargada de organiza-las

actividades de formación destes profesionais dosector pesqueiro, que contan co apoio loxísticodo porto de Celeiro. Un dos instrumentos utiliza-dos nesta formación é o arrastreiro Rocamar quese converteu, mediante un convenio entre a cita-da confraría de pescadores e a empresa de servi-zos Servicel, en Aula de Tecnoloxía Mariña co finde aproxima-las novas tecnoloxías pesqueiras ecomproba-la súa adaptación ás condicións espe-cíficas das pesquerías nas que opera habitual-mente a frota da comarca.

4.1.3. EFICACIA DO PRODUTO EDUCATIVO

Neste apartado deberíase de analiza-la taxade desemprego en función do nível de estudos,para medir ata que punto unha maior educaciónproporciona traballo, máis non se dispón destesdatos a escala municipal, o que fai imposibleesta análise.

Outro indicador é ve-lo nível de adecuaciónou axuste dos estudos de FP e as súas distintasramas coa especialización produtiva da comarca,que no curso 2004-2005 se imparten en tres ins-titutos da comarca.

En xeral pódese afirmar que existe unha adap-tación das ramas de FP impartidas na comarcacoas necesidades que esta presenta en funcióndos recursos, aínda que existen desaxustes xa quealgúns subsectores son susceptibles de incluírsenos cursos impartidos (forestal e madeira). Así


140

TÁBOA 61

mesmo, como é ben sabido, o mercado encóntra-se nun proceso de continuo cambio, sendo paraiso necesaria unha maior flexibilidade nos ciclosformativos, que permitirá unha maior integraciónno tecido empresarial existente na comarca.

A formación profesional, aínda que seguemantendo as ramas tradicionais, abandonoupaulatinamente outras para pasar a incorpora-lasramas de servizos clásicos (administración) ourelacionados coa informática. Por outra parte,dentro das ramas xa establecidas (comercio,turismo), a introdución de novas tecnoloxíasrequirirá profesionais especializados nestas téc-nicas innovadoras.

Nas visitas técnicas que se levaron a cabo nacomarca detectouse que no sector pesqueiro pre-valecen os titulados superiores (patróns), men-tres que se carece de profesionais medios cualifi-cados, polo que hai que recorrer á man de obraforánea para cubrir estes postos. Sen embargo,este sector conta na comarca cun sistema forma-tivo estable e continuo que se imparte dentro doAcordo Marco coa Universidade na confraría depescadores Santiago Apóstol de Celeiro, xunto coInstituto Español de Oceanografía e as adminis-tracións pesqueiras autonómica, nacional ecomunitaria que serven para recualificar estesoficios tradicionais, os cales viron alterado o seutraballo diario coa introdución de novas tecnolo-xías e novos procesos produtivos.

En canto ós estudos superiores, nas entrevistasque se levaron a cabo entre os axentes económicosda comarca formulouse a necesidade dunha maioradecuación entre as titulacións universitarias e osnovos requirimentos do mercado, pois a maioríados titulados concéntrase nun abano pequeno detitulacións (dereito, medicina...), ó que se engadea instalación de boa parte dos novos titulados nascidades nas que estudan, coa conseguinte perdade capital humano para a comarca.

Dentro da educación para o traballo hai quefacer referencia ós centros ocupacionais que seinclúen no Plan FIP (Formación Inserción

Profesional) xestionado pola Xunta de Galicia noque se imparten distintas especialidades homolo-gadas e que abranguen un amplo abano de espe-cialidades (ebanista, cociña, emprendedor turís-tico, soldador, xardineiro, pintor de edificios,informática, etc.).

4.2. ÁREA DA SAÚDE

A saúde e a prolongación da vida da poboa-ción teñen relación cos modos de vida dos indi-viduos que, nalgúns casos, poden atentar contraa saúde (tabaco, alcol, desequilibrios alimenti-cios). O mantemento da saúde non é unha formade actividade discontinua ou separada doutrasactividades da vida cotiá, senón que depende doindividuo, do medio e dos recursos sanitarios. Asnecesidades do servizo de saúde varían en volu-me e calidades ó longo do tempo, en función doscambios da estrutura por sexo e idade da poboa-ción, o movemento natural, etc., ó que se lleunen múltiples factores socioeconómicos e físi-cos (OLIVERA Y RUIZ DE CASAS, 1993). Nocaso de España, os niveis de saúde dependen engran medida da acción protectora da asistenciamedica, entendida no sentido de actividade pro-motora, preventiva, curativa e rehabilitadora.

Neste apartado formúlase o estado sanitarioda comarca e da súa poboación atendendo adúas dimensións: o estado da saúde e os recur-sos para a saúde, e que se concretarán nuns indi-cadores sanitarios dispoñibles.

4.2.1. ESTADO DA SAÚDE

Os datos máis recentes sobre a autopercep-ción do estado de saúde da poboación galegarecóllense no Programa de Calidade 2003/2004,onde un 71,9% da poboación galega a cualificacomo boa ou moi boa, un 4,4% mala, mentresque o 23,7% restante a considera regular.

O nível de saúde alcanzado por unha poboa-ción, se ben está relacionado cos servizos sanita-

CALIDADE DE VIDA

141

rios dispoñibles, refírese (esta dimensión) á dura-ción da vida e á saúde que se ten durante esa vida.Existen indicadores tradicionais (mortalidade,esperanza de vida, etc.) que nos serven para medi-la duración da vida da poboación e outros que nospermiten a medición da calidade da saúde doshabitantes, analizando as enfermidades que llesafectan, as que máis inciden ou prevalecen.

En primeiro lugar, tratarase de medi-la dura-ción da vida, para o cal utilizaremos un indicadornegativo (a mortalidade), é dicir que incide deforma negativa na duración da vida e que consti-túe un instrumento adecuado e de uso frecuentepara avalia-lo estado de saúde da poboación.

Na Mariña Occidental como consecuencia daemigración e do envellecemento demográfico, amortalidade acusa valores moi altos en todo oámbito comarcal e acentúase nos municipios doVicedo e sobre todo no de Ourol (20,6‰ de taxade mortalidade no 2003), ambos de maior anti-güidade e volume emigratorio. No 2003 a comar-ca mantiña unha taxa de mortalidade do 11,1‰,superior á que alcanza a Comunidade Autónomaneste ano (10,7‰), pero por debaixo da que tenLugo que supera o 13,8‰, acusando un acentua-do e agravado envellecemento.

O envellecemento progresivo da poboacióncomarcal é unha realidade. En 1986, a poboaciónmaior de 65 anos supoñía unha porcentaxe dun15,6%, en 1996 esa porcentaxe elevouse ata un19,3% mentres que no 2001 era dun 22,1% . Denovo neste indicador, os municipios costeiros de

maior volume poboacional manteñen unha estru-tura demográfica máis nova, mentres que osmunicipios de relevo máis accidentado e maiorpoboación rural afondan neses valores negativos.

Outros indicadores de saúde significativostamén serían as taxas de mortalidade infantil eperinatal para reflecti-los avances ou os retrocesosna duración da vida, pero actualmente non dispo-ñemos deses datos a escala municipal, soamentea escala provincial. No caso de Lugo, a provinciaten unha mortalidade infantil (3‰) inferior agalega (4,2‰), como tamén ocorre coa mortalida-de perinatal na que Galicia alcanza unha taxa de5,6‰, mentres que en Lugo se reduce (5‰).

Dentro dos distintos indicadores da mortali-dade é especialmente interesante a mortalidadesegundo causa de morte, onde aparecen ordena-das xerarquicamente en virtude do número defalecementos as causas principais de morte nacomarca: enfermidades do aparato circulatorio,tumores, enfermidades do aparato respiratorio etraumatismos. Estas catro causas foron responsa-bles de algo máis do 80% de tódalas defunciónsocorridas na comarca, aínda que un 47,7% des-tas se concentre na primeira delas. Así, as enfer-midades relacionadas co aparato circulatorioforon a causa principal de defunción. A segundacausa de morte na comarca, como tamén ocorreen España, Galicia e a propia provincia de Lugo,é o cancro. A súa importancia relativa sufriu unaumento significativo na Comunidade Autónomagalega nas últimas décadas, aínda que na comar-ca parece ir remitindo lentamente.


142

TÁBOA 62

Relacionado con este indicador está a espe-ranza de vida, xa que canto máis aumentan ascifras de mortes, a duración da vida será menor.Unha vez máis non dispoñemos deste dato noámbito municipal así que presentarémo-la situa-ción deste indicador dentro da ComunidadeAutónoma e a provincia de Lugo que a comezosdo século XXI, en ámbolos dous casos, teñenunha esperanza de vida de oitenta anos enGalicia e 77,5 anos na provincia de Lugo, supe-rando as mulleres os oitenta anos de media (83,5anos no 2001 en Galicia) e os homes os 75 (76,4anos). Vinculada con este indicador, a porcenta-xe de poboación con 65 anos e máis da comarca(23%) no 2003 encóntrase por debaixo da mediaprovincial (27,8%), pero por riba da media gale-ga (21,3%). Así mesmo, en canto á poboaciónmaior de 75 anos, na comarca supón un 10,2%da súa poboación, por riba do valor que alcanzaa Comunidade Autónoma (9,8%) pero por debai-xo do da súa provincia (13,8%).

En ámbolos dous casos é notoria a diferenzaque manteñen Ourol e O Vicedo con respecto ósrestantes municipios da comarca, pois soportancon maior intensidade o fenómeno do envellece-mento demográfico.

A medición da calidade da saúde dos vivospresenta máis dificultades de análise. Dentrodela un aspecto importante é a morbilidade hos-pitalaria, aínda que os enfermos que pasan polohospital son unha pequena parte do total (casosgraves e urxentes, accidentes e partos que aíndaque non son unha enfermidade inclúese nosdatos), pois a maior parte das enfermidades trá-tanse nas consultas de cabeceira, ambulatorios

ou centros de medicina preventiva. Así, a taxa defrecuentación hospitalaria (morbilidade hospita-laria), é dicir o número de altas entre a poboa-ción total e por 1.000, está determinada polaestrutura da poboación, a fecundidade, as activi-dades laborais e outros factores. Utilizando osdatos de poboación facilitados polo rexistro daTarxeta Sanitaria con data 1 de xaneiro do 2003,as cifras de frecuentación hospitalaria ou morbi-lidade por sexo vemos que malia contabilizáren-se, como xa dixemos, os partos, a taxa de morbi-lidade dos homes e de 82,8 é os das mulleres de83,1, pero considerando que os partos non sonningunha enfermidade, os valores que alcanzanos homes resultarían ser aínda maiores. Dentroda comarca, as taxas máis altas coinciden cosmunicipios que teñen por un lado máis poboa-ción nova (Viveiro e Cervo) e por outro, o queten a máis alta proporción de vellos (Ourol).

Doutro xeito, o envellecemento supón undeclive biolóxico que se acompaña cun aumentodas enfermidades dexenerativas, e é unha granparte destas de carácter crónico, o que determi-na unha maior frecuencia de uso do sistemasanitario. Na comarca, no ámbito municipal, aestancia media máis elevada é a do Vicedo (7,8)que como vimos é un dos municipio máis enve-llecido xunto con Ourol, aspecto este moi impor-tante para a planificación futura da sanidade nacomarca, pois a maior lonxevidade das persoasanciás incrementará por unha parte a demandahospitalaria, (sobre todo dos servizos xeriátri-cos) e por outra ó tratarse en boa parte dos casosde enfermidades crónicas a recuperación é máislenta e as estancias hospitalarias máis longas.

CALIDADE DE VIDA

143

TÁBOA 63

De novo son os homes os que alcanzan unhamaior estancia media de hospitalización, pois osaccidentes laborais son máis frecuentes nestesexo e teñen maior duración de recuperaciónfronte ós partos que teñen unha clínica queinclúe menos días de hospital. Así mesmo, ana-lizando os datos, compróbase que as estanciasmáis longas se dan nos hospitais máis especiali-zados. Así, se tomamos como exemplo o hospi-tal Juan Canalejo da Coruña vemos que ten unhaestancia media superior a 9 días, mentres que noHospital da Costa, en Burela, a duración redúce-se a 6/7 días.

Dentro das estatísticas dispoñibles desde2002 sobre as EDOS (Enfermidades deDeclaración Obrigatoria) recóllese que na maio-ría dos casos son de tipo vírico cunha incidencialeve sobre a poboación, excepto no caso da gripeque abarca un volume maior de poboación (cungrupo de risco moi importante na poboaciónvella) aínda que é vacinable e polo tanto suscep-tible de desenvolver unha política preventivapara o seu control.

4.2.2. RECURSOS PARA A SAÚDE

Os recursos económicos que se destinan paraa saúde poden ser repartidos de maneira diversa,segundo o modelo sanitario que se establecese. Aforma en que se organizan os recursos de saúdedun país denomínase sistema de saúde e estáconfigurado por dous compoñentes: organizacióne recursos. España conta cun Sistema Nacionalde Saúde, xestionado desde o Insalud, que prote-xe a tódolos habitantes con igual dereito e cunhasposibilidades de acceso ós servizos sanitarios encondicións de igualdade e gratuidade. A súaactuación responde a uns plans e a unha norma-tiva, e o financiamento faise mediante impostos.O Real decreto 63/1995 regula as prestacións dasque se fará cargo o Sistema Nacional de Saúdenas súas distintas modalidades (AtenciónPrimaria, Atención Especializada, Prestacións far-macéuticas, etc.) e servizos básicos, e nel establé-

cense as condicións desta prestación. No ámbitoasistencial, a Comunidade Autónoma galegadesde 1991 ten plenas competencias, con transfe-rencias completas, e asumiu as competencias eservizos do Insalud.

Os recursos para levar a cabo estas prestaciónsson de índole diversa: materiais, humanos e nor-mativos. Desde o punto de vista asistencial, a orga-nización dos servizos realízase en dous niveis:

1) Atención Primaria, que é a provisión detódolos servizos de saúde pública no ámbitocomunitario. Os equipamentos propios destenível son os centros de saúde, os consulto-rios, as unidades de saúde mental ou as uni-dades de psicoprofilaxe obstetricia.

2) Atención secundaria e terciaria, que é a pro-visión dos servizos que requiren especializa-ción, superespecialización e as técnicas de diag-nóstico. Son equipamentos propios deste nívelos ambulatorios, os hospitais xerais e especiais,servizos de urxencia e clínicas privadas.

Dentro do Mapa Sanitario que regula a sani-dade en Galicia a organización da comarca é aseguinte: a Mariña Occidental englóbase dentroda Rexión Norte, na Área de Saúde de Cervo. Oequipamento sanitario da comarca estrutúraseda seguinte maneira:

- A atención especializada da comarca prés-taa o hospital da Costa localizado en Burelaque dispón de 140 camas funcionantes e 5quirófanos e que tamén atende para a hospi-talización a poboación dos municipios dacomarca da Mariña Central e da MariñaOriental, coa excepción da Pontenova. Estehospital, no 2002, concentrou o 82,6% dasaltas hospitalarias dos habitantes da comar-ca, seguido a maior distancia polos hospitaisJuan Canalejo da Coruña e o Xeral-Calde deLugo cun 6,9% e 7% respectivamente dasaltas. Nestes dous últimos casos, a maiorparte dos ingresos obedecen a casos clínicosespecíficos que non poden satisface-los servi-


144

zos do hospital ó cal está asignado a poboa-ción comarcal.

- A atención primaria da comarca cóbrese condúas zonas de saúde de atención primaria(ZSAP): o servizo de atención primaria deBurela do que dependen os municipios deCervo e Xove, e o da ZSAP de Viveiro, da quedependen os municipios de Ourol e O Vicedoe que en ámbolos dous casos están dotadosde servizos especializados.

Dentro da atención primaria, os niveis bási-cos de atención (a atención ordinaria) distribúe-se de forma homoxénea polo territorio comarcale préstase nos consultorios locais de cada conce-llo atendidos por médicos xerais, ATS e persoalsanitario non facultativo.

Tamén incluído dentro da AtenciónPrimaria, o servizo de Atención de Urxenciasdistribúese por municipios da seguinte maneira:en Cervo e Viveiro esta asistencia préstaa o ser-vizo normal de urxencias dos seus respectivoscentros de saúde que, no caso de Cervo, se rea-liza en conxunto con Burela. No resto dosmunicipios, este servizo cóbrese con gardaslocalizadas no concello.

As farmacias son equipamentos de venda edistribución de medicamentos e material sanita-rio. En Galicia, a súa localización está restrinxi-da e a súa instalación require un mínimo depoboación. Así, nas zonas urbanas (máis de5.000 habitantes) están asignados 2.800 habitan-tes por farmacia, mentres que nas zonas rurais olimiar de poboación ascende a 4.000 habitantespor oficina. Na Mariña Occidental existen 12:sete en Viveiro, catro en Cervo e unha nos tresrestantes concellos.

Sen embargo, para medi-lo volume dos recur-sos e o seu repartimento territorial non basta conconsidera-los recursos médicos dunha maneiraillada senón en relación con outros colectivossanitarios (enfermeiras) e cos equipamentossanitarios (camas hospitalarias) para así realizarunha avaliación máis exhaustiva e evitar disfun-cións (carencia ou desproporción) que repercu-ten na calidade do servizo. Pero a súa análise noámbito comarcal non é posible ó carecer dedatos desagregados a ese nível.

Por último, unha valoración indirecta dosrecursos para a saúde ofrécenola unha enquisarealizada polo IGE, que se estendeu a todo o terri-torio galego. A través dela, pódense coñece-lascondicións de vida da poboación galega desde a

perspectiva do fogar e ademais permite obterdatos para ámbitos territoriais comarcais. Unhadas preguntas que se incluían no cuestionario eraa porcentaxe de vivendas que dispoñen de deter-minados servizos a unha distancia que se podecubrir aproximadamente en 15 minutos e que notema que nos ocupa reflicte a elevada accesibili-dade ós recursos do sistema sanitario da comarca:

Centro de saúde ou ambulatorio

a pé (47,5%) nalgún medio de transporte (46,8%)

Farmacia

a pé (58,8%) nalgún medio de transporte (36,8%)

Outros recursos para a saúde fan referencia ósdistintos organismos que participan no coidadoda saúde, xa que a participación nese coidadopode ser individual, estar organizados en gruposde autoaxuda ou ben institucionalmente.

CALIDADE DE VIDA

145

TÁBOA 64

Os grupos organizados de autoaxuda prove-ñen de organizacións baseadas na existencia decertas enfermidades ou minusvalías que, senánimo de lucro, levan a cabo a xestión, promo-ción e organización dalgúns servizos sociaisespecíficos para estes minusválidos, procurandoa integración laboral dos discapacitados ata ondesexa posible e potenciando a súa autonomía labo-ral. Tal é o caso da Asociación Comarcal de Paisde Nenos e Adolescentes de Educación Especial,ou a Asociación de Rehabilitación de Alcólicos daMariña situados en Viveiro, mentres que nos res-tantes concellos existe no ámbito institucional undepartamento municipal de servizos sociais queten unha área de actuación moi ampla que abran-gue desde distintas minusvalías á drogodepen-dencia, alcolismo ou marxinación social.

O estado da saúde pasa por distintos graosintermedios, en cada un dos cales a poboacióndispón de distintos medios de acceso a coidadosdesa saúde. Así, ademais da asistencia sanitariacurativa, a poboación da comarca dispón de dúasresidencias de terceira idade, ámbalas dúas enViveiro. Unha e a Residencia Betania de 130 pra-zas, que pertence á congregación das Hermanitasde los Ancianos Desamparados. A outra é a resi-dencia da terceira idade “Entreamigos” , decarácter privado, con 23 prazas que está previstoampliar ata un máximo de 69 prazas. Taménneste concello está prevista a construción dunxeriátrico na zona de Covas. A comezos do 2005inaugurouse a residencia da terceira idade “SanBartolo” de Xove, xestionada pola FundaciónSan Rosendo, que conta cun total de 148 prazase 8 apartamentos.

4.3. ÁREA DO OCIO

A medida do ocio preséntase como unhacuestión bastante complicada sobre todo por nonexistir unha definición precisa do termo, e é adefinición de DUMAZEDIER (1971) a que quizaismaior aceptación produciu “O ocio é un conxun-to de ocupacións ás que o individuo pode entre-

garse de maneira completamente voluntaria, xasexa para descansar, para divertirse, para desen-volve-la súa información ou formación desintere-sada, a súa participación social voluntaria, trasliberarse das súas obrigas profesionais, familia-res e sociais”.

A vivencia do ocio pódese realizar a travésdos seus diferentes ámbitos: a cultura, o deporte,a recreación e, por suposto, o turismo. Por outraparte, a vivencia e o uso do tempo libre é diferen-te segundo o segmento de poboación que fagauso del e o seu nível de renda. Así, o envellece-mento da poboación eleva a demanda de diversosservizos (sanitarios, persoais, etc.) pero tamén deocio e turísticos; Así mesmo, o esquema de con-sumo de servizos de ocio é distinto entre gruposde desigual renda, xa que os niveis de rendasuperior gastan máis nesta clase de servizos.

Se ben é certo que o ocio non significa exclu-sivamente tempo ou actividades, nútrese desteselementos. O coñecemento de cales son as acti-vidades favoritas da xente, ademais de ser unhamedida descritiva valiosa en si mesma, achéga-nos á vivencia do ocio, detecta pautas e tenden-cias de comportamento. Dada a limitación dedispoñibilidade de datos para analizar esta área,a nosa análise reducirase ó estudo das activida-des que se levan a cabo nese tempo libre e ásdotacións existentes en canto a equipamentosculturais e de entretemento.

4.3.1. UTILIZACIÓN DO TEMPO LIBRE

Dentro desta dimensión trataremos de reco-lle-las actividades que se realizan na comarcadurante o tempo libre, pero dado que os gustosde cada persoa varían, as actividades do tempolibre presentan unha alta variabilidade. A dispo-ñibilidade de tempo libre é o primeiro recursoindispensable para o ocio, e son as vacacións, operíodo privilexiado para o seu gozo. Sen embar-go, o tempo libre diario e o das fins de semana éonde se concentra boa parte das actividades deocio, xa que a demanda destas é cada vez máis


146

elevada. Segundo CUENCA (1995) “os novoshábitos vacacionais (reducción da duración dasvacacións principais, incremento de viaxes cur-tas, reducción do nível de fidelidade ó destino,etc.), unido ós cambios de hábitos de consumo(maior nível de actividade, combinación sol-praia con actividades lúdico-culturais, preocupa-ción polo contorno medioambiental, etc.) condu-cen a “novas actividades turísticas” ligadas adiferentes dimensións do ocio (turismo activo,cultural, ecoturismo, etc.)”.

Tal e como recollemos no estudo socioeconó-mico, a oferta turística da comarca é tan densae variada que pode dar resposta á maioría des-tas novas tendencias turísticas. O patrimonionatural, que constitúe un dos atractivos máissingulares da Mariña Occidental pola súa granvariedade paisaxística e alto nível de conserva-ción, permite o desenvolvemento da dimensiónecolóxica do ocio. Diversas rutas invitan ó sen-deirismo e descóbrennos no seu percorrido pai-saxes singulares que nos conducen e convídan-nos a meternos cara ó interior da comarca. Todoiso chama ó seu disfrute xa sexa cun simplepaseo ou ben a través da práctica de diversosdeportes. A costa ofrécenos innumerables praiasde fina area, separadas por agrestes acantiladosque invitan á practica de diferentes deportesnáuticos durante todo o ano.

A esta riqueza paisaxística únese un ricopatrimonio histórico-artístico e unha amplagama de manifestacións da cultura popular: fes-tas gastronómicas, relixiosas e de alto contidoetnográfico que concentran cada vez máis unmaior número de visitantes, pois a demandaturística cultural, cunha dimensión festiva doocio, concentra cada vez máis un maior númerode visitantes ó alcanzar un grao de aceptaciónmoi amplo.

Paralelamente, a dispoñibilidade de tempolibre posibilita un maior consumo de bens e ser-vizos vinculados ó desenvolvemento persoal nafaceta cultural e deportiva.

4.3.2. DOTACIÓNS PARA O OCIO

Inicialmente as dotacións para o tempolibre estaban dirixidas a nenos e adolescen-tes, aínda que pouco a pouco se foron esten-dendo a outros sectores de idade. En granparte delas existe unha planificación das acti-vidades que se levan a cabo e que están pro-movidas por promotores privados (asocia-cións culturais, deportivas, asociacións deveciños, obras sociais de caixas, etc.) e públi-cos (concellos, deputacións ou outros orga-nismos autónomos).

As dotacións de tempo libre dividirémolas entres grandes grupos: deportivas, de natureza, eculturais. Os escenarios destas actividades sondiversos: centros de xuventude, centros cívicos,deportivos e culturais, bibliotecas, conservato-rios de música, etc.

A) Deportivas

Se temos en conta o conxunto das infraestru-turas dispoñibles para a práctica de deportes, acomarca conta cuns índices por habitantes quesen dúbida son moi amplos, xa que posúe múlti-ples instalacións deportivas: pavillóns polidepor-tivos, piscinas cubertas e climatizadas, camposde fúbol e de adestramento.

Así mesmo, os concellos contan con comple-xos deportivos con bos equipamentos, con pistasdeportivas á beira dos centros sociais de diversasparroquias, ademais das pistas nos colexiospúblicos; todo iso proporciónalle ó contorno unsequipamentos máis que destacados para a pobo-ación residente na comarca.

Resaltar que Cervo conta dende 1999 conunha piscina olímpica climatizada, a que seengade unha de 25 metros en Viveiro e outra enXove. En relación con esta actividade, no centrode Xove existe unha escola de natación escolar eCervo ten clube propio de natación.

CALIDADE DE VIDA

147

A tradición que alcanzan os deportes náuti-cos e a pesca recreativa fixo que desde haivarios anos se veña desenvolvendo un encontrofeiral de carácter anual, especializado nas múlti-ples expresións do turismo e os deportes náuti-cos en Viveiro, con máis de 8.000 metros deexposición nos que se distribúen as máis varia-das e novidosas casetas relacionadas cos secto-res de referencia. Nos últimos tempos está aexperimentar un forte auxe dos deportes deaventura, (canoa, tiro con arco, puenting, paint-ball, etc.) coa implantación de empresas especí-ficas adicadas a súa explotación pretendendofavorecer tamén así a desestacionalización daoferta lúdico-turística.

Constatando esta elevada práctica do deportena comarca hai que destaca-la proliferación deasociacións deportivas: club náutico do grupo deempresas Alcoa (vela e surf), clubs de fútbol,piragüismo, ciclismo, baloncesto, balonmán, fút-bol sala, etc.

B) De natureza

Ó longo das súas praias pódese gozar dediferentes miradoiros (San Roque, monteCastelo, etc.), áreas naturais (souto da Retorta,Conxunto Histórico Artístico de Sargadelos, ríoSor, O Pozo da Ferida, San Isidoro do Monte,etc.), áreas de lecer e paseos, coma o denomi-nado Paseo dos Namorados en Cervo-Sargadelos, que nos deleitan cunha fermosapaisaxe. Ademais existen trazadas e deseñadasmultitude de rutas de sendeirismo ó longo dosseus numerosos ríos ou regatos ou rutas quepoden percorrerse a pé ou a cabalo. A súa rela-ción aquí non se recolle pola súa abundancia,aínda que existen publicados diversos folletosonde aparecen recollidas.

C) Culturais

Centros socioculturais, casas de xuventude,casas de cultura que inclúen: biblioteca, sala deexposición e un salón de usos múltiples, son as

dotacións que con maior frecuencia encontramosnos municipios da Mariña Occidental. A isosúmanse os distintos centros sociais que seencontran en boa parte das parroquias nas quese imparten cursos e serven de centros de reu-nións. Neste senso o Centro ComarcalEXPO_MARIÑA OCCIDENTAL, inaugurado no2003, é o gran escaparate da comarca que, entreoutras tarefas, reflicte unha crecente actividadecultural con diversas exposicións (permanentes eitinerantes), cursos e conferencias. Tamén degrande interese é o Museo do Mar de San Cibrao(Cervo) que reflicte a vida mariñeira da xente dacosta lucense.

As ansias de participación e expresión pro-moven altas taxas de asociatividade, e existenna comarca diversas asociacións culturais quelevan a cabo un importante labor de animaciónsocio cultural.

Na comarca ten gran tradición o teatro queten unha ampla programación o longo do ano. Oseu referente máis sobresaínte o teatro municipal“Pastor Díaz” autentica xoia de teatro. As esco-las municipais de música, o ConservatorioMunicipal de Música de Viveiro, a escola de dan-zas tradicionais, entre outras, complementanesta oferta.

A Mariña Occidental tamén conta cunimportante calendario anual de festas gastronó-micas con que conta a comarca adicadas áexaltación dos seus excelentes productos: aFesta do Ourizo de Mar de San Cibrao (Cervo),a Festa da Coquina no Vicedo, a Festa daMerluza do pincho en Celeiro (Viveiro) ou aFesta do Polbo da Pedra en Xove. Polo que serefiere a festas de Interese Turístico destacar aSemana Santa de Viveiro, (declara de intereseturístico nacional en dende 1988), ou a Rapadas Bestas de Candaoso-Viveiro ou as festas daMaruxaina e da Queimada Popular de Cervo(declaradas de Interese Turístico Galego dendeo ano 2003).


148

4.4. ÁREA DA RENDA

Esta área refírese ó nível de vida material queten a poboación comarcal, é dicir fálanos da pro-dución de bens e da súa distribución entre as per-soas e os grupos da sociedade. A renda satisfainecesidades moi variadas, primordialmentemateriais, aínda que non única e exclusivamente.

Ó analizar esta área económica tratarase deencadra-la poboación dentro dun marco de refe-rencia o máis amplo posible, aínda que é o ámbi-to da propia Comunidade Autónoma e, en menor

medida o da provincia, o que posibilita a produ-ción de riqueza e que enmarca a oportunidadede que a poboación goce dun nível de vida mate-rial concreto. Este marco que podemos denomi-nar macroeconómico compleméntase con outroque definiremos como microeconómico, xa quese centra nos individuos, nas familias, e trata demedir cómo o produto colectivamente logradochega ás persoas que colaboraron na súa conse-cución. Ámbolos dous marcos compleméntansexa que representan o marco global en que semoven as persoas dunha comunidade e que posi-bilitan o desenvolvemento da vida cotiá.

CALIDADE DE VIDA

149

MUSEO DO MAR DE SAN CIBRAO

4.4.1. NIVEL DE RENDA

A medida da renda persoal ten como unidade demedida a familia. A Renda Familiar Dispoñible porhabitante obtense partindo da Renda Nacional emide o nível das economías domésticas para gastare aforrar. Suma tódolos ingresos percibidos por tra-ballo, rendas de capital, prestacións e transferencias.Desconta impostos e cotas da Seguridade Social.Este indicador considera 10 estratos de renda porhabitante e ano, desde o nível 1 (ata 7.000 euros) ónível 10 (máis de 13.700 euros). Definíronse dezniveis, que se corresponden cuns determinadosintervalos de renda, con datos referidos ó ano 2004.

Nível económico R.F.D. por habitante (euros)

1 Ata 7.0002 7.000 – 8.1003 8.100 –9.0004 9.000 – 9.7005 9.700 – 10.8006 10.800 – 11.5007 11.500 – 12.3008 12.300 – 13.0009 13.000 –13.70010 Máis de 13.700

As catro provincias galegas sitúanse ó nívelda media autonómica (nível 4), mentres queestán por debaixo do aprobado que acada o valorde España.

Aínda que os límites en miles de pesetas eposteriormente en euros se ampliaron nos últi-mos 10 anos, se descendemos ó ámbito munici-pal obsérvase unha notable melloría nos cincomunicipios da Mariña Occidental. No ano 2003,Viveiro e Cervo alcanzaron o nível 4 seguido deXove, O Vicedo e Ourol cun nível 3.

Nembargantes, ó analizar este indicador haique ter en conta que nos municipios máisrurais unha parte moi importante das rendasque chegan á unidade familiar son en especie,e provocan unha diferenza moi importanteentre a renda real e a teórica, sendo esta últimaa máis baixa.

4.4.2. COTA DE MERCADO

Este parámetro está en función da poboaciónanalizada e do nível adquisitivo desta. Ofreceunha comparativa en tantos por 100.000 (totalnacional) sobre a capacidade de consumo decada municipio, provincia ou autonomía.Elabórase mediante un modelo equivalente aunha media de números índices das seguintesseis variables: poboación, número de teléfonos,automóbiles, camións, oficinas bancarias e acti-vidades comerciais minoristas.

Galicia sitúase, dentro da clasificación xeralde España en quinto lugar con 6.223 unidades de“cota de mercado” (6,2 % do total de España).Na comarca, a cota de mercado supón o 1,04%do total da galega, que o sitúa á par que a pobo-ación; o mesmo ocorre con respecto á provinciapois supón o 7,6% da súa cota de mercado(7,6% da súa poboación).


150

TÁBOA 65

TÁBOA 66

En canto ós municipios, a análise deste indi-cador pon en evidencia que en Viveiro conflúendous factores determinantes: ten o volume depoboación maior de toda a comarca e tamén onível económico máis alto. En consecuencia asúa cota de mercado (38) reflicte que a súa pobo-ación ten unha alta capacidade de consumo debi-do ó seu maior poder adquisitivo. Ademais,tamén hai que ter en conta que arredor de Viveirogravita a poboación comarcal que acode a el paraabastecerse do comercio e servizos especializa-dos que ofrece. Os menores índices de compra ouconsumo rexístranse en Ourol e no Vicedo, demenor poboación e máis envellecidos.

4.4.3. ÍNDICE DE ACTIVIDADE ECONÓMICA

O valor do índice expresa a participación daactividade económica (en tanto por 100.000)de cada municipio sobre unha base nacionalde 100.000 unidades equivalente ó total doimposto de actividades económicas empresa-riais e profesionais.

Adoita existir unha correlación entre a capa-cidade de compra e os impostos correspondentesás actividades económicas empresariais e profe-sionais. No ámbito rexional, os valores máisaltos correspóndense coas provincias da Coruñae Pontevedra onde ten un papel destacado a pre-senza nelas das máis importantes áreas urbanasda comunidade galega (A Coruña, Ferrol,Santiago, Vigo e Pontevedra). Así, de cada100.000 euros recadados polo Estado neste con-cepto, en Galicia recadáronse 6.223 euros no ano2003, 2.482 obtivéronse na Coruña e 2.066 naprovincia de Pontevedra.

No ámbito municipal da Mariña Occidentaltamén manteñen a mencionada correlación coasúa respectiva cota de mercado, con excepciónde Xove que alcanza un alto valor (73) clara-mente distorsionado pola presenza no seu terri-torio da factoría de Alúmina-Aluminio que pagaaltos impostos, elevando en consecuencia ovalor do índice. Salvo esta excepción, o índice

máis alto correspóndese con Viveiro, onde estásituado o centro de rango superior e que agluti-na a maior parte das actividades económicas,sobre todo terciarias.

4.5. ÁREA DO TRABALLO

Un dos obxectivos máis perseguidos polospaíses desenvolvidos é a maximización doemprego e minimización do subemprego e des-emprego, con especial atención ós mozos que seincorporan á forza de traballo. Como é sabidoexiste unha diferencia entre o concepto teóricode cantidade de traballo ofrecido por unha pobo-ación e a medición empírica da participaciónlaboral. Segundo MINCER “a noción de cantida-de de traballo ofrecido por unha poboación éampla e ambigua, en cambio as enquisas sobre apoboación laboral son moi específicas porque oseu fin é medi-la cantidade de traballo ofrecidapara empregos lucrativos ou autoemprego nomercado de traballo”.

As necesidades que satisfai o traballo póden-se medir a través da dimensión “o estado de tra-ballo e a súa distribución” que se analizarámediante a avaliación de distintos indicadores(taxa de poboación activa, emprego por sectores,taxa de ocupación, taxa de paro, etc.). Como xavimos con anterioridade todos estes indicadoresxa se analizaron detidamente ó estudia-lo merca-do de traballo da comarca que quedou definidopolas seguintes características:

- Na comarca existe un elevado grao de ocu-pación da poboación activa. O maior númerode activos (ocupados máis parados) concén-trase nos municipios de Cervo e Viveiro, demaior vitalidade demográfica e económica,que aglutinan as tres cuartas partes do total deactivos da comarca, mentres que os tres muni-cipios restantes manteñen unha liña decrecen-te na súa evolución. Así mesmo, a porcentaxede participación da poboación activa comarcaldentro da provincia de Lugo vai en aumento,síntoma da súa vitalidade económica.

CALIDADE DE VIDA

151

- A taxa de actividade, que relaciona os acti-vos coa poboación de 16 e máis anos, carac-terízase por retomar de novo os valores dosanos oitenta, xa que a comarca iniciou deforma temperá a saída dos traballadores docampo por mor da instalación do complexoindustrial de Alúmina-Aluminio nos anos 70,pasando a desempeña-la actividade agrariaun papel complementario na maior parte dosconcellos. Ourol ten a taxa de actividade xeralmáis baixa e Cervo a máis alta.

- Igualmente, a taxa de ocupación mostra unhalixeira tendenza a alta, aínda que se seguesituando por debaixo da media que ten aComunidade Autónoma e a provincia luguesa.Os municipios de estrutura produtiva agropes-queira son os que contabilizan un descensomaior, pois tamén son os que rexistran altasporcentaxes de poboación inactiva por xubila-ción e pola contra teñen escasas entradas depoboación nova porque están envellecidos.

- Como vimos en anteriores apartados desteestudo, a economía da comarca destaca poloseu marcado carácter industrial especializadona metalurxia básica. A súa estrutura pro-ductiva estivo caracterizada durante moitosanos polo “monocultivo industrial”, máisconcretamente polo “monocultivo do alumi-nio” facendo que a súa economía sexa máisvulnerable ós cambios na evolución da eco-nomía internacional. Pero non só se concen-trou a actividade produtiva nun número redu-cido de actividades básicas, senón que o fixo,ó mesmo tempo, nun número moi reducidode empresas. Sen embargo nos últimos anosa terciarización vai gañando espazo.

- O desenvolvemento deste temperá procesode industrialización, claramente condiciona-do pola presenza de Alcoa, xerou un desem-prego reducido, aínda que nos últimos anosse rexistraron algunhas reestruturacións deemprego que deron lugar a certos repunta-mentos puntuais do desemprego.

- Os mozos son o grupo de idade que manifes-ta unha tendencia máis sensible ó paro polasdificultades de acceso ó primeiro emprego.

- A incidencia do paro por sectores de activi-dade mostra que o sector terciario é o querexistra o volume máis alto, aínda que taméné o sector que atrae a unha maior porcentaxede poboación en busca de emprego, moisuperior ó emprego xerado.

- Cualitativamente, a man de obra da comar-ca presenta un destacado nível educativofavorecido polo labor que neste sentido des-envolveron as asociacións culturais e recrea-tivas de emigrantes transoceánicos que finan-ciaron a construción de numerosas escolasnas súas vilas de orixe.

- A estrutura profesional da poboación ocupa-da da comarca pon de manifesto o peso queadquire dentro do emprego comarcal o com-plexo industrial de Alúmina-Aluminio poloalto volume de emprego que ofrece, determi-nando a preponderancia que alcanzan os asa-lariados nesta distribución profesional.

4.6. ÁREA DA VIVENDA

Segundo se recolle na nosa Constitución“tódolos españois teñen dereito a gozar dunhavivenda digna e adecuada. Os poderes públi-cos promoverán as condicións necesarias eestablecerán as normas pertinentes para facerefectivo este dereito, regulando a utilizacióndo solo de acordo co interese xeral para impe-di-la especulación”. É polo tanto unha dasmetas que cómpre conseguir como signo demaior calidade de vida, o dispoñer dunhavivenda digna e adecuada.

Para coñecer ata qué punto nos achegamosou nos afastamos desta meta tentaremos contes-tar dúas dimensións básicas: estado da vivendae condicións da vivenda.


152

4.6.1. ESTADO DA VIVENDA

As vivendas da comarca en 2001 supoñen o7,2% con respecto ó total do parque da provin-cia de Lugo e un 1,04% do total galego. O seumercado residencial é de uso principal en tódo-los municipios da comarca, aínda que o caráctersecundario está cobrando certa relevancia comoveremos a continuación, aínda que antes deseguir co análise dos datos hai que remarcar que,ó igual que noutros apartados, temos traballadoco censo de vivendas que ata o ano 1991, candofai referencia ó concello de Cervo, tamén inclúea parroquia de Burela, mentres que a partires deesa data aparece segregada como concello.

Se se realiza un estudo evolutivo do parquede vivendas na comarca obsérvase cómo man-tén un crecemento sostido nos últimos anos des-pois do boom da construción que se produciu amediados dos anos 70, propiciado pola instala-ción do complexo industrial Alúmina-Aluminiona península de San Cibrao, que pasa a consti-tuírse nun foco de atracción para os habitantesda comarca e de fóra dela. Esta forte inmigración

produciu un crecemento do parque de vivendasno municipio de Cervo nun 123% e un 60% enXove entre 1970-1981. A propia empresa de alu-minio, a través da súa inmobiliaria (VICOLUSA)edificou unhas 1.500 vivendas en tres urbaniza-cións. Nos restantes municipios, o aumento émoito menor, e incluso no caso de Ourol nestasdatas inicia un proceso de decrecemento. Noseguinte quinquenio 1981-86, o mal clima econó-mico (paro, malas expectativas) fan retrocederfortemente a construción, e só Cervo (8,1%) eViveiro (3,6%) manteñen unha tendencia cre-cente, aínda que moi minorada.

Durante 1986-91, coincidindo co clima expan-sivo que dominou a economía galega e españolaprodúcese un auxe atenuado da actividade cons-tructiva. Só Ourol mantén unha evolución regre-siva, mentres que os restantes municipios venaumenta-lo seu parque de vivendas, aínda quecon valores moi por debaixo dos alcanzadosentre 1970-81. Entre 1991 e o 2001 constátase unaumento significativo da segunda residencia,que fixo crece-lo parque de vivendas dos núcle-os costeiros máis turísticos da comarca e da cida-

CALIDADE DE VIDA

153

FIGURA 65

de de Viveiro, mentres que Xove se une a Ourole segue coma el unha evolución negativa.

Nos valores que dispomos sobre o censo depoboación de 2001 observase que o parque devivendas da provincia lucense segue crecendocunha porcentaxe superior o 10%, mentres queos datos comarcais ofrecen un descenso impor-tante no seu volume total, provocado pola esci-sión do concello de Burela. Nembargantes, sefacemos unha extrapolación dos datos decatá-monos que en realidade o parque total de viven-das creceu un 14,4% entre 1991 e o 2001, dentrodos volumes totais de cada concello, Viveiroacada un crecemento do seu parque de vivendaspor riba do 19% neste período, seguido máis delonxe polo Vicedo cun 9,2%, mentres en Xove, esobre todo en Ourol, descende por riba do 10%.

Se descendemos a clasificación de vivendassegundo o seu uso no ano 2001 as principaisabarcan o 69% do total, seguidas das baleiras(21,4%) e xa máis lonxe as secundarias (9,1%).Segundo os datos que dispoñemos, no que serefire ás vivendas secundarias, a súa evoluciónnas últimas décadas mantén as pautas de crece-mento que seguen entre 1986 e 1991 este tipo devivendas na provincia luguesa e a ComunidadeAutónoma, aínda que na Mariña Occidental serexistra un ritmo de crecemento moito máis forte(304,5%) ou o que é o mesmo pasan de 333 a1.348 respectivamente, entre ámbalas dúasdatas; Así, en 1986, as vivendas secundarias sóalcanzaban unha porcentaxe de participaciónsobre o total de vivendas dun 2,6%, mentres quecinco anos máis tarde abranquían o 8,7%, paracomezar o século XXI acadando aproximada-mente o 10% do total. Sen embargo, no ámbitomunicipal establécense unha serie de diferenciase así, tendo coma referencia os datos do Censode Poboación e Vivendas do 2001 conclúese que:

- Nos municipios costeiros pola súa dispoñi-bilidade de praias (varias bandeiras azuis)ou de acceso fácil son os que ofrecen unhaoferta maior.

- Viveiro contabiliza un parque de vivendasmoi alto pola localización no seu termo muni-cipal do principal núcleo urbano da comarca,dotado dun sector servizos especializado eque acolle unha porcentaxe importante dexubilados, polos servizos específicos á súaidade que a cidade lles ofrece.

- É significativo o aumento que experimentanestas vivendas no municipio do Vicedo(9,4% do seu parque), onde alcanza unimportante desenvolvemento a rehabilitaciónde vivendas desocupadas que pasan a sersecundarias, habitadas en períodos vacacio-nais ou fins de semana. A mesma situación,aínda que cunha contía menor, é a que ten oconcello de Xove

Tamén hai que destaca-lo peso que adquirenas vivendas desocupadas (en 2001 representabano 18,3% do total de vivendas) que contan cunhaporcentaxe maior á que presenta a provincia deLugo e Galicia, que non alcanzan en ningún doscasos o 20%. Sen embargo, nos últimos anos, acomarca viu diminuí-lo ritmo de vivendas des-ocupadas (21,4% no 2001 sobre o total do seuparque), mentres que en Galicia e a provincialuguesa aumentan. Este feito hai que poñelo enrelación coa forte demanda residencial (retornode emigrantes, turismo, rehabilitación) queabsorbe boa parte desas vivendas.

Mención á parte merecen as vivendas de pro-tección oficial que teñen un escaso peso nacomarca, aínda que os antecedentes destasactuacións se remontan a comezos do séculopasado cando se leva a cabo a construción depolígonos de vivendas dentro do Plan de crea-ción de vivendas no que participaban o InstitutoNacional de Vivienda, a Obra Sindical do Fogar eo Ministerio de Traballo. O barrio obreiro deSilvaroso, o grupo de vivendas Jesús RodríguezÁlvarez e posteriormente o Bimbial son as súasactuacións máis destacadas.

Actualmente non dispoñemos de datos devivendas de protección oficial existentes, pero si


154

do número de axudas, tanto a particulares comoa promotores, que se outorgaron para a adquisi-ción deste tipo de vivendas desde 1992 ata hoxe.Dentro da información dispoñible diferénciansedous períodos distintos: Plan Vello, que abarcadesde 1992 ata 1998, no que as axudas foronmáis numerosas e o Plan Novo, comprendidoentre 1999 e marzo do ano 2000, no que se con-cederon 63 axudas en total, concentrándose asúa maior parte no concello de Viveiro.

No concello de Xove a consellería de PolíticaTerritorial, Obras Públicas e Vivenda, a través doInstituto Galego da Vivenda e Solo edificou ólongo do 2004 catorce vivendas de promociónpública que se integran dentro dun complexoresidencial xa construído e tamén público.

En canto ó réxime de tenencia das vivendastomaremos tres categorías:

- en propiedade pagadas na súa totalidade, enpropiedade con pagos pendentes e en propie-dade herdadas /doadas.

- alugadas.

- facilitadas pola empresa.

Partindo dos datos dos que dispoñemos, noCenso de Poboación e Vivendas do 2001 obsérva-se un predominio da tendencia a reafirma-lo siste-ma de propiedade como o medio preferido deacceso á vivenda. Así, o 48,3% do total de viven-das son en propiedade. Se a este valor lle sumámo-las vivendas que son en propiedade herda-das/doadas, esa porcentaxe dispárase a un 79,9%total do parque de vivendas. O peso que alcanzaesta última categoría (doazón-herdanza) dentro docómputo xeral do sistema de propiedade estádeterminado polo envellecemento da estruturademográfica da comarca. Así, esta categoría ten unpeso moi marcado nos municipios nos que ogrupo de idade dos vellos é máis elevado (Ourol eO Vicedo), pois son as persoas de máis idade asque ben por cesión, ou por falecemento lles deixanós descendentes máis novos as súas residencias.

O réxime de alugueiro afecta ó 9,5% dasvivendas da Mariña Occidental, proporción supe-rior á que presenta a provincia de Lugo e lixeira-mente superior a Galicia (10,5%). A instalaciónde Alúmina-Aluminio obrigou a desenvolverunha serie de servizos para atende-los traballa-dores, entre eles o aluguer de vivendas.

Por outra parte, a instalación dos cadros téc-nicos do citado complexo industrial explica aporcentaxe que alcanzan as vivendas facilitadaspola empresa nos municipios de Xove e Cervo,aínda que moitos deles preferiron marchar ónúcleo de Viveiro.

4.6.2. CONDICIÓNS DA VIVENDA

Os indicadores que fan referencia a estadimensión tratan de analiza-las condicións doespazo interior e a súa dispoñibilidade, así comoas condicións de confort de que dispoñen.

En canto ó espazo interior un dos indicadoresdo que dispoñemos fai referencia á superficie doparque de vivendas que, como no resto de Galiciae na provincia de Lugo, case as 3/4 partes do par-que de vivendas da comarca ten entre 61 e 120metros, sendo o segmento de 76-90 m2 o queagrupa unha porcentaxe maior de vivendas(27,1%), e que nos concellos de Cervo, Viveiro eXove incluso chegan a superalo. Este fenómenohai que relacionalo co desenvolvemento que oturismo alcanzou nos últimos anos nestes conce-llos coa construción de apartamentos para estefin; ademais a instalación de poboación adulta-vella no núcleo urbano de Viveiro, así como dematrimonios novos fixo aumenta-la demanda devivendas con dimensións máis pequenas.

Así mesmo, no que se refire ó número deestadías, a media da comarca (5-6 habitacións ésimilar á media galega e provincial, aínda queneste valor tan elevado hai que pondera-lo pesoque alcanzan as vivendas unifamiliares domedio rural.

CALIDADE DE VIDA

155

No apartado de servizos e de equipamentos,Galicia presenta nos servizos básicos unhacobertura moi ampla, xa que as infraestruturasda vivenda na comarca sitúanse por riba damedia que lle corresponde á provincia de Lugo eincluso á Comunidade Autónoma, xa que asaltas rendas medias que predominan na comarcapermitiron unha ampla dotación de servizos nasvivendas dos habitantes da comarca.

Á vista dos datos do Censo de Poboación eVivenda do ano 2001 e tomando como referenciacomparativa a situación provincial, pódense for-mula-las seguintes valoracións:

1. No que respecta á provincia, a auga corren-te, a electricidade e a evacuación de augasresiduais son as dotacións que presentanunha cobertura maior, pois en tódolos casosse aproxima moito ó 100% das vivendas.

2. Tamén é significativo o alto valor queacada o telefono pois a aplicación do Plan deTelefonía Rural aumentou significativamentenestes últimos anos da década dos 90 a ins-talación desta dotación. No 2001 abranquía o87,8% dos edificios destinados a vivendas,aínda que nestes datos non se recollen datosreferentes os teléfonos móbiles e que corri-xen moito as carencias que poidan existirneste senso.

3. Territorialmente, os municipios que formana comarca presentan uns valores moi seme-llantes nestes indicadores.

4.7. ÁREA DO CONTORNO TERRITORIAL

Esta área refírese ó contorno humano e á súarelación coa calidade de vida. Así, aínda que avida do home (ser vivo e social) se desenvolvenun todo interrelacionado, a efectos prácticospodemos diferenciar dous tipos de contorno: onatural e o creado polo home.

4.7.1. CONTORNO NATURAL

Dentro deste contorno trátase de estuda-lo esta-do obxectivo dos distintos elementos que o compo-ñen e que fan referencia á emisión de contaminan-tes, as augas residuais, os residuos, as zonas prote-xidas, os incendios, etc., así como as aspiraciónsmedioambientais que presenta a comarca.

Para o estudo do medio natural é de grandeimportancia a medición de contaminantes pre-sentes nos elementos medioambientais, poistodo aquilo que afecta á saúde afecta directa-mente á calidade de vida. Ás veces a recollida dedatos obxectivos sobre estes temas faise particu-larmente difícil, pois non se dispón de mediciónsrealizadas e publicadas.

Actualmente, para a análise da contamina-ción dispoñemos dos datos de xurros, contami-nante tradicional que se xera a partir das dexec-cións líquidas e sólidas do gando, ás que seengaden as augas de lavado dos recintos de esta-bulación no caso de fosas cerradas, ou as augaspluviais no caso das fosas abertas. A utilizaciónde xurro como fertilizante pode ser causa de con-taminación de solos e augas, sen embargo a con-taminación por xurro adoita reducirse a emisiónspuntuais (vertidos incontrolados) ás canles flu-viais. Aínda que o estudo con detemento dosxurros se realiza de maneira detallada noutroapartado, aquí presentámo-las conclusións dedita análise:

- O risco de contaminación por xurros alcan-za na comarca un rango baixo, polo que nonsupón un perigo medioambiental serio e só omunicipio de Xove conta cunha maior carga gan-deira que o fai susceptible dun maior risco.

- As súas concas fluviais presentan valores pordebaixo dos recomendados, e só no caso do ríoLandro ten valores máis altos de carga gandeira.

A auga é un elemento indispensable para avida e ten gran diversidade de usos, debe presen-tar unhas determinadas condicións de calidadeque non comprometan a súa adecuada utiliza-


156

ción e que veñen determinadas pola presenza ounon de contaminantes que poidan afectar ó nor-mal desenvolvemento de cada un dos usos. Paramedi-lo estado deste compoñente analizarémo-los principais usos da auga dos ríos (subministra-ción de auga potable) e das augas litorais (baño).

A dispoñibilidade de abastecemento de augasé un servizo que lles achega calidade de vida óshabitantes da comarca e a finais do século pasa-do presentaba a situación seguinte:

- Cervo: este municipio presenta dous abaste-cementos municipais, un en Cervo (RíoXunco) e outro en San Cibrao (Río Covo) xes-tionados por unha empresa xestora, aíndaque a partires do ano 2003 este servizo vol-veu a ser xestionado directamente polo con-cello. A rede de traída de augas ampliouse ápráctica totalidade dos núcleos de poboacióndo termo municipal, agás Trasbar na parro-quia de Castelo. Asemade atópase en estadomoi avanzado a tramitación do proxecto deabastecemento de augas conxunto ós conce-llos de Cervo e Burela, que se fará por gravi-dade dende o encoro de Rua (Río Xunco) epor impulsión dende o encoro do Río Covo,en caso de ser necesario en épocas de escase-za de auga. Todo isto asegura o futuro deabastecemento de augas e sen problemaspara ditos concellos.

- Ourol e O Vicedo: o tratamento é correcto xaque se realiza filtración e desinfección. Nomunicipio de Ourol, existe unha estación detratamento de auga potable no lugar de XanBlanco, que fornece ós principais núcleos depoboación das parroquias de Ourol e Merille,e en menor medida de Xerdiz. Asemade nonúcleo de Bravos funciona unha estacióndepuradora de caracter privado que abasteceós veciños de dito núcleo.

- Viveiro: este servizo está xestionado porunha empresa xestora e os mananciais sóreciben un tratamento de desinfección e acloración considérase correcta. Abastecen ós

núcleos de San Pedro de Viveiro, Galdo,Magazos, Viveiro, Vieiro, Covas, Celeiro,Area e Faro.

- Xove: posúe catro abastecementos municipais.

Xove: a cloración considérase correcta e asedimentación realízase ás veces depen-dendo da turbidez.

Fonte Poleiros, Cruceiro e Monte: o trata-mento é insuficiente cando se capta augasuperficial e a cloración é correcta entodos eles. No lugar de Montevelle existeunha estación xeral de tratamento deaugas do concello que cubre Xove, Lago,Portocelo, Sumoas, moras e A Rigueira.Nas parroquias de Monte e Xuances nondispoñen polo momento de estación detratamento de augas pero clórase a augade xeito automático coas correspondentesanálises diarias.

En canto á calidade das augas litorais hai quedestaca-la excelente calidade da auga das zonasde baño do mar e que lle supuxo un recoñece-mento no ámbito europeo, con reiteradas conce-sións de bandeiras azuis a distintas praias doscatro municipios costeiros. Ademais, outro datoque acredita esta calidade das augas é a sucesivaimplantación na comarca de importantes empre-sas adicadas a acuicultura.

Por outra parte, para preserva-la conserva-ción da calidade desta auga levouse a cabo osaneamento integral da ría do Vicedo, mediantea instalación dunha depuradora e dun emisariosubmarino de 2-3 Km.

Polo que se refire ó tratamento das augas resi-duais hai que destacar que o carácter rural damaior parte das parroquias que forman a comarca,unido á dispersión de poboamento existente favo-rece solucións individuais (fosas sépticas e pozosnegros) na maioría dos núcleos de poboación. Pormunicipios, o saneamento na Mariña Occidentalno 2005 encóntrase no seguinte estado:

CALIDADE DE VIDA

157

- Cervo ten cuberta toda a súa área urbana(principalmente no seu núcleo poboacionalmáis grande) e a de San Cibrao e nos últimostempos acometeuse o saneamento nas parro-quias de Sargadelos, Espiñeirido, Viladesuso,Figueirido, Daián atopándose en fase deredacción o proxecto de saneamento donúcleo de Gondrás, na parroquia de Castelo.

- Viveiro cóbrese nun 75%. Está en fase deredacción a ampliación do saneamento dasparroquias de Covas, Landrove, Galdo,Magazos, Vieiro e Faro.

- Xove, existe este servizo na capital e naparroquia de Rigueira cobre os núcleos deVeiga, Vilela, San Vicente, Tarolo e Vila, asícomo o núcleo de Parceiros na parroquia deXuances. O resto do concello conta con fosassépticas.

- Ourol e O Vicedo. Este servizo circunscríbe-se ás súas capitais municipais, aínda que seesta a estender a maior cantidade de núcleosde poboación. No caso do concello doVicedo, ante a forte urbanización que coñeceo núcleo de Falgueiro, cara ó que se difundeo crecemento de Covas, provocou que seimplantara aquí este servizo.

En canto á dispoñibilidade de depuradoras deaugas residuais, a situación no 2005 é a seguinte:

- Xove: dúas depuradoras e dúas plantaspotabilizadoras.

- Viveiro: levan a cabo un pretratamento.

- O Vicedo: unha depuradora e non se leva acabo ningún tratamento.

- Ourol: ten instalada unha depuradora deaugas residuais en Sucamiño que entrará enfuncionamento en breve e atenderá funda-mentalmente o núcleo da capitalidade deOurol, mentres que no resto do concelloséguese a utilizar fosas sépticas.

- Cervo: teñen unha depuradora e un emisa-rio en San Cibrao.

Outro indicador do contorno natural son osresiduos sólidos que cada vez máis aumentanante o incremento da urbanización; isto fai nece-sario unha política de recollida e tratamento dosrestroballos. Na comarca, o servizo de recollidade lixo ten un tratamento desigual segundo osmunicipios, xa que mentres Viveiro e Cervolevan a cabo unha recollida diaria, en Xove só serealiza 4 días á semana e en Ourol dous días ásemana, coa excepción de que esta intensidadede recollida se intensifica no período de vaca-cións. No caso do Vicedo, o núcleo ten unharecollida diaria e selectiva do lixo, pero nalgun-has parroquias a recollida faise de xeito periódi-co segundo as posibilidades do servicio e asnecesidades reais.

Así mesmo, os concellos dispoñían de verte-doiro de lixo propio ou utilizan o de Alúmina nocaso de Xove. Sen embargo, dende a posta enmarcha da ecoplanta de SOGAMA na Insua(Viveiro) tódolos concellos da comarca transfirenos residuos a ela, o que deu lugar ó selado pro-gresivo dos distintos vertedoiros existentes.Asemade funciona no concello de Xove o depó-sito de inertes que cobre toda a comarca.

O solo é outro elemento do contorno natural,e o problema medioambiental máis grave deste éa deforestación que pode chegar a alcanzar, pro-vocada fundamentalmente polos incendios e quena Mariña Occidental se agrava pola forte pen-dente existente, que eleva o risco de erosión.Como xa formulamos ó estudia-los usos do solo,na comarca dáse un predominio do terreo fores-tal que ocupa case as tres cuartas partes da super-ficie da comarca, mentres que os solos máis aptospara o aproveitamento agrícola son escasos eredúcense ás planicies costeiras e ó fondo de valdos ríos. Este predominio do uso forestal, conpreponderancia do monte madeirable, fai quesexa aínda maior o risco de incendios. Senembargo, na comarca a evolución da superficiequeimada mantén unha evolución descendente,


158

pois nos seus montes aínda está vixente e bastan-te estendida a limpeza e coidado destes.

En toda a comarca o contorno natural é degran beleza e con elevado grao de conservacióne, como xa expuxemos no apartado do turismo,existen numerosos espazos naturais de interese.O eucaliptal de Chavín (Viveiro), foi declaradoMonumento Natural en maio do 1999. Taménestán presentes na comarca Zonas de Especialprotección dos Valores Naturais no que incluiría-se parte da serra do Xistral, río Landro e a serrade Monte Maior. Ademais a costa da MariñaOccidental e as illas de Coelleira, Gabeira, daArca, Netos, do Sarón, Os Farallóns e Anxuelaestán incluídas nas zonas ZEPA, é dicir Zonas deEspecial Protección para as Aves.

Por último, para finalizar este apartado haique recolle-lo nível de sensibilización existentena comarca en relación co medio natural e a súapreservación. Como é sabido, dentro do contor-no natural hai que buscar un equilibrio entre odesenvolvemento económico e a defensa domedio natural. A combinación da valoración deámbalas dúas metas é un obxectivo que cómprelograr. Neste sentido, a preservación do medionatural na comarca conta cunha patrulla doServizo de Protección da Natureza (Seprona) daGarda Civil, con sede en Xove, que vixía os aten-tados que se levan a cabo contra o medio.

Así mesmo, a Consellería de Sanidade xuntoco Concello de Xove realizan controis medioam-bientais nas parroquias de Rigueira, Lago,Sumoas, Xuances e Portocelo, así como no núcleourbano de Xove, onde se mide a cantidade defluor e de ácido sulfúrico que emite Alúmina-Aluminio e que segundo as medicións efectuadasnon superan as medidas mínimas permitidas.

Tamén nesta liña, no complexo de SanCibrao, a preservación da calidade medioam-biental figura entre os primeiros valores do planindustrial que pretende implantar a multinacio-nal Alcoa Europe, propietaria do complexo. Paraiso patentou un proceso denominado SLC

(Calcinación Sólido Líquido) que permite revalo-rizar un residuo (a torta de sales) que o transfor-ma nun valioso composto químico. Unha vezposto en marcha este proceso, os residuos xera-dos na fábrica, que se acumulan nunha balsa delodos vermellos, poderanse clausurar.

Toda esta sensibilización da poboación comedio natural tamén se tivo en conta desde ospoderes públicos e creáronse concellerías especí-ficas de medio ambiente. Nesta senso hai quereflectir as obras levadas a cabo pola Conselleríade Medio Ambiente da Xunta de Galicia, relati-vas o progresivo selado e recuperación ambien-tal de tódolos vertedoiros municipais e a súaconversión en espazos rexenerados.

4.7.2. CONTORNO CREADO POLO HOME

Neste apartado tratarase de analizar, a travésde datos obxectivamente observables, a situa-ción do contorno creado polo home diferencian-do o hábitat territorial e as relacións interperso-ais. O contorno material máis inmediato para ohome é a vivenda que pola súa importancia setrata nun capítulo á parte, así como a accesibili-dade a determinados servizos básicos. Se noscinguimos á zona de residencia aparecen unhaserie de elementos que teñen influencia sobre acalidade de vida (densidade de poboación, tráfi-co, limpeza, iluminación, etc.) ó que se une uncontorno máis amplo no que se introducen ostransportes, a rede viaria e comunicacións porseren os medios de acceso a ese contorno, poloque teremos en conta as súas condicións e a súarelación coa calidade de vida.

1. Organización do hábitat

A organización que adopta o hábitat, que noapartado de recursos humanos se tratou condetemento, analizarase a través da análise dadensidade de poboación e da distribución dapoboación por municipios, comprobando contodo iso o grao de concentración da poboación.

CALIDADE DE VIDA

159

Como xa se dixo con anterioridade, naMariña Occidental, a distribución da poboaciónresulta desequilibrada xa que por un lado existeunha gran dispersión nun número moi elevadode entidades (1,5 entidades por quilómetrocadrado é a densidade de poboamento) e poroutra parte a poboación concéntrase na franxacosteira onde os procesos de difusión económicase traducen nun factor de atracción da poboa-ción. Por municipios, a situación que presenta adensidade de poboamento é a seguinte:

- O municipio de Viveiro ten a maior intensi-dade de poboamento, á vez que é o municipiomáis poboado; rexistra un nível de edificaciónelevado que provocou unha descentralizacióndo crecemento cara a áreas próximas.

- O municipio de Cervo sufriu unha intensaurbanización, e este feito provocou que partedos asentamentos illados se englobaran ennúcleos maiores, e se reducise a densidade depoboamento (0,8 ent/km2 en 2003).

- Nos municipios de Ourol e O Vicedo, a disper-sión é maior e os núcleos son máis pequenos.As súas densidades de poboamento son 1,6 e1,5 ent./km2 respectivamente en cada concello.

- O municipio de Xove mantén unha situaciónintermedia pois se ben ó redor da capital muni-cipal os núcleos son maiores, nas parroquiasinteriores prevalecen as aldeas pequenas.

A densidade de poboación reflicte que nadistribución territorial da poboación se diferen-cian dúas áreas: a zona costeira densamentepoboada e a interior máis regresiva e emigrato-ria. Os núcleos de Celeiro, San Cibrao e Viveiroconstitúen os núcleos máis poboados non só dacomarca senón de toda a Mariña lucense, supe-rando os 200 hab./km2.

Esta organización territorial supón unha seriede problemas xa que a dispersión da poboaciónestablece unha serie de limitacións á hora deaccederen os habitantes dos núcleos máis ruraisa determinados servizos, o que os encarece. Deigual modo, este crecemento da urbanización nazona costeira, cunha preferencia dominante polavivenda unifamiliar, fai por un lado aumenta-ladispersión e por outro dificulta a ordenación doterritorio, xa que entraña riscos urbanísticos moiimportantes se carece de plans de ordenaciónadecuados que garantan o crecemento ordenado,tanto dos núcleos urbanos como das súas inme-diacións. Igualmente, faise necesaria a posta enmarcha dun plan de recuperación e de rehabili-tación de edificacións singulares de alto valorhistórico-artístico.

En canto a situación do planeamento urbanís-tico na comarca, tódolos concellos dispoñen dePlan Xeral de Ordenación Municipal.

Así mesmo, estanse levando a cabo variosproxectos de rehabilitación dentro do núcleo anti-go de Viveiro dentro do Plan Especial de ReformaInterior (PERI) aprobado en agosto de 1998.


160

TÁBOA 67

2. Condicións do hábitat

Para o estudo da facilidade de acceso ós ser-vizos por parte da poboación comarcal, analiza-rémo-los medios dos que dispón esa poboación,ese hábitat, para acceder ós mesmos.

A) Transporte e accesibilidade

A consolidación do núcleo urbano de Viveirocomo centro comercial e de servizos por excelen-cia da Mariña Occidental convérteno no nodo

principal de relación da comarca cos municipiosveciños, a capital provincial e A Coruña. A faci-lidade de acceso a estes servizos de uso máishabitual por parte dos habitantes da comarcaestá favorecida por unha ampla rede viariacomarcal que se articula ó redor da estradacomarcal LU-862 Ribadeo-Ferrol por Ortigueira,pertencente á Rede Primaria Básica que discorreparalela á costa entre O Vicedo ata o límite coconcello de Cervo, onde pasa a ser de titularida-de estatal, denominándose desde aquí en direc-

CALIDADE DE VIDA

161

FIGURA 66

ción a Burela, N-642. Esta estrada que é a vía deentrada/saída cara a Asturias e cara á área deFerrol, soportou -segundo datos da Memoria deTráfico do 2003- unha I.M.D. (Intensidade MediaDiaria) entre 4.000 e 7.000 vehículos/día, aíndaque nela se diferencian dous tramos:

- de Viveiro a San Cibrao onde se alcanzaunha intensidade de 6.727 vehículos/día, doscales un 7,0% son vehículos pesados quetransportan mercadorías. Nestes valoresreflíctese claramente a densidade de tráficoque provoca a localización, nesta zona, dosprincipais establecementos industriais dacomarca entre os que destaca a presenza docomplexo de Alúmina e o porto de Celeiro, eé ademais a franxa costeira que concentra omaior volume de poboación da comarca.

- de Viveiro ata Folgueiro (O Vicedo), a I.M.D.é máis baixa (4.320 vehículos/día).

Outra vía de comunicación importante nacomarca é a LU-540 Viveiro-Cabreiros que expe-rimentou nos últimos anos un incrementoimportante da demanda e da densidade. En con-creto, o tramo Viveiro-Landrove constitúe untramo suburbano que soporta unha elevadaintensidade media diaria (2.354 veh./día, doscales un 8,2% é de tráfico pesado) e discorre noseu percorrido entre unha zona de alta urbaniza-ción coas conseguintes retencións en horas pun-tas. Así mesmo, esta estrada serve de conexióncoa área da Coruña e conéctase coa LU-861Lugo-Ferrol por Vilalba, que pola súa vez enlazacoa autovía do Noroeste A-6.

As estradas da comarca pertencentes á RedeSecundaria son:

- LU-161 Camiño de Landrove a Ferreira doValadouro de moi baixa intensidade viaria(menos de 1.500 veh./día).

- Ramal da N-642 ata San Cibrao.

Tamén sinalar a estrada, (da que é titular aDeputación) que une pola costa os concellos deCervo e Burela, tralo remate da construción daponte sobre o río Xunco en Cervo. De cara ófuturo estase a elaborar un proxecto do trazadodunha vía costeira de alta capacidade dendeBarreiros ata Ferrol, aberta a un futuro desdobra-mento nunha autovía.

Na comarca tamén está presente o ferrocarril,en concreto co tramo Vegadeo-Ferrol correspon-dente á compañía FEVE, de ancho de vía máisestreito cá rede de RENFE, que enlaza con Ferrole Vegadeo e o trazado do cal discorre ó longo dacosta. O tramo Ortigueira-Viveiro data de 1966,mentres que o de Viveiro-Vegadeo se construíuno ano 1968. Nos primeiros anos do século XXIo Ministerio de Fomento está levar a cabo os pri-meiros pasos administrativos para a posta enmarcha do AVE costeiro que unirá Ferrol e Bilbaona próxima década

No que se refire ó tráfico de pasaxeiros porestradas, a rede de transporte público da comar-ca cóbrea maiormente a empresa inglesa ARRI-VA, que comprou IASA (Ideal Auto, S. A.), quecobre a maior parte das liñas de viaxeiros quesaen desde a estación de autobuses de Viveirocara a Ferrol, A Coruña, Lugo, Ribadeo. Outrasempresas que operan nesta comarca (autobusesde Viveiro Otero, Montañesa da Cuesta, RamónMéndez Balseiro, Wenceslao Eter FanegoMartínez) oriéntanse máis a cubri-lo transporteescolar ou o traslado dos traballadores de Alcoa(Autos Moran, Autocares Rodríguez...), ademaisde múltiples viaxes diarias en días laborais e fes-tivos cara a parroquias, núcleos ou municipiosmáis próximos (Muras, Burela, Vilalba, OValadouro, Mondoñedo, etc.), aínda que a por-centaxe maior de pasaxeiros se dá nas paradasmáis achegadas ó núcleo urbano de Viveiro(Ourol, Cillero, Chavín, etc.), existe incluso unservizo cada media hora entre Cillero, Covas eViveiro. A calidade deste servizo completousecon a construción dunha área de estacionamentoen Cervo equipada para protección dos viaxeiros,


162

así como dun espazo para estacionamento de dosautobuses sen interrompe-la circulación, e outraterminal de viaxeiros no concello de Xove.

Outro medio de transporte que cada día crecemáis é o vehículo particular, que nos permitemedi-la posibilidade de mobilidade en contornosmáis amplos cós arredores da vivenda. Os cincomunicipios que conforman a comarca dispoñendun parque de automóbiles conxunto de 14.981unidades no ano 2003 para unha poboación de27.648 habitantes, o que supón unha media de1,84 veciños por coche, media case similar á queofrece a provincia (1,76 habitantes por coche res-pectivamente) segundo se deduce do reconto devehículos de motor incluído no AnuarioEconómico de La Caixa 2003.

Por outra parte, tódolos municipios da comar-ca contan con 2.016 camións e furgonetas para usoindustrial, é dicir un destes vehículos por cada13,7 habitantes, mentres que na provincia sereduce o número de habitantes por vehículo indus-trial a 11,2. En canto á situación municipal, Cervoestá por debaixo da media comarcal, mentres queos restantes municipios a superan amplamente.

Para o transporte de mercadorías existendiversas empresas na comarca dedicadas a esteservizo, e as máis importantes localízanse enCervo e Viveiro.

B) Os portos

Tal como xa estudamos detidamente a confi-guración da costa na comarca, onde proliferanas zonas abrigadas, permitiu a instalación denumerosos portos orientados fundamentalmenteá pesca e onde o tráfico de mercadorías ten unhapresenza case testemuñal. O de San Cibrao é detitularidade estatal e está incluído na AutoridadePortuaria Ferrol-San Cibrao, aínda que a empre-sa Alúmina-Aluminio é a que ten a concesiónsobre el. O acceso principal ó porto realízase através da factoría de Alúmina-Aluminio, median-te un tramo de 500 metros de dobre calzada queenlaza o porto de San Cibrao coa N-634. Existe

así mesmo un acceso auxiliar no dique norte queenlaza coa N-634 a través da estrada comarcal deLago a Portiño de Moras. Por outra parte, o portoestá comunicado coa factoría mediante encana-mentos que parten dos peiraos principal e auxi-liar que transportan fuel-oil e sosa cáustica, res-pectivamente. Existen ademais, dous encana-mentos que dotan independentemente os circuí-tos de auga contraincendios e a rede de submi-nistración de auga ós buques. O porto sostén unvolume de tráfico moi importante, cun predomi-nio absoluto do tráfico exterior sobre o de cabo-taxe e das descargas sobre as cargas.

O resto dos portos está baixo competenciaautonómica e ten como dedicación fundamentala pesca e neles nos últimos anos leváronse acabo importantes obras de mellora, coa cons-trucción de novos diques de abrigo e a amplia-ción das súas dotacións portuarias. Entre todoseles destaca o porto de Celeiro que, coa posta enmarcha da nova lonxa, se converteu nunha granplataforma de distribución de produtos pesquei-ros do Cantábrico-Noroeste.

C) Outras infraestruturas

A análise da enerxía e as telecomunicaciónsna comarca serán os apartados que aquí estudia-remos. Dentro da enerxía, en primeiro lugar, haique facer referencia ó Plan de ElectrificaciónRural que cobre todo o territorio galego, polo quecabería esperar un servizo adecuado en toda acomarca, aínda que non dispoñemos de datoscon respecto a isto.

Outra fonte de enerxía que está alcanzandoun forte crecemento na comarca é a enerxía eóli-ca. Cada vez máis, teñen maior aceptación os sis-temas enerxéticos que son respetuosos co medionatural, de aí o incremento continuo do númerodos parques eólicos. A Comunidade Autónomaconta desde o ano 1995 cun Plan EólicoEstratéxico de Galicia que en 1998 puxo en fun-cionamento oito parques eólicos, que sumados ósxa existentes fan que estean operativos 25 quecontabilizan unha potencia superior ós 500

CALIDADE DE VIDA

163


164

PARQUE EÓLICO DA CORISCADA (O VICEDO)

megavatios, ós que hai que sumarlles 10 que seencontran en fase de construción, 43 en fase detramitación e 34 en proceso de investigación.

Unha vez instalados os aereoxeradores, assúas pas póñense a funcionar cando o ventoalcanza os tres metros por segundo. A enerxíasae de cada aeroxerador a unha potencia de 690voltios e diríxese a un transformador onde subi-rá a 30.000. Do parque sae a enerxía cara unhasubestación desde a que se incorpora á redexeral de enerxía. A partir de aquí invértese oproceso para que a electricidade entre nos foga-res a 220 voltios.

O potencial eólico do que dispón a comarcavén dado polos ventos do sudoeste que determi-naron a instalación de parques eólicos noscumes das súas aliñacións montañosas máis sig-nificativas (A Coriscada, Faladoira, Xistral eBuio). En total 12 parques que se reparten, namaior parte dos casos, compartidos con outrosconcellos veciños, pois só o de Viveiro (Sta Mªde Fóra) que se estende entre Viveiro e Xove, e odo Vicedo no municipio do seu mesmo nome, seinscriben dentro dos límites territoriais dacomarca. De todos eles no 2004, 8 están en fun-cionamento, 4 en tramitación e investigación.

Así mesmo, ó redor desta enerxía renovableencóntrase unha industria mecánica provedorade compoñentes de tecnoloxía punteira e que

emprega un volume moi importante de man deobra da propia comarca, xa que no caso daMariña Occidental esta fábrica está situada enChavín, feito que contribúe, por outra parte, afixa-la poboación. Ademais o servizo de mante-mento contrata empresas locais.

En canto ás telecomunicacións, un elementofundamental é a rede telefónica que por mor daaplicación do Plan de Telefonía Rural, rematadoen 1994, supuxo unha melloría moi importante.Nos comezos do século XXI na MariñaOccidental, o servizo telefónico alcanza un nívelóptimo, cunha media de 377 teléfonos por cada1.000 habitantes, valores que se ven superadosen Viveiro onde a urbanización alcanza unhamaior extensión. Este plan de telefonía supuxoun aumento moi significativo das dotacións, oque solucionou moitas das carencias existentes,aínda que existen carencias nalgunha parroquia.Para a rede celular establecéronse unha serie deestacións de radio base localizadas en Penedo(Viveiro), Valadouro, Igrexa (Muras), eCoriscada (Ortigueira) que dá cobertura a tódo-los municipios da comarca.

Tamén relacionadas coas telecomunicaciónsestán as centrais telefónicas integradas dentro daRede Dixital de Servizos Integrados que se con-cluíu en 1998 e que na comarca supuxo a insta-lación de 3.320 liñas dixitalizadas.

CALIDADE DE VIDA

165

TÁBOA 68

4.8. SÍNTESE DE CALIDADE DE VIDA

A instalación do complexo industrial deAlúmina-Aluminio a finais dos anos 70 naMariña Occidental, unido ó vertixinoso desen-volvemento que alcanza o sector pesqueiro capi-taneado polo porto de Celeiro, ademais de xerarcambios estruturais na súa economía, supuxo uncambio moi significativo na calidade de vida dosseus habitantes.

En primeiro lugar, os recursos humanos,peza clave á hora de analizar e establecer estra-texias de desenvolvemento, incrementan asnecesidades de formación e os niveis requiridosde cualificación profesional. A mellora do nívelde emprego na comarca, tamén supón a esixen-cia dunha maior cualificación. Pese a recoñecercomo punto forte a cualificación inicial dapoboación comarcal, o mercado de traballoexperimenta un desaxuste entre a cualificaciónque presenta a oferta de traballo e as necesida-des presentes e futuras da demanda. Así, aíndaque nalgunha rama de actividade como porexemplo a pesca se alcanzan uns niveis de for-mación moi óptimos e actualizados, noutrasramas, sobre todo terciarias (turismo, hostale-ría) está pendente a súa reestruturación paraadecuarse ós novos hábitos de consumo e ádemanda do mercado.

Todas estas valoracións e outras máis quedanreflectidas na matriz de puntos fortes (oportuni-dades) e débiles (ameazas) que se achega deseguido. Entre os puntos fortes, na área de edu-cación, destaca a adecuación existente entre osrecursos humanos e a dotación de centros edu-cativos, así como a implicación da Universidadeno tocante á formación dos recursos. Con espe-cial relevancia sobresae a sensibilidade existen-te nas empresas, sobre todo nas relacionadas cosector pesqueiro, na formación continua daman de obra.

En canto á saúde, unha das limitacións máisimportantes coas que conta a comarca é o enve-llecemento progresivo da poboación comarcal, acal dispón dunha accesibilidade ós recursos sani-tarios moi alta e ademais de centros de atenciónespecíficos para determinadas minusvalías.

A Mariña Occidental posúe unha serie decaracterísticas que a colocan nunha situación devantaxe para o desenvolvemento de servizosrelacionados con outros aspectos da calidade devida. O alto nível de renda predominante nacomarca fai que a demanda de servizos moder-nos e avanzados aumente cada día máis. A ter-ciarización da economía comarcal é un feito,aínda que isto non supoña en ningún caso unhaperda de significación da industria dentro daestrutura económica comarcal.

Neste sentido, a dotación de infraestruturasen xeral e nas propias vivendas alcanza un des-envolvemento óptimo en todo o territoriocomarcal, á vez que a rede de comunicaciónsfacilita o acceso da demanda e a expansión daoferta. Sen embargo, certos aspectos do contor-no foron valorados negativamente con relacióná súa influencia no desenvolvemento dun espa-zo equilibrado e ordenado que oferta servizosde calidade. En primeiro lugar, unha incomple-ta planificación urbanística favorece a apari-ción de densidades de edificación moi altas encertos tramos costeiros, coa conseguinte con-xestión do tráfico na etapa estival e un incre-mento excesivo do consumo de solo litoral. Ensegundo lugar, o crecemento da cidade deViveiro xerou unha intensidade media diaria(I.M.D.) de vehículos, moitos deles pesados,coas conseguintes incomodidades (ruídos, con-taminación, atascamentos).

De igual modo, cada vez máis, incremén-tanse as demandas de servizos que con ante-rioridade tiñan unha demanda menor. Tal é ocaso do ocio e os seus servizos, cada vez


166

máis, abranguen un ámbito poboacional eterritorial maior, xa que encontran na comar-ca amplas infraestruturas para o seu desenvol-vemento, tanto no apartado deportivo comano cultural.

O medio natural tamén espertou grande inte-rese nos últimos anos. A contaminación fluvial,paisaxística e os importantes impactos ambien-tais que teñen lugar no medio físico son inquie-tudes moi presentes entre a poboación comarcale polas que existe unha especial sensibilización.Ata hai pouco a degradación do medio naturalera considerada, desde a visión das empresas,como unha consecuencia inevitable do desenvol-vemento económico. Sen embargo hoxe en día

esa visión cambiou de maneira radical e a xes-tión das empresas en xeral adopta comportamen-tos máis ecolóxicos e incorpora tecnoloxíasmenos contaminantes. Nesta liña de actuaciónhai que resalta-la actuación da multinacionalAlcoa Inespal que patentou un proceso denomi-nado Calcinación Sólido Líquido que transformaos residuos da súa empresa nun composto quí-mico de alto valor.

A excelente calidade das súas augas litorais ea protección dos espazos naturais da comarcason puntos fortes dentro do apartado medioam-biental. Sen embargo, o tema dos residuos tantolíquidos (saneamento) como sólidos son aspec-tos negativos que cómpre mellorar.

CALIDADE DE VIDA

167


168

CALIDADE DE VIDA

169

FIGURAS

1. Comarca da Mariña Occidental2. Límites municipais3. Límites parroquiais4. Relevo e hidrografía5. Evolución da poboación comarcal (1887-2004)6. Evolución comparada da poboación (Base

1900=100)7. Distribución da poboación galega8. Variación da poboación parroquial 1887-19109. Variación da poboación parroquial 1920-193010. Variación da poboación parroquial 1930-194011. Variación da poboación parroquial 1940-196012. Variación da poboación parroquial 1960-197013. Variación da poboación parroquial 1970-198014. Distribución municipal da poboación15. Evolución da poboación parroquial 1981-198616. Evolución da poboación parroquial 1986-199117. Evolución da poboación parroquial 1991-199618. Evolución da natalidade e mortalidade19. Evolución do crecemento vexetativo por concellos20. Crecemento vexetativo comparado entre A Mariña

Occidental e as comarcas limítrofes21. Viveiro. Evolución da poboación parroquial 1981-

1986 e 1986-199122. Viveiro. Evolución da poboación parroquial 1991-

1996 e 1996-200323. Cervo. Evolución da poboación parroquial 1981-

1986 e 1986-199124. Cervo. Evolución da poboación parroquial 1991-

1996 e 1996-200325. Xove. Evolución da poboación parroquial 1981-

1986 e 1986-199126. Xove. Evolución da poboación parroquial 1991-

1996 e 1996-200327. O Vicedo e Ourol. Evolución da poboación

parroquial 1981-1986 e 1986-199128. O Vicedo e Ourol. Evolución da poboación

parroquial 1991-1996 e 1996-200329. Densidade de poboación parroquial 198130. Densidade de poboación parroquial 199631. Densidade de poboación parroquial 2003

32. Plano da Real Vila de Viveiro33. Pirámide de poboación comarcal, 199634. Pirámide de poboación comarcal, 200335. Pirámides de poboación 200336. Evolución do paro registrado comarcal37. Evolución do paro registrado provincial38. Evolución do paro registrado autonómico39. Evolución do mercado de traballo (1981-1991)40. Ocupados segundo situación laboral (2001)41. Poboación ocupada por subsectores de actividade (2001)42. Poboación ocupada por sectores de actividade, 198143. Poboación ocupada por sectores de actividade, 199144. Poboación ocupada por sectores de actividade, 200145. Especialización funcional dos municipios 200146. Densidade das actividades económicas en 200247. Evolución do valor da venda na lonxa do Vicedo48. Evolución do valor da venda na lonxa de San Cibrao49. Peso específico das distintas capturas sobre o totaldo vendido na lonxa de San Cibrao, 200450. Total de kilos vendidos na lonxa de Celeiro51. Evolución do valor da venda na lonxa de Celeiro52. Evolución do tráfico total53. Evolución do tráfico marítimo54. Mercadorías cargadas e descargadas55. Evolución do tráfico marítimo por tipo de carga56. Tráfico de mercadorías57. Tipos de buques58. Evolución da produción da Cerámica de

Sargadelos (1970-2002)59. Evolución do emprego na Cerámica de Sargadelos

(1970-2002)60. Evolución do valor da venda da Cerámica de

Sargadelos (1970-2002)61. Áreas de mercado62. Relacións funcionais63. Evolución dos aloxamentos turísticos 1985-1998-200464. Prazas hoteleiras 200465. Evolución da vivenda por concellos (1970-2001)66. Vías de Comunicación


170

TÁBOAS

1. Estrutura por idade da poboación (%)2. Movemento natural da poboación (‰)3. Variación da poboación de feito (1887-1910)4. Variación da poboación de feito (1910-1930)5. Variación da poboación de feito (1930-1950)6. Variación da poboación de feito (1950-1970)7. Variación da poboación de feito (1970-1991)8. Movemento natural da poboación (1995-2003)9. Variación da poboación de dereito (1991-2004)10. Variación da poboación (1887-2004)11. Evolución da poboación parroquial de Viveiro12. Evolución da poboación parroquial de Cervo13. Evolución da poboación parroquial de Xove14. Evolución da poboación parroquial de Ourol15. Evolución da poboación parroquial do Vicedo16. Densidade de poboamento, 200317. Entidades singulares segundo o seu volume

poboacional, 200318. Evolución das principais entidades de poboación

de Viveiro19. Evolución das principais entidades de poboación

de Cervo20. Densidade de poboación, 200421. Poboación por grandes grupos de idade (%), 198622. Poboación por grandes grupos de idade (%), 200323. Poboación de 75 e máis anos (%)24. Índice de vellez25. Índice de xuventude26. Índice de dependencia da poboación, 200327. Estrutura por sexo da poboación. Relación de

masculinidade28. Evolución da poboación activa29. Porcentaxe de participación da poboación activa

municipal sobre o total de activos comarcais30. Índice de renovación da poboación activa31. Índice de xuventude da poboación activa32. Taxas de actividade xeral33. Taxa de ocupación34. Evolución interanual do paro rexistrado, (%)

1984-2004

35. Nível de instrucción, 200136. Poboación de 16 e máis anos en vivendas familiares,

segundo o nivel de estudos. Estudos completos, 200137. Situación profesional da poboación ocupada38. Evolución da poboación ocupada no sector terciario39. Evolución da poboación ocupada no sector primario40. Estrutura sectorial das sociedades comarcais máis

significativas (%)41. Coeficiente de localización Sargent-Florence

tomando como sistema a provincia, 200142. Coeficiente de localización Sargent-Florence

tomando como sistema a comarca, 200143. Densidade das actividades económicas, 200244. Poboación ocupada no sector primario, 200145. Explotacións leiteiras acollidas a plans de

abandono da produción leiteira (1995-2004)46. Explotacións leiteiras47. Porcentaxe de participación da comarca no sector

pesqueiro, da súa provincia e Galicia48. Distribución municipal da industria, 200249. Empresas segundo número de asalariados, 200250. Evolución das empresas por ramas de actividade51. Empresas metalúrxicas de base e primeira

transformación segundo nível de facturación52. Cadro de persoal de Alcoa-Europe53. Tráfico marítimo segundo clase de navegación (Tm)54. Evolución do tráfico marítimo por tipo de carga (Tm)55. Estrutura empresarial do subsector da construcción56. Distribución comarcal das actividades comerciais57. Actividades comerciais maioristas58. Actividades comerciais minoristas59. Oferta de establecementos de turismo rural, 200460. Centros educativos (curso 2004-2005)61. Ramas de F. P. impartidas na comarca (curso

2004-2005)62. Taxas brutas por 100.000 habitantes, segundo

causa de morte63. Indicadores hospitalarios64. Recursos de Atención Ordinaria, 200565. Indicadores económicos das provincias e Galicia66. Indicadores económicos dos concellos da comarca67. Planeamento urbanístico na comarca68. Liñas telefónicas por 1.000 habitantes

ÍNDICE DE FIGURAS E TÁBOAS

171

RECURSOS DO TERRITORIO

SEGUNDA PARTE

XEOMORFOLOXÍA E RELEVO

175

1.1. INTRODUCIÓN

Localizada no norte da provincia de Lugo, acomarca da Mariña Occidental ocupa unhaextensión superficial de 493,7 km2. Limita aooeste coa comarca coruñesa de Ortegal e o lími-te entre ambas as dúas comarcas establéceo o ríoSor. Polo sur, o val do Landro, procedente dasterras altas de Muras, úneo á comarca chairegada Terra Chá. Polo leste limita coa comarca daMariña Central (O Valadouro, Foz e Burela), e oslímites entre as dúas veñen marcados polosresaltes cuarcíticos que desde os contrafortes doXistral se dirixen ata a costa.

Antes de describirmos os elementos morfoló-xicos do relevo da comarca da MariñaOccidental, cómpre que fagamos unha achegaaos grandes trazos do relevo galego, para asípodermos comprender a morfoloxía actual dacomarca en estudo.

O relevo primitivo de Galicia foi erosionado earrasado. Esta erosión deu lugar nun primeiroestadio ás diferentes superficies de erosión, queconstitúen o principal elemento morfolóxico dorelevo galego, pero posteriormente estas mesmassuperficies foron rotas e desniveladas polosimportantes movementos verticais alpinos. Hoxeen día, a paisaxe e o relevo que vemos, coas com-plicadas estruturas xeolóxicas que o compoñen,son o resultado destes movementos verticais, pro-duto da existencia dunha tectónica de bloques,uns ergueitos (serras) e outros afundidos (foxas,

que ben dan lugar ás rías ou ben poden ben estarateigadas de sedimentos, no interior).

Polo tanto, Galicia inicialmente formabaparte dun grande alombamento da codia queenglobaba o noroeste da península, pois o zóco-lo terrestre da Meseta se erguía ata os cumes doMacizo Galaico-Duriense. Este alombamentocortical formaba parte dunha deformación degran radio que tivo como principal efecto a sepa-ración entre o océano Atlántico e a conca endo-rreica da meseta. Os restos deste macizo naactualidade non son máis ca as serras orientaisde Galicia, entre as que destacan Queixa, OCourel e Os Ancares por unha banda e as serrasdo Eixe-Pena Trevinca pola outra.

Para explicar o relevo e os elementos que con-forman Galicia, cómpre ter en conta certos suce-sos xeolóxicos acontecidos hai millóns de anos.Así, debemos coñecer como afectou a oroxénesevarisca á nosa rexión. Esta oroxénese comezou afinais do Devónico -hai uns 340 m.a.-, e conti-nuou durante todo o Carbonífero, ata rematar nasúltimas etapas do Pérmico -hai uns 220 m.a.-. Oproduto final desta oroxénese foi unha enormecordilleira formada polo choque e cerre doAtlántico antigo, que deu lugar ao supercontinen-te Panxea, que englobaba todas as masas terres-tres ou continentes. Afectou notablemente aGalicia, marcando as grandes estruturas do rele-vo, que nesta comarca son a falla de Viveiro (quepermitiu a apertura da ría), o antiforme do Ollo

1. XEOMORFOLOXÍA E RELEVO

de Sapo e o encabalgamento do manto deMondoñedo, formas que posteriormente foronmoi retocadas. Esta oroxénese favoreceu tamén aintrusión dos plutóns graníticos, que hoxe porhoxe compoñen boa parte do substrato da Mariña(macizo de Bares, macizo do Barqueiro, conxun-to plutónico de Viveiro, macizo de San Cibrao).

Tras as etapas tardivariscas desta oroxéneseque provocaron a fragmentación do macizo, pro-duciuse unha erosión e un arrasamento xenerali-zado da cordilleira varisca. Estes primeiros arra-samentos son de idade pretriásica, e á súa vezvan ser afectados polos arrasamentos posterioresmesozoicos. É no Triásico cando comeza a oro-xénese alpina, tectónica que nas súas primeirasetapas presentaba un marcado carácter distensi-vo que favoreceu a erosión dos relevos anteriorese a creación de amplas zonas de sedimentación.Esta época distensiva dura ata o Xurásico, perío-do en que a apertura do Atlántico actual deulugar a extensas zonas de sedimentación mariñade pouca profundidade.

Resumindo o anterior, os arrasamentos xene-ralizados que sufriu o macizo ibérico (que formaparte do macizo varisco) produciron o que pode-mos considerar como unha gran “penechaira”, ealgúns dos seus restos hoxe forman parte doscumes máis altos da nosa rexión. Estes niveisson os xa citados cumes das montañas galaico-leonesas. Nesta parte da Galicia occidental, nonfoi posible atopar os vellos aplanamentos teste-muña da superficie inicial, pero si máis ao sur,nos cumes das serras centrais, como na serra doCareón e na serra do Faro.

O problema consiste en coñecer cando se pro-duciron estes arrasamentos. Ademais, sabemosque estes arrasamentos sufriron retoques duran-te o Mesozoico, é dicir, do Triásico ao Cretácico,sempre en condicións distensivas que favorece-ron a creación de superficies de erosión. Polacontra, e xa entrados no Terciario, as condiciónsxeotectónicas pasaron de distensivas a compresi-vas, de xeito que os movementos na verticalpasaron a ser moi importantes: rómpense as

superficies de arrasamento ou erosión e créanseas grandes liñas da paisaxe actual.

O resultado destas forzas tectónicas na verti-cal foi que as superficies de erosión quedaroncortadas e interrompidas, dando lugar a outroselementos xeomorfolóxicos.

Na comarca, entre estes elementos destacan,por unha banda, as serras cortadas por fallas dedirección NO-SL na zona occidental (vertenteleste do Sor e oeste do Landro). Estas serrasseguen, á súa vez, as antigas estruturas variscas,en concreto o antiforme do Ollo de Sapo, onde oscordais montañosos posúen unha dirección cla-ramente NL-SO. Trátase de serras limítrofes,como a da Faladoira, a da Coriscada, a deSolleiros ou como a de Montalén, esta xa integra-mente na comarca. En conxunto forman unhaserie de bloques de contornos poligonais, limita-dos polas fallas, cun trazado que numerosos ríosaproveitaron para establecer o seu leito.

Doutra banda, os bloques afundidos deronlugar ás rías do Barqueiro e de Viveiro. Na primei-ra conxúganse varios factores. Ollando a cartogra-fía reparamos en que a ría comeza no límite entreos materiais paleozoicos do ollo de sapo e o gra-nito do Barqueiro, separados pola falla doBarqueiro, que pertence ás devanditas fallas dedirección NO-SL. Esta falla permitiu o ascenso dofilón de cuarzo do Barqueiro (actualmente enexplotación). Xa que logo, conxúgase o move-mento desta falla, que afundiría o bloque seten-trional, e o movemento doutras fallas de direcciónpróxima á oeste-leste, que disgregarían o macizogranítico, dando lugar a pequenos bloques afun-didos -ocupados polos cursos fluviais dos regatosde San Miguel e dos Muíños, que se abren cara áría e permitiron que o mar asolagase os vales-, ea outros bloques erguidos, como a zona do monteda Atalaia (188 m) -preto da costa-, o monte Faro(322 m) e Muro Novo (415 m).

En relación co anterior, temos na comarca osencaixamentos da rede fluvial. Entre os princi-pais ríos destaca o encaixamento do Sor e, en


176

menor medida, o do río Landro, aínda que taménnumerosos tributarios menores encaixan forte-mente o seu curso. Na parte oriental, os ríosRegueira, Covo e Xunco percorren o macizo gra-nítico de San Cibrao, de perfís máis suaves ca osda zona occidental, evitando en maior ou menor

medida as litoloxías máis duras compostas polosbancos cuarcíticos da cuarcita do Xistral.

Deste xeito, a rede fluvial foise adaptando aosprocesos tectónicos que variaban o relevo: men-tres que uns encaixaron o seu val a favor daspropias liñas de falla, outros modificaron os seus


177

FIGURA 1

niveis de base mediante o rexuvenecemento dosvales senís. Por iso os ríos desta zona teñen unpercorrido curto e manteñen un perfil de cursonovo en todo o seu trazado.

O resultado da tectónica alpina definiu asprincipais direccións de fracturación do zócolo edeu lugar ás serras montañosas. Na comarcacómpre destacar varias familias de fracturas tar-divariscas:

1- N-S

2- NO-SL

3- L-O

A dirección N-S marca un importante acci-dente xeográfico na comarca, a falla de Viveiro,que pon en contacto os materiais paleozoicos dooeste (ollo de sapo) cos precámbricos e graníti-cos do leste. O bloque erguido da falla é a súamarxe oriental.

A rede de fracturas NO-SL obsérvase princi-palmente na veciña provincia coruñesa, e conti-núa dentro da comarca, favorecendo o relevo dazona occidental. Aínda que non marcan un rele-vo destacado, a elas están ligados importantesdiques de cuarzo, como o do Barqueiro.

Pola súa banda, a rede de fracturas de direcciónaproximada L-O marca os relevos máis próximos ácosta, escalonándoa ata o propio mar e condicio-nando, probablemente, a dirección da liña costei-ra, que adquire un aspecto rectilíneo desde a zonade Praia de Lago ata Cabo Burela, afectando a todoo macizo granítico de San Cibrao.

Polo tanto, e para rematarmos este apartado,podemos establecer os seguintes acontecemen-tos moldeadores do relevo actual:

Aínda que podemos afirmar que existironmovementos tectónicos a finais do Mesozoico,pódese considerar que a deformación principal daplataforma tivo lugar, principalmente, durante a eracenozoica, máis concretamente durante o Terciario.

Dentro do Terciario, debémonos centrar noPaleóxeno (entre 65 m.a. e 22,5 m.a.), períodoque se subdivide á súa vez en tres series ou épo-cas: o Paleoceno (hai 65 m.a. ata hai uns 22,5m.a.), o Eoceno (entre 54 e 37,5 m.a.) e oOligoceno (desde hai uns 37,5 m.a. ata hai uns22,5 m.a.). A deformación da plataforma segura-mente tivo lugar entre finais do Paleoceno e oEoceno inferior e o Eoceno medio, en relacióncoa fase tectónica pirenaica.

Polo tanto, no Oligoceno estarían xa marca-das as principais liñas do relevo galego: as rías(O Barqueiro, Viveiro), as concas terciarias -ondese depositan arxilas e lignitos- (non aparecen nacomarca) e as serras.

Durante o Mioceno, o principal acontecemen-to é o recheo das foxas terciarias por sedimentos.Chegando xa ao Plioceno (hai 5 m.a.), que écando a situación volve cambiar, as foxas tercia-rias miocénicas deixan de recibir sedimentos ede funcionar como tales foxas. Os ciclos pliocé-nicos e cuaternarios afectan principalmente aosbloques costeiros, con rexogo das fallas varsicase tardivariscas, que acaban de elaborar a paisaxelitoral galega de serras e rías.

Para rematar, e xa no Plistoceno, teñen lugaras glaciacións, que provocan descensos do niveldo mar que nalgún caso chegan a 120 metrosmenos do seu nivel actual, co que a costa pasa-ría a localizarse uns 30 km máis lonxe ca hoxe.Esta alternancia de épocas frías -glaciacións- eépocas interglaciais máis cálidas produce, xuntaos levantamentos epiroxénicos, variacións noscursos fluviais galegos, principalmente un rexu-venecemento dos seus leitos. Xa no Holoceno,tras as etapas glaciais, o mar asolaga os vales flu-viais, dando lugar ás rías actuais.

1.2. PRINCIPAIS TRAZOS DO RELEVO

Unha vez vista na introdución a formación dorelevo da Mariña Occidental dentro do conxuntode Galicia, neste capítulo imos describir a comar-


178


179

FIGURA 2

ca, o seu relevo, as súas formas e os elementosda paisaxe en xeral.

Localizada no norte da provincia de Lugo elimítrofe coa provincia da Coruña, trátase dunhacomarca característica e diferenciada, con pecu-liaridades propias dentro da propia provincia.

A grandes liñas imos definir varias unidadesdo relevo, ás que cómpre engadir, loxicamente, acosta cantábrica.

1. A primeira unidade é a zona máis occiden-tal, definida basicamente pola conca do río Sor(xunto á do pequeno regato da Veiga, que verteas súas augas na praia de Xilloi). Esta zona estáclaramente definida por cordais serráns de direc-ción SO-NL, entre os que discorren o río Sor emais os seus tributarios. Estas alturas veñen depercorrer a provincia da Coruña polo seu límiteoriental e continúan por esta comarca. Trátasedos derrames máis setentrionais do cordal queforman as serras da Faladoira, da Coriscada e deSolleiros, e mais da serra de Montalén, xa todaela na comarca. O relevo fórmano vales encaixa-dos, dentro dunha paisaxe de tipo apalachianofortemente rexuvenecida pola dureza dos mate-riais que compoñen o substrato -como lousas,cuarcitas e gneises do ollo de sapo-, e mais polacomentada acción das fracturas erguendo ouafundindo bloques.

2. No centro da comarca aparece a segundaunidade, formada pola conca do río Landro eoutras concas menores de ríos que verten á ría(regatos como o Vilar, o Rendo, o Escourido, oregato do Monte, costa do Martelo, Esteiro ou daLama). Esta segunda unidade está separada daanterior basicamente por motivos litolóxicos, poisson as unidades cuarcíticas e xistosas formadaspolas lousas de Luarca, a cuarcita armoricana e aslousas dos Montes as que constitúen os resaltesmontañosos que limitan ambas as concas.

Nesta unidade cómpre salientar a influencia dotrazado da falla de Viveiro, que permitiu o desen-volvemento do val no seu tramo inferior e a forma-

ción da propia ría de Viveiro. Esta falla separatamén os dous dominios xeolóxicos existentes,abrindo cara ao leste o dominio do manto deMondoñedo, onde proliferan, nesta comarca,materiais graníticos (granito do Barqueiro e maci-zo de Viveiro) e mais materiais xistosos e gnéisi-cos (serie de Vilalba), que permitiron unha paisa-xe de formas máis suaves ca as do oeste comarcal.

Esta segunda unidade péchase polo suroeste,en terras de Ourol, coa serra de Montalén, que asepara da conca do Sor. Polo sur, no vértice máismeridional, os límites son imprecisos, pois oLandro nace na serra do Xistral -fóra da comarca-nas súas tres ramas iniciais: así, o Xanceda-Xestosa nace no val pechado polas alturas daGañidoira (741 m), do Guriscado (928 m) e daCuruxeira (886 m), xa en terras de Muras; omesmo acontece coa rama principal, a do propioLandro, que nace ao pé do Xistral (1.032 m), ondese denomina regato de Abelaira; e a terceira ramaten as súas fontes nas abas do Seixo Branco (1.020m), tamén en plena serra do Xistral.

3. Ao leste aparece a terceira unidade, separa-da da central ou do Landro polos resaltes quecomezan na zona do alto de San Roque e quecontinúan polos montes do Buio ata se atoparencos montes de Cabaleiros, no punto de unión deXove, Cervo e O Valadouro. Destas alturas des-cenden cara ao Cantábrico tres ríos, que, deoeste a leste, son o Regueira-Río do Lago, o ríoCovo e o río Xunco.

Esta unidade péchase pola súa parte leste, édicir, no límite con Burela, Foz e O Valadouro,cun importante contraste litolóxico, marcadopola existencia dun importante banco cuarcítico(cuarcita do Xistral), que forma un salientableresalte topográfico. Correspóndese cun noirolitolóxico que marca unha separación de concasentre a do Xunco (na comarca) e a do ríoMoucide (ao pé oriental do resalte), cunhaimportante caída cara á parte leste -Foz e Burela-e cunha caída algo menor cara á comarca. Esteresalte deu lugar nas súas dúas vertentes aimportantes cúmulos ou depósitos de tipo colu-


180

vial e a conos de dexección posiblemente proce-dentes de antigos e caudalosos torrentes cuater-narios, nun clima de tipo periglacial.

4. A cuarta unidade constitúea a costa.Dentro dela distínguense varios tramos, estable-cidos principalmente en función da morfoloxía

xeral e dos factores que a condicionan: o primei-ro tramo confórmao a costa occidental, quecomeza na ría do Barqueiro, marcada polosentrantes e saíntes costeiros produto da erosióndiferencial que presentan os materiais que acompoñen, e chega ata o fondo da ría de Viveiro,o grande entrante costeiro da comarca, produto


181

FIGURA 3

da existencia da falla de Viveiro; o segundotramo vai desde a Punta do Puntal ata a Punta deMorás, tramo influenciado por fallas que abrenentrantes costeiros en dirección leste-oeste, epolos granitos de Viveiro e de San Cibrao, quedan lugar a unha costa acantilada; para rematar,o terceiro tramo é o da costa semirrectilínea can-tábrica, que vai desde a Punta de Morás ata CaboBurela, costa rochosa pero de escasa altura, econ escasos saíntes e entrantes.

Xa definidos os límites das grandes unidadesmorfolóxicas, deseguido imos pasar a describilasde oeste a leste.

1.2.1. A CONCA DO RÍO SOR E OS CORDAISOCCIDENTAIS

Esta primeira unidade presenta unhas caracte-rísticas particulares que a definen por completo.

Dunha banda, o substrato está basicamentecomposto por unha litoloxía principalmentegnéisica, formada pola unidade do ollo de sapo,e, en menor medida, por lousas da formaciónlousas dos Montes. Segue claramente a direccióndas estruturas variscas, é dicir, SO-NL, formandoparte do antiforme do Barqueiro, que, á súa vez,pertence ao antiforme do Ollo de Sapo. Estesmateriais aparecen intruídos por granitos, sobretodo ao norte, nos macizos de Estaca de Bares edo Barqueiro.

En segundo lugar, presenta un complexo sis-tema de fracturacións, de dirección, NO-SL (asprincipais) e L-O (numerosas cara á costa), que,xunto coa litoloxía, limita os diversos bloques ouserras erguidas a favor destas mesmas fracturas.

En terceiro lugar está o propio río Sor, que,cobregueando desde o seu nacemento, foi adap-tando o seu curso aos diferentes obstáculos natu-rais que existen ao longo do seu percorrido. Estesobstáculos son, basicamente, a dureza dos mate-riais gnéisicos do ollo de sapo e os filóns de cuar-zo que ascenderon a favor das devanditas fallas.

O conxunto é, xa que logo, unha amálgamade cordais montañosos de dirección SO-NL, cor-tados en multitude de puntos polo curso do Sor.

O Sor, que en case a totalidade do seu perco-rrido serve de límite entre as provincias daCoruña e de Lugo, mide uns 49 km de lonxitude.Nace da unión de varios regatos procedentes dazona da Gañidoira (no concello de Muras, de 741m), da Carballosa (no límite suroeste da comar-ca, de 734 m) e do Montouto (tamén fóra acomarca, de 807 m). Trátase dos regatos Xantas(ou de Santar) e Tras da Serra.

O Xantas entra na comarca pouco despois dassúas primeiras fontes, marcando xa o límite coaveciña comarca da Terra Chá. Debuxa un perco-rrido totalmente cobregueante, cortando as lou-sas silúricas. Diríxese cara ao NO, atravesa osduros materiais das lousas de Luarca e a cuarci-ta armoricana. Ao longo do seu traxecto únense-lle pequenos tributarios, como o Sebrán, polasúa marxe norte, ou o regato de Couce Mouro,procedente de Muras. O complicado trazadodeste Sor inicial continúa entre vales cerrados defortes pendentes, fermosos vales xistosos practi-camente inalterados. Atravesa as series de lousasdos Montes e introdúcese no que vai ser o seusubstrato case permanente ata chegar á desem-bocadura, os gneises do ollo de sapo. Recibe oTras da Serra na zona de Ambosores (nome quedá conta da unión dos dous ríos), formando xafinalmente o río Sor. Ao recibir este curso fluvial,cambia drasticamente a súa dirección, que pasaa ser agora sur-norte, e que xa non cambiará nonsendo nas zonas de grandes fallas que o obrigana adoptar direccións distintas á anterior.

Esta é a conca alta do Sor, que discorre entrea serra da Faladoira, ao oeste, e os Montes deMontalén e A Gañidoira, ao leste. Nesta zonaalta o relevo do val é abrupto e cortante, predo-minan os bosques de ribeira e pequenos bosquesde frondosas árbores autóctonas que lle dan aoconxunto, relativamente ben conservado polaausencia case total de poboación, un importantevalor natural. O relevo de tipo apalachiano é evi-


182

dente. Os cordais que conforman a serra deMontalén son basicamente dous, que seguen acomentada dirección SO-NL:

Por unha banda, temos o cordal principal,que procede do sur, do concello de Muras, e queé cortado polo Sor. Alcanza alturas importantes,como a da Pena da Loba, que supera os 600 m(659 m), o pico da Veiga (586 m) ou Os Callós(561 m). A liña de cumios é basicamente cuarcí-tica (603 m, 659 m, 521 m de Pena Ventosa). Estecordal é desprazado cara ao leste por unhaimportante fractura de dirección oeste-leste, quedá lugar ao Couto do Peón, de 512 m, punto apartir do cal comeza a esvaecerse entre outroscordais máis setentrionais.

O segundo é un pequeno cordal que comezana Veiga (586 m) e que segue a dirección NL-SO.Limita co primeiro cordal na conca do regatoToxoso, dando lugar a un estreito val polo que asaugas circulan de norte a sur, algo case inéditonesta comarca. O Toxoso nace na aldea domesmo nome, só conta cun afluente de impor-tancia, o Fragachá, e desemboca no Sor logo dedrenar as terras da aldea de Santa María deAmbosores. O pico da Veiga é un interesantepunto de diverxencia de augas, pois nas súasladeiras nacen numerosos regatos que verten entodas as direccións posibles, tanto cara á concado Sor coma cara á do Landro (conca alta do ríode Nogueira de Bravos).

Tras a unión dos regatos de Tras da Serra,Toxoso e Xantas, o Sor, como río xa individuali-zado, circula cara ao norte, encerrando o seu valentre os gneises do ollo de sapo, e practicamen-te non recibe afluentes procedentes da comarca,non sendo algúns do veciño Mañón (Insua,Casateitas e Arganzo). O seu traxecto seguesendo tortuoso nun val cerrado. Cambia de súpe-to a súa dirección pola presenza dunha falla dedirección levemente suroeste-nordeste, que apro-veita para establecer o seu leito, cortando as lou-sas dos Montes e os gneises. Recibe pola marxedereita o regato da Cruz, procedente da serra deMontalén. Cambia de novo o seu rumbo e volve

tomar dirección norte, para pouco despois recibirafluentes de curto percorrido, como o regato dosCallós e o Pombeiro, procedentes da terminaciónnorte da serra de Montalén.

O curso do Sor vaise adaptando ás litoloxíase á dirección das fallas. Encérrase entre as pare-des cuarcíticas da serie das lousas dos Montescomo se buscase unha saída, que finalmenteatopa ao recibir o regato de San Pantaleón. Esteregato nace na Pena Ventosa, a case 500 m dealtura, posúe unha pequena conca limitada aoleste pola serra de Montalén, concretamentepolos resaltes cuarcíticos da cuarcita armoricana,e rega a parroquia de Cabanas -San Pantaleón-.O seu trazado final aproveita unha importantefalla oeste-leste, que tamén lle permite ao Sor“escapar” das lousas e cuarcitas que envolvían oseu curso, para introducirse xa case definitiva-mente entre os gneises do ollo de sapo.

Zigzagueando entre estas rochas precámbri-cas, o Sor recibe pequenas achegas pola súa beiradereita, pero son máis importantes as proceden-tes da veciña comarca de Ortegal (dos Castros,Seixo, San Roque) cando circula xa pola zona dePonte Segade (augas abaixo localízase a fermosafervenza de Auga Caída, cando o Sor ten queatravesar un pequeno plutón granítico). Ao seintroducir nos granitos do Barqueiro, tomamomentaneamente a dirección oeste-leste, recibeo regato de San Xoán e volve marcar levemente oseu rumbo aproveitando unha das fallas de direc-ción NO-SL, pero axiña cambia a rumbo norte.

A partir deste punto, a súa conca pola marxedereita comeza a abrirse, apertura posiblementefacilitada pola acción das grandes fallas NO-SL e L-O, que rompen a continuidade litolóxica, favore-cendo que no seu trazado se instalen cursos flu-viais de segunda orde tributarios do Sor, como oregato de Porto ou Porto Cabanas. Este regato, querega a parroquia de Santa María de Cabanas,posúe unha conca limitada, ao igual ca as anterio-res, pola cuarcita armoricana e as lousas deLuarca, polo leste, e polas cuarcitas da serie delousas dos Montes, polo oeste. Instala o seu curso


183

nos gneises do ollo de sapo e circula encaixadoentre estes materiais, mantendo unha direcciónsueste-noroeste. Nace nas abas do Couto do Peón(512 m) e posúe algúns tributarios, como oCabanas, o Areosa e o da Costa. A súa marxeesquerda cérrana alturas de certa importancia,como o Carranca, de 544 m, e Os Bidueiros, de 526m. O Porto Cabanas únese ao Sor pouco antes dalocalidade de Navallos. Neste regato instaláronsedesde tempos antigos numerosos muíños de auga,sobre todo na súa zona alta (Freixeiro, Chavín).

Máis adiante o Sor recibe, pola súa marxedereita, o pequeno regato de Espigueiras e, defóra da comarca, o San Pedro, o Penda e oSoutullo. Circula en paralelo ao que é o seu últi-mo afluente de importancia, o río Muíños, aoque recibe xa no seu treito final, onde se formanos seus coñecidos meandros entre os gneises e osgranitos do Barqueiro.

O Muíños (ou Ríobarba), que rega as parro-quias de Ríobarba e Negradas, procede das ladei-ras do Padró, que é o último pico de importancianesta zona. Posúe unha conca relativamentecerrada por dous cordais. O que o cerra polabeira esquerda sepárao ao mesmo tempo do pro-pio Sor, que circula en paralelo, como xa se dixo,da outra banda do cordal. Este cordal supera porpouco os 400 metros, con alturas como o Coutode Vilar (377 m), A Pena (413 m), ascendendoata o Padró (512 m). O outro cordal esténdese endirección noroeste, con montes como o Igrexario(404 m), o Pico de Castrobó (378 m), as Penasdas Seixas (429 m) e o Muronovo (413 m). Estecordal, que descende desde o Padró ata oMuronovo, serve tamén de límite entre a concado Sor e aqueloutra que verte á ría de Viveiro, econstitúe probablemente un bloque erguidoencerrado entre a falla do Barqueiro e outrapequena falla leste-oeste.

Neste tramo final, o Sor traza un curso com-plicado, como querendo evitar un pequeno plu-tón granítico que se ergue ata os 267 metros domonte da Insua, que xa no propio nome pon demanifesto o seu carácter insular. En consecuen-

cia, o Sor cambia de rumbo norte a rumbo sur, evolve á dirección norte no seu treito final,entrando xa na ría do Barqueiro.

Forma na súa desembocadura un fermosoestuario, que comeza nas marismas deNegradas. Os meandros do Sor son espectacula-res, e constitúen un interesante refuxio para asaves migratorias, principalmente limícolas e aná-tidas. Entre as marismas de Negradas e a ría doBarqueiro, o val do Sor estréitase por causa dofilón cuarcítico do Barqueiro, e só despois destefilón se abre a ría do Barqueiro.

Polo tanto, e en resumo, o Sor instala o seucurso entre materiais duros que o forzan a trazarun curso sinuoso, e a existencia de fallas marcaen parte do seu traxecto a dirección do río. Asserras desta parte da comarca presentan cumiosprincipalmente cuarcíticos e ladeiras xistosasque encerran o Sor. Destaca a serra de Montalénao sur, que vai desde o Sor ata o Couto do Peón,onde perde parte de continuidade. A partir destecouto existen derrames cara ao oeste, que sepa-ran as concas do San Pantaleón e Porto Cabanas,e derrames cara ao leste, que penetran na concado Landro. Desde o Couto do Peón ata o Padróos cumes instálanse na cuarcita armoricana, lou-sas dos Montes e gneises do ollo de sapo.

Desde o Padró, os cordais pasan a direcciónsmáis horizontais, tendendo a adoptar a direcciónL-O, debido á existencia de fallas nesa mesmadirección, e a das grandes fallas NO-SL. O condi-cionante neste tramo pasa a ser, polo tanto, máisestrutural ca litolóxico.

A zona máis setentrional desta unidade fór-maa a conca do regato de San Miguel, ao que selle pode conferir entidade propia, independentedo Sor, separado da conca deste polas alturas doMuronovo. O seu límite norte márcano as alturasque desde o monte Faro, de 322 m, descendencara á ría do Barqueiro. Estas alturas son un blo-que erguido na dirección leste-oeste (a típica dazona), principalmente composto por granitos ealgúns gneises, que separan o San Miguel da


184

conca máis setentrional, a conca do regato daVeiga, que desemboca na praia de Xilloi.

Remata esta unidade occidental no bloquegranítico costeiro definido polas alturas domonte da Atalaia, de 138 m, e do monte daVixía, de 156 m.

1.2.2. A UNIDADE CENTRAL. A CONCA DOLANDRO

O río Landro forma unha conca fluvial den-drítica de certa importancia, e é un dos ríos máisimportantes do norte de Lugo. Aínda que nonnace na comarca, tal e como se explicou xa, dis-corre practicamente ao longo de todo o seu tra-xecto -duns 31 km de lonxitude- dentro daMariña Occidental, é dicir, agás a súa conca máisalta, os seus tramos medio-alto, medio e inferiordiscorren por terras de Ourol e Viveiro, e mesmoalgún afluente -o Loureiro- por terras de Xove.

Son varias as ramas que dan lugar ao Landro.Dunha banda, o regato de Nogueira de Bravos,ou simplemente regato de Bravos, o regato deGrandal, o Xanceda, o Landro propiamente dito,o regato das Balsadas e o Loureiro.

O regato de Bravos (ou de Galdós) é un cursofluvial que ten certa identidade propia, pois cir-cula de xeito independente a maior parte do seupercorrido e non se une ao Landro ata practica-mente a desembocadura deste na ría de Viveiro.

Presenta un curioso discorrer, xa que marcaboa parte do seu leito sobre as lousas silúricas,non sendo nun pequeno tramo en que circulasobre as lousas de Luarca. En calquera caso,corta basicamente materiais xistosos. Nace entrea serra de Montalén -ao oeste- e as alturas quedesde o monte Carballosa (721 m), na zona máismeridional, se dirixen cara ao monte Sabucedo(619 m) -ao leste-. Dirixe o seu curso cara aonorte de maneira rectilínea, deixando á marxeesquerda as alturas cuarcíticas da serra deMontalén e á marxe dereita as alturas xistosas do

Couteiro (652 m) e do monte Sabucedo. Estabeira dereita érguese en forte pendente desde oleito do río e constitúe un bloque erguido, quesegue basicamente a dirección da falla deViveiro. Como veremos despois, o Bravos perco-rre o trazado desta falla polo seu bordo occiden-tal. Neste tramo recibe a achega de cursos comoo Nogueira e o Montalén, procedentes da serrado mesmo nome.

Máis adiante, por causas estruturais, o cursodo Bravos pasa a ser máis zigzagueante, debido áexistencia de numerosas fallas no centro daconca que cortan e desprazan a falla de Viveiro.Neste tramo recibe a achega das augas de afluen-tes como o regato da Veiga, que descende dasladeiras do pico do mesmo nome, o Domecelle ouo Foxo, todos pola súa beira esquerda. Polamarxe dereita, os cumes pasan a ser graníticos nomacizo do Penedo Gordo, localizado no outrolabio da falla de Viveiro. Este macizo conformaunha pequena serra granítica de dirección SO-NL,é dicir, que segue as direccións varíscicas. Estaserra é o límite natural que separa as concas doBravos e do río Landro. Comeza basicamente noCouto do Salgueiro, de 415 m, continúa cara aMonte Castelo, de 511 m, e alcanza a súa cotamáis alta no curuto do Penedo Gordo, de 525 m,desde o que descende cara ao curso do Landro.

Do cordal que percorre a comarca desde oCouto do Peón ata o Padró descenden regatoscomo o Veiga, o Paleira, o Meixofrío e o do Vilar.Tras recibir a este último afluente, o Bravos viracara ao leste na procura do Landro, formando unaluvial que xa se mestura co do Landro. O seucurso aproveita case de certo unha falla derumbo leste-oeste que desprazaría os materiaissilúricos cara ao leste.

Entre a falla de Viveiro (é dicir, as alturas daCarballosa, do Couteiro e do monte Sabucedo) eo primeiro banco de cuarcitas do Xistral que aflo-ra na comarca cara ao leste sitúase o curso altodo regato de Grandal. Nace ao pé do monteCarballosa (721 m), inicialmente como dousregatos, o Barreiros e o propio Grandal. O seu


185

límite coa conca do Xanceda márcano as durascuarcitas que dan lugar aos resaltes do Pico Raso(595 m) e da Costa do Cordal (425 m), que con-tinúan polos granitos do Couto de Silvide (413m). Circula basicamente sobre a serie de Vilalba,aínda que chega a atravesar as cuarcitas doXistral. Recibe no seu último tramo o Merille, eúnese finalmente ao Landro.

Os resaltes cuarcíticos anteriores separan,como xa dixemos, o Grandal do Xanceda. Esteafluente nace máis ao sur ca os dous anteriores, xanos derrames da serra do Xistral. O seu nacemen-to localízase nun pequeno val de media montaña,en forma de V, que constitúe o vértice meridionalda comarca. Encerrado no val entre montañas quesuperan en ocasións os 700 m, discorre sobre osmateriais precámbricos da serie de Vilalba. O picomáis meridional, o Alto da Curuxeira, alcanza os886 m, a segunda altura da comarca. No seu pri-meiro tramo, o Xanceda é un torrente de montañaflanqueado pola súa marxe esquerda por alturasque superan os 700 metros, as dos montes do Rei,e pola marxe oriental por ladeiras que superanamplamente os 600 metros. Pasado o couto daCarballeira (575 m), e xa sobre os granitos de SanCibrao, cambia de dirección, tendendo cara ao NL,na procura xa do Landro. Á súa marxe esquerdaquedan os resaltes cuarcíticos da Costa do Cordal,e pouco despois alcanza o Landro.

O Landro, en concreto a súa rama principal -a do regato Abelaira- nace aos pés do Xistral(1.032 m), en Muras, a practicamente 1.000 m dealtitude. Únenselle despois, de SO a NL, o regatodos Coruxos, procedente do Seixo Branco (1.020m) e do Xistral (1.032), o regato de Silán, quedescende desde o Cume do Cabaleiro (925 m), oregato da Veiga, que nace aos pés da Pena doOnsolar (1.401 m) e o regato de Santirso, o máissetentrional, que nace na vertente suroeste domonte do Curro, que cos seus 942 metros é amáxima altura da comarca da MariñaOccidental. Todos estes afluentes, polo tanto,proceden da serra cuarcítica por excelencia deGalicia, O Xistral, fonte e orixe do Landro.

Entra na comarca recibindo as augas doSantirso, pero xa desde as ladeiras do Xistraldrena as terras graníticas do macizo de SanCibrao e, en menor medida, as metamórficas daserie de Vilalba. Tende a encerrarse entre o cor-dal cuarcítico da Costa do Cordal -polo oeste- ePena Luixe (548 m) -polo leste-. Pouco despois oLandro e o Xanceda unen as súas augas.Pequenos resaltes (de entre 200 e 300 m) obrigano Landro a buscar un paso na procura doBesteburiz, o seu primeiro afluente de importan-cia pola beira dereita.

O Besteburiz nace, ao igual ca o Santirso, aospés do monte do Curro, pero na súa vertentenorte. No seu tramo superior percorre as cuarci-tas do Xistral, pero axiña pasa a drenar os grani-tos de San Cibrao, recibindo a achega do seuafluente o Bidueira. Cun trazado case rectilíneo,alcanza en pouco tempo as augas do Landro.

Recibe despois o Landro, tamén pola súabeira dereita, as augas do regato das Balsadas.Ten dirección leste-oeste en boa parte do seu per-corrido, pero ao primeiro consta de dúas ramasmoi diferentes. Unha delas procede das zonasgraníticas altas dos últimos derrames do Xistral -nos límites coa conca do río Ouro- e nace practi-camente a 700 m de altitude, entre Ourol e OValadouro. A súa dirección é sur-norte, ata quese une coa segunda rama. Esta segunda rama,denominada regato das Cerdeiras, descendedesde O Pau da Vella, de 703 m (no vértice entreXove e Cervo) e O Sarrapio, de 719 m (máximaaltura destes montes, localizada no Valadouro).Percorre desde o seu nacemento as cuarcitas doXistral que forman estes montes, onde proliferanas turbeiras. Ao primeiro serve de límite entreViveiro e O Valadouro e despois abandonamomentaneamente a comarca. Cando volveentrar nela, xusto ao abandonar as cuarcitas,únese á primeira rama, o regato da Fraga, quenace nos montes de Cabaleiros, concretamentena súa vertente occidental. O regato das Balsadasdescende en dirección ao Landro dentro dun valgranítico, formado na súa marxe norte por altu-


186

ras que superan os 500 m na súa zona alta e os400 m no seu tramo medio-baixo, e na marxe surpor alturas como o monte das Balsadas, de 551m. Recibe pola dereita os regatos Furado eAbuín, e pola esquerda o regato do Penso.

O Landro é o típico río do Cantábrico lucen-se, de curto percorrido e pendentes relativamen-te fortes. Así que recibe as augas dos regatos deXanceda, Besteburiz e das Balsadas tórnase xaun río de certa entidade. Atópase xa no seutramo medio, onde recibe o Grandal pola esquer-da. A partir deste punto unha causa litolóxica vaicondicionar a súa dirección: unha banda cuarcí-tica de dirección sur-norte impídelle desprazar oseu curso cara ao oeste, drenando os materiaisgraníticos. Recibe nesta zona dous pequenosafluentes, o Rubeira e o Bolmente, pouco antesda central hidroeléctrica de Chavín. Xusto ao pédo monte da Croa, unha pequena falla desprázaolevemente ao leste, punto a partir do cal formaxa o seu aluvial final.

Neste aluvial, e preto do eucaliptal deChavín, desemboca o regato Loureiro, proceden-te dos montes do Buio e de Cabaleiros. Regato deconca ampla, suave no seu tramo inferior, perovertixinosa no seu tramo alto (fervenzas do Pozoda Ferida), está conformado á súa vez por variosregatos menores, que de sur a norte son osseguintes: o Castiñeiras e o Tanxauga, proceden-tes dos montes de Cabaleiros, que nacen preto dePena Lobateira (664 m); o propio Loureiro, quenace nas alturas que unen os montes deCabaleiros e os montes do Buio, en concreto nasalturas da Cruz do Loureiro (546 m); e, polonorte, o regato do Feal e o regato da Cruz, quenacen ambos en plenos montes do Buio, concre-tamente entre a Pena da Leña (551 m) e o Penedodos Cantos (506 m). Todos estes regatos abren asúa conca sobre os xistos da serie de Vilalba, cuntramo inferior, o Loureiro, de escasa pendente,que acaba uníndose ao Landro.

No Loureiro localízanse as interesantes ferven-zas do Pozo da Ferida, pequena zona de interesenatural localizada entre as aldeas de Valcarría e

Loureiro (entre os lugares de Poó e Furandiña).Son unha serie de cadoiros que lle permiten aoLoureiro salvar case 100 metros de altitude.

O Landro atopa, finalmente, a falla deViveiro, que abre o seu val inferior, e atravesa osgranitos de Viveiro e a serie precámbrica deVilalba. Recibe pola esquerda as augas do seuprincipal afluente, o regato de Bravos, e as doregato da Silvarosa. Drena neste tramo os mate-riais xistosos do Silúrico.

Pola marxe dereita recibe o seu último afluen-te de importancia, o Fontecova. Procedente,como o Loureiro, dos montes do Buio, ten unhaconca de escasa lonxitude, que descende rapida-mente desde os algo máis de 500 m do Buio ataa ría de Viveiro en apenas 4 km. A súa ramaprincipal nace no Monte Maior (516 m) e recibedespois as achegas do regato das Varas e asaugas do Brañón. Desemboca plenamente na ríade Viveiro, polo que se lle podería outorgar acategoría de río individualizado.

Finalmente, o Landro desemboca na ría deViveiro. Nesta ría desemboca tamén o pequenoregato de Trasposta, independente do Landro,que nace no Monte das Aguias (534 m) e cruzaa localidade de Viveiro.

En resumo, a conca do Landro é a unidadecentral da comarca, e subdivídese, á súa vez, endúas concas: a conca do Bravos e a conca doLandro, separadas as dúas pola falla de Viveiro epolo macizo granítico do Penedo Gordo. A concado Landro esténdese cara ao sur, por terras deMuras. Nace no Xistral e, aínda que ao primeirodrena as cuarcitas, pasa axiña a percorrer os gra-nitos de San Cibrao. O seu curso é en ocasiónscondicionado polos bancos cuarcíticos e polomacizo granítico erguido do Penedo Gordo, queo manteñen no centro da comarca. Os seus prin-cipais afluentes pola banda dereita proceden dosmontes de Cabaleiros e do Buio, e son oBalsadas, o Loureiro e o Fontecova. Ademais,estas serras e montes limitan a conca do Landrodas dos ríos Regueira e Covo.


187

A ambas as marxes da ría de Viveiro, peque-nos regatos canalizan as augas dos montes quebordean a ría: na súa beira occidental, por exem-plo, aparecen o Vilar e o Rendo, que desembo-can na praia de Area Grande, ou o Escourido,que desemboca na praia da Brela; ao fondo daría aparecen o Loiba e o regato do Cristo; e polabeira oriental aparecen os regatos de Trasposta,

do Monte, da Costa do Martelo, que verte as súasaugas na praia de Area, o regato de Esteiro, quedesemboca na praia dese nome, e o regato daLama, xa na zona máis externa da ría, na ensea-da de Muinelos. Fóra da ría de Viveiro, ao nortede Xove, desemboca o regato de Esparaños,pequeno curso fluvial que nace no monte domesmo nome, de 152 m de altitude.


188

POZO DA FERIDA NO RÍO LOUREIRO (VIVEIRO)

1.2.3. AS CONCAS ORIENTAIS. OS MONTES DOBUIO E DE CABALEIROS

Esta unidade, a máis oriental, fórmana os ríosRegueira, Covo e Xunco. Os seus límites coaconca do Landro son, como xa se expuxo, osmontes do Buio e de Cabaleiros, que, aínda quexa se describiron en parte anteriormente, descri-biremos aquí máis polo miúdo.

Os montes de Cabaleiros cerran a comarca polosur, servindo de límite coas terras do Valadouro.En si non son máis ca parte dun grande arcocuarcítico -aberto cara ao noroeste- que, desde acosta, preto de Cabo Burela, se dirixe polo límiteentre Cervo, Foz e O Valadouro. Este arco, á altu-ra do cume do Pau da Vella, comeza a cambiarde dirección, en concreto cara ao sur, dandolugar, máis ao sur, ás alturas do Xistral.

Imos describir os montes de Cabaleiros comounha unidade máis integrada dentro deste arcocuarcítico, e delimitaremos así a comarca polasúa zona oriental.

O punto máis próximo á costa deste grande arcocuarcítico é o monte Buio, de 421 m. Logo tomadirección SO, alcanzando no Pelobrinco a alturade 478 metros. O cordal mantén a súa altura echega ao Pico do Xirgo, de 473 metros. Máis aoSO aparece a altura do couto da Presurada, de578 metros, punto de inflexión en que o arcotoma dirección oeste.

Desde o Buio ata o couto da Presurada este cor-dal separa a conca do Xunco, ao oeste, da doMoucide, ao leste. O interese deste cordal é xeo-morfolóxico, pois amais de formar un resaltetopográfico de importancia, a súa erosión nocuaternario antigo en condicións periglaciais, édicir, frías, deu lugar a interesantes depósitos enambas as dúas vertentes. En concreto, trátase dedepósitos coluviais ao pé do resalte e de depósi-tos de conos de dexección, formados por corgasde clima frío, que transportaban gran cantidadede auga cara á parte inferior do relevo cuarcítico.Aínda que son máis importantes cara á vertente

oriental, na comarca aparecen ben desenvolvi-dos principalmente os coluvións, con pequenosconos de dexección ao pé do Buio e do Xirgo.

Desde o couto da Presurada, o cordal comeza aascender en altura, e aos poucos vanse suceden-do diversos cumes que superan os 600 m, atachegar ao Pau da Vella, de 703 metros. Son osmontes de Cabaleiros, que teñen as súas maioresalturas, como o Sarrapio, de 719 m, fóra dacomarca. As cuarcitas prevalecen na paisaxesuperior, e os granitos dominan en ambas as ver-tentes. Estes montes serven de límite entre asconcas do Covo, do Xunco e do Ouro. Vese, xaque logo, que o cordal cuarcítico permitiu unhaserra costeira de gran continuidade, desde a pro-pia costa ata o interior, separando concas hidro-gráficas de tamaño medio.

Como xa se comentou, desde o Pau da Vella aserra sofre unha inflexión e cambia a súa direc-ción cara ao sur. O cordal quedou cortado polasintrusións graníticas do macizo de San Cibrao,para volver aparecer nos primeiros contrafortesda serra do Xistral, entre Ourol e Muras, polazona do monte do Curro (942 m), que é a máxi-ma altura comarcal. A partir deste punto, o cor-dal intérnase xa por terras de Muras cara á serrado Xistral.

A outra forma xeomorfolóxica de interese son asturbeiras, moi estendidas por todo o cordal, quese fan máis numerosas a partir do couto daPresurada cara ao oeste, aínda que entre o Buio,o Xirgo e o Pelobrinco tamén aparecen pequenasformacións deste tipo. É na zona do Pau da Vellaonde a súa superficie é meirande, tanto pola ver-tente norte, cara aos montes do Buio -conca altado Covo-, como polas súas vertentes sur -OValadouro- e leste -conca alta do Xunco.

Unha vez definido o arco cuarcítico que envol-ve a comarca pola súa zona oriental, cómprecomentar que xunto aos montes deCabaleiros, os montes do Buio constitúen asoutras alturas que cerran esta unidade respec-to á conca do Landro.


189

Os montes do Buio esténdese en dirección NO-SL desde preto da costa ata a súa unión cosmontes de Cabaleiros. Separan a conca doLandro da do Regueira. Ao contrario ca os cuar-cíticos montes de Cabaleiros, O Buio é unhaserra onde predominan os granitos e as rochasmetamorfizadas da serie de Vilalba. Podemosestablecer o seu inicio preto da costa, no monteGuilán, de 337 m de altura. O substrato compó-ñeno os xistos e gneises da serie de Vilalba.Estas alturas ascenden ata o coñecido monte deSan Roque, de 453 m, localizado xusto enriba deViveiro. O cordal continúa cara ao SL poloscumes do Penido das Aiguas, de 534 m. Máis aosur aparece o cume do Monte Maior, de 516 m,xa sobre o granito do Barqueiro, que continúapolo Penido dos Cantos, de 506 m, e pola Penada Leña, de 551 m, máxima altura desta zona. Apartir deste punto as alturas comezan a descen-der, entrando no val alto do regato do Loureiro,afluente do Landro, cara ao oeste, e na concaalta do Regueira, de xeito que ambas as dúasconcas están a piques de se unir neste punto.Desde estes vales as pendentes volven ascender.Estamos nos primeiros contrafortes dos montesde Cabaleiros, onde se confunden o Buio e estesmontes. Diversos cumes graníticos sucédenseuns aos outros: a Cruz do Loureiro, de 546 m, omonte de Santo Andrés, de 537 m, e, xa preto doarco cuarcítico, os Illós de Pedras Altas, de 591m, e o Penido de Pedras, de 622 m, veciño xa docume do Pau da Vella.

Delimitados xa os bordos desta terceira unidade,o seguinte paso é coñecer como se distribúen astres concas. A separación vén marcada principal-mente pola existencia de bancos cuarcíticos dacuarcita do Xistral, é dicir, estas rochas volvenestablecer un condicionante litolóxico que marcaindubidablemente as concas hidrográficas.

O Regueira presenta dúas subconcas diferen-ciadas:

Dunha banda temos a conca do río Guilán, quenace no Penido das Aiguas e descende cara aoCantábrico atravesando na súa primeira metade

os materiais precámbricos da serie de Vilalba ena súa metade final os granitos de San Cibrao.Realiza o descenso en chanzos, como conse-cuencia da existencia de fracturas que desnivela-ron o conxunto costeiro, fallas de direcciónoeste-leste, unha das cales aproveita para podercortar as cuarcitas moi preto da súa unión coRegueira. O seu único afluente de importancia éo regato do Cruceiro.

O Regueira nace aos pés da Cruz do Loureiro. Oseu trazado evita as masas cuarcíticas que apa-recen nas súas ladeiras orientais e que o sepa-ran da conca do Covo. Ao igual ca o Guilán, oRegueira descende entre os bloques fracturadosda costa e aproveita unha fractura para atrave-sar as cuarcitas. Non ten afluentes de importan-cia; a maioría son regatos de corto percorridoque lle chegan pola beira esquerda: o Buio, pro-cedente da Pena da Leña, o regato da Vella e oregato do Curro de Naia. Desemboca finalmen-te na praia de Lago, polo que tamén se llechama río do Lago.

As cimas cuarcíticas que separan o Regueira doCovo forman parte dun banco de cuarcitas quese dirixe desde a costa -na enseada de Sucastro-cara á cima do couto da Presurada. Este bancoestá cortado por diversas fallas oeste-leste e polaintrusión granítica de San Cibrao na súa zonamáis meridional.

Entre os cumes máis salientables están AViedela, de 347 m, que se ergue por riba doencoro do río Covo, e o couto Arrandea, de345 m, desde onde descenden as alturas caraao río Covo.

O río Covo nace nas ladeiras do Pau da Vella,pola súa vertente norte, nas duras cuarcitas.Descende rapidamente, deixando a altura domonte de Santo Andrés á marxe esquerda e oAlto de Madriñán, de 549 m, e o Pedroso Novo,de 557 m, á marxe dereita, zona pola que recibeo regato de Penas Altas. Evita as cuarcitas e esta-blece o seu curso sobre os granitos, de xeito quenesta zona as cuarcitas o separan da conca do


190

Xunco. Trátase de cumes formados poloCabaleiros, de 505 m, e polo alto da Redonda, de494 m, que forman o derrame máis setentrionaldos montes de Cabaleiros.

O Covo recibe no seu tramo medio numerososafluentes -aínda que de pouca importancia-,como o Longas e o Penagosa, pola beira esquer-da, ou o Tesouro, o Astaleiro e o Matabón, pro-cedentes dos relevos cuarcíticos orientais.Finalmente, o Covo vese forzado a atravesar ascuarcitas, logo de recibir o seu tributario regatode Edradas. Grazas á existencia de corredores defalla, o río puido modificar o seu curso cara aoleste e recibir as augas do regato da Santa. Poucodespois recibe o Sandín, situado xa na cola doencoro de Río Covo, moi preto da súa desembo-cadura en San Cibrao.

Para rematar, a conca máis oriental é a doXunco. Nace na vertente sur do Pau da Vella, noValadouro. Unha viraxe para evitar as cuarcitasdesvíao cara ao norte, de xeito que se introducenos granitos e na comarca. Os cumes graníticosdo alto de Madriñán separan a súa conca alta dado Covo. Axiña é represado no encoro do Xunco.Pola súa marxe dereita érguese o arco cuarcítico,que, como xa se comentou, foi fortemente ero-sionado durante o cuaternario antigo mediantecorgas que depositaron en toda a súa vertentedepósitos coluviais e que formaron conos dedexección de grande interese xeomorfolóxico. OXunco achégase a todo o arco cuarcítico e reco-lle del as augas de pequenos regatos, como o deSan Román. A súa marxe esquerda fórmaa a estaaltura o banco cuarcítico que o separa do Covo,do que tamén descenden regatos, como oCabreiro, o Vilariño ou o Feás.

Pequenas fallas alteran o seu curso e modificanlevemente o seu trazado no seu tramo máisinferior, preto xa da súa desembocadura nunpequeno entrante costeiro entre a Punta dosCastros -ao leste- e Punta Fontamar -ao oeste-,que vén sendo a pequena ría de Salceiro, naenseada de Rueta.

1.2.4. A COSTA

O tramo mellor definido e diferenciado é oque transcorre desde a desembocadura do Sorata Punta Louseiras, xa practicamente enViveiro. Abrangue a marxe dereita da ría doBarqueiro e a marxe esquerda da ría de Viveiro eestá condicionado pola disposición dos materiaisxeolóxicos, de clara dirección SO-NL.

Comeza, como xa dixemos, na desembocadu-ra do Sor, que ve entorpecido o seu camiño desaída ao mar polo filón de cuarzo do Barqueiro,que obriga a estreitar a saída final do Sor á ría eque permite a creación dunha pequena frechalitoral no Vicedo, na praia de Area Longa, caraao mar aberto. Este mesmo filón é o que encerra,cara ao interior, os depósitos areosos e as maris-mas de Negradas. Este filón é cortado por unhafalla de dirección aproximada leste-oeste que llepermitiu ao Sor alcanzar a ría. A frecha litoraldivaga cara ao NL, empuxada pola saída dasaugas do Sor, mentres que na cuncha natural deArea Longa se depositan as areas desta praia,que encerran detrás un interesante e ben conser-vado cordón dunar. A Punta da Illa, xa no núcleodo Vicedo, separa a praia de Area Longa dapequena praia do Fomento, desenvolvida grazasa un substrato máis alterable de xistos e gneisesdo ollo de sapo, e mais grazas á existencia dedúas fallas, unha ao sur e outra ao norte dapraia, que permiten a creación dun corredormáis débil de rocha.

A partir de aquí a costa é granítica e dura, epor iso se volve acantilada na Punta da Cova ena Punta dos Calzos. Estes cantís rematan napraia de Xilloi, aberta aos ventos do NO e desen-volvida sobre os mesmos materiais do ollo desapo ca no caso do Fomento, por mor dun con-dicionante litolóxico en ambos os dous casos. Acontinuación a costa vólvese acantilada e graní-tica. Dela despunta o monte da Vixía do Vicedo,que, cos seus 156 metros, é o miradoiro naturaldeste tramo costeiro, e que cae cara ao mar polaPunta do Embarcadoiro. Fronte a este saínte cos-teiro emerxe a Illa Coelleira, illa cargada de mitos


191

e lendas dos monxes templarios. Estamos no vér-tice exterior por poñente da ría de Viveiro.

Cara ao leste temos a Punta Penalleta, a costadespois segue sendo acantilada e aparece a praiade Toxido. A continuación, a sucesión dos mate-riais do ollo de sapo dá lugar a continuos entran-

tes e saíntes costeiros, segundo a súa maior oumenor facilidade fronte á denudación. Na desem-bocadura do pequeno regato de Vilar, e sempresobre o ollo de sapo, aparece a praia de AreaGrande, aberta cara aos ventos do NL. Un entran-te costeiro permite a formación dun areal, detrásdo cal se localiza un pequeno cordón dunar.


192

PRAIA DE XILLOI

Nas proximidades desta praia xorden osmateriais paleozoicos. Entre Punta Pereira ePunta Fociño do Porco aparece a enseada epraia de Pereira. A continuación, e cara ao sur,aparece a praia da Brela, agochada entre apunta do mesmo nome e a Punta Louseira. Estapraia tamén posúe un pequeno cordón dunar, enela desemboca pola súa marxe dereita o ríoEscourido.

A Punta Louseira abre a enseada de SanXoán, xa en Viveiro. Ao fondo da ría aparece apraia de Covas, cun pequeno cordón dunar bas-tante deteriorado pola influencia e construciónshumanas.

Estamos na desembocadura do Landro. Alí aría ábrese grazas á falla de Viveiro, que permitiua apertura do val de Landrove.

Superada a desembocadura do río Landroatópase Viveiro. A costa a partir de aquí é dife-rente á dos tramos anteriores. É basicamente gra-nítica -macizos graníticos de Viveiro e SanCibrao- e nela atópanse os pequenos cantís doPuntal, o porto de Celeiro e a praia de Area, ooutro areal de importancia da ría. Localizadaentre a Punta de Terra de Pedra e a Punta Arnela,é un completo sistema xeomorfolóxico, compos-to de aluvial na súa zona posterior, cordón dunarque cerra a desembocadura do río da Costa doMartelo e a propia praia, orientada cara ao oeste.A súa localización é o resultado da existenciadunha falla leste-oeste, que abriu o pequeno valentre o monte Guilán ao sur e o monte dePenagrande ao norte.

Pasada a praia de Area aparecen a Insua deArea e os cantís da Punta do Faro. Esta costa,aínda que non presenta acantilados excesiva-mente grandes, si é agreste e batida. Ao pasaresta punta aparece a praia de Esteiro, xeomorfo-loxicamente idéntica á praia de Area, é dicir,caracterizada por unha falla que abre o val, alu-vial, cordón dunar e praia, cun río, o Esteiro, quedesemboca nela.

Desde a praia de Esteiro chégase á PuntaMansa e aos illotes dos Netos, e pouco máis aláaparece a Punta Roncadoira. A costa mantén axeomorfoloxía de cantís rochosos de non excesi-va altura, sucedéndose acantilados e pequenaspraias de cantos. A pequena illa da Cal dá pasoá enseada de Portocelo-Canelas. A Punta Medisae a enseada de Sucastro son a antesala da Illa deSarón, a outra illiña de importancia xunto áCoelleira. A costa acantilada continúa ata alcan-zar a Punta de Morás.

Esta punta marca outro pequeno cambio namorfoloxía costeira. Agora, pasada a praia deLago, a costa tórnase máis rectilínea, se cadrapola existencia dunha falla de dirección NO-SL,semellante a aqueloutras do interior que escalo-nan a zona costeira desde as serras interiores deBuio e de Cabaleiros.

A costa, aínda que rochosa, é baixa.Sucédense praias e pequenas puntas como apraia de Lago, a praia de Paraños, a Punta dosAltares ou a praia Limosa. O pequeno illote queconforma San Cibrao é o único saínte costeirosalientable. Esta antiga illa, unida ao continentepor un pequeno tómbolo areoso, forma coa illade Anxuela un curioso sistema tómbolo-illotes.Xa algo máis internados no Cantábrico atópanseos Farallóns, que son basicamente tres illotes: omeirande, chamado Sombriza; a Baixa, ao sues-te deste; e o illote do Pé, na punta setentrionaldo maior deles.

Ao oeste do Cabo San Cibrao aparecen dúasilliñas, O Rego e Corveiro. A costa segue a serbaixa pero rochosa. Alí, na enseada de Rueta,entre Punta Fontamar e a punta e os illotes dosCastros, desemboca o río Xunco, o máis orientalde todos os que regan a comarca. Desde estepunto e deica o illote dos Corvos, non aparecenresaltes ou entrantes salientables, e remata otramo costeiro comarcal na praia da Marosa,entre Cervo e Burela.


193

XEOLOXÍA

195

2.1. HISTORIA XEOLÓXICA DA COMARCA

O relevo e a estrutura xeolóxica actual dacomarca mariñá son o resultado dunha longahistoria xeolóxica, que, como é lóxico, debe con-templarse co resto de Galicia e conxuntamentedentro do denominado Macizo Hespérico.

Aínda que se sabe da existencia de deforma-cións de idade anterior, este macizo é o produtofinal da oroxénese varisca, posteriormente reto-cada polos movementos alpinos. Esta oroxénesecomezou a afectar a Galicia no Devónico, é dicir,hai 340 millóns de anos.

Antes da oroxénese varisca, desde oPrecámbrico, Galicia formaba parte dunha granconca de sedimentación na que se depositabanlimos, areas, cantos e carbonatos. Esta concapertencía ao chamado “océano MedioEuropeo”, mar moi anterior ao actual Atlántico.Os sedimentos depositábanse sobre diferentesbloques da codia, localizados nunha marxecontinental de tipo pasivo, que se ían afundin-do aos poucos polo propio peso dos sedimen-tos. Estes bloques estaban separados por unharede de fracturas, a favor das cales ascendíanmateriais en estado fundido, como lavas eoutros materiais volcánicos, que paulatinamen-te se ían depositando nun suco que hoxe coñe-cemos como ollo de sapo, o que hoxe veñensendo as rochas aflorantes na parte occidentalda Mariña.

Á vez que se daban estes fenómenos, cara aooeste suponse a existencia dunha antiga dorsaloceánica, a favor da cal emerxían rochas basálti-cas. Esta dorsal constituía o punto inicial a par-tir do cal se ían expandindo os fondos oceánicos.

Xa no Cámbrico, a actividade volcánica dimi-núe e, ao mesmo tempo, ten lugar a oroxénesecaledoniana, aínda que non se coñece ben comoafectou a Galicia. Cara a finais do Cámbrico ecomezos do Ordovícico, o carácter distensivo -aperturas- dos procesos xeolóxicos tórnase de tipocompresivo, dando lugar a un importante procesode subdución -que afectou aos materiais primiti-vos da veciña zona de Cabo Ortegal-, o que pro-vocou enormes tensións, a liberación de gran can-tidade de enerxía, unha importante deformación eun aumento da temperatura. Todo isto supuxo amodificación da composición das rochas da codiaoceánica ao seren intruídas por extensos corposde materiais procedentes do manto.

A partir do Devónico medio e deica oCarbonífero, ten lugar a oroxénese varisca, quenon se desenvolveu decontino, senón en tresfases principais -evolución polifásica- que sesobrepoñen unhas a outras, o que condiciona oresultado dos procesos do metamorfismo e doplutonismo que tiveron lugar en cada unha delas.

Ao comezo da oroxénese varisca comeza aemersión da antiga conca sedimentaria. Esta pri-meira fase provoca a deformación de todos ossedimentos, formando grandes pregamentos dei-

2. XEOLOXÍA

tados, de dimensións quilométricas, con flancosparalelos verxendo cara ao leste. Exemplo doresultado destas inxentes forzas tectónicas é oanticlinal do Ollo de Sapo, a grande estruturaxeolóxica do occidente da comarca.

Á vez que se forman estes enormes prega-mentos, prodúcese un metamorfismo de tempe-ratura e presión medias que supuxo a transfor-mación mineralóxica dos sedimentos, orixinandoas rochas metamórficas que actualmente atopa-mos na Mariña Occidental, como gneises, xistos,cuarcitas ou lousas. Este tipo de rochas caracte-rízase pola presenza de planos de descontinuida-de (xistosidade), resultado da reordenación dosminerais como consecuencia da deformación erecristalización das rochas.

A segunda fase posúe un carácter compresi-vo. Orixinou zonas de cisalla con grandes enca-balgamentos ou mantos de corremento verxentesao leste, que trasladaron unha importante canti-dade das rochas da codia, desde o oeste ao leste,ao longo de distancias que superan en ocasiónso cento de quilómetros. Estes mantos cortanpracticamente de modo paralelo os pregamentosda primeira fase e orixinaron os grandes comple-xos alóctonos, como o veciño Cabo Ortegal. Aomesmo tempo, os terreos da Galicia occidentalson trasladados cara ao leste por riba do suco doOllo de Sapo. Esta segunda fase modifica, polotanto, as grandes estruturas da primeira fase,como o antiforme do Barqueiro, desprazandovarios quilómetros pregamentos como o deMondoñedo -no oriente comarcal- e amoreandoos seus materiais enriba de dominios máis orien-tais. Ao mesmo tempo que se forman estes man-tos, prodúcese un pregamento semellante ao daprimeira fase, aínda que de dimensións máisreducidas, o que comporta unha xistosidade queesvaece a da fase anterior.

Deseguido, dentro da segunda fase tivo lugarun proceso distensivo que orixinou grandes frac-turas directas de dirección norte-sur, que cortarontodas as estruturas anteriores e que causaron unprimeiro escalonamento do Macizo Galaico. Un

exemplo destas fracturas é a falla de Viveiro, quepercorre a comarca pola súa parte central, dividín-doa xeoloxicamente, se ben no tocante a esta fallacómpre dicir que cabe a posibilidade de que sexaposterior á terceira fase, aínda que sempre ante-rior á fracturación tardivarisca e aos pregamentostransversais que imos definir máis adiante.

A terceira e última fase volve ter un caráctercompresivo. Nela fórmanse pregamentos con planoaxial subvertical que modifican de novo todas asestruturas previas, con menor incidencia na unida-de do manto de Mondoñedo e o seu autóctono cano resto. A dirección destes pregamentos vai denorte-sur a noroeste-sueste. Na comarca atópanseexemplos destes pregamentos no manto deMondoñedo, que afectan aos materiais da serie deVilalba, e no antiforme do Barqueiro, que afectaaos materiais do ollo de sapo.

O máis salientable desta terceira fase é, sendúbida ningunha, o forte aumento das tempera-turas, que provocou a fusión dos materiais dointerior da codia e que constitúe, polo tanto, aprimeira intrusión de corpos graníticos variscosen Galicia. Así e todo, cómpre comentar quealgúns corpos parecen estar afectados polasegunda fase, o que podería facer pensar nunanterior comezo da intrusión. Os granitoidesafectados por esta terceira fase deformativa sonos granitos sincinemáticos (BELLIDO 1987), quena comarca conforman os macizos de SanCibrao, O Barqueiro, Viveiro e Penedo Gordo.

Ao final desta terceira fase prodúcese o ascen-so e emprazamento dunha nova xeración de gra-nitos que cortan todas as estruturas, incluíndo osmacizos graníticos anteriores. Estes granitos,denominados granitos postectónicos, non foronafectados pola deformación varisca, e na MariñaOccidental están representados polo macizo deEstaca de Bares, na zona do Vicedo, e pola zonasueste do macizo da Toxiza, que apenas tenrepresentación superficial dentro da comarca.

Logo desta terceira fase, Galicia sofre o efectodas deformacións tardivariscas. Unha primeira


196

XEOLOXÍA

197

FIGURA 4

deformación tardivarisca, de pregamento, provo-ca unha deformación dúctil e practicamente senxistosidade e dá lugar a pregamentos verticais dedirección perpendicular aos de fases anteriores.Son os “pregamentos transversais” observadoscara ao sur da comarca.

Unha segunda deformación tardivarisca, basi-camente de fractura, disloca o macizo ibérico(anteriomente chamado hercínico) e xera dousgrandes grupos de fracturas, con direccións com-prendidas entre ONO-LSL e NO-SL. Estas fractu-ras, que afectan á falla de Viveiro, son o resulta-do dunha redución da codia producida a finaisdo Carbonífero e comezos do Pérmico, pois,como xa se comentou, o océano Centro-Europeovaise cerrando durante o Carbonífero e os dife-rentes bloques continentais entran en colisión.En consecuencia, a finais do Paleozoico, noPérmico, ten lugar un agrupamento de todos oscontinentes nun supercontinente que se denomi-nou Panxea. As fracturas deste tipo, principal-mente de dirección oeste-leste na zona de Xovee Cervo e NO-SL na zona do Vicedo, percíbenseperfectamente na cartografía.

A favor destas fracturas ten lugar o ascensode líquidos residuais desde o interior da codia,que xera unha importante rede de rochas filonia-nas moi variadas, entre as que salientan, nestacomarca, os diques de cuarzo, como, por exem-plo, o do Barqueiro. Esta rede de fracturaciónsuperponse á propiamente varisca, dividindo acomarca nunha serie de bloques delimitados porestas mesmas fracturas.

Así que remata a oroxénese e despois doCarbonífero prodúcese un fenómeno de aperturada codia oceánica ou “rífting”, de idade tardixu-rásica ou quizais cretácica, que ten como conse-cuencia final a separación da placa Ibérica da deAmérica do Norte e a formación do proto-Atlántico e que, ademais, provocou a apertura doGolfo de Biscaia, orixinando o actual marCantábrico, co que tanto Galicia como a comar-ca quedan xa individualizadas e dentro dunhamarxe continental pasiva.

Posteriormente, comezan a evidenciarse osfenómenos compresivos que indican o comezoda oroxénese alpina, que une as placas Ibéricae Europea. Este fenómeno, que aconteceu caraa finais do Cretácico ou comezos do Terciario,deu lugar á formación da importante cordilleirados Pirineos.

Durante este período de tempo, en Galicia ena comarca prodúcese unha inmersión de toda azona costeira, xerándose procesos erosivos con-tinentais, causantes dos depósitos detríticos quese van pousando na plataforma.

Durante o Terciario prodúcense movementosde bloques, nuns casos afundimentos (foxas) enoutros levantamentos (horsts), a favor da redede fracturas variscas e tardivariscas, orixinandoo que serán os eixes das futuras rías (OBarqueiro e Viveiro), as concas terciarias conti-nentais (a que está preto das Pontes) e os blo-ques erguidos que constituirán as serras.

No Oligoceno está xa claramente definida aliña costeira comarcal. A finais do Plioceno osprocesos anteriores van remitindo e, a medidaque imos entrando no Cuaternario, e máis con-cretamente no Plistoceno, teñen lugar diversosfenómenos erosivos, glaciais (e, particularmente,na comarca os procesos periglaciais), que vanmodelar definitivamente o relevo da comarca.

2.2. ZONAS PALEOXEOGRÁFICAS EXEOESTRUTURAIS

O substrato xeolóxico que compón a comarcada Mariña Occidental forma parte do denomina-do Macizo Varisco na Península Ibérica.Diferentes autores, como LOTZE en 1945 e JULI-VERT en 1972, foron dividindo ao longo dosanos este macizo en diversas zonas paleoxeográ-ficas. JULIVERT estableceu diferentes áreas oudominios en base ao metamorfismo e ás estrutu-ras xeolóxicas que se observan en cada unha daszonas paleoxeográficas. Deste xeito establecé-ronse dúas grandes zonas para a área que nos


198

ocupa: a Zona Asturoccidental-leonesa ao leste ea Zona Centroibérica ao oeste. O límite entreambas as dúas zonas, que ao primeiro se locali-zaba no antiforme do Ollo de Sapo, foi posterior-mente modificado e establecido en 1981 porMARTÍNEZ CATALÁN na falla de Viveiro.

De igual maneira, dentro de cada unha daszonas establecidas recoñécense diferentes domi-nios, que no caso da comarca mariñá son odominio do Ollo de Sapo na Zona Centroibérica,e o dominio do manto de Mondoñedo na ZonaAsturoccidental-leonesa.

XEOLOXÍA

199

FIGURA 5

Os principais “accidentes” tectónicos que seobservan nesta comarca son, de oeste a leste, osseguintes: o antiforme do Ollo de Sapo, denomi-nado nesta zona “antiforme do Barqueiro”, queprega o dominio do Ollo de Sapo, no cal se per-ciben claramente os dous flancos, o occidental,principalmente en terras coruñesas, e o oriental,

dentro da comarca da Mariña; a continuación, afalla de Viveiro, de dirección norte-sur, e quesepara as dúas zonas paleoxeográficas; e, noleste, o pregamento deitado do manto deMondoñedo, que cara ao sur inclúe a ventá tec-tónica do Xistral.


200

FIGURA 6

2.3. O SUBSTRATO XEOLÓXICO

Unha vez descritas as diferentes zonas paleo-xeográficas e as grandes estruturas tectónicasproduto da oroxénese varisca que compoñenesta comarca, cómpre coñecer agora os materiaisque forman o substrato. Trátase principalmentede rochas metasedimentarias (lousas, xistos,cuarcitas, arenitas, etc.) e, tal e como se ve nomapa xeolóxico, destaca a morea de materiaisgraníticos, uns afectados en maior ou menormedida pola devandita oroxénese e outros decarácter postectónico. Estes granitoides localí-zanse principalmente na parte oriental da comar-ca. Ademais, xunto a todos os materiais anterio-res, aparecen rochas filonianas -principalmentena zona do Sor- e depósitos superficiais cuater-narios de escasa espesura (praias, aluviais, etc.).

A Zona Centroibérica: o dominio do Ollode Sapo

O ollo de sapo

Lousas dos Montes

Cuarcita armoricana

Lousas de Luarca

Materiais silúricos

A Zona Asturoccidental-leonesa

Serie de Vilalba

Grupo Cándana

Cuarcitas do Xistral

Rochas graníticas

Granitos alcalinos de dúas micas. Macizosdo Barqueiro e de San Cibrao

O macizo de Penedo Gordo

Granitoides calcoalcalinos e biotita domi-nante. Macizos de Viveiro, A Toxiza e Bares

Depósitos cuaternarios

Plistocenos: rasas costeiras e conos dedexección antigos

Holocenos continentais: aluviais, turbeiras,depósitos de ladeira, eluviais, indiferenciados

Holocenos mariño-continentais: praias,dunas, frechas litorais e marismas

2.3.1. A ZONA CENTROIBÉRICA: O DOMINIODO OLLO DE SAPO

A Zona Centroibérica ocupa a parte central deGalicia. Limita ao leste coa Zona Asturoccidental-leonesa mediante as fallas de Viveiro (na comar-ca) e Chao do Couso (sur de Galicia). Polo oestelimita coa zona de Galicia-Tras os Montesmediante a falla de Valdoviño, o encabalgamentobasal do dominio xistoso de Galicia-Tras osMontes, a falla de Laza e o macizo granítico deChantada-Taboada. Na Zona Centroibérica cóm-pre salientar o dominio do anticlinal do Ollo doSapo e a unidade dos montes do Invernadeiro. Nacomarca aparece o antiforme do Ollo de Sapo,estrutura definida xa por PARGA PONDAL (1964)como un anticlinal que se estende, en Galicia,desde O Barqueiro deica a provincia de Zamora,e que está constituído por unha formación porfi-roide de gneises glandulares.

Desde o punto de vista estratigráfico, esta zonacaracterízase pola monotonía da sucesión preordo-vícica, por un Ordovícico transgresivo e discordan-te e pola uniformidade dos materiais silúricos.

Desde o punto de vista metamórfico, cómpresalientar a variabilidade das condicións, quemudan desde presións baixas (zona da clorita) aintermedias (zona da sillimanita). Mesmo sechega a recoñecer un metamorfismo de alta pre-sión nunha faixa estreita ao longo do antiformedo Ollo de Sapo.

Desde unha perspectiva estrutural, pódensedistinguir desde pregamentos de superficie axial

XEOLOXÍA

201

próxima á horizontal e verxentes cara ao leste,que levan asociada unha xistosidade principal,ata pregamentos de plano axial próximos á verti-cal, que tamén presentan xistosidade.

Descrición da estrutura do Ollo de Sapo

O antiforme do Ollo de Sapo é unha impor-tante banda anticlinal relativamente estreita quese estende desde os arredores do Barqueiro, nacosta atlántica, ata a meseta castelá-leonesa.Describe un grande arco en Galicia e obsérvasetamén ao leste de Sanabria (Zamora), lugar apartir do cal queda oculta polos materiais tercia-rios da meseta, para reaparecer no centro penin-sular na zona da Hiendelaencina (Guadalaxara).

O núcleo desta estrutura, segundo JULIVERTen 1972, marcaba o límite entre as ZonasAsturoccidental-leonesa e Centroibérica, núcleoconstituído polos materiais da formación porfi-roide coñecida co nome de ollo de sapo, pero naactualidade o límite entre estas dúas zonas loca-lízase na falla de Viveiro.

A parte noroeste desta estrutura do antifor-me do Ollo de Sapo foi estudada polo miúdodesde hai bastantes anos. Xa nos anos sesenta,PARGA PONDAL (1964) e MATTE (1968) reali-zaron estudos da devandita estrutura. ParaMATTE, o afloramento da formación do Ollo deSapo no Barqueiro forma o núcleo dun anticli-nal de segunda fase que se superpón ao flanconormal dun grande anticlinal deitado de primei-ra fase. Este anticlinal vai deixando cara ao surpaso a outros, como os de Guitiriz, Vilachá,Queixa e Sanabria.

MATTE distinguía dúas fases de pregamentosvariscos. Segundo este autor, a primeira fase deulugar a grandes pregamentos deitados con ver-xencia leste, e asóciase a eles unha xistosidadede plano axial. Na zona que nos ocupa, os flan-cos inversos destes grandes pregamentos deita-dos non se ven e só nalgúns casos se detectouunha parte do flanco inverso nas proximidadesda zona de charneira.

Esta primeira fase correspondería a unhadeformación tanxencial cunha compoñente rota-cional importante, ao final da cal se produciríanzonas de cisalla dúctil, nalgúns casos acompaña-das de encabalgamentos (estas deformacións -cisallas e encabalgamentos- constitúen a segun-da fase actualmente recoñecida por autorescomo MARCOS 1973, PÉREZ ESTAÚN 1978,BASTIDA e PULGAR 1978, e PULGAR 1980).

A segunda fase de MATTE xera pregamentosde dirección subparalela á primeira, pero cunplano axial subvertical e cunha xistosidade aso-ciada de crenulación. Ademais, púxose de mani-festo a existencia de zonas de cisalla que se pro-ducen ao final da primeira fase de deformación enas que se xeran pregamentos e xistosidades quedeforman a primeira xistosidade. Estas estrutu-ras foron descritas por diversos autores (RIBEIRO1970, MARCOS 1973, BASTIDA e PULGAR 1978,e PULGAR 1980) baixo a denominación de estru-turas de segunda fase, co cal a segunda fase deMatte pasou a ser denominada terceira fase dedeformación varisca, que é a denominación queseguiremos no presente estudo.

Estes pregamentos verxentes ao leste non sonexclusivos do dominio do antiforme do Ollo deSapo, senón que tamén se atopan na veciñaZona Asturoccidental-leonesa, no límite coaCentroibérica, acompañados de encabalgamen-tos (manto de Mondoñedo; MARCOS 1973,MARTÍNEZ CATALÁN 1980).

A terceira fase dos devanditos autores foiinterpretada por IGLESIAS e CHOUKRONE(1980) nesta parte de Galicia como produto daacción ou presenza de zonas de cisalla dúctilesverticais. En concreto, a zona de cisalla deViveiro-Puebla de Sanabria, que máis ou menoscorresponde co antiforme do Ollo de Sapo, seríaa responsable dos pregamentos de segunda fasedo noroeste.

En resumo, a estrutura do antiforme do Ollode Sapo é o resultado da superposición das dúasprimeiras fases de deformación.


202

O ollo de sapo: a súa idade e orixe

Os gneises do ollo de sapo caracterizan conprecisión esta zona paleoxeográfica en Galicia. Oseu nome corresponde a HERNÁNDEZ SAMPELA-YO (1922), que recolleu o nome popular que axente do lugar lles aplicaba a estas rochas de gran-des cuarzos de tons azuis e feldespatos. E foitamén chamada así, por Parga Pondal et al (1964),pola cor azul dos seus pequenos clastos de cuarzo.

No entanto, non son estes o máis espectacularda rocha, senón as glándulas de feldespato, poloseu tamaño bastante homoxéneo a escala de aflo-ramento, pero que varía a escala do macizo,sendo normalmente fino na parte superior e grosonas partes baixas da formación (ollo de sapo degran fino e ollo de sapo de gran groso). Non obs-tante, poden aparecer alternancias, ou estar pre-sente só a facies de gran groso en determinadasseccións. Entre os porfiroides intercálanse capasdelgadas de cuarcitas, de lousas e de niveis félsi-cos de composición cuarzo feldespática.

Cartograficamente, a formación do Ollo deSapo aparece como unha banda de espesuranunca superior aos 25 km que aflora no antifor-me do mesmo nome. A formación aparece inter-calada entre as lousas e cuarcitas do OrdovícicoInferior (Capas dos Montes en Galicia; Riemer,1963) e as series atribuídas ao Cámbrico. O con-tacto co Ordovícico Inferior resulta localmentediscordante, como mencionan Iglesias Ponce deLeón y Ribeiro (1981). Pero non parece existirunha discordancia rexional significativa entreambos os dous (Arche et al, 1977; MartínezGarcía, 1973). O contacto inferior do Ollo deSapo está sempre moi deformado e afectado porun metamorfismo de graos medio ou alto, o quenon permite establecer relacións. En comarcasde fóra de Galicia (Sanabria -Zamora- eHiendelaencina -Guadalajara-), en especial naszonas de baixo grado metamórfico, preserváron-se as texturas orixinais, permitindo diferenciarvarias litoloxías: ortogneises glandulares, ignim-britas soldadas, tobas de gran groso, metarrioli-tas e unha secuencia vulcanosedimentaria.

Os ortogneises glandulares é a rocha máiscaracterística, con feldespato alcalino en feno-cristais e megacristais, cun tamaño medio de 5 a7 cm, e que poden alcanzar ata 15 cm. En moi-tas ocasións, as glándulas de feldespato potásicoaparecen rodeadas dun manto de plaxioclasio.Os fenocristais de plaxioclasio mostran un tama-ño de 1 a 2 cm, sendo característica a presenzados cristais de cuarzo de ata 1 cm., con formasredondeadas, tonos de cor azulada e abundantesgolfos de corrosión.

Todos os fenocristais encóntranse dentrodunha matriz completamente recristalizada, degran fino, cor gris escura e de tipo xistoso, quizaispor ser na súa orixe de natureza vítrea. Esas carac-terísticas son típicas da textura rapakivi, (Eklund yShebanov, 1999), o que pode verse como reflexodas condicións de cristalización da rocha (Haapalay Rämö, 1999). Ademais, encontráronse anfíbolos,minerais característicos dos granitos rapakivi.

As ignimbritas soldadas son texturalmentemoi semellantes aos ortogneises glandulares,pero os fenocristais de feldespato potásico, pla-xioclasio e cuarzo teñen hábitos desde euhedra-les a anhedrales, e en xeral teñen texturas cuncerto grao de fragmetación. Están dispostosnunha matriz de gran fino, que orixinalmentedebía de ser vítrea, e detéctase a presenza devidrios volcánicos que definen unha foliaciónprimaria eutaxítica, e nestes vidrios observáron-se restos de vacuolas. Estas texturas son caracte-rísticas de depósitos de avalancha incandescenteou ignimbritas (Navidad et al, 1992). As tobasson porfiroides de cor grisácea a verdosa ouincluso amarela, de gran groso, porfídicas, ondeos abundantes fenocristais, tanto de feldespatocomo de cuarzo, teñen un carácter fragmentario,e unha matriz xistosa. As súas características sonsimilares ás que posúen as ignimbritas soldadas,pero faltan as típicas glándulas de feldespatopotásico. As metariolitas encóntranse representa-das por niveis félsicos de gran moi fino formadospor cuarzo, feldespatos e mica branca. Os tiposcineríticos son esencialmente micáceos.

XEOLOXÍA

203

A secuencia vulcanosedimentaria consiste engrauvacas con tamaño de gran variable, e finosniveis de lousas de cor verdosa, chegando algúnsniveis a ter representación cartográfica. Cando aflo-ra, aparece sempre cara ao teito da formación, pordebaixo e en contacto coas lousas e cuarcitas doOrdovícico Inferior. Incluso dentro destes materiais,obsérvanse as veces niveis volcánicos que presen-tan as características dos porfiroides descritos, oupoden encontrarse niveis de orixe vulcanoclástico.

A súa idade foi motivo de controversia desdehai anos. MACPHERSON, xa en 1883, atribuíallesunha idade cámbrica; HERNÁNDEZ SAMPELAYOen 1922 e LOTZE en 1945 outorgábanlles unhaidade precámbrica; PARGA PONDAL en 1964dátaa como infracámbrica, xa que se sitúa por

baixo de sedimentos considerados de idade cám-brica superior; ANTHONIOZ e FERRAGNE en1967 e 1969, e FERRAGNE en 1972 marcan unhaidade cámbrica-ordovícica. MATTE en 1967 e1968, e mais CAPDEVILA no ano 1969 definen arelación entre os materiais precámbricos do nor-oeste da península, datando o ollo de sapo comoprecámbrico; MARTÍNEZ GARCÍA en 1973 e 1975define a presenza de rochas de idade cámbricainferior localizadas por baixo da formación doOllo de Sapo en Sanabria, o que lle outorga unhaidade cámbrica-ordovícica.

O control estratigráfico, dos estudos recentes,restrinxe a idade do Ollo de Sapo entre oOrdovícico Inferior e Cámbrico Inferior, pero asdatacións isotópicas axudan a precisar máis. As


204

OLLO DE SAPO

idades obtidas con circón por Gebauer (1993)con microsonda iónica (488 Ma) e por ValverdeVaquero y Dunning (1997, 2000) polo métodoconvencional (entre 468 y 488 Ma), acotan a súaidade como Arenigiense (ordovícico inferior-ordovícico medio) segundo a cronoloxía estable-cida por Tucker e McKerrow (1995) e Haq e VanEysinga (1998). Fernández-Suárez et al (2000a)obtiveron idades similares, ou algo máis moder-nas, por métodos laser, e tamén son semellantesas idades Rb-Sr obtidas sobre rocha total porVialette el al (1987).

No tocante á orixe da formación do Ollo deSapo, os diversos xeólogos que a estudaronadmitiron diversas orixes ou unha orixe polixéni-ca para o global da formación, aínda que nonsempre coincidiron na orixe probable do “ollo desapo de gran groso”.

É PARGA PONDAL en 1964 o que define porprimeira vez unha orixe de tipo polixénica parao ollo de sapo, definíndoo como unha formaciónconstituída por rochas detríticas con elementosclásticos procedentes de granitos, gneises erochas volcánicas tufáceas.

Nesta liña, os diversos autores establecenpara o “ollo de sapo de gran fino”, observando asúa estrutura xeral (é dicir, boa estratificación,granoclasificación nalgunhas capas, unha litolo-xía variada que inclúe niveis pelíticos, psamíti-cos e cuarcíticos), unha orixe claramente sedi-mentaria. Ademais, autores como PARGA PON-DAL, MATTE e CAPDEVILA sinalan que algúnsniveis parecen proceder claramente de rochasvolcánicas ácidas ou tufos. A súa composiciónquímica defínese xeralmente como grauváquica -CAPDEVILA 1969 e NAVIDAD 1978-.

No tocante ao “ollo de sapo de gran groso”, aposible orixe destes gneises presentou maiorescontroversias. Así, APARICIO en 1975 consideraa orixe deste membro da formación como detrí-tico; outros, como RIEMER en 1963, como volcá-nica ou subvolcánica; mentres que unha maioríade autores, como PARGA PONDAL en 1964,

MATTE en 1968, CAPDEVILA en 1969, SCHA-FER en 1969, FERNÁNDEZ CASAL en 1974,NAVIDAD en 1978 e GONZÁLEZ LODEIRO en1980, entre outros, pensaron que podería tratar-se en parte de antigos granitos gneisificados.

CAPDEVILA en 1969 chegou á conclusión deque o “ollo de sapo de gran groso” podería ser unconglomerado resultado da erosión dun zócologranítico. En xeral, este autor considerou unhaposible orixe sedimentaria, resultado da altera-ción de granitos preexistentes de tipo porfiroide,así como de lavas ácidas, o que explicaría amatriz fina que posúen estes gneises; engade aoanterior a particular forma e o tamaño dos feldes-patos, amais da presenza de cuarzos riolíticos.Esta posibilidade é citada tamén por MATTE en1967 e 1968 e mais por NAVIDAD en 1978, quendefine para o membro de gran groso unha orixeen parte volcánica ou subvolcánica e en partedetrítica. En resumo, podemos establecer paraesta formación unha orixe procedente de rochasdetríticas e volcánicas, deixando aberta a posibi-lidade de que algunhas zonas do ollo de sapo degran groso poidan derivar de antigos granitos.

Os estudos máis recentes, indican que as textu-ras volcánicas e vulcanoclásticas das rochas poucotransformadas polo metamorfismo, como as inter-calacións sedimentarias indican unha orixe efusiva.A favor dunha orixe volcánica e vulcanodetríticamaniféstanse grande parte dos autores que as estu-diaron (Lotze, 1945; Schroeder, 1930; Riemer, 1963;Parga Pondal et al, 1964; Capdevila et al, 1964,Capdevila, 1969; Martínez García, 1973; Navidad,1978; Navidad et al, 1992, Ortega et al, 1996). Perosorprende o seu espesor, que pode superar os 2.000m, e a súa homoxeneidade, que mantense paragrandes volúmes de rocha. Non resulta raro encambio, nun contexto volcánico, a súa continuida-de, que se exténde ao longo de 570 km desde acosta de Lugo ata a provincia de Guadalajara.

A formación do Ollo de Sapo confórmanadous membros, pero, como imos ver, cada undeles posúe á súa vez diferentes subunidadesdiferenciadas. O membro inferior é o denomina-

XEOLOXÍA

205

do “ollo de sapo de gran groso” e o membrosuperior é o chamado “ollo de sapo de granfino”. Esta denominación en base ao tamaño dogran estableceuse en función da presenza ou nonde megacristais de feldespato. Ademais, existentamén as chamadas facies mixtas, con gneises degran groso e fino, á parte doutros materiais meta-pelíticos, metagrauvacas e cuarcitas.

Ollo de sapo de gran groso

O membro inferior ou de gran groso fórmanogneises glandulares de aspecto homoxéneo.Neles é difícil apreciar a estratificación orixinal,e unicamente en afloramentos illados se podendiferenciar algúns lentellóns constituídos poroutros gneises de gran máis fino.

Debido á deformación sufrida por estasrochas, a formación presenta unha anisotropíaplanar moi penetrativa, é dicir, planos de orixetectónica, non sedimentaria.

A principal característica destas rochas gnéisi-cas son os cristais de cuarzo e de feldespato. Oscristais de cuarzo poden alcanzar un diámetro deata 1 cm, e presentan unha cor azulada caracte-rística produto da presenza de agullas de rútilo.

Pola súa banda, os cristais de feldespato potá-sico poden alcanzar grandes dimensións: o seutamaño oscila entre os 3 e os 7 cm. Os megacris-tais de plaxioclasio posúen tamaños arredor dos5 cm, pero poden chegar a acadar os 10 ou 12 cm.

Todos estes megacristais de cuarzo, feldespa-to potásico e plaxioclasio están englobados den-tro dunha matriz que rolda o 50% total da rocha,o seu tamaño de gran vai de fino a medio, eestán compostos de diferentes minerais, comocuarzo, feldespato potásico, plaxioclasio, serici-ta, clorita e biotita.

Ollo de sapo de gran fino

O membro superior é o ollo de sapo de granfino. Polo xeral, pódese dicir que presenta carac-terísticas semellantes ao de gran groso, pero coa

importante variación da ausencia de megacris-tais de feldespato potásico. Ten un aspecto demicroconglomerado, e a matriz que engloba oscristais maiores está composta por cristais degran fino de cuarzo, mica, plaxioclasio e, algun-has veces, carbonatos.

Neste membro superior é posible observarestruturas sedimentarias do tipo, por exemplo,da granoclasificación.

Ás veces posúe unha foliación -estrutura encapas- moi marcada, onde, nalgúns casos, resal-tan cristais de feldespato e de cuarzo azul.

Neste membro de gran fino pódense observarás veces niveis de xistos, cuarcitas, intercala-cións de cuarcitas feldespáticas e xistos cuarzo-feldespáticos. Os niveis de xistos están compos-tos por moscovita, biotita, cuarzo e plaxioclasio.As cuarcitas, sempre en capas moi finas, son moiricas en micas.

Dentro deste membro de facies finas cómpresalientar en diversas zonas, principalmente noflanco oeste do antiforme (a maior parte fóra dacomarca, aínda que tamén afloran dentro dela,en concreto ao pé da serra de Montalén, á beirado Sor), a presenza de capas de metagrauvacasno seu teito. Nelas, a estrutura en capas -aniso-tropía ou foliación tectónica- non se observa coaprecisión dos casos anteriores e é en moitoscasos moi pouco perceptible. Posúen un aspectoareoso e tons verdosos.

Lousas dos Montes

Recibe este nome unha serie de materiais xis-tosos de idade ordovícica inferior, entre os que seinclúen unha serie de lousas, arenitas e cuarcitassituadas entre a formación do Ollo de Sapo e acuarcita armoricana.

A súa idade non puido ser sinalada con pre-cisión debido á ausencia de fósiles. Unicamentese atoparon exemplares de cruciana -fóra dacomarca- do tipo “rugosa” nos niveis de cuarci-tas da parte baixa das lousas dos Montes. Estes


206

icnofósiles dan a xa citada idade do Ordovícicoinferior para a base da formación.

Estas lousas, que aparecen a ambos os douslados do antiforme do Ollo de Sapo ou doBarqueiro, presentan unha sucesión moi cons-tante. Tamén se mantén practicamente uniforme

a espesura das lousas dos Montes, que oscilanormalmente entre os 270 e os 300 m.

Na súa base obsérvanse algúns niveis -dunhaespesura duns 70 m- constituídos por lousas ecapas delgadas de arenitas, cuarcitas e, en oca-sións, microconglomerados, que cara ao teitopasan a niveis potentes de arenitas. Ademais, estes

XEOLOXÍA

207

ACANTILADOS ENTRE VIVEIRO E O VICEDO

niveis pasan lateralmente a cuarcitas, que sepoden seguir de maneira bastante constante aolongo do contacto do ollo de sapo. Estas cuarcitasfeldespáticas da base das lousas dos Montes soncuarcitas de gran fino a medio, de tons abrancaza-do-amarelado ou gris azulado, e presentan niveisxistosos cada vez máis frecuentes cara ao teito.

O seu interese reside en que están asociadas aoollo de sapo, cunha transición gradual duns materiaisa outros, aínda que en ocasións existe un tramo defilitas intermedio. O contacto noutras ocasións coaformación do Ollo de Sapo é neto, existindo ás vecesno límite unha capa centimétrica de microconglome-rado. Sitúanse normalmente sobre o ollo de sapo degran fino, e só algunhas veces sobre o de gran groso,feito que apunta a unha discordancia entre o ollo desapo e estas lousas (GONZÁLEZ LODEIRO 1980).

Por riba do anterior nivel sitúase unha seriede lousas negras duns 150-200 m de espesura.Este nivel presenta, de muro a teito, lousasnegras, unha capa de cuarcitas duns 10 m e are-nitas e lousas intercaladas.

Cuarcita armoricana

A teito das lousas dos Montes sitúase unhasucesión de cuarcitas denominada cuarcitaarmoricana. A súa idade establécese pola presen-za de pegadas fósiles do tipo cruciana rugosa, édicir, do mesmo grupo ca as xa citadas na partebaixa das lousas dos Montes. Estes icnofósilesmarcan unha idade do Ordovícico inferior.

Este nivel de cuarcitas aparece nos dous flan-cos do anticlinal do Ollo de Sapo. A potencia éduns 100 a 200 metros, aínda que o repregamen-to que sufriron estes materiais provocou que aespesura aparente sexa moito maior.

A cuarcita armoricana presenta varios niveis,que se poden distinguir en todo o ámbito dodominio do Ollo de Sapo:

- cuarcitas en bancos grosos, cuns 50 m deespesura: son cuarcitas de cor branca, conestratificación cruzada moi frecuente;

- 20-40 m de arenitas, cuarcitas e lousas enbancos finos;

- 20 m de cuarcitas en bancos grosos.

O tamaño de gran que presentan estas cuarcitasé medio e fino, e aparecen ás veces moi compactase recristalizadas. Son brancas e, en ocasións, de coragrisada. Os seus contactos coas outras formaciónsa muro e teito son concordantes.

Lousas de Luarca

Tal e como xa se dixo, na comarca da MariñaOccidental aparece o flanco oriental do antifor-me do Ollo de Sapo.

A teito da cuarcita armoricana aparecen aslousas de Luarca. Deseguido imos detallar a súacolumna estratigráfica. Por riba da cuarcitaarmoricana sitúase o tramo basal das lousas deLuarca, que se denominou “serie de transición”.Está constituída por arenitas e lousas duns 80 mde espesura, que paulatinamente e cara ao teitovan mudando a lousas negras moi homoxéneas.A continuación destes niveis sitúanse uns 700-800 m de lousas, nos que é frecuente que apare-zan algúns niveis de ferro oolítico e moi amiúdo, polo xeral, sulfuros de ferro. Para rema-tar, e no teito da sucesión, volven apareceralgúns niveis areosos e cuarcíticos.

Non existen datos que marquen a idade daslousas de Luarca neste dominio do Ollo deSapo. Ao presentaren características semellan-tes ás que este tipo de lousas teñen na ZonaAsturoccidental-leonesa, que si están datadas,pódese aventurar unha idade na base da for-mación do Ordovícico medio, e, se cadra, naspartes máis altas, do Ordovícico superior(MATTE 1969, MARCOS 1973, PÉREZ ESTÚAN1978, MARTÍNEZ CATALÁN 1981). Así e todo,e debido á existencia dunha discordancia silú-rica, é posible que parte importante doOrdovícico superior e do Ordovícico mediofalte en moitos lugares onde a espesura daslousas de Luarca é reducida.


208

Materiais silúricos

Ao igual ca as litoloxías descritas máis arriba,os materiais silúricos aparecen a ambos os ladosdo antiforme do Barqueiro. No caso da comarcada Mariña -flanco oriental-, a sucesión estratigrá-fica atópase máis incompleta ca no lado coruñés-flanco occidental. Os materiais situados no flan-co leste séguense cartograficamente ata oPrecámbrico do domo de Lugo, mentres que noflanco oeste se continúan ata contactar cos mate-riais do complexo de Cabo Ortegal.

Os materiais silúricos no flanco oriental do anti-forme do Ollo de Sapo forman unha banda dedirección N-S, localizada entre as lousas de Luarcae a falla de Viveiro, a cal non permite ver a partealta da serie. A parte baixa da serie fórmana lousasampelíticas, con delgados niveis de cuarcitas cara ásúa base, e os termos máis altos están constituídospor lousas negras con cloritoide e, ás veces, porlousas con finas intercalacións cuarcíticas.

En xeral, estes materiais silúricos do flancoleste do anticlinal son pelíticos do tipo das filitase dos xistos, con algunhas intercalacións psamí-ticas finas e de rochas carbonatadas (calcarias deSabucedo). Estas intercalacións psamíticas soncuarcitas e arenitas feldespáticas, que na bandaoriental da serie silúrica aparecen na base dasucesión. Outras intercalacións deste flancooriental son ampelitas e liditas, que aparecencomo lentellóns de escasa potencia.

Aparecen tamén pedras calcarias, aínda quecómpre sinalar que cartograficamente apenasrepresentan un punto. Afloran na conca alta doregato Grandal, preto do monte Carballosa.Trátase de calcarias marmóreas, que aparecenen bancos que non superan os 40 cm. Podenalternar calcarias e filitas, tamén a escala centi-métrica, e ademais vense mármores de cor agri-sada. Estas facies carbonatadas aparecen englo-badas nunha serie filítica “atípica” dentro doSilúrico, situada entre dúas fallas, o que signifi-ca que establecer a idade destas calcarias é bas-tante problemático.

En conxunto, a idade desta sucesión silúricacoñécese polos xacementos fosilíferos do flancooccidental, xacementos nos que aparecenRastrites linnaei e Monograptus halli. Estes fósi-les, atopados na parte baixa da serie, marcanunha idade Llandovery (Silúrico inferior), pero éprobable que a parte alta da sucesión sexa xa doSilúrico superior.

2.3.2. A ZONA ASTUROCCIDENTAL-LEONESA

É a falla de Viveiro a que separa na Mariña asdúas zonas, é dicir, a Zona Asturoccidental-leo-nesa da Zona Centroibérica. Esta falla vai desdea costa cantábrica cara ao sur, e chega ata a serrado Courel, onde xa mostra un salto mínimo e seperde dentro dos materiais silúricos, entre os quefinalmente desaparece. Acada unha lonxitudepróxima aos 150 km.

A falla separa nesta comarca materiais cunmetamorfismo de alto grao, ao leste, de materiaisen xeral epizonais, ao oeste, é dicir, o labio ergui-do da falla é o oriental.

Diversos autores consideran que se tratadunha falla normal (MATTE en 1968, CAPDEVI-LA en 1969 e MARTÍNEZ CATALÁN en 1981),aínda que outros a definen como unha fallainversa, outorgando unha compoñente en direc-ción importante e un certo movemento dextral.Foron recoñecidas texturas miloníticas e prega-mentos relacionados con esta falla.

Esta falla é posterior a certas fases de defor-mación variscas xa descritas. O momento da súaformación sería, por suposto, posterior á forma-ción do manto de Mondoñedo, e, segundoMARTÍNEZ CATALÁN (1981), anterior ás defor-macións máis tardías.

Antes de pasar a describir a ZonaAsturoccidental-leonesa, cómpre sinalar que seatopa na parte oriental de Galicia. Trátase dunhazona comprendida entre dous grandes antiformes,o do Narcea, ao leste, e o do ollo de sapo, ao oeste.

XEOLOXÍA

209

Nela destacan diversos dominios, nomeadamenteo do manto de Mondoñedo (na Mariña), o domi-nio do Courel e o dominio do Navia-Alto Sil.

Estratigraficamente, caracterízase pola grandeespesura e continuidade que alcanza nela oPaleozoico inferior (Cámbrico, Ordovícico eSilúrico). Se se analiza desde unha perspectivatectónica, obsérvase nela o desenvolvementosucesivo de xistosidades acompañadas dunhadeformación importante das rochas. En primeirolugar, formáronse pregamentos asimétricos e dei-tados, algúns de dimensións quilométricas,como o manto de Mondoñedo na comarca, ver-xente ao leste, e posteriormente cortado porgrandes encabalgamentos. Despois, todo o con-xunto viuse afectado por pregamentos de planosubvertical. Todos estes procesos levan asociadaa formación dunha foliación característica ouxistosidade. O metamorfismo nesta zona é, poloxeral, de tipo rexional de baixo grao, cun aumen-to das condicións metamórficas de leste a oeste.Obsérvase que a actividade plutónica, aíndasendo de pouca relevancia en comparación coaGalicia occidental e ourensá, se incrementa nomesmo sentido, destacando a presenza derochas graníticas nesta parte do dominio do pre-gamento deitado de Mondoñedo.

O dominio do manto de Mondoñedo

Ao leste da falla de Viveiro atópase, como xase explicou, a Zona Asturoccidental-leonesa, e,dentro dela, o dominio do manto de Mondoñedo.

O manto de Mondoñedo é un gran manto conflanco inverso ben conservado, é dicir, un mantoformado por grandes pregamentos deitados.Componse dun montón de pregamentos de flan-cos moi longos e practicamente paralelos, que,en conxunto, debuxan un grande anticlinal dei-tado e, por diante, un gran sinclinal, tamén dei-tado, ambos os dous compostos (MARTÍNEZCATALÁN 1981).

O anticlinal ten unha disposición completa-mente deitada, aínda que cunha superficie axial

suavemente ondulada debido a unha deforma-ción posterior. Este anticlinal está compostopolos anticlinais de segunda orde de Sarria,Baralla, Becerreá e Riotorto e varios sinclinaisentre eles. O gran núcleo anticlinal está ocupadopolos materiais precámbricos -serie de Vilalba-,formados por metapelitas e arenitas.

O sinclinal que aparece por diante está com-posto polos sinclinais de Rececende e Villaodrid,cun anticlinal entre eles. Este sinclinal compostoten tamén unha superficie axial horizontal.

Máis cara ao leste aínda se atopa outro anticli-nal, o do Eo, no núcleo do cal aflora a formaciónVegadeo, e, aínda máis ao leste, a zona de encabal-gamentos dos Oscos, encabalgamentos que repre-sentan o afloramento frontal da fractura que formao encabalgamento basal do manto de Mondoñedo.

Neste dominio podemos citar as tres fases dedeformación variscas relacionadas coa comarca.

Así, a primeira fase orixina neste dominiopregamentos deitados, isoclinais e verxentes caraao leste. O seu tamaño pode alcanzar ás vecesdimensións quilométricas. Non aparecen nacomarca, pero si moi preto dela, sobre todo ossinclinais de Villaodrid, de Nois e de Foz.

Na segunda fase de deformación desenvól-vense encabalgamentos verxentes ao leste, comoo encabalgamento basal do manto deMondoñedo, asociado a unha zona de deforma-ción dúctil e que forma o límite do manto deMondoñedo. Dentro da comarca este encabalga-mento forma a ventá tectónica do Xistral.

A terceira fase orixina pregamentos suaves,asimétricos e con plano axial subvertical quedeforman as estruturas anteriores. Na comarca,o domo de Lugo, que é un antiforme, representaesta fase de deformación.

Para rematarmos, e aínda que non afectanaos materiais da comarca, cómpre citar a presen-za de deformacións tardías que deron lugar aantiformes e sinformes transversais.


210

Precámbrico: a serie de Vilalba

Dentro do núcleo do pregamento deitado domanto de Mondoñedo, os terreos máis antigos,antigamente denominados “terreos primitivos”,corresponden á chamada serie de Vilalba. A idadeda serie de Vilalba é precámbrica, xa que os mate-riais do Cámbrico inferior -o Grupo Cándana- sesitúan directamente sobre ela. Entre os materiaiscámbricos e precámbricos non existe unha discor-dancia directamente observable, aínda que variosautores (MATTE 1968 e, posteriormente,MARTÍNEZ CATALÁN) indican a posible existen-cia dunha discordancia de ángulo moi baixo.

A estes materiais chámaselles en conxunto“serie de Vilalba”, pero CAPDEVILA en 1969 eMARTÍNEZ CATALÁN en 1981 distinguen na seriedúas partes: un tramo superior constituído pormateriais de gran fino (pelitas e limos) e un tramoinferior con maior abundancia de arenitas. Naparte baixa do tramo inferior situaríanse certosniveis volcánicos. Algúns autores denominaron enocasións o membro inferior “serie de Trastoi”.

Litoloxicamente, a serie de Vilalba está consti-tuída fundamentalmente por metapelitas (lousas)e limolitas ou arenitas de gran fino. Son faciesmetasedimentarias nas que se poden recoñecerdiversas estruturas sedimentarias, como lamina-ción paralela e laminación cruzada, o que, segun-do MARTÍNEZ CATALÁN en 1981, permite pensarque se trata dunha sucesión de tipo turbidítico.

Estes materiais precámbricos sufriron unhaintensa deformación e un forte metamorfismomesozonal durante a oroxénese varisca, o que difi-culta o seu estudo estratigráfico e sedimentolóxico.

Con todo, o estudo petrolóxico permitiu recoñe-cer, amais dos materiais xa comentados, a existen-cia de delgados niveis (centimétricos) de gneisesanfibólicos que presentan unha escasa continuida-de lateral. Están constituídos por cuarzo, plaxiocla-sio, granate, epídotos, biotita, esfena e grafito. CAP-DEVILA (1969) propón para estas rochas unhaorixe a partir de arenitas con matriz carbonatada.

Aparecen tamén niveis lenticulares moi finosde anfibolitas de gran fino, que, segundo CAP-DEVILA en 1969, representan tufos ou rochasvulcanodetríticas formadas a partir de rochasvolcánicas básicas. En ocasións, e dentro dotramo inferior, aparecen xistos biotíticos escurose intercalacións de porfiroides compostos porcuarzo, microclina, plaxioclasio e biotita (BASTI-DA e PULGAR 1978), que parecen provir dungneis derivado dunha coada ou tufo de composi-ción dacítica (MARTÍNEZ CATALÁN 1981). Estesmateriais son os tramos derivados de rochas vol-cánicas que aparecen na parte inferior da serie.

O tramo inferior da serie encóntrase migmatiza-do, o que permite recoñecer a grande heteroxenei-dade da serie estratigráfica preexistente polo aspec-to variado das migmatitas: podemos observar estro-matitas, nebulitas, oftalmitas, gneises leucocráticos,gneises cuarcíferos... En resumo, este tramo presen-ta unha litoloxía variada, que en xeral podemos afir-mar que está constituída pola devandita alternanciade metapelitas e limolitas entre as que se intercalanos niveis de gneises anfibolóxicos e, algunhas veces,anfibolitas de gran fino. As arenitas presentan amiúdo laminacións e granoclasificación, e pola súacomposición poden ser consideradas como grauva-cas ou subgrauvacas feldespáticas.

O complexo migmatítico no conxunto quevemos está altamente modificado polas intru-sións e mobilizacións graníticas, de xeito queaparecen granitos e gneises, con pasos graduaisou mesmo difusos nuns casos, e con contactosnetos noutros.

Grupo Cándana: características sedimento-lóxicas e idade

Os estudos realizados dentro do grupo, asícomo as secuencias litolóxicas e as estruturassedimentarias observadas, indican unhas condi-cións de depósito acontecidas en medios mari-ños superficiais e continentais.

Os datos paleontolóxicos nas capas deTránsito recollidos por LOTZE e SDZUY en 1961

XEOLOXÍA

211

e por WALTER en 1968 na parte superior destaformación sinalan a presenza de trilobites earqueociatos. Entre os primeiros pódese citar apresenza de Wutingaspis n. sp., Metadoxides cf.Richterorum, Dolerolenus sp. Paradoxides bifi-dus, e entre os arqueociatos, a de Ajacicyathusacutus e Ajacicyathus cf. Eremitae. Con posterio-ridade, outros autores (BASTIDA e PULGAR en1978) localizaron algunhas pegadas fósiles, entreas que se atopan Phycodes pedum, Phycodespalmatum, Planolites sp., Helminthopsis sp.Todos estes datos paleontolóxicos indican unhaidade cámbrica inferior. A maior parte dos fósi-les atopados proceden da parte alta da sucesión.

As capas de Cándana foron denominadas porprimeira vez por LOTZE. Dentro do dominio domanto de Mondoñedo existen varias formaciónspertencentes ao Grupo Cándana. Este grupoocupa unha grande extensión dentro do dominiodo manto de Mondoñedo, e dentro del distín-guense catro formacións establecidas por WAL-TER en 1966 e 1968, que, de muro a teito, son asseguintes: cuarcitas de Cándana inferior, lousasde Cándana, cuarcita superior de Cándana ecapas de Tránsito.

Os afloramentos do Grupo Cándana nacomarca da Mariña son escasos; localízanseprincipalmente máis ao sur e ao leste. Debuxancartograficamente os pregamentos do manto deMondoñedo, e aparecen tamén no núcleo daventá tectónica do Xistral.

As cuarcitas de Cándana inferior

Dentro da comarca, o Grupo Cándana aflorano alóctono do manto de Mondoñedo, conpequenos e limitados afloramentos localizadosao leste, que son as cuarcitas de Cándana infe-rior. Esta formación está constituída por conglo-merados na súa parte basal, arenitas, pequenosniveis de lousas (intercaladas entre arenitas ecuarcitas) e cuarcitas, máis frecuentes cara aoteito. A espesura total da formación varía entreos 250 m e os 350 m.

Os microconglomerados basais posúen cantosde cuarzo de ata 6 mm de diámetro englobadosnunha matriz cuarzofeldespática. As cuarcitas earenitas dispóñense en capas pouco regulares,con acuñamentos e espesuras que van de centi-métricos a métricos. Presentan estruturas sedi-mentarias como estratificacións cruzadas, lami-nacións onduladas e fláser, e granoclasificación.As arenitas conteñen cuarzo (ás veces son azuis),feldespato potásico, plaxioclasios e micas.

A cuarcita do Xistral

Os principais afloramentos do Grupo Cándanaaparecen ocupando unha extensa área dentro daventá tectónica do Xistral, por baixo do encabal-gamento basal do manto de Mondoñedo. Estesmateriais serían os máis orientais con anteriori-dade ao emprazamento do manto.

Aínda que non pertence propiamente aoGrupo Cándana (se ben se pode correlacionar conel), aparece nesta zona a cuarcita do Xistral, quefoi así denominada por PARGA PONDAL e ALE-XANDRE en 1966. A súa idade e a súa posiciónestratigráfica foi obxecto de controversia, de xeitoque se lle atribuíron diferentes idades como a pre-cámbrica, a cámbrica inferior ou a ordovícica infe-rior. MARTÍNEZ CATALÁN en 1981 outórgalleunha idade cámbrica inferior, correlacionandoestas cuarcitas coas cuarcitas de Cándana supe-rior, si pertencentes xa ao propio Grupo Cándana.

As cuarcitas do Xistral constitúen a máispotente serie cuarcítica de Galicia, xa que alcan-zan unha espesura que oscila entre os 1000 e os2000 m. Trátase de cuarcitas de gran groso conalgúns niveis de conglomerados de cantos funda-mentalmente de cuarzo.

Son rochas cuarcíticas xa coñecidas desdeantigo, pois dan lugar ao relevo coñecido comoserra do Xistral, que destaca claramente sobre orelevo circundante.

Son cuarcitas moi recristalizadas, que ata enocasións adoptan o aspecto do cuarzo puro.Nalgúns casos parecen estar migmatizadas,


212

dando lugar a gneises cuarcíticos con feldespato,e, ás veces, presentan inxeccións de granito quepenetraron polos planos de xistosidade.

2.3.3. ROCHAS GRANÍTICAS

No presente estudo tivéronse en conta diver-sos traballos sobre os granitos do Varisco e maisa cartografía e caderniños do IGME -serieMAGNA- (1:50.000 e 1:200.000). Por iso realiza-mos unha composición das diferentes fontes deinformación, aínda que seguimos principalmen-te o traballo realizado por BELLIDO MULAS,GONZÁLEZ LODEIRO, KLEIN, MARTÍNEZCATALÁN e PABLO MACÍA, titulado “Las rocasgraníticas del Norte de Galicia y occidente deAsturias” do IGME (1987).

Finalmente, clasificamos os materiais graníti-cos en función da súa xeoquímica (alcalinos oucalcoalcalinos), en base ao seu nivel de empra-zamento (superficial ou profundo) e tendo enconta o momento do seu emprazamento con res-pecto á oroxénese varisca (sincinemáticos ouposcinemáticos). O resumo desta composiciónreflíctese na seguinte táboa:

Granitoides alcalinos de dúas micas

Como granitoides de dúas micas con tenden-cia alcalina dentro da comarca da MariñaOccidental aparecen os seguintes corpos ígneos:

- o granito do Barqueiro

- o granito de San Cibrao

Granitos alcalinos de dúas micas, granitossincinemáticos de emprazamento profundo:macizos de San Cibrao e do Barqueiro

Son macizos graníticos sincinemáticos coaterceira fase (e que nalgúns casos mesmo estánafectados pola segunda fase) e de emprazamen-to relativamente profundo.

Os indicios desta profundidade de empraza-mento apuntan a unha natureza mesozonal oumesmo meso-catazonal. Estes indicios baséanseen que son unidades que pertencen a macizos dotipo mal circunscrito. Son difíciles de delimitar conexactitude fronte á rocha encaixante, como conse-cuencia da tendencia destes granitos a intruír narocha encaixante a xeito de numerosas masas saté-lites, apófises, diques e filóns, e a englobar encla-ves do encaixante. As unidades non amosan unhazona nidia, nin se coñecen exemplos claros de

XEOLOXÍA

213

TÁBOA 1

facies de bordo de arrefriamento rápido. Algunhasunidades son complicadas de delimitar fronte ásrochas migmatíticas meso-catazonais. Isto apuntaa un contraste pouco marcado entre as temperatu-ras dos granitos e as do seu encaixante no momen-to da súa intrusión, o que vén indicar certo grao decontemporaneidade no emprazamento dos grani-tos e a migmatización.

As unidades compostas principalmente porgranitos moscovítico-biotíticos (granitos de dúas

micas) de emprazamento profundo son os maci-zos de San Cibrao e do Barqueiro.

Estes granitos moscovítico-biotíticos presén-tanse como corpos mal circunscritos con morfo-loxía variable, principalmente o de San Cibrao.

Nalgúns casos, as unidades preséntanse enmasas claramente alongadas, que a nivel de plutónson paralelas ás estruturas principais do encaixan-te, como é o caso do macizo do Barqueiro.


214

FIGURA 7

Os contactos das unidades coa rocha encai-xante son sempre netos e claramente intrusivoscando se trata de rochas pouco ou nada migma-tizadas. Aínda que en detalle adoitan ser discor-dantes, cortando as estruturas preexistentes, amaior escala obsérvase unha tendencia a intruíra favor delas. Aínda que netos, adoitan ser moiirregulares, tanto fronte aos metasedimentos

coma fronte aos granitoides biotíticos. En casetodos os casos, as masas posúen numerosas apó-fises, é dicir, están arrodeadas de masas satélites,sills, diques e filóns de granitos e/ou diferencia-dos pegmaplíticos. Os contactos destes granitos anivel cartográfico resultan difíciles de indicar conexactitude; así, en amplas zonas estes granitosestán mesturados intrincadamente co encaixan-

XEOLOXÍA

215

ILLA COELLEIRA

te, constituíndo claros exemplos de plutóns malcircunscritos.

Estes granitos son sempre de carácter alócto-no, e poden aparecer como pequenas masassatélites ben circunscritas en áreas migmatiza-das, como no macizo de San Cibrao.

Trátase de granitos claramente intrusivos nosgranitoides biotíticos, pero con contactos irregu-lares, dando lugar a miúdo a zonas de mestura.

Segundo todos os indicios, o metamorfismo decontacto orixinado por estes plutóns graníticos sonescasos, e normalmente, e en sentido estrito, oscasos descritos non se poden atribuír con seguri-dade a este tipo de metamorfismo. As condiciónsde metamorfismo de contacto recoñecido porvarios autores serían as correspondentes ás faciesde corneanas con anfíbolo ou o principio dasfacies de corneanas con feldespato e cordiérita.

Composicionalmente, todas as facies funda-mentais son granitos. Son maioritariamente dotipo moscovítico-biotítico, cun predominio claroda moscovita sobre a biotita nos máis dos casos.Normalmente, o contido en biotita é baixo.

As facies fundamentais mineraloxicamentepresentan os trazos típicos dos granitos de dúasmicas moscovítico-biotíticos (alcalinos). Estasfacies máis comúns están constituídas por:

- Cuarzo.

- Feldespato potásico: microclina, forma encase todos os granitos os cristais máis gran-des do conxunto mineralóxico.

- Plaxioclasio: está constituído por albita eoligoclasa ácida; en granitos moi evoluciona-dos, a albita é considerablemente máis abun-dante ca a microclina, podendo chegar a sero único feldespato.

- Moscovita: está case sempre ben representada;predomina netamente sobre a biotita, aínda que

nalgunhas facies locais (a escala de afloramen-to) a biotita pode ser a mica predominante.

- Biotita: normalmente atópase en cantidadessubordinadas ás da moscovita, e en ocasiónsé mineral accesorio; en granitos moi evolucio-nados adoita ser moi escasa e pode chegar afaltar por completo.

- Minerais accesorios: trátase da apatita, dogranate (relativamente frecuente) e da turma-lina (accesorio relativamente frecuente nosdiferenciados tardíos), e doutros mineraiscomo o rútilo ou o circón; nalgunhas unidadesatopáronse berilo e topacio, sempre en canti-dades moi pequenas; a fluorita é moi escasa; asillimanita aparece en cantidades mínimascomo fibrolita, e cando é máis abondosa a súapresenza débese a metamorfismo de contactoocasionado por granitoides posteriores (con-xunto granítico do Barqueiro arredor do maci-zo de Estaca de Bares); a presenza de cantida-des apreciables de andalucita e de espiñela ecorindón débese ao mesmo fenómeno.

- Raramente se observan opacos.

Estas facies presentan unha heteroxeneidaderelativamente forte que se manifesta a niveis moivariados, e que é causada principalmente porvariacións de textura, por cambios na proporciónmoscovita/biotita, e pola abundancia de diferen-ciados tardíos. Isto é debido en parte á existenciade distintas intrusións de granitos dentro dunhamesma unidade. Esta variabilidade pódeseobservar a distintas escalas.

Así, por exemplo, a nivel de unidade pódenseobservar variacións composicionais e texturais.

Outro tipo de variabilidade, a escala de plu-tón, vén determinado pola existencia de áreasmáis ou menos extensas caracterizadas por unconstante alto grao de heteroxeneidade a escalade afloramento. Estas facies heteroxéneas pre-séntanse preferentemente nas zonas marxinaisdas unidades e dan lugar a unha vaga zonaciónnalgúns macizos. Estas áreas carecen de contac-


216

tos ben definidos coas facies máis homoxéneasdas unidades. Non son facies de bordo de arre-friamento, senón que son zonas máis ricas enfacies máis evolucionadas ou heteroxéneas.

Tamén existen variacións espaciais marcadaspor cambios na proporción moscovita/biotita,sendo ás veces posible recoñecer áreas nas queos granitos son moscovíticos. Os contactos coasáreas dos granitos moscovítico-biotíticos sonmoi graduais.

Tamén a nivel de afloramento existen varia-cións. Aínda que en todas as unidades existengrandes extensións de granitos homoxéneos,tamén se observan superficies nas que os grani-tos son moi heteroxéneos. A variabilidade é enboa parte ocasionada por variacións de textura,e desde este punto de vista pódese observaralternancia de facies de distinto tamaño de grane con distinto grao de porfirismo. Pódense obser-var a miúdo contactos máis ou menos netosentre elas, que son o reflexo a nivel de aflora-mento da existencia de dúas facies.

Tamén son importantes os cambios na pro-porción moscovita-biotita que se observan aescala de afloramento, pasando en poucosmetros de granitos predominantemente biotíticosa granitos moscovíticos, aínda que o máis habi-tual é que teñamos transicións graduais.

Outra fonte de variabilidade é a presenza deleucogranitos de gran fino-medio ou heterogra-nulares, polo xeral pobres en micas, e de rochaspegmatíticas e aplíticas, que xeralmente estable-cen contactos graduais, mentres que os contac-tos coas facies fundamentais son tanto netoscoma difusos.

As máis das veces, os tránsitos entre as distin-tas facies son de carácter moi gradual, e obsérvan-se exemplos claros de distintos pulsos magmáticoscando se trata de contactos netos entre dúas facies.Así, as variacións nas proporcións moscovi-ta/biotita observadas nas facies fundamentais case

nunca poden ser relacionadas con contactos intru-sivos.

As texturas destes granitos son principalmentede gran medio ou medio-fino (1-3 mm). Son fun-damentalmente equigranulares, aínda que podenpresentar algún megacristal de feldespato potási-co, que normalmente non supera os 15 mm. Polotanto, as facies porfíricas dos granitos de granmedio ou medio-fino, como as do macizo de SanCibrao, deben considerarse unha excepción.

Menos escasas son as facies microporfíricasdos granitos de gran medio ou medio-fino.Presentan, polo xeral, numerosos megacristaisde feldespato potásico de 5-10 mm de longo.Aparecen tanto no macizo de San Cibrao comano granito do Barqueiro.

A moscovita pode formar cristais relativa-mente grandes nos granitos de gran medio oumedio-fino, que poden chegar a medir 6-8 mmde longo. Esta tendencia está menos desenvolvi-da na biotita, na que os cristais xeralmente nonsuperan os 6 mm.

Debido ás deformacións ás que foron someti-dos estes granitoides, é difícil determinar se cer-tas orientacións que se observan na maioría dosplutóns son debidas ao fluxo magmático.Xeralmente percíbese unha foliación definidapolas micas (especialmente pola biotita) e, nocaso de granitos porfíricos, por megacristais defeldespato potásico que se desenvolve non só naszonas deformadas senón tamén en partes poucoou nada deformadas, polo que se pode pensarnunha orixe por fluxo magmático. Esta foliaciónacostuma coincidir coas estruturas deformativasque se observan, o que indica que o fluxo mag-mático puido estar condicionado polo campo deforzas responsable da deformación.

Nalgúns casos son tamén atribuíbles ao fluxomagmático orientacións de enclaves, disposi-cións bandeadas de heteroxeneidades litolóxicas,como schlieren biotíticos ou feldespáticos e alter-nancias de bandas aplíticas e pegmatíticas.

XEOLOXÍA

217

No tocante á deformación, estes granitosamosan claros sinais de que foron afectados pordeformacións dúctiles máis ou menos penetrati-vas a nivel de afloramento. A intensidade dadeformación pode ser moi variable dentro damesma unidade e flutúa entre moi débil e moiforte (granitos gnéisicos). Esta deformacióncorresponde á terceira fase de cisallamento, peroalgunhas unidades foron afectadas tamén pordeformacións de segunda fase asociadas aoemprazamento do manto de Mondoñedo.

O macizo de San Cibrao constitúe o principalmacizo granítico da comarca, xa que ocupa boaparte da área localizada ao leste da falla deViveiro. A deformación neste macizo aparecedentro do manto de Mondoñedo, pero o seu gra-nito non está deformado por esta estrutura, oque indica unha intrusión posterior ao encabal-gamento do manto de Mondoñedo. Tampoucoexisten evidencias dunha xistosidade subhori-zontal, o que, en principio e con reservas, comoveremos máis adiante, nos leva a situar o seuemprazamento con posterioridade á segundafase. Doutra banda, preto da falla de Viveiro ato-páronse mostras con micas orientadas definindoun bandeado, o que se interpreta como unhadeformación relacionada coa devandita fractura.Non obstante, as veas graníticas inxectadas nosmetasedimentos aparecen ocasionalmentedobradas por pregamentos da terceira fase, o queindica que o macizo se emprazou antes da tercei-ra fase e pode suxerir que o proceso intrusivopuido comezar coincidindo cos últimos estadiosda segunda fase.

Pola súa banda, no macizo do Barqueiroobsérvase que o granito está claramente defor-mado pola terceira fase, apreciándose un aumen-to xeral da intensidade da deformación cara aoleste, onde as rochas adoitan presentar texturasgnéisicas. Identificáronse tamén microzonas decisalla e de xistosidade. Parece que sufriron unmovemento relativo cunha pequena compoñentede falla inversa e unha compoñente máis impor-tante de desgarre destro.

Estes granitos caracterízanse por un cortexofiloniano ben desenvolvido, tanto intra comaextragranítico. Este cortexo filoniano é sempreimportante, o que constitúe un trazo característi-co deste grupo de granitos (CAPDEVILA eFLOOR 1970, CAPDEVILA e outros 1973). Enmoitas unidades chegan a ser relativamenteabundantes os diferenciados tardíos, como leu-cogranitos (de diferentes tamaños de gran),rochas aplíticas, pegmatíticas e aplopegmatíticas.Poden aflorar tanto en diques e filóns ben deli-mitados coma en masas difusas. Son típicas astransicións graduais destes diferenciados ásfacies normais.

É característica a súa tendencia a mesturarsea escala de afloramento, tanto entre si comaentre as facies normais, formando conxuntosheteroxéneos que poden ocupar áreas considera-bles e que por mor da súa presenza contribúen ádefinición das facies heteroxéneas. Nestes con-xuntos, as rochas pegmatíticas e aplíticas estántan mesturadas que é posible falar de masas peg-maplíticas.

Estes diferenciados tardíos son máis abun-dantes nas zonas marxinais dos plutóns ou naszonas de mestura con rocha de caixa, e asócian-se case sempre dunha maneira moi clara ásmasas satélites e apófises das unidades, ondenon é raro que cheguen a formar os tipos derocha predominantes.

Compóñense principalmente de cuarzo efeldespato, con escasa proporción de moscovi-ta e biotita. Presentan cantidades accesorias deturmalina, apatita, granate e berilo (nas peg-matitas), e só se observaron opacos excepcio-nalmente (arsenopirita, casiterita e, curiosa-mente, magnetita, no macizo de San Cibrao).Son case sempre estériles desde o punto devista metaloxenético.

Outras manifestacións frecuentes son diquesde cuarzo, de potencias variadas. Poden conter amiúdo turmalina. Son posteriores aos diferencia-dos magmáticos tardíos aos que cortan.


218

Estes granitos conteñen sempre enclaves doseu encaixante, aínda que adoitan ser pouconumerosos. Son tanto metasedimentos comogranitoides biotíticos. Os seus tamaños son moivariados, aínda que as súas formas adoitan estarcondicionadas pola súa estruturación. Osmegaenclaves non parecen amosar nunca fenó-menos de rotación. É notable a escaseza deenclaves pequenos (cm-m). Son frecuentes osenclaves surmicáceos ricos en biotita (± mosco-vita, ± sillimanita) de pequenas dimensións (d20 cm) e de morfoloxía lenticular. Son pouco fre-cuentes os enclaves de tipo microgranudo.

No tocante ás mineralizacións, á luz da gran-de extensión destes granitos e da súa relativariqueza en diferenciados tardíos (leucogranitos,pegmatitas, aplitos, pegmaplitas), resulta sor-prendente a escaseza de indicios de mineraliza-cións de interese económico. Ademais, en casode que aparezan, existen dúbidas sobre a súarelación xenética directa con estes granitos.

Como peculiaridade mineralóxica, pódesecitar a presenza de magnetita en cristais de ata10 mm en pegmatitas relacionadas co macizo deSan Cibrao.

Cómpre sinalar tamén que estes granitosestán ás veces caolinizados, e que existen algun-has explotacións de caolín, unhas abandonadase outras activas, no macizo de San Cibrao.

Granitos predominantemente biotíticos,granitos sincinemáticos de emprazamentosuperficial: o Macizo de Penedo Gordo

O macizo de Penedo Gordo anteriormenteclasificábase como granito de dúas micas alcali-no, pero nel a biotita é dominante sobre a mos-covita, é dicir, non é moscovítico-biotítico pro-piamente dito, e por iso o definimos á parte dosdous anteriores.

Este granito presenta características queapuntan a un emprazamento relativamentesuperficial, así como sinais de que foi afectadopola deformación de terceira fase. As súas

dimensións son de tan só 7 km2, e adapta ben asúa forma ás principais estruturas do Varisco.

É un granitoide predominantemente biotítico,aínda que cómpre comentar que neste granito, nasfacies predominantemente biotíticas, a moscovitaaparece en cantidades máis ou menos importan-tes, sendo, polo xeral, máis ca accesorias.

O macizo de Penedo Gordo está compostopor varias intrusións. A variabilidade a escala deafloramento ou a escala menor é de poucaimportancia, e as distintas facies posúen unhaboa homoxeneidade. Non é común observarvariacións na litoloxía, como cambios na rela-ción biotita/moscovita ou na densidade do porfi-rismo. As concentracións difusas de biotita oufeldespato tipo schlieren son escasas.

Os contactos deste granito coa rocha encaixan-te son claramente intrusivos e netos. Neste macizoobsérvanse facies de bordo que apuntan a un arre-friamento rápido das súas zonas marxinais. Trátasede facies de gran máis fino con texturas correspon-dentes a estes procesos de arrefriamento, como,por exemplo, unha textura porfírica determinadapola presenza de megacristais de cuarzo.

No tocante ao metamorfismo de contacto,este granito orixina claros fenómenos de meta-morfismo de contacto nos metasedimentos debaixo grao de metamorfismo rexional, corneani-zándoos. Entre os minerais neoformados baixoefecto da intrusión identificáronse clorita, mos-covita, biotita, andalucita (quiastolita), sillimani-ta, cordiérita e feldespato potásico.

As texturas das facies fundamentais son porfíri-cas, debido á presenza de cristais de feldespatopotásico (20-40 mm de longo) máis grandes ca osdemais minerais principais. Os megacristais sonpouco vistosos e polo xeral non destacan da matriz.

No que atinxe á deformación do macizo dePenedo Gordo, cómpre sinalar en primeiro lugarque está cortado pola falla de Viveiro, que o limi-ta pola súa marxe oriental. Na zona próxima áfalla aparecen milonitas e zonas de cisalla de

XEOLOXÍA

219

espesura centimétrica. Nesta zona limítrofe coafalla, o cuarzo recristalizou en grans poligonaismoi pequenos que foron esmagados, mentres queo feldespato e o plaxioclasio aparecen triturados.

As zonas de cisalla indican un movementocoherente co da falla de Viveiro, cunha compo-ñente normal e outra de desgarre destro, poloque se interpretan como contemporáneas. Afábrica planar que, aínda que débil, afecta aamplas zonas do macizo, pode ser tamén enparte un produto da terceira fase.

Doutra banda, o granito está afectado porunha familia de fallas tardivariscas de direcciónNO-SL, en relación coas cales tamén aparecendeformacións cataclásticas e miloníticas.

Polo tanto, e en resumo, o granito de PenedoGordo está deformado pola falla de Viveiro, presu-miblemente pola terceira fase de deformación,amais de estar afectado polas fracturas tardivaris-cas. Pola contra, non se identificaron deformaciónsda segunda fase que afectaran a este macizo.

As manifestacións filonianas asociadas a estegranito son de escasa importancia. As pegmati-tas son moi escasas e só aparecen algúns diquesou pequenas vetas. Menos escasos son os filónsde aplitos ou aplogranitos, moi leucocráticos.Agora ben, en moi poucas ocasións a pegmatitae o aplito aparecen xuntos nun mesmo filón.Neste caso, os tipos de rocha filoniana ocupanpartes ben definidas dentro dun mesmo filón(núcleo ou bordos). Tamén se coñecen filóns ediques de cuarzo, ás veces con algo de arsenopi-rita. Os corpos poden estar cortados por filóns depórfiros graníticos de gran moi fino ou afaníticos,con escasos fenocristais de cuarzo e feldespato.

É posible atopar varios tipos de enclavesneste macizo, aínda que en xeral se caracterizapola escaseza de enclaves. Os tipos de enclavespoden correlacionarse co encaixante.

No referente ás características microscópicasé preciso comentar que neste macizo o cuarzo sepode presentar en forma de megacristais subre-

dondeados. Ademais, nas facies de bordo domacizo de Penedo Gordo observáronse megacris-tais corroídos. O feldespato potásico amosa unhaclara tendencia a formar megacristais. Nin nabiotita nin na moscovita se puideron descubrirtrazos característicos para este macizo en parti-cular. Unicamente para a moscovita é posibledistinguir unha multitude de tipos, con varieda-de de formacións que van desde a tardimagmáti-ca ata a poscinemática. Dos minerais accesorios,cómpre mencionar a sillimanita (en forma defibrolita) que aparece nas láminas de maioresdimensións de moscovita, pero que tamén podeaparecer no cuarzo, feldespatos e biotita.

Neste macizo de Penedo Gordo o granatefalta ou é moi escaso.

Granitoides de tendencia calcoalcalina ebiotita dominante

Os granitoides de tendencia calcoalcalina ebiotita dominante, excluíndo o macizo dePenedo Gordo, por conter moscovita como mine-ral máis ca accesorio, están representados napresente comarca polos seguintes corpos ígneos:

- Granodiorita de Viveiro

- Macizo da Toxiza

- Macizo de Estaca de Bares

Granitoides predominantemente biotíticos,granitos sincinemáticos de emprazamento pro-fundo: o conxunto plutónico de Viveiro

Este macizo é sincinemático coa terceira fase,e mesmo presenta certas evidencias de que foiafectado pola segunda fase. Amosa indicios queapuntan a un emprazamento relativamente pro-fundo, é dicir, a unha natureza máis ben meso-zonal ou mesmo meso-catazonal.

O conxunto plutónico de Viveiro aflora naparte central da comarca, principalmente aolongo dunha banda adxacente á falla de Viveiro.O macizo amosa unha foliación que aumenta de


220

intensidade canto máis preto da falla, posúecerta xistosidade, e tamén se observan nel micro-cisallas e unha aliñación mineral ben marcada.Dada a proximidade deste macizo á falla deViveiro e á existencia das microcisallas, podemosdeducir que esta estrutura é a principal respon-sable da deformación do macizo. Non obstante,observáronse tamén débiles fábricas planaresatribuíbles a unha deformación que se atopan enáreas afastadas da falla. Esta fábrica subparalelaá xistosidade principal dos metasedimentosadxacentes suxire a posibilidade de que o maci-zo de Viveiro se intruíse nos estadios finais dasegunda fase.

Pertence ao grupo de granitos do tipo mal cir-cunscrito, difíciles de delimitar con exactitudefronte á rocha encaixante, como consecuencia datendencia destes granitos a intruír na rochaencaixante a xeito de numerosas masas satélites,apófises, diques e filóns, e a englobar enclaves eretallos do encaixante. As unidades non amosanunha zona nidia, nin se coñecen exemplos clarosde facies de bordo de arrefriamento rápido.Parece existir un contraste pouco marcado entreas temperaturas dos granitos e as do seu encai-xante no momento da súa intrusión, motivadopor unhas condicións meso-catazonais para oseu emprazamento, o que tamén indica certograo de contemporaneidade no emprazamentodos granitos e nos procesos de migmatización.

Os contactos cos metasedimentos son casesempre netos e claramente intrusivos, aínda queen detalle son a miúdo discordantes coas súasestruturas. Cando están en contacto con outrasunidades graníticas, resultan ser case sempreanteriores.

Os fenómenos de metamorfismo de contactoatribuíbles con seguridade neste macizo estánmoi pouco desenvolvidos ou ausentes, e restrín-xense á corneanización nalgúns puntos, a turma-linizacións, recristalizacións, poligonizacións,formación de nódulos e á blástese de moscovitaou quiastolita.

Este macizo está adaptado ás estruturasrexionais, amosando eixes lonxitudinais que sonsubparalelos ás mesmas. Preséntase como unconxunto desmembrado de corpos irregulares.

A escala cartográfica este macizo é a miúdomoi difícil de delimitar fronte aos granitos mosco-vítico-biotíticos que o intrúen (macizo de SanCibrao). Existen extensas zonas de mestura asocia-da a este corpo, nas que poden chegar a predomi-nar os granitos moscovítico-biotíticos. Nestaszonas os contactos son meras envolventes daszonas en que se pode atopar o granitoide biotítico.

Composicionalmente, este granito é de natu-reza “relativamente básica”, xa que se trata dungranitoide predominantemente biotítico.

O granitoide predominantemente biotítico queforma o conxunto plutónico de Viveiro é un macizono que a biotita é a mica claramente predominante.

- O cuarzo non ofrece ningunha particularidade.

- O feldespato potásico (microclina) amosaunha clara tendencia a formar megacristais.

- A composición do plaxioclasio flutúa enconsonancia co carácter máis ou menos bási-co da rocha.

- A biotita non ofrece ningunha particularida-de, a causa do carácter calcoalcalino destegranitoide; ao igual ca no caso do plaxiocla-sio, obsérvanse entre os seus produtos detransformación minerais como prenita, epído-to-clinozoisita e esfena.

- A cantidade de moscovita é sempre inferiorá da biotita; así e todo, nas facies granodiorí-ticas-graníticas do conxunto plutónico deViveiro, aínda que a cantidade de moscovitasegue sendo sempre inferior á de biotita,pode chegar a ser un dos minerais principais.

- O anfíbolo (horneblenda verde) pode ser unconstituínte importante nas facies cuarzodio-ríticas (ata o 40% do volume) e tonalíticas

XEOLOXÍA

221

deste conxunto plutónico, é dicir, só aparecenos termos máis básicos do conxunto plutó-nico de Viveiro.

- O granate aparece nas dúas facies funda-mentais recoñecidas do macizo de Viveiro.

- Os accesorios primarios, como o corindón, amonacita, a esfena (escasa e só claramenteprimaria nos termos máis básicos deste con-xunto plutónico), a allanita e a apatita amo-san claramente unha tendencia a asociarse ábiotita, contendo ademais circón, epídotos,opacos e moscovita. A sillimanita é pouco fre-cuente e sempre extremadamente escasa; asúa presenza está restrinxida a algunhas agu-llas de fibrolita incluídas noutros minerais.

O conxunto plutónico de Viveiro, obviandoos termos máis básicos, presenta un espectrocomposicional que abrangue desde unha grano-diorita biotítica a un granito ou adamellita mos-covítico-biotítica, polo que as facies fundamen-tais deste granito se situarían na zona de transi-ción entre os granitos s.s. e as granodioritas.

Na granodiorita de Viveiro, GALÁN (1980,1981) observou que o tipo petrográfico dominan-te corresponde a tonalitas (cuarzodioritas), cons-tatando, ademais, a existencia dunha zonación,de xeito que no centro aparecen adamellitas ecara aos bordos, arrodeando estas rochas, apare-cen granodioritas en primeiro lugar e na parteexterna as tonalitas.

Neste conxunto plutónico de Viveiro obsér-vanse diferenzas considerables entre as distintasmasas da mesma unidade. A nivel de afloramen-to, a heteroxeneidade composicional e/ou textu-ral pode ser considerable. Esta heteroxeneidadevén dada pola alternancia irregular de partesmáis fémicas de composición tonalítica ou gra-nodiorítica con outras máis félsicas de composi-ción granodiorítico-granítica.

Neste conxunto plutónico, as relacións que seestablecen entre estas partes ou zonas son unhasveces graduais, mentres que outras veces os con-

tactos están máis ou menos ben definidos, o quedelata un proceso intrusivo complexo con diferen-tes graos de consolidación do conxunto nas etapascorrespondentes aos sucesivos pulsos de intrusión.

No tocante ás texturas das facies fundamen-tais do conxunto plutónico de Viveiro, estas sonpouco ou nada porfíricas. Se aparece un porfiris-mo nas facies, débese á presenza de numerososmegacristais de feldespato potásico, que podenalcanzar lonxitudes de ata 40 mm, e ata maiores.O porfirismo pode estar desenvolvido de xeitobastante desigual a nivel de afloramento. Taméné posible observar cristais de cuarzo de ata 15mm de diámetro.

A matriz do granitoide predominantemente bio-títico é principalmente de gran medio (1-5 mm).

Aparecen estruturas de fluxo nas zonas conporfirismo dentro deste conxunto plutónico deViveiro. Por exemplo, os megacristais de feldes-pato potásico amosan unha orientación preferen-te, que parece deberse a un fluxo magmático.Existen outras orientacións marcadas por disposi-cións bandeadas de heteroxeneidades litolóxicas,como as de tipo schlieren biotíticos ou feldespáti-cos, e outras pola disposición de enclaves de tipomicrogranudo que parecen reflectir fluxo magmá-tico. Estas orientacións son paralelas ás definidaspolos megacristais de feldespato potásico, apun-tando a un emprazamento sincinemático.

O macizo de Viveiro está fortemente inxectadopor filóns, diques e masas irregulares de granitosmoscovíticos-biotíticos ou moscovíticos, pegmati-tas, aplitos e pegmaplitas. Estas inxeccións podenser tan numerosas que chegan a ser predominan-tes, reducindo o granitoide biotítico a simplesretallos. Probablemente, o cortexo filoniano quegarda unha relación xenética directa co propioplutón de Viveiro é de pouca importancia, que-dando reducido a concentracións pegmatoides defeldespato potásico e a aplogranitos biotíticos.

O macizo de Viveiro parece gardar unhaestreita relación xenética cos granitos de dúas


222

micas que o intrúen. A abundancia de inxecciónsde pegmatitas, aplitos e pegmaplitas apuntatamén á posibilidade anterior.

Son de pouca importancia outros tipos derochas filonianas, como, por exemplo, as vetasde cuarzo ± turmalina ou os filóns de pórfiros erochas básicas, que carecen, case de seguro, derelación xenética directa co conxunto plutónico,ao se tratar de intrusións cortantes.

No conxunto plutónico de Viveiro poden che-gar a ser abundantes os enclaves microgranudos,que lle confiren un carácter moi heteroxéneo.Son de dimensións predominantemente peque-nas (d50 cm), de formas redondeadas, e sempremáis escuros e de gran máis fino ca as facies fun-damentais. Neste conxunto plutónico atopáronserochas ultramáficas peridotíticas con anfíbolo(cortlanditas) que teñen unha relación proble-mática co conxunto encaixante.

Estes enclaves microgranudos adoitan dispor-se en paralelo ás estruturas do granitoide encai-xante, os seus contactos co encaixante son sem-pre netos, e considéranse xeralmente comocomagmáticos coas facies fundamentais. Taménse atopan xenolitos do encaixante, ás veces dedimensións cartografables.

Dentro e arredor deste macizo non se obser-varon indicios de mineralizacións de intereseeconómico relacionables con este corpo, nin sedispón de referencias sobre a súa existencia.

Granitos predominantemente biotíticos deemprazamento superficial, granitos poscinemá-ticos: os macizos da Toxiza e de Estaca de Bares

Son granitos emprazados en niveis máissuperficiais ca os granitos anteriormente descri-tos de San Cibrao, O Barqueiro e Viveiro.Posúen, polos valores coñecidos absolutos dosseus niveis de intrusión, un carácter autentica-mente epizonal.

Un indicio claro para deducir un empraza-mento superficial é a presenza de facies de bordo

con carácter de facies de arrefriamento rápido.Estas facies de bordo son rochas de gran máisfino ca as facies fundamentais, cunha texturamarcadamente heterogranular, caracterizadapola presenza de fenocristais de cuarzo e quenormalmente teñen aspecto de pórfiros. Estasfacies de bordo amosan pasos transicionais ásfacies normais e preséntanse en zonas de anchu-ra métrica-decamétrica.

Amosan unha íntima asociación cos pórfiros,que se presentan en masas de configuración irre-gular que intrúen sobre as facies normais tantonos contactos das unidades (caso en que é difícildistinguilos das facies de bordo) coma nas partesmáis centrais. Os contactos coas facies normaisadoitan ser netos. Representan pulsos magmáti-cos de subida rápida, facilitados por un rápidodescenso na presión confinante ou por esforzosdistensivos orixinados pola cristalización e oarrefriamento da masa principal do plutón.

As condicións de metamorfismo nos macizosde Estaca de Bares e da Toxiza corresponden ásdas facies das corneanas con piroxeno, o que enausencia de fenómenos de fusión non soamenteindica que as unidades son de emprazamentorelativamente superficial, senón que os valoresabsolutos da presión durante a intrusión eranbaixos.

A escala rexional teñen a miúdo un carácterclaramente discordante, e as súas formas amo-san unha notable carencia de adaptación ásestruturas da oroxénese varisca. Intrúen tantosobre metasedimentos epizonais coma meso-catazonais. No tocante á súa extensión, obsérva-se unha variabilidade considerable. Os contactosdestes granitoides son claramente intrusivos noencaixante, con independencia da litoloxíadeste, e discordantes coas estruturas variscas.Cortan as xistosidades xeradas polas fases dedeformación.

O macizo da Toxiza alcanza unha superficiede 200 km2 e o de Estaca de Bares é menor.

XEOLOXÍA

223

Estes macizos son de tipo ben circunscrito, édicir, amosan as máis das veces contactos netose regulares e a miúdo as súas formas de aflora-mento son elípticas ou subcirculares.

A auréola de apófise ou diferenciados pegma-títicos e aplíticos arredor dos macizos está, enxeral, pouco ou moi pouco desenvolvida desde opunto de vista cuantitativo.

Cómpre diferenciarmos:

- Granitoides biotíticos: o macizo da Toxizacontén ou está relacionado con masas subor-dinadas de granitos biotítico-moscovíticos,moscovítico-biotíticos ou moscovíticos, comoé o caso da apófise de Arieira.

- Granitoides biotítico-anfibólicos: o macizode Estaca de Bares é de granitoides básicos.

Desde o punto de vista composicional, namaioría destes granitos non se atopan rochastan básicas (se se fai caso omiso das cantidadesmoi pequenas de cuarzodioritas ou tonalitasrepresentadas polas inclusións microgranulares)coma a tonalita das apófises occidentais domacizo da Toxiza.

O macizo de Estaca de Bares presenta unhacomposición que varía entre granodioritas e ada-mellitas, e o resto das unidades son case enteira-mente granitos s.s.

Os granitos están representados por tipos bio-títicos, biotítico-moscovíticos, moscovítico-biotí-ticos e moscovíticos. Falando en termos xerais,as facies biotíticas ou biotítico-moscovíticas sonas que aparecen máis a miúdo, aínda que asexcepcións son frecuentes. A presenza de canti-dades máis ou menos importantes de termos moievolucionados a xeito de granitos albítico-mosco-víticos (ás veces con granate, berilo ou topacio)non é rara: o macizo da Toxiza é un bo exemplo.

A mineraloxía do grupo ofrece poucas parti-cularidades.

- O clinopiroxeno observouse nas propiasrochas e mais nos termos intermedios do con-xunto (granodioritas) e no macizo de Estacade Bares (granodioritas e granitos biotítico-anfibólicos).

- O feldespato potásico amosa na maioría dasfacies unha clara tendencia a construír mega-cristais.

- É imposible indicar un rango composicionaldo plaxioclasio válido para todas as unidades,dadas as diferenzas que existen entre elas.Nos termos máis evolucionados do macizo, axeración principal do plaxioclasio pode sermoi albítica, como nos granitos albítico-mos-covíticos atopados nos macizos da Toxiza.

- O granate é un mineral accesorio relativa-mente frecuente que se presenta en bo núme-ro de granitos, tanto nos moi evolucionadoscoma naqueloutros predominantemente biotí-ticos, que son con frecuencia leucogranitos.

- A fluorita aparece nos granitos biotíticos. Ésempre de orixe tardía, e preséntase en canti-dades moi pequenas, como substitucións deplaxioclasio ou biotita.

No tocante á homoxeneidade das unidades,obsérvase en moitas ocasións unha variabilidadecomposicional e/ou textural, que se pode expre-sar a niveis moi distintos.

A nivel de unidade a variabilidade máis inte-resante é a que se manifesta a escala de plutón.Amosan un zonado aproximadamente concéntri-co máis ou menos patente. Na maioría dos casosas distintas facies que se poden recoñecer a nivelde plutón pasan gradualmente as unhas ásoutras.

A nivel de afloramento ou a escala menor, asfacies principais que se dan recoñecido dentrodos plutóns son homoxéneas e, normalmente, avariabilidade a escala de afloramento é de poucaimportancia (lixeiras variacións no tamaño degran, no contido de micas, na relación moscovi-


224

ta/biotita e, máis en particular, na densidade doporfirismo e no tamaño dos megacristais de fel-despato potásico). Así e todo, localmente póden-se observar heteroxeneidades máis patentes, queson case sempre de tipo schlieren (micas, mega-cristais de feldespato potásico) e, en contadasocasións, preséntase un bandeado. As transi-cións entre as distintas facies observadas nestasinhomoxeneidades son sempre difusas.

Outro tipo de heteroxeneidade pode ser a cau-sada pola presenza de masas irregulares derochas filonianas, como pegmatitas e pórfiros,caso en que os contactos adoitan ser netos.

En case todos os macizos as facies principaisson de tamaño medio-groso (2-8 mm). Só os gra-nitoides máis básicos, como o macizo de Estacade Bares, se caracterizan por un tamaño de granmedio-fino (1-3 mm). No macizo da Toxiza, asfacies de gran medio-fino están ausentes ouxogan un papel subordinado, tratándose a miúdode facies de bordo ou diferenciados tardíos.

Neste macizo da Toxiza as facies principaisposúen unha textura porfírica debido á presenzade megacristais de feldespato potásico, que adoi-tan ter entre 10 e 40 mm de longo.Habitualmente, o porfirismo non é moi recha-mante, debido ao contraste non moi grande entreo tamaño de gran medio-groso da matriz e asdimensións dos megacristais.

Tamén o cuarzo forma pequenos megacristaisglobulares, de ata 10 mm de diámetro.

O macizo de Estaca de Bares forma outra vezunha excepción: as rochas son practicamenteequigranulares.

Unha característica que se observa a miúdonestas rochas é a coloración do feldespato, quese expresa en tonalidades rosáceas. Esta colora-ción maniféstase preferentemente en zonas nasque se observan fenómenos de fracturación tar-día do tipo fráxil e/ou numerosos filonciños decuarzo ou zonas de silificación, o que apunta aprocesos transformacionais relacionados con cir-

culacións hidrotermais a favor das zonas tectoni-zadas da rocha.

As estruturas de fluxo magmático estánpouco desenvolvidas ou parecen faltar. Só local-mente se observa unha foliación moi marcada,definida por megacristais tabulares de feldespatopotásico e, excepcionalmente, por outros mine-rais. Outros indicios para determinar a existenciade fluxo magmático é a existencia de heteroxe-neidades litolóxicas de tipo schlieren, concentra-cións de micas, de megacristais de feldespatopotásico, ou bandeados texturais e/ou mineraló-xicos, que son fenómenos escasos a nivel demacizo e non permiten a construción dunhaimaxe coherente de texturas de fluxo magmáticoa nivel de plutón.

Estes macizos da Toxiza e de Estaca de Baresson granitoides que cortan as estruturas xeradaspola terceira fase de deformación. Neles nonaparecen sinais de que foran afectados por estafase de deformación, e son, polo tanto, posterio-res aos granitos que os rodean.

No tocante á deformación no macizo daToxiza, en primeiro lugar cómpre indicar que éun macizo postectónico que apenas ten repre-sentación superficial na comarca da Mariña. Omacizo da Toxiza disponse no flanco orientaldunha antiforma da terceira fase, que prega omanto de Mondoñedo na comarca.

Este macizo é posterior á terceira fase e estáafectado unicamente pola fracturación tardivaris-ca. Na relación con estas fracturas tardivariscascómpre destacar, á parte dunha episienitizacióndo macizo, aínda que de xeito moi localizado,unha cataclase de cuarzo, feldespato e plaxiocla-sio.

No que atinxe á deformación no macizo deEstaca de Bares, este macizo é claramente poste-rior á terceira fase de deformación, o que sededuce, dunha banda, da súa total ausencia defábricas penetrativas de orixe tectónica, e, dou-tra, do feito de que o metamorfismo de contacto

XEOLOXÍA

225

inducido por este macizo no granito adxacentedo Barqueiro borra en boa parte os efectos daterceira fase de deformación nestoutro macizo.Está unicamente afectado pola fracturación tardi-varisca, que deu lugar a fenómenos cataclásticosna proximidade de fallas e a alteracións que con-duciron a episienitizacións locais.

As manifestacións filonianas asociadas aestes granitos adoitan ser de pouca ou moi poucaimportancia. Aparecen pórfiros e microgranitoscon fenocristais. Preséntanse en filóns ou masasirregulares de escaso volume, claramente intrusi-vos nas facies principais dos macizos e as súasrochas de caixa. Ás veces intruíron no contactodo macizo, e neste caso pode ser difícil distingui-los das facies de bordo de arrefriamento. Son degran fino e conteñen case sempre fenocristais decuarzo, plaxioclasio e biotita. Os contactos coasfacies fundamentais dos macizos son netos.

Outros filóns son de pegmatitas e rochasaplíticas, aínda que a súa cantidade é, poloxeral, pequena.

As rochas aplíticas preséntanse en filóns del-gados e rectos con contactos netos. Son rochasleucocráticas de gran fino (1-3 mm), de texturaequigranular e sacaroidea, con algún megacristalde feldespato ou cuarzo disperso. Son pobres enmicas. Os aplitos son moito máis abundantes caas pegmatitas.

As pegmatitas adoitan ser escasas, aínda quea excepción é o macizo da Toxiza. Preséntanseen bolsadas, veas e lentellóns, e aparecen poucasveces en combinación con rochas aplíticas. Áparte dos minerais correntes, poden conter algode mena (pirita, calcopirita) ou turmalina.

Os filóns de cuarzo son relativamente impor-tantes. Son de carácter cortante e posteriores ásrochas filonianas antes mencionadas. Presentaninterese económico.

Unha curiosidade petrolóxica ofrécena os gra-nitos orbiculares do macizo da Toxiza, que apa-recen en diques de entre 2 e 4 m. de potencia.

Conteñen numerosas orbículas elipsoidais fel-despáticas practicamente monominerais, de ata15 cm de longo, empastadas por unha matrizgranítica de gran medio biotítico e relativamenteheterogranular.

Estes macizos adoitan ser pobres ou moipobres en enclaves. Estes enclaves son en partede tipo xenolítico correlacionable coa rocha decaixa, as súas dimensións son moi variables (cm-km), poden estar virados ou basculados, e osseus contactos co granitoide circundante sonsempre netos. Tamén se coñece algún enclave decuarzo e moi escasos exemplares de surmicáceos.

A miúdo, os macizos conteñen pequenosenclaves de microgranudos de cor agrisada oumoura de composición tonalítica ou cuarzodiorí-tica (normalmente, poucos ou moi poucos), queadoitan ter formas subredondeadas ou elipsoi-dais, e que raramente superan os 20 cm de longo.

En contados casos obsérvase que os enclaves,tanto se son de tipo microgranudo como de tipoxenolito, son algo máis frecuentes na zona debordo do macizo, como no granitoide de Estacade Bares.

Estes macizos arrodeados de metasedimentosde baixo grao de metamorfismo (epizonais ouepi-mesozonais) orixinan case sempre clarasauréolas de metamorfismo de contacto.

Os metasedimentos pelíticos transfórmanseen lousas moscadas ou nodulosas, van perdendoprogresivamente a súa fisibilidade, ata converter-se en corneanas. Como minerais de neoforma-ción, pódese ver espiñela, corindón, hiperstena,sillimanita, feldespato potásico, cordiérita, bioti-ta, cloritoide, moscovita e clorita nos metasedi-mentos pelíticos, e actinolita ou clinopiroxeno enniveis máis ricos en calcio.

As condicións do metamorfismo de contactocorresponden, no caso dos macizos de Estaca deBares e da Toxiza, á combinación cordiérita-fel-despato potásico-sillimanita (andalucita), o queindica que se alcanzaron as condicións corres-


226

pondentes ás facies de corneanas piroxénicas.Este dato, en combinación coa ausencia de fenó-menos de fusión, nin sequera incipiente, apuntaa presións baixas (<2 kb) e temperaturas altas(>700 ºC), o que concorda co carácter poucoprofundo do seu emprazamento.

O metamorfismo retrógrado é ás veces forte(moscovitización, sericitización e cloritización).Tamén se coñecen efectos claramente metasomá-ticos, como turmalinizacións.

Estes mesmos efectos de metamorfismo decontacto pódense percibir nos enclaves de sedi-mentos. Arredor dos macizos situados en zonasde metamorfismo rexional mesozonal ou meso-zonal-catazonal non se coñecen auréolas detec-tables sobre o terreo, e coñécense mal os efectostérmicos e metasomáticos que puideran causarsobre a rocha de caixa.

Coñécense dous exemplos de metamorfismode contacto térmico inducido por estes macizosen granitos adxacentes (granitos sincinemáticosmoscovítico-biotíticos de emprazamento relati-vamente profundo). O exemplo mellor desenvol-vido subminístranolo o macizo de Estaca deBares, que actuou sobre o conxunto granítico doBarqueiro. Os fenómenos máis rechamantes con-sisten, á parte de nunha recristalización comple-ta da rocha, nunha desestabilización das micas,que se converten en complexos agregados degran fino-moi fino nos que é posible atoparandalucita, sillimanita, cordiérita, opacos, corin-dón e espiñela.

Microscopicamente, a textura destes tipos derochas indica unha cristalización en dúas etapasdistintas, das cales a última foi unha aceleradacristalización da matriz. A causa desta recristali-zación rápida da matriz hai que buscala, unhasveces, nun arrefriamento relativamente rápido nazona de bordo dos corpos, e, outras veces, nunhadescompresión brusca durante a intrusión.Ambos os fenómenos apuntan a un empraza-mento superficial. Nas facies fundamentais dosmacizos obsérvase certa tendencia do cuarzo a

presentarse como inclusións redondeadas relati-vamente abundantes nos feldespatos. Todos estesfenómenos poderían estar tamén relacionados cocarácter relativamente superficial dos macizos.

2.3.4. DEPÓSITOS CUATERNARIOS

Os depósitos litorais: praias, dunas, frechaslitorais, marismas

Na comarca da Mariña aparecen dúas gran-des rías: a do Barqueiro e a de Viveiro. A travésde estudos sedimentolóxicos realizados nestasrías (ASENSIO AMOR e outros, 1964, 1965 e1968) chegouse aos resultados que se especificana continuación.

Os materiais destas rías son, en liñas xerais, deprocedencia continental, impostos polo carácterxeolóxico local, e xeralmente pouco evoluciona-dos. Son homométricos na ría do Barqueiro eheterométricos na de Viveiro. A influencia mariñaé escasa, non sendo na zona externa da ría deViveiro, onde hai unha grande actividade que sereflicte nun desgaste moi acusado das rochas. Afracción areosa fina é a máis abundante, pero asfraccións máis próximas ao continente adoitan tergranulometrías maiores. A composición mineraló-xica está fundamentalmente constituída por cuar-zo e fragmentos de rocha como micas e mineraispesados, tipo magnetita e ilmenita, e mais porgran cantidade de fragmentos de cunchas.

Como se explica no apartado de relevo, é fre-cuente atopar nestes bordos mariños arrasados asucesión de praias, dunas, aluvial. As dunas adoi-tan estar fixadas por vexetación, e separan ossedimentos litorais dos puramente continentais.

No tocante ás praias, aparecen en multitudede enseadas e abeiros naturais de todo o tramocosteiro. Cómpre citar, no Vicedo, as praias deArea Longa, Fomento, Xilloi, Toxido, AreaGrande, a cala areosa da enseada de Pereira e ABrela; en Viveiro, o conxunto de praias deCovas, na marxe esquerda, e Area, na marxe

XEOLOXÍA

227

dereita; en Xove, a de Esteiro, Canelas-Portocelo, os depósitos areosos da enseada deSucastro, a pequena cala do Portiño de Morás ea praia de Lago; e, para rematar, en Cervo, aspraias de Paraños e Limosa (moi preto do com-plexo de Alúmina), a de San Cibrao, os depósi-

tos areosos localizados na desembocadura dorío Xunco (Fontao-Madeiro) e a praia da Marosa,compartida xa con Burela. As praias son, polotanto, relativamente frecuentes ao longo dacosta da comarca, e algunhas presentan dimen-sións notables.


228

FIGURA 8

O tamaño dos clastos nestas praias varía enfunción de diferentes factores. Existen praiaspouco gorecidas ante as ondadas, constituídasesencialmente por cantos, pero son ben máiscomúns as praias de area, nas que o tamaño degran vai variando gradualmente desde areas degran groso nas zonas menos gorecidas ás areasde gran moi fino nas máis gorecidas.Mineraloxicamente, o compoñente principal é ocuarzo, pero a súa composición depende endetalle da natureza litolóxica do substrato.

Ás veces, como consecuencia do transportedas areas da praia polo vento, orixináronsedunas por tras da zona litoral. A súa morfoloxíadepende da súa idade e está relacionada coa súasituación dentro da zona costeira e co seu graode fixación pola vexetación. Complexos dunaresben desenvolvidos aparecen en Area Longa, enArea Grande, na Brela, en Covas, en Area, enEsteiro e en Lago.

Como frecha litoral cómpre citar a localizadana ría do Barqueiro, na zona da praia de AreaLonga, na marxe dereita da desembocadura dorío Sor, que forma xunto con esta praia, o com-plexo dunar e os depósitos do esteiro, un moisalientable conxunto natural.

Marismas propiamente ditas practicamentenon teñen representación na comarca. Así etodo, pódense citar pequenos depósitos de limosna zona de Negradas, na foz do Sor, e depósitossemellantes na foz do Landro á altura deLandrove, aínda que con máis característicassedimentolóxicas de aluvial ca de marisma. Sonbasicamente lamas e arxilas ricas en materiaorgánica e que sofren a influencia das mareas.

Os depósitos cuaternarios continentais

No interior comarcal aparecen numerososdepósitos detríticos cuaternarios, principalmentealuviais, aínda que tamén existen depósitos dotipo das terrazas fluviais, depósitos de ladeira eturbeiras. Deseguido describiremos estes depósi-tos, localizándoos xeograficamente, xa que na

cartografía, agás no caso das turbeiras, que apa-recen de xeito independente, os outros materiaiscartográfanse conxuntamente por razóns deescala. Cronoloxicamente, están representados oPlistoceno e o Holoceno, coas súas correspon-dentes diversificacións en función da súa xénesee composición.

Materiais de idade plistocénica

De acordo coa súa descrición e representa-ción cartográfica, distínguense os seguintes tiposde materiais de idade plistocénica:

Rasas costeiras

As rasas costeiras son depósitos plistocénicosque, ás veces, poden aparecer cartografadoscomo depósitos terciarios-cuaternarios.

Existen dous pequenos retallos deste tipo dedepósito preto de Lago -ao SL-, e entre a praia deLago e a de paraños, ambos os dous no concellode Xove. Trátase de depósitos compostos porcantos redondeados englobados dentro dunhamatriz areo-arxilosa. Correspóndense coa rasacosteira cantábrica, e son probablemente os seusdepósitos máis occidentais. Indican cambios nonivel do mar produto dos cambios climáticosrelacionados coa última glaciación würmense,polo que se corresponden cun antigo nivel domar, localizado en cotas superiores ao queactualmente posúe o Cantábrico.

Terrazas

As terrazas fluviais presentan unha extensiónreducida e un carácter fortemente descontinuo.Algúns autores puideron distinguir tres niveis deterrazas (ASENSIO AMOR e NONN 1964; NONN1966, ASENSIO AMOR 1970, e MARTÍNEZÁLVAREZ e outros 1977), que interpretaroncomo eustáticas e ás que lles atribuíron unhaidade plistocénica, aínda que o fixeron a partirde estudos realizados en zonas máis orientais deGalicia, non nesta comarca. Na MariñaOccidental pódense citar pequenas terrazas norío Covo, na zona do encoro. No val deste río

XEOLOXÍA

229

existen diversas terrazas, moi deterioradas e dereducida extensión. Aparecen como formas col-gadas en limiares residuais creados sobre o gra-nito de San Cibrao.

Están constituídas por cantos principalmentede granito, e presentan unha potencia reducida,que non supera normalmente os 1,5-3 m deespesura.

Conos de dexección antigos

Unicamente se atopan dous pequenos depósi-tos deste tipo na vertente oriental do río Xunco,en Cervo, un ao pé do monte Buio e outro nasladeiras do Pelobrinco.

Trátase de depósitos detríticos formados pormateriais procedentes do desmantelamento dascuarcitas do Xistral.

Presentan formas típicas de conos de dexec-ción de orixe periglacial, e, polo tanto, as faciesgrosas (conglomeráticas) predominan na zonacentral do cono, mentres que as facies finas -alternando con leitos de cantos- se localizan nosbordos. O cuarzo aparece en proporcións meno-res, e tamén se atopan leitos illados de turba. Enxeral, son niveis conglomeráticos, onde a matrizé areosa ou limo-areosa e engloba a bloques sub-angulosos de cuarcita de varios centímetros dediámetro. Estes horizontes poden alcanzar poten-cias de varios metros de espesura. Tamén apare-cen intercaladas capas centimétricas de areaslimosas, que presentan estratificación cruzada epequenas capas de areas con codias ferruxinosas.

Son depósitos periglaciais. DELEBRIAS eNONN en 1964 fixeron unha análise polínica edatación con C14 nun leito de turba localizadonun cono de dexección por baixo de 2,4 metrosde areas e bolsas lentellóns de grixos, e chegaroná conclusión de que son de idade würmense(Würm III: 13.600 + 450 anos).

A xénese destes depósitos tivo a súa orixe nosfenómenos periglaciais que afectaron os mate-riais cuarcíticos destas serras. Os fragmentos

destes materiais crearon os correspondentesconos de dexección nas ladeiras desas serras.

Materiais de idade holocénica

Depósitos aluviais

Os aluviais correspondentes aos leitos deenchente actual están definidos por materialareo-arxiloso con cantos angulosos de variadanatureza litolóxica.

Os depósitos aluviais son pouco importantesnesta comarca, xa que os ríos non son moi cau-dalosos e circulan, agás nos seus cursos máisbaixos, encaixados no substrato. Aparecen envales dos ríos Ladro, Costa do Martelo, Esteiro,Lago, Regueira e Covo.

Atópanse, así e todo, pequenos depósitosrepartidos ao longo de toda a zona, que presen-tan un maior desenvolvemento en zonas próxi-mas á costa. Trátase, en xeral, de depósitos decantos de cuarzo, cuarcitas, xistos e granitosenglobados nunha matriz arxilo-areosa, é dicir,de depósitos heteroxéneos con matriz areo-limosa. Os bloques e grixos son principalmen-te cuarcíticos, e a fracción area está formadapor cuarcitas e cuarzo en proporcións varia-bles. Se aparecen limos, estes proceden dezonas de lousas.

Turbeiras

Este tipo de depósitos é abundante nestacomarca, sobre todo na zona dos montes doBuio e de Cabaleiros en zonas altas e topografi-camente aptas, é dicir, en pequenas cubetas ouzonas chairas. Estes depósitos de turbas, sem-pre en pequenos retallos en zonas chairas ele-vadas, poden acadar espesuras de máis de 2metros (MARTÍNEZ-ÁLVAREZ e outros 1977).Son acumulacións de turba de difícil precisióncartográfica. Interprétanse como depósitos ori-xinados en antigas zonas chairas con drenaxedeficiente, que foron posteriormente erosiona-das ao se encaixar a rede hidrográfica (ARCEDUARTE e outros 1973, 1976). Segundo data-


230

cións realizadas por MENÉNDEZ AMOR eFLORSCHUTZ en (MARTÍNEZ-ÁLVAREZ eoutros 1977), estes depósitos son de idade bore-al (Holoceno).

Depósitos de ladeira

Son depósitos localizados basicamente nazona oriental da comarca. Cobren as ladeirasdesenvolvidas sobre as duras cuarcitas doXistral, tendendo a recubrir as ladeiras como ver-tentes regularizadas. As súas características lito-lóxicas loxicamente están ligadas ás do substra-to do que proceden, é dicir, ás cuarcitas. Son astípicas pedreiras de ladeira, coluvións e derru-bios de ladeira.

Segundo a composición litolóxica do substra-to rochoso no que se desenvolven atopamosdous tipos básicos:

- Os coluvións graníticos desenvolvidos sobreo granito de San Cibrao, que son depósitosconstituídos por bloques, cantos e grixos,dentro dunha abundante matriz areosa.

- Os coluvións cuarcíticos que aparecen liga-dos aos afloramentos da cuarcita do Xistral,que poden alcanzar espesuras importantes,mesmo superiores aos 5 ou 6 m de potencia,e que están constituídos por cantos e bloquesangulosos de cuarcita e unha matriz de tipoareosa de proporción variable.

Eluviais

Son depósitos de tipo eluvial desenvolvidosbasicamente sobre os granitos de San Cibrao. Osseus límites cartográficos son irregulares e veñensendo o produto da alteración in situ dos grani-tos, alteración que pode alcanzar gran profundi-dade. Correspóndense coas terras que en Galiciase denominan “xabres” ou “sábregos”. Son depó-sitos areosos que inclúen cantos de material nonalterado, que poden ata conservar a primitivaestrutura do granito.

Indiferenciado

Neste grupo incluímos diversos depósitos decaracterísticas litolóxicas heteroxéneas de difícilasignación a un grupo específico por falta dedatos sobre a súa xénese e evolución.

2.4. PUNTOS DE INTERESE XEOLÓXICO

Neste apartado quedan reflectidos os Puntosde Interese Xeolóxico recoñecidos oficialmente(IGME). Coméntanse a súas principais caracte-rísticas, así como o interese particular de cadapunto. Na presente comarca aparece un punto deinterese xeolóxico.

PUNTO DE INTERESE XEOLÓXICO LU-24

Denominación: Ría de Viveiro

Provincia: Lugo

Concello: Viveiro

Paraxe: Punta da Brela

Coordenadas: X= 612.590 Y= 4.836.529

Valores: Petrolóxico de nivel baixo.Estratigráfico de nivel baixo. Tectónico denivel alto. Mineiro de nivel medio. Pola súautilización considerase de interese turístico denivel alto e científico de nivel baixo. Didácticode nivel alto e económico de nivel medio.

Influencia: a nivel nacional

Descripción: Morfoloxía da ría de Viveirocoas dúas litoloxías dando aspectos diferentesnas dúas marxes da ría. Control estrutural damarxe esquerda da ría de Viveiro. Sucesiónde depósitos de praias, dunas e aluviais.Indicios de ferro nos materiais do ordovícico.

Ademáis e dentro do que se denomina anivel internacional “Global Geosites” da IUGS, aZona Asturoccidental-leonesa aparece comopunto de interese. O proxecto Geosites, encón-

XEOLOXÍA

231

trase en desenvolvemento polo grupo de traba-llo Global Geosites, patrocinado pola IUGS(Unión Internacional de Servizos Xeolóxicos) epola UNESCO. Proxecto que persigue a elabora-ción dun inventario global do patrimonio xeoló-xico da Terra.

Así o Oróxeno Varisco Ibérico (chamado ante-riormente Hercínico) contén valiosos rasgos tec-tónicos e estructurais. En concreto a comarcapertence á chamada “Rodilla Astúrica” ou “ArcoIberoarmoricano”. Esta estrutura arqueada donoroeste ibérico, consiste nunha estruturaimbricada de primeiro orde, de unidades supra-corticais, arqueadas en torno a un eixe subverti-cal situado ao Este e con direccións de empraza-mento centrípetas.

No centro do arco situánse as zonas máisexternas do antepaís ibérico (Zona Cantábrica,situada máis ao Este da comarca xa por Asturias)con materiais sinoroxénicos carboníferos preser-vados. Cara o Oeste pódese ver unha secciónprácticamente completa do oróxeno varisco com-posta por un apilamento de mantos con verxen-cia Este-NE, que inclue de abaixo-arriba, é dicirde Este a Oeste:

1- Zona Cantábrica (fóra de Galicia)

2- Zona Asturoccidental-leonesa (zona Esteda comarca da Mariña Occidental)

3- Zona centroibérica: a partir da falla deViveiro, é dicir a parte oeste das terras daMariña Occidental.

4- Zona de Galicia-Tras-Os Montes: inclue aGalicia central e occidental.

As tres primeiras representan unidades pro-gresivamente máis internas da marxe continentalpaleozoica do bloque ibérico (Gondwana), men-tres que a cuarta, máis complexa, inclue os com-plexos exóticos alóctonos de Galicia (por exem-plo o cercano de Cabo Ortegal) e Tras-Os Montes,constituidos en sentido ascendente por mantosafectados por metamorfismo de alta presión

(interpretados como elementos subducidos damarxe ibérica máis externa), mantos ofiolíticos(litosfera oceánica paleozoica) e mantos polime-tamórficos que incluen segmentos mantélicos.Estos complexos exóticos sitúanse de forma alóc-tona sobre unha serie basal (Dominio Esquistosode Galicia-Tras-Os Montes) que representa pro-bablemente, unha conca de traseira de arco des-envolvida sobre a corteza de Gondwana previa-mente adelgazada.

A formación do arco ibérico-armoricano, queé o que se pode observar na comarca, interpréta-se en relación coa colisión de un promontorioubicado na marxe septentrional de Gondwanacon o marxe de Laurencia. En zonas frontais dopromontorio produciríase unha imbricaciónintensa de unidades, das que o sector descrito éo mellor exemplo.

OUTROS PUNTOS DE INTERESE:

A continuación reflíctense outros puntos deinterese:

Turbeiras do Xistral, Montes de Cabaleirose Montes do Buio

Sen entrar en detalle das características dasturbeiras, dicir que son principalmente turbei-ras de cobertor. Na comarca desenvólvensetanto sobre cuarcitas (O Xistral, parte dosMontes de Cabaleiros, como sobre granitos(áreas dos Montes de Cabaleiros). Existenvarios tipos, aínda que nesta zona predominanas de cumio, tamén existen turbeiras de ladei-ra e escalón, existindo algúns exemplos de tur-bas en collados ou casos intermedios entre osanteriores.

Aparecen en áreas planas destas zonas demontaña. Desenvolvéronse sobre solos moipouco evolucionados ou sobre depósitos perigla-ciares constituídos por bloques e cantos. Taménen alveolos graníticos.


232

O releve actual de planicie en altura é o resul-tado dos procesos acontecidos desde o Terciario(clima cálido) ata o Cuaternario (climas fríos noPleistoceno con fenómenos de glaciarismo eperiglaciarismo), procesos que modelaron o rele-ve mediante unha intensa meteorización

O seu crecemento vese favorecido polo gra-diente termopluviométrico da zona, é dicir incre-mento das precipitacións e un descenso da tem-peratura a medida que se ascende en altura, aoanterior débese sumar un importante desnivelaltitudinal (son serras do orden dos 1.000 metrosque se alzan prácticamente desde a costa cantá-brica, é dicir o nivel do mar) e tamén a influen-cia pola cercanía do mar cantábrico.

Son ecosistemas húmidos formados porturba, onde as especies vexetais actuais seguensendo formadoras de turba. Forman as turbeirasambientes vexetais no seu conxunto, onde haicrecemento de forma continua da vexetación, acal a súa vez ao morrer pasa a amorearse enforma de turba, proceso que acontece ao longode miles de anos. Calcúlase que empezaron adesenvolverse desde fai uns 9.000 anos. Sendode idade boreal, é decir postglacial, holoceno(Menéndez Amor e Florschutz).

O tipo de vexetación predominante son mus-gos (Sphagnum), ciperáceas (Eriophorum ECarex), xuncáceas (Juncus), e plantas do tipodas Drosera e Pinguicula, así como matos peque-nos na súa maioría do xénero Erica, aínda que onúmero en xeral de especies de plantas presentesé moi superior.

Frecha areosa litoral da praia de Arealonga

Na desembocadura do río Sor, no Vicedolocalízase unha frecha litoral areosa, que tende acrecer cara ó Oeste, é dicir pechando a desembo-cadura do río Sor. Ademais forma un interesanteconxunto xeomorfolóxico, coa propia praia, ocordón dunar na parte traseira do areal, e asmarismas do esteiro do Sor.

Pozo da Ferida

No río Loureiro localízanse as fervenzas doPozo da Ferida, zona de interese natural localiza-da entre as aldeas de Valcarría e Loureiro (luga-res de Castro de Arriba e Castro de Abaixo) . Sonunha serie de cadoiros que lle permiten aoLoureiro salvar case 100 metros de altitude.

XEOLOXÍA

233

HIDROXEOLOXÍA

235

3.1. HIDROGRAFÍA

Como se explicou no apartado do relevo, acomarca da Mariña está sucada por numerososríos (Sor, Landro, Regueira, Covo e Xunco), aosque cómpre engadir regatos de menor entidade(regato da Veiga e Vilar-Rendo, no Vicedo;Escourido, Loiba, regato do Cristo, do Monte eCosta do Martelo, en Viveiro; e regatos deEsteiro, Lama da Ovella e Esparaños, en Xove).

Toda a rede fluvial é cantábrica, e non existenríos que vertan as súas augas cara á costa atlán-tica. Como xa describimos as redes fluviais noapartado do relevo, limitarémonos a dar algun-has características que precisen as condiciónshidrográficas de cada un dos ríos da comarca.

Establécese unha dirección predominante detodos os ríos sur-norte, resultado da disposicióndos materiais xeolóxicos, que seguen a direccióndas estruturas variscas (SO-NL do antiforme doOllo de Sapo e dominio do manto deMondoñedo), e consecuencia tamén do rexogode fallas tardivariscas en diversas direccións(predominantemente noroeste-sueste para asfracturas principais, leste-oeste preto da costa, enorte-sur no caso da falla de Viveiro, que limitaa conca do Landro e a do seu afluente o Bravos).

A conca do Landro ten unha extensión de296,6 km2 e unha lonxitude de 31 km, mentresque o río Sor presenta unha conca de 201,8 km2e unha lonxitude de 49 km.

No tocante ás características pluviométricasdestas concas, tanto a conca do Landro coma ado Sor presentan valores de chuvias abundantese ben distribuídas ao longo do ano. A época chu-viosa vai desde setembro ata abril e as máximasprecipitacións prodúcense en febreiro, non sepode considerar que haxa unha estación secadefinida, nin sequera en setembro, que é a épocade menor cantidade de chuvias.

O réxime fluvial destes ríos é o seguinte: o ríoLandro posúe un caudal absoluto medio anualde 7,2 m3/seg e un caudal relativo de 26,5l/seg/km2, cualificado de forte.

O Sor presenta un caudal absoluto medioanual de 6,1 m3/seg e un caudal relativo de 30,0l/seg/km2, que pode cualificarse como forte.

No que se refire ao aproveitamento hidroeléc-trico, os informes do Organismo Augas deGalicia da Consellería de Medio Ambiente eDesenvolvemento Sostible, aportan os seguintesdatos: tres minicentrais, Chavín en Viveiro eXerdiz e Sta. Mariña en Ourol (datos de Augas deGalicia a xaneiro de 2005).

No Sor sitúase a central de Batán, preto deMonteínsua de Arriba, cunha produción mediaanual próxima aos 400.000 kW/h.

Existen tres aproveitamentos outorgados (ostres en Ourol) que aínda non están en explotación(datos de Augas de Galicia a xaneiro de 2005).

3. HIDROXEOLOXÍA

3.2. CARACTERÍSTICAS HIDROXEOLÓXICAS

A comarca da Mariña, polo seu substratobasicamente formado por granitos e rochasmetamórficas (gneises, xistos, lousas e cuarci-tas), non presenta a priori, desde o punto devista hidroxeolóxico, unhas características favo-rables para o desenvolvemento de acuíferos enprofundidade, limitándose a súa localización aosescasos depósitos superficiais de tipo aluvial(Landro), aluvio-coluvial e eluvial, relacionadosos dous primeiros cos leitos fluviais.

Xa que logo, a escorrentía superficial a favorda pendente convértese no fenómeno principalna hidroxeoloxía da comarca, aínda que cómpresinalar outros procesos: dunha banda, os maci-zos graníticos de dúas micas e, en menor medi-da, os granitos biotítico-anfibólicos (macizo deEstaca de Bares) e mais a granodiorita deViveiro (granitos biotíticos) poden presentar

acuíferos por fisuración (na cartografía pódesereparar na gran cantidade de fallas que “rom-pen” estes macizos); doutra banda, en zonasalteradas superficiais pódense dar fenómenos depercolación-infiltración (o que en Galicia sedenomina “xabres”).

O tipo de permeabilidade das rochas destacomarca está motivada por diversos factores,como unhas certas características litolóxicas:texturas e estruturas (porosidade e condutivida-de hidráulica); unhas determinadas característi-cas estruturais e tectónicas: diaclasado, fractu-ras, xistosidades, etc.; e unha determinada topo-grafía: zonas cóncavas ou deprimidas; alteraciónsuperficial (formación de mantos de alteraciónen granitos “xabre”).

Definimos a porosidade como:

P= Vh / Vo x 100 (coeficiente de porosidade)


236

onde Vh é o volume dos poros e Vo é o volu-me da rocha en estado seco. Depende da dispo-sición dos grans (soltos ou apertados), da homo-xeneidade das partículas (a porosidade diminúeen rochas heteroxéneas), do grao de cementa-ción das partículas e grans da rocha (menorporosidade canta maior cementación) e do tipode fendeduras das rochas, xa que estas, amaisde poros, teñen fendas de orientación e dimen-sións diferentes.

Nos materiais da comarca a porosidade é detipo intergranular nos escasos materiais detríti-cos de idade cuaternaria, como os depósitos depraia, as marismas, os cordóns dunares, os mate-riais de orixe aluvial, os aluvio-coluviais, asterrazas, os conos de dexección, os coluviais e oscuaternarios indiferenciados, sempre que a por-centaxe de limos e arxila sexa escasas, e teñen,en xeral, un grao de permeabilidade alto.

O resto dos materiais, é dicir, os granitos e asrochas metamórficas do dominio do Ollo de Sapoe do manto de Mondoñedo, poden presentar per-meabilidade por fisuración.

As fendeduras poden ser de tres tipos: fisu-ras litoxenéticas, que son aquelas orixinadasdurante o proceso de formación da rocha, detamaño ínfimo e acuosidade moi pequena, quea miúdo atravesan a rocha en todas as direc-cións, aínda que a súa importancia hidroxeoló-xica é escasa; fisuras tectónicas, que se formancomo consecuencia dos movementos tectónicosque renovan e amplían o sistema de fisuras lito-xenéticas e crean novos sistemas de fracturas;fisuras de meteorización, que son aquelas quese orixinan pola actuación de fenómenos esóxe-nos sobre as rochas, principalmente a tempera-tura e a auga. A formación de fisuras por mete-orización prodúcese de maneira máis intensanaquelas áreas nas que xa existen fendedurasprevias, de tipo litoxenético, tectónico ou deambos os dous tipos.

Entre as diferentes litoloxías da comarca,son as rochas graníticas (granitos alcalinos de

dúas micas, granodioritas calcoalcalinas, grani-tos biotítico-anfibólicos e gneises glandulares)as que poden posuír unha rede de fracturaciónampla abondo como para permitir a entrada,circulación e recarga da auga nos acuíferos. Ascondicións de movemento das augas subterrá-neas nestas rochas fisuradas depende do carác-ter de distribución das fendas e da súa cantida-de e tamaño. Hai que ter en conta o grao deateigamento das fendas e o seu recheo cos pro-dutos de meteorización e disolución das rochas:a auga que circula polas rochas ateiga moitasveces as fendas con partículas arxilosas proce-dentes da meteorización dos feldespatos e xis-tos arxilosos, e outras veces acugúlanse de síli-ce e doutras formacións minerais. Esta é arazón pola que os materiais xistosos e lousas dacomarca (lousas de Luarca, lousas dos Montes,materiais silúricos, serie de Vilalba), aínda quepresenten fracturación en superficie, estáncheos en profundidade, o que impide a circula-ción da auga.

Un caso particular é o das cuarcitas. Na zonaafloran as cuarcitas do Xistral e a cuarcita armo-ricana. Cada unha aparece nun dominio litoló-xico diferente, pero preséntanse ambas en ban-cos máis ou menos potentes, especialmente nocaso da cuarcita do Xistral. Estas cuarcitas pre-sentan planos de debilidade (tectónicos) quefavorecen a circulación da auga entre eles, poloque o movemento da auga se ve favorecidoneste tipo de rocha. Cómpre salientar as zonasaltas de cuarcitas no Buio e Cabaleiros, onde aauga descende cara ás turbeiras localizadassobre elas.

Os tipos de permeabilidade anteriores póden-se combinar, de xeito que as diversas litoloxíaspresentan a miúdo varios tipos de permeabilida-de. Esta permeabilidade mixta afecta principal-mente aos granitos de dúas micas (alterados, conpermeabilidade por porosidade intragranular, efracturados, con permeabilidade por fisuración)e en menor medida aos demais granitoides e for-macións gnéisicas.

HIDROXEOLOXÍA

237

3.3. UNIDADES HIDROXEOLÓXICAS

Todas as características que acabamos de verpermítennos realizar unha cartografía hidroxeo-lóxica da comarca, agrupando as unidades litoló-xicas en tres grandes grupos segundo o seu graode permeabilidade: materiais de moi baixa per-meabilidade-impermeables, materiais de baixapermeabilidade e materiais permeables. Dentrodeste último grupo diferenciáronse os materiaiscosteiros do resto por posuíren certos trazos quese exporán máis adiante.

Vendo a cartografía obsérvanse dúas zonashidroxeolóxicas ben marcadas: dunha banda, azona occidental, é dicir, o dominio do Ollo deSapo, que é unha zona de lousas, onde as serrasencerran vales profundos e de fortes pendentes,e onde a escorrentía se ve favorecida pola imper-meabilidade do substrato; doutra banda, a zonacentrooriental da comarca, separada pola falla deViveiro, caracterizada por materiais máis perme-ables (aínda que sempre de grao baixo), e ondeaparecen tamén os depósitos detríticos que favo-recen unha maior permeabilidade.

Materiais de moi baixa permeabilidade-impermeabilidade

Este primeiro grupo constitúeno os mate-riais silúricos, as lousas de Luarca, as lousasdos Montes e a serie de Vilalba. En xeral, assúas características litolóxicas impiden a infil-tración de auga cara a posibles acuíferos pro-fundos e por iso nestas zonas é importante aescorrentía superficial (con nula ou débil infil-tración) cando a topografía presenta certa pen-dente. Posúen escasa porosidade intergranulare a rede de fisuración, de existir, está ateigadade produtos arxilosos procedentes da altera-ción da propia rocha. Así e todo, na zona máissuperficial, e a causa da forte pluviometría daárea, pódense dar xurdimentos de caráctertemporal, e pódese dar o caso de que mesmozonas topograficamente chairas aparezanencharcadas pola gran cantidade de substan-cias arxilosas. Agora ben, en xeral, hai que cua-

lificar o seu grao de permeabilidade como moibaixo-impermeable.

Materiais de baixa e media-baixa permeabilidade

Entre os de baixa permeabilidade aparecen omacizo de Estaca de Bares e o conxunto plutóni-co de Viveiro (granitos biotíticos), mentres queos granitos de dúas micas do Barqueiro e de SanCibrao e mais o macizo de Penedo Gordo perten-cen ao grupo de permeabilidade media-baixa.

Hai que comentar tamén que os gneises doollo de sapo, de presentaren unha alteración quedea lugar a mantos areosos ou de posuíren unharede de fracturación e fisuración relativamenteimportante, poden dar lugar a acuíferos demedia-baixa permeabilidade, semellante á dosgranitos.

En xeral, estas rochas presentan escasa ounula permeabilidade primaria, e a de tipo secun-dario é orixinada por fenómenos de fisuraciónou fracturación do macizo hidroxeolóxico quepermiten a entrada e circulación da auga por el.Moitas destas fracturas están interconectadascon depósitos aluviais ou con depósitos de alte-ración do propio macizo, e serven como zonasde achega ou recarga para estes acuíferos deporosidade de tipo intergranular, ou ben xordenno exterior por mananciais en zonas de val ououtras formas negativas do relevo, orixinadaspor erosión ou a favor do contacto entre rochasintrusivas e metasedimentarias, etc.

En definitiva, este grao de permeabilidadefavorece a escorrentía superficial grazas aos pla-nos de pendente, co que a maioría das augasprocedentes das precipitacións atmosféricas vanir parar aos cursos fluviais.

A existencia de zonas alteradas que actúancomo depósitos de porosidade intergranular per-mite o desenvolvemento de pequenos acuíferosdependentes da recarga atmosférica ou da ache-ga subterránea de acuíferos situados no macizorochoso, polo que a súa dependencia doutras


238

achegas é grande e no verán tenden a secar ou aque descenda notablemente o seu nivel freático.

Os dous tipos de permeabilidade poden com-binarse, pero, polo xeral, o seu grao de permea-bilidade considérase baixo para todos estesmateriais ou medio-baixo para os granitos alcali-

nos de dúas micas se presentan esta permeabili-dade mixta.

Neste grupo inclúense as cuarcitas do Xistrale a cuarcita armoricana, das cales xa describimosas súas características hidroxeolóxicas.

HIDROXEOLOXÍA

239

FIGURA 9

Materiais de alta permeabilidade

Neste terceiro grupo fíxose a seguinte sub-división:

- Depósitos detríticos cuaternarios de medioscontinentais; abranguen os materiais de tipoaluvial, aluvial-coluvial, terrazas, coluvións,conos de dexección e cuaternario indiferen-ciado, e poderíanse incluír tamén aquí, aíndaque con reservas, por seren depósitos decaracterísticas peculiares, as turbeiras.

- Depósitos detríticos cuaternarios deambientes mariño-continentais, tales comodepósitos de praia, cordóns dunares, frechaslitorais e marismas.

Esta clasificación establece como criterio,como é lóxico, a situación de cada un dos tipos dedepósitos, o que comporta, evidentemente, unharestrición no segundo caso pola súa localizaciónen ambientes de transición mariño-continentais.

Entre os depósitos de medios continentaiscómpre salientar os depósitos aluviais constituí-dos por grixos, areas e, en menor medida, arxilas.Trátase de depósitos soltos pouco cementados quedan lugar a bos acuíferos, aínda que a súa escasaespesura e a súa dependencia da recarga externalles resta moita importancia. Ás veces están rela-cionados con importantes fracturas, como é ocaso da conca do Landro, vinculada á falla deViveiro, e nese caso ás veces estas fallas achégan-lles auga aos acuíferos. Estes aluviais constitúenas chairas de inundación dos leitos fluviais, poloque collen reservas de auga en épocas de máximocaudal e convértense en zonas de achega en épo-cas de estiaxe.

As terrazas practicamente non existen nestacomarca. Só aparecen no río Covo, e afectadaspolo encoro.

Os materiais mariño-continentais tipo praia ecordón dunar presentan unhas característicasfavorables para a infiltración da auga cara ao seuinterior, xa que o grao de cementación das areas é

nulo, e isto permite a formación de bolsas de augadoce por riba do nivel das augas mariñas. O seuvolume é escaso e a súa extracción pode ocasio-nar a infiltración de augas mariñas cara a acuífe-ros continentais.

Pola súa banda, as áreas de marisma (maris-mas de Negradas na foz do Sor, e marismas doLandro en Landrove) constitúen depósitos detríti-cos limo-arxilosos e limo-areosos permanente-mente asolagados ou encharcados en boa parte dasúa superficie e noutras zonas afectadas pormareas vivas. Todo isto comporta unha saturaciónen auga con importante contido salino, o queimpide o seu uso como acuífero.

3.4. FONTES DE USO TRADICIONAL

Neste apartado imos repasar algunhas dasfontes máis coñecidas da comarca. Desde opunto de vista da temperatura, ningunha delasse considera fonte termal, senón que teñenaugas frías, que andan arredor dos 10-13 ºC.

Fonte das minas

Localizada en Silvarosa, preto do regato domesmo nome, ao SO de Viveiro. Na zona existi-ron importantes explotacións mineiras de ferro,abandonadas na actualidade. Os traballos come-zaron en 1902 e pecháronse hai uns 20 anos. Omineral era magnetita localizada entre capas decuarcitas e lousas. Tratábase dunha explotacióna ceo aberto e en minería subterránea. A Fontedas Minas é, máis ben unha galería, non unmanancial propiamente dito. Pola boca da gale-ría mana un caudal duns 6 l/seg. Ten unhasdimensións de 2x2 metros, e conecta a galeríaco interior da explotación. A orixe da auga émeteórica. A auga infíltrase cara ao interior dasgalerías e sae ao exterior pola devandita galeríaou fonte. As augas presentan unha mineraliza-ción débil, son sulfatadas cálcicas, magnésicas,sódicas, cunha temperatura de xurdimento de12,6 ºC, e son de interese para o tratamento deanemias e enfermidades do metabolismo.


240

Velaquí outras fontes de interese:

Cova do ferroLocalizada en Viveiro, no lugar coñecido como

a Cova do Ferro, presenta un caudal de tan só 0,01l/seg e unha temperatura de 11ºC.

FerreirolaSituada en Viveiro, no lugar de Borreiros (San

Pedro de Galdo), posúe un caudal de xurdimentode tan só 0,01 l/seg e unha temperatura de 13ºC.

Fonte de San Roque e Fonte redondaLocalízanse as dúas en Viveiro, en San Roque.

Fonte de tellaLocalizada en Sargadelos (Cervo), posúe un

caudal de xurdimento de 0,4 l/seg e unha tempe-ratura de 10ºC.

Augas de SabucedoLocalizada en Sabucedo (Ourol), presenta un

caudal de xurdimento de 0,01 l/seg e unha tem-peratura de 10ºC.

Augas da CovaSituada en Escourido (Viveiro), a súa tempe-

ratura é fría e as súas augas de tipo ferruxinoso-sulfatadas, e presenta un caudal escaso quemana entre as lousas. Como curiosidade, cómpresinalar que na zona se atopan restos da igrexaque existiu na propia cova da fonte.

3.5. RISCO DE CONTAMINACIÓN DE ACUÍFEROS

Na comarca da Mariña pódense distinguir osseguintes grupos:

a) Terreos onde os acuíferos son moi vulnera-bles á contaminación. Zonas nas que cómpreextremar as medidas preventivas.

- Depósitos cuaternarios: aluviais, aluvio-coluviais, terrazas e depósitos costeiros. Nonexiste ningunha protección natural contra osaxentes contaminantes exteriores. A elimina-

ción dos elementos nocivos, unha vez anula-do o foco produtor, é lenta e difícil.

b) Terreos onde os acuíferos son vulnerablesá contaminación. Zonas nas que cómpre extre-mar as medidas preventivas. Neste caso incluí-mos formacións de permeabilidade baixa ebaixa-media que constitúen áreas onde se requi-ren estudos complementarios.

- Formacións fisuradas e nas que poden existirzonas alteradas: neste grupo podemos incluírprincipalmente rochas graníticas (e, en deter-minados casos, rochas gnéisicas) que posúanunha intensa rede de fisuración (e puntual-mente outros tipos de rochas). A circulaciónsubterránea é rápida, e a filtración naturalescasa. A contaminación pódese propagar moiaxiña. Este grupo de rochas pode presentarzonas alteradas, dando mantos de alteración(“xabres”), o que, combinado á rede de fisura-ción, aumenta o risco de contaminación.

c) Zonas nas que, por non existir practica-mente afloramento de formacións permeables, acontaminación afecta case exclusivamente ásaugas superficiais. Constitúen zonas favorablesao vertido pola súa baixa permeabilidade.

- Terreos antigos, pregados e metamorfizados:lousas, xistos e gneises, principalmente.

- Terreos graníticos e ultrametamórficos: gra-nitos e gneises. Zonas destes macizos quenon presentan unha rede de fisuración, nintampouco áreas de alteración.

A comarca da Mariña Occidental, observandoa cartografía hidroxeolóxica, non presenta gravesinconvenientes no relativo á contaminación deacuíferos, xa que a presenza de áreas moi vulne-rables á contaminación (detríticas en xeral) émínima, mentres que outras que requiren estu-dos complementarios (graníticas, principalmen-te, e gnéisicas), aínda que fan complicada a ins-talación de vertedoiros, puntos de vertedura,etc., presentan graos de permeabilidade baixos.En conclusión, a instalación de puntos de verte-

HIDROXEOLOXÍA

241

dura debería relegarse a determinadas áreas (xis-tosas) impermeables ou de moi baixa permeabi-lidade, limitadas á zona occidental, onde a con-taminación afectaría a augas superficiais e deescorrentía sen danar os acuíferos.

Pódese realizar un agrupamento dos tipos lito-lóxicos en función do seu comportamento fronteá realización dunha vertedura contaminante.

Un primeiro grupo constitúeno os materiaisdetríticos de idade cuaternaria, que en xeral sonmateriais moi vulnerables á contaminación, poloque nesas zonas cómpre extremar as precaucións.

Os materiais de ambientes mariño-continen-tais, abundantes na comarca (praias e cordónsdunares), presentan, pola súa situación, un altorisco de infiltración de augas mariñas, principal-mente por un exceso de bombeo desde os acuífe-ros próximos de auga doce, pero tamén porquesofren inundacións temporais por parte de augasmariñas, como é o caso das marismas de Negradase Landrove ou da inundación das praias en épocasde treboadas ou mareas altas. As praias estánconstituídas basicamente por areas, que constitú-en depósitos homométricos, homogranulares ouheterogranulares segundo o seu emprazamento,de carácter permeable, o que permite unha rápidainfiltración e difusión dos contaminantes dentrodo acuífero, se ben a súa localización costeira eli-mina o seu interese como acuíferos.

Entre estes materiais detríticos, os máis valo-rados como acuíferos, e polo tanto os que requi-ren unha maior protección, son os depósitos alu-viais e aluvio-coluviais dos vales da comarca, enespecial os do val do Landro. Pódense incluírneste grupo os depósitos coluviais, conos dedexección, cuaternario indiferenciado, etc.

En xeral, non presentan grandes potencias, eneles a infiltración das augas e líquidos contami-nantes realízase de modo directo desde a súa super-ficie ata o interior do acuífero, ao non existir nin-gunha protección natural fronte aos contaminantes.Con todo, estes depósitos, debido ao seu carácter

poroso, permiten unha certa filtración natural oudepuración de parte dos elementos nocivos, aíndaque a súa eliminación posterior sexa dificultosa.

Os materiais graníticos son terreos vulnera-bles á contaminación, así que á hora de realizara instalación de vertedoiros ou puntos de verte-dura sobre estes materiais é preciso realizar estu-dos puntuais complementarios. Estas litoloxíaspoden dar lugar a bos acuíferos cando posúenunha permeabilidade secundaria por fisuraciónben desenvolvida, é dicir, cando permiten a infil-tración das augas procedentes das precipitaciónsatmosféricas e a súa circulación posterior polointerior do macizo granítico ata a súa saída porxurdimentos ou mananciais ou ben alimentandoacuíferos porosos. Este tipo de permeabilidadenon permite a filtración ou depuración dasaugas, ao non existir un medio poroso que actúede filtrante natural.

Ademais, estes materiais poden constituír,por alteración, depósitos en superficie que actú-an como acuíferos de carácter poroso (“xabres”por porosidade intergranular, semellante á queposúen os depósitos detríticos) e que si permi-ten, polo tanto, unha certa depuración dos con-taminantes, aínda que, ao non posuíren ningun-ha protección, son facilmente contaminables.

Para rematar, cómpre citar o grupo de litoloxí-as impermeables, o dos materiais metamórficosdo dominio do Ollo de Sapo e do manto deMondoñedo (xistos e lousas), que, dado o seucarácter de moi baixa permeabilidade ou deimpermeabilidade total, provocan que a escorren-tía superficial sexa moi importante en zonas concerta topografía ou relevo, polo que os líquidos esubstancias contaminantes pasan aos cursos dosríos contaminándoos. En determinadas zonaschás ou de cubeta, os materiais produto da alte-ración destas rochas poden dar lugar a pequenosacuíferos moi facilmente contaminables e nosque así que se introduce un axente contaminanteeste é moi difícil de eliminar: é o caso dalgúnspozos unifamiliares próximos a foxas sépticas,que van sendo contaminados irreversiblemente.


242

RISCOS XEOLÓXICOS

243

4.1. INTRODUCIÓN

Os riscos xeolóxicos abranguen un grannúmero de catástrofes naturais (terremotos,inundacións, escorregamento de terras, despren-dementos, etc.), que cada día cobran maiorimportancia, pois o home tende a realizar assúas vivendas, infraestruturas e industrias entodas as zonas do planeta, sen ter en conta osfenómenos xeodinámicos externos e internosque teñen lugar na Terra.

Galicia, evidentemente, non se pode subtraerdeste feito, e, por esta razón, realizamos unhaprimeira aproximación á cartografía daquelaszonas que, polas súas características litolóxicas,topográficas, xeomecánicas, hidrográficas, hidro-lóxicas, etc., son susceptibles de sufrir algún tipode risco xeolóxico.

Na nosa comunidade, os principais riscos sonas inundacións dos leitos e chairas aluviais e osescorregamentos a favor de planos de debilidade,principalmente en rochas xistosas. Así e todo,existen outros riscos, como os desprendementosde rochas en zonas de noiros de estradas, enescarpas de áreas de alta montaña ou en zonasde cantís, como as avalanchas de neve nas zonasde alta montaña, ou como os afundimentos cárs-ticos (en áreas restrinxidas do leste das provin-cias de Ourense e Lugo).

Incluímos tamén outros “riscos”, causadosbasicamente pola actuación do home sobre o

medio, que cada día cobran maior importancia,como, por exemplo, o risco de erosión do solo.No apartado de orientación á vertedura, faisereferencia á perigosidade de realizar vertedurassen ter en conta o substrato xeolóxico comoalmacén e reserva de auga e, polo tanto, comosubministrador da auga dos mananciais e fontes.

4.2. CATÁLOGO DE RISCOS

Risco sísmico

Na comarca da Mariña Occidental, os riscosxeolóxicos son escasos, aínda que a clasificaciónMSK de intensidade de risco sísmico engloba asúa parte occidental nunha das zonas de Galiciade intensidade media (segunda VI d a < VIII),mentres que á zona centrooriental lle atribúe ungrao de intensidade baixo < VI.

A cartografía de perigo sísmico para un perí-odo de retorno de 100 anos indica un valor de Va VI para toda a comarca da Mariña.

Abrangue un rango na escala desde o grao Iao VI. Velaquí a descrición dos diferentes graos:

- Grao I. A sacudida non é percibida polosnosos sentidos. Detéctase unicamente nossismógrafos.

- Grao II. A sacudida é percibida por persoasen repouso, sobre todo en pisos altos.

4. RISCOS XEOLÓXICOS

- Grao III. A sacudida é percibida por algun-has persoas no interior dos edificios e, encasos favorables, tamén no exterior.Vibración semellante á do paso dun camión.Os obxectos pendurados comezan a abanar.

- Grao IV. A sacudida é percibida por moi-tas persoas no interior dos edificios e poralgunhas no exterior. Ninguén colle medo.Vibración semellante á do paso duncamión pesado con carga. Ventás, portas evaixelas vibran. Os muros e pisos produ-cen estalos. O mobiliario comeza a mover-se. Os líquidos en recipientes abertos axí-tanse un chisco. Os obxectos penduradosabalan lixeiramente.

- Grao V. Sentido pola maioría das persoasno interior dos edificios e por moitas no


244

FIGURA 10

exterior. Algunhas persoas collen medo efoxen. Os animais desacóuganse.Vibración semellante á dun obxecto pesa-do levado a rastro polo chan. As estruturasdos edificios abanéanse con vibraciónxeral. Os obxectos lixeiros desprázanse ouenvorcan. Portas e ventás baten con vio-lencia. Os obxectos pendurados abaneanamplamente. Os cadros caen. Os líquidosen recipientes reverten en pequenas canti-dades. A auga dos mananciais pode cam-biar o seu curso.

- Grao VI. Sentido por practicamente a xentetoda, tanto dentro coma fóra dos edificios.Algunhas persoas perden o equilibrio. Osanimais domésticos foxen das cortes.Pódense romper as vaixelas e cristalerías.Caen libros dos estantes, os obxectos inesta-bles caen, os cadros móvense. Algunhascampás poden soar. Ábrense fendas de ata 1cm en solos húmidos. Pódense producir

escorregamentos nas montañas. Hai cambiosno curso da auga que xorde dos mananciaise no nivel dos pozos.

- Grao VII. A maioría da xente espavorececo medo e sae á rúa. Moitas persoas teñendificultades para se manteren de pé. Asvibracións son sentidas por persoas queconducen automóbiles. As campás gran-des repenican. As casas cativas de barroesboróanse. Hai lixeiros danos en edifi-cios de estrutura metálica e de formigónarmado. Escorregamentos en estradassituadas á beira de ladeiras con penden-tes acusadas. Danos en canalizacións.Fendas en muros de pedra. Ondas enlagoas. A auga méxese polo movementodo limo. Cambia o nivel de auga dospozos. Cambia o curso da auga que xordedos mananciais. Mananciais enxoitos vol-ven manar e viceversa. Estragos en noirosde cascallo e area.

RISCOS XEOLÓXICOS

245

FIGURA 11

Risco de inundación

Os leitos e as áreas adxacentes ás redes flu-viais, nas zonas que topograficamente presentanescasa ou nula pendente, son susceptibles desufrir inundacións cando a cantidade de augaque chega aos cursos fluviais é superior á súacapacidade de drenaxe, ao que se suma un nivelfreático dos depósitos aluviais adxacentes aoleito próximo á superficie, que implica a imposi-bilidade de infiltración do exceso de auga.

Os factores que poden provocar as inunda-cións son os seguintes:

- As precipitacións. Un exceso de precipita-cións nun breve período de tempo provocainundacións repentinas.

- O desxeo. En zonas de montaña nas queexiste un substrato xeado e/ou impermeablee abundantes precipitacións pode darse unaumento da auga de escorrentía e, en conse-cuencia, un aumento na chegada de auga aoscursos fluviais.

- Desprendementos de ladeira. Se taponan ocurso natural do leito fluvial, producindounha represa e unha posterior rotura violenta.

- Factores antrópicos. A urbanización dezonas próximas aos leitos, nas chairas alu-viais, o que supón unha impermeabilizaciónde extensas zonas. A construción de estradas,pontes, liñas de ferrocarril, etc., que podenactuar de diques evitando o desaugamento.Roturas de encoros. Entulleiras de minas quetaponan pequenos cursos fluviais (típico enzonas de lousas de Galicia) e mais a chegadade material sólido en suspensión.

Existen factores que inflúen de maneirasalientable no grao que alcanzan as inundacións.Velaquí algúns:

- A xeoloxía. O grao de permeabilidade inflúena escorrentía: os materiais impermeablesfavorecen a escorrentía superficial, polo que a

cantidade de auga superficial aumenta consi-derablemente. Este é un factor moi importan-te en Galicia, xa que existe un predominio derochas impermeables (xistos, lousas e rochasbásicas) e de moi baixa e baixa permeabilida-de (granitos e gneises, principalmente).

- Grao de saturación dos solos. Os solos, asíque se saturan, son incapaces de reter máisvolume de auga e tórnanse impermeables, cocal aumenta a escorrentía superficial. EnGalicia, os solos arxilosos procedentes daalteración de rochas básicas e de rochas xis-tosas (moi abundantes) poden chegar á satu-ración.

- A vexetación. Unha importante cubertavexetal diminúe a escorrentía e a carga sólidaen suspensión que chega á rede de drenaxe.Polo tanto, é necesaria a conservación domanto vexetal e mais a reforestación (evitar adeforestación).

Na comarca da Mariña Occidental, o risco deinundación podémolo centrar en dúas causas:

Dunha banda, aquelas zonas con risco deinundación por causas antrópicas, basicamentepola existencia de dous pequenos encoros, o doXunco e, sobre todo, o do Covo. Unha eventualrotura provocaría un fenómeno de riada e arrasa-ría as zonas que se atopan inmediatamenteaugas abaixo.

Doutra banda, determináronse dúas zonasque por causas xeomorfolóxicas e climáticasprincipalmente poden constituír zonas inunda-bles en períodos de fortes chuvias: o tramo infe-rior do Landro e o curso alto do Sor. No caso doLandro, un factor negativo é a combinación dopico da avenida coa marea alta, que contribúe aun ascenso irreversible do nivel das augas.

Para rematar, as chairas aluviais son zonasque por seren áreas chairas, vinculadas aos cur-sos fluviais, en épocas de enchentes quedan aso-lagadas ou encharcadas temporalmente. Comoexemplo, temos os aluviais do Landro do


246

Regueira, pero en xeral, nesta comarca, por mordo tipo de cursos fluviais, de percorrido breve eforte pendente, estas chairas practicamente nonestán desenvolvidas, e limítanse en moitos casosa cuaternarios próximos á desembocadura.

Cómpre incidir, polo tanto, en que as concasda comarca discorren por materiais de baixa per-meabilidade, como granitos, lousas, cuarcitas egneises, o que comporta unha importante esco-rrentía superficial que vai parar aos cursos flu-viais, permitindo enchentes dos ríos, favorecidaspola gran pluviosidade da área. Agora ben, a

RISCOS XEOLÓXICOS

247

FIGURA 12

comarca presenta unha cuberta vexetal impor-tante, co cal os solos están protexidos, o que faci-lita que o factor erosión sexa pouco ou moipouco importante.

Riscos ligados á dinámica litoral

En Galicia, debido á súa extensa liña decosta, faise necesario un estudo a escala xeolóxi-ca daqueles procesos que poidan supor un riscoxeolóxico, aínda que sexa a longo prazo.

Os riscos ligados á dinámica litoral tivéronseen conta debido a que o home está modificandocontinuamente o litoral con obras de infraestru-tura (diques de abrigo, peiraos, paseos maríti-mos, praias artificiais, dragaxe de areas, etc.) quealteran as condicións naturais, o que provocacomo resposta que o mar tenda a restablecer unequilibrio, corrixindo ou variando amplas áreas:así, temos zonas de praia que desaparecen, amo-reamentos de area en zonas que antes eran dealta enerxía (pasando de ser zonas de erosión azonas de sedimentación ou viceversa), etc.

Os principais axentes naturais son as onda-das, as mareas, os temporais e os cambios donivel do mar.

- As ondadas dependen da dirección predomi-nante dos ventos e temporais e mais da pen-dente da plataforma costeira. As ondas podenactuar en dirección normal cara á costa ouben de xeito oblicuo, co que se produce unhapequena corrente de deriva litoral. Isto cons-titúe un sistema natural que, en caso demodificación natural ou artificial, pode pro-vocar as variacións devanditas, con erosiónen zonas tradicionalmente de sedimentaciónou fenómenos á inversa.

- Tamén cómpre salientar o efecto das treboa-das, xa que, mentres duran, o efecto erosivoadquire moita importancia, remexendo etransportando unha morea de materiais, confortes correntes de resaca.

- As mareas, pola súa banda, teñen unhaenorme importancia en zonas como Galicia.Son producidas pola atracción do Sol e daLúa sobre a hidrosfera e a litosfera. As zonasafectadas polas mareas constitúen zonas deescasa pendente onde se pousan arxilas naszonas inter e supramareais, mentres que naszonas próximas a mar aberto é maior a por-centaxe das fraccións tamaño area, coa for-mación de barras areosas.

- Para rematar, os cambios do nivel do marpódense deber a factores climáticos ou eustáti-cos principalmente. Son procesos a moi longoprazo que poden ocasionar erosión da liña cos-teira, variación das redes de drenaxe (varia-ción do punto de desembocadura), modifica-ción de instalacións industriais e portuarias, etamén das propias cidades, coa modificaciónde praias e hábitats costeiros, etc.

Factores antrópicos son a construción deencoros, nos cales se reteñen boa parte dos sedi-mentos, a deforestación e a erosión, que supo-ñen un aumento das achegas de auga, a extrac-ción de areas nas praias, cordóns dunares e are-eiras nos leitos fluviais, as modificacións dascorrentes de deriva litoral (diques, peiraos, etc.),e mesmo a contaminación das augas por verte-duras urbanas e industriais.

Na comarca, o risco ligado á dinámica litoral émínimo, e céntrase fundamentalmente nos portose diques de Viveiro e San Cibrao, é dicir, débese acausas antrópicas que modifican as correntes cos-teiras variando o normal tránsito dos sedimentos:así acontece na foz do Landro, que foi modificadapola construción de diques, o que afectou á diná-mica sedimentaria da praia de Cobas.

Zonas de altos gradientes topográficos

Neste grupo incluímos aquelas zonas quepresentan pendentes extremas nas cales sepoden dar riscos tales como escorregamentose/ou desprendementos de rochas e movementosde terras, principalmente, ben sexan atribuíbles a


248

causas naturais, como en zonas de alta montaña,escarpas, canóns de ríos, cantís..., ou debidas acausas antrópicas, como en noiros da estrada,fronte de explotacións mineiras a ceo aberto, etc.

Os desprendementos de rochas prodúcensecomo consecuencia da caída de bloques de mate-

rial dun noiro, individualizados por planos derotura, con caída libre polo menos en parte doseu percorrido, e que se pousan en cotas máisbaixas ou ao pé do noiro.

Prodúcense principalmente a favor de planosde estratificación e de xistosidade (en Galicia, as

RISCOS XEOLÓXICOS

249

FIGURA 13

rochas xistosas son moi abundantes). Nos solos,a caída realízase por mor de fendas de deseca-ción ou de tracción.

Os escorregamentos, tanto os translacionaiscoma os rotacionais, son movementos gravitacio-nais a favor de planos de debilidade, xa sexa xis-tosidade ou estratificación.

Na Mariña Occidental vemos que o risco selocaliza fundamentalmente na zona occidental,por causas topográficas como o forte relevo dasconcas do Sor e do Nogueira de Bravos.Ademais, tal e como se explicou no apartado delitoloxía, esta área está constituída basicamentepor rochas estratificadas, tipo lousas, é dicir, confrecuentes planos de debilidade que permitenpequenos escorregamentos.

Hai que salientar tamén a zona do monte deSan Roque polas súas fortes pendentes.

Áreas estables

Son aquelas zonas que non presentan a prioriningún tipo de risco no seu estado natural, aíndaque a actuación do home ao realizar obras deinfraestrutura, como vías de comunicación confortes noiros, encoros, obras portuarias, modifica-ción da liña de costa (coa conseguinte modifica-ción da dinámica litoral), etc., pode dar lugar azonas altamente inestables artificialmente.


250

MINERÍA E INDICIOS MINEIROS

251

5.1. EXPLOTACIÓNS MINEIRAS

Para a elaboración da análise, o estudo base-ouse na táboa de datos obtida na Consellería deIndustria, elaborada en base a datos dos anos2003 e 2004, e, polo tanto, actualizada.

Doutra banda, a cartografía proporcionadapolo Instituto Xeolóxico e Mineiro de España(IGME), tanto a escala 1:200.000 (mapa metalo-xenético -folla da Coruña-), coma a 1:400.000(mapa mineiro metaloxenético de Galicia), aché-

ganos datos dos indicios mineiros que, loxica-mente, concordan nalgúns casos coas explota-cións de caolín, turbas e granitos.

A partir destes datos, que comentamos des-eguido, obtemos as seguintes conclusións:

Caolín

Velaquí os datos da Consellería de Industriapara a comarca da Mariña Occidental referidosaos anos 2003 e 2004:

Observando a táboa, vemos que as explota-cións se concentran en Cervo, aínda que nalgúnscasos se comparten con concellos da comarcaveciña, como Foz, Burela e O Valadouro.

Cómpre apuntar que as explotacións dogrupo mineiro Monte Castelo nesta zona explo-tan de xeito conxunto caolín e cuarzo.

5. MINERÍA E INDICIOS MINEIROS

TÁBOA 2


252

Na seguinte táboa reflíctense os datos corres-pondentes ao número de empregados das explo-tacións de caolín:

Na táboa que se amosa deseguido, aparecenos datos correspondentes á produción en tonela-das das explotacións de caolín:

Son de grande interese as reservas que teñenas explotacións de caolín rexistradas no ano 2003:

TÁBOA 3

TÁBOA 4

TÁBOA 5


253

Estes cadros demostran que a explotación demaior importancia no tocante a reservas seguras é ade Monte Castelo, mentres que as outras tres explo-tacións teñen un menor grao de reservas seguras.

Cuarzo

Tal e como comentamos, o Grupo MineiroMonte Castelo explota tamén cuarzo, aínda que

non se dispón de datos desa explotación. Podemosafirmar que, segundo o libro da “Minería deGalicia”, en 1987 non había ningunha explotación,mentres que en 1997 se rexistra unha explotaciónno Vicedo, chamada Mina Conchinita, na que seexplotaba de dous modos, como cuarzo e comoárido. Esta explotación destaca polas súas reser-vas, como amosa o seguinte cadro:

Tamén son de interese as reservas que teñen asexplotacións de caolín rexistradas no ano 2004:

Turba

TÁBOA 6

TÁBOA 7

TÁBOA 8


254

Inclúense as explotacións do Valadouro, porapareceren incluídas as reservas e a produciónde maneira conxunta.

Na seguinte táboa reflíctense os datos corres-pondentes ao número de empregados das explo-tacións de turba:

Na táboa que se amosa a continuación apare-cen os datos correspondentes á produción entoneladas das explotacións de turba:

Non aparecen datos de empregados deTurbeiras do Xistral debido a que a empresa sedenomina Turbeiras do Buio e Xistral, polo quevén sendo a mesma empresa, aínda que aparezacomo se se tratase de dúas. Así, na páxina webdo Instituto Xeolóxico e Mineiro de España(IGME) indícase: Turbeiras do Buio e Xistral,S.A., pertence ao grupo TOLSA, que explota asturbeiras do Buio, na serra do mesmo nome(Lugo), onde posúe 5 concesións mineiras: tur-

beira de Buio, 1ª ampliación turbeira do Buio, 2ªampliación turbeira do Buio, turbeira do Xistral esorpresa 3ª. Posúe unhas reservas de 8.826.000 tdunha turba cun grao de humidade do 50%. Asúa produción emprégase como substrato agríco-la e en xardinería. O 95% consómese no ámbitonacional, e o 5% restante expórtase a Portugal.

Deseguido reflíctense as reservas das explota-cións de turba rexistradas no ano 2003:

TÁBOA 9

TÁBOA 10

TÁBOA 11


255

Reservas das explotacións de turba rexistra-das no ano 2004:

A falta de datos de Turbeiras do Xistral débese ámesma razón ca a comentada no apartado anterior.

No mapa mineiro-metaloxenético aparecendous depósitos en explotación denominados tur-beiras do Xistral e turbeiras do Buio, e mais unindicio denominado Villacampo-San Salvador, esteúltimo localizado entre a comarca e O Valadouro.

Granito

Aparecen explotacións de granito no concellode Xove, dúas explotacións activas, as de Abilleirae Santa Rosa. Ambas as dúas aparecen no mapamineiro-metaloxenético do IGME. Neste mesmomapa reflíctense outras explotacións (SurBallenera, Norte Ballenera, Cantera Sur C, Coto daVenta e Rozas Vellas) non explotadas actualmente.

Na seguinte táboa reflíctense os datos correspon-dentes ao número de empregados das anterioresexplotacións de granito:

TÁBOA 12

TÁBOA 13

TÁBOA 14


256

Non se dispón de datos das reservas dasexplotacións de granito para o ano 2004.

5.2. MINERAIS DE INTERESE

A continuación imos describir algúns mine-rais de interese científico que podemos atoparnas rochas da comarca.

Magnetita. Aparece espallada nas rochasmetamórficas, ígneas e sedimentarias, e comomineral de mena ou ganga en varios tipos defilóns. Na comarca explotouse magnetita xadesde vello, como un mineral de ferro, na zonade Viveiro. Nesta comarca traballáronse variasminas. As principais son as de Silvarosa (aooeste de Viveiro), Galdo (2 km ao noroeste davila do mesmo nome -Viveiro-) e outras localiza-das entre Punta Brela e Suegos, no extremo nor-oeste da ría de Viveiro (O Vicedo).

Cuarzo. Atópase na rama oriental do filóndo Barqueiro, que atravesa a comarca en senti-do NO-SL, desde a vila do Barqueiro (Mañón),continuando pola outra beira da ría ataRiobarba (O Vicedo). Está desprazado en variospuntos por fracturas transversais, a súa lonxitu-de total chega aos 10 km e a súa potencia mediaé de 50 m, aínda que nalgunhas zonas chegaaos 100 m. Explótase na Mina Sonia (OBarqueiro), e a produción embárcase no porto

de Celeiro (Viveiro) cara aos fornos ferrosilíce-os de Francia e Noruega.

Granates. Segundo a súa relación Mg/Fe, ogranate pode ser “almandino-piropo” ou “piro-po-almandino”. Debido á súa dureza, utilízasecomo material abrasivo, adherido ao papel, paralixado e acabado de madeiras, coiros, gomascristais ou inxectados con auga ou aire. En rela-ción con fenómenos hidrotermais, aparecen gra-nates asociados ás mineralizacións de ferro queaparecen ao oeste e noroeste de Viveiro (Lugo).

Cloritas. Aparece clorita como chamosita considerita, como compoñente das menas de ferroexplotadas nas antigas minas de Viveiro e Galdo(Viveiro e O Vicedo) xunto coa magnetita.

Caolinita. É o produto de alteración de rochasgraníticas baixo a acción das augas ácidas quetransforman os feldespatos das rochas en caoli-nita. A caolinita resultante da hidrólise destesfeldespatos pode quedar in situ ou ser arrincadapola erosión e transportada polos ríos ata unhazona de deposición onde se amorea, dando lugara depósitos de caolín sedimentarios. O caolín éun importante mineral industrial, que ten variasaplicacións: serve de materia prima para a fabri-cación de louzas e porcelanas domésticas eindustriais, para a fabricación de refractarios alu-minosos, e como material de recheo e satinadodo papel; tamén é importante a súa utilidade

Na táboa que se amosa a continuación apare-cen os datos correspondentes á produción entoneladas das explotacións de granito:

TÁBOA 15

para a fabricación de cementos brancos, e comomateria de carga en plásticos e pinturas. A caoli-nita non se emprega en estado puro, senón queten que ser transformada mediante unha serie deprocesos para separala doutros minerais e impu-rezas. Os xacementos de caolíns derivados poralteración hidrotermal de granitos atópanse nasproximidades de Xove. Alí lávanse masas decuarzo, micas e feldespato residuais cun 25% decaolinita. O caolín extraído utilízase maioritaria-mente para papel.

Turba. É unha mestura heteroxénea de mate-ria vexetal parcialmente descomposta que seamorea nun terreo permanentemente saturado deauga. A turba utilízase como combustible domés-tico e mais en centrais termoeléctricas, pero a súamaior aplicación dáse no campo da horticultura efloricultura. Temos turbeiras na serra do Buio.Alcanzan varias hectáreas de extensión e entre 1e 3 metros de espesura, e explótanse para finshortícolas e floricultura. Trátase dos únicos depó-sitos de turba explotados en Galicia.

5.3. INDICIOS MINEIROS

En base ao mapa metaloxenético da Coruña, aescala 1:200.000 e establecido mediante coordena-das Lambert, aparecen numerosos indicios minei-ros espallados por toda a comarca, dos que os decaolín son os máis interesantes e numerosos.

Concello de Xove

X=292,Y=1017

Substancia: caolín. Morfoloxía: masiva.Mena: silicatos industriais. Quimismo: silicatos.Rocha encaixante granito. Datos económicos:pequeno, produtivo.

X=292,6,Y=1015,8

Substancia: caolín. Morfoloxía: masiva.Mena: silicatos industriais. Quimismo: silicatos.Proceso xenético: hidrotermal sen diferenciar.Datos económicos: mediano, produtivo.

X=297,3,Y=1016

Substancia: caolín. Morfoloxía: masiva.Mena: silicatos industriais. Quimismo: silicatos.Proceso xenético: alteración superficial. Rochaencaixante granito. Datos económicos: pequeno,produtivo.

X=297,4,Y=1016,9

Substancia: caolín. Morfoloxía: masiva.Mena: silicatos industriais. Quimismo: silicatos.

X=299,2,Y=1013,6

Substancia: caolín. Morfoloxía: masiva.Mena: silicatos industriais. Quimismo: silicatos.Proceso xenético: alteración superficial. Rochaencaixante granito. Datos económicos: pequeno,produtivo.

X=293,7,Y=1018,3

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: óxidos, hidróxidos.

X=313,5, Y=994,3

Substancia: chumbo. Morfoloxía: descoñeci-da. Mena: chumbo. Quimismo: sulfuros e combi-nacións afíns.

Concello de Cervo

X=295,2,Y=1017,5


Concello do Vicedo:

Tres xacementos de caolín:

X=279,Y=1021

X=277.8,Y=1019,2

X=275.8,Y=1021,6



257


258

Proceso xenético: hidrotermal (sen datos do ter-ceiro). Datos económicos: pequeno, produtivo epequeno, improdutivo o terceiro.

X=283,9,Y=1018,5

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: óxidos, hidróxidos.Proceso xenético: sedimentario. Datos económi-cos: pequeno, improdutivo. Idade: silúrica.

X=277,6,Y=1017,8

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: óxidos, hidróxidos.

Concello de Viveiro

X=284,8,Y=1013

Substancia: caolín. Morfoloxía: masiva.Mena: silicatos industriais. Quimismo: silicatos.Datos económicos: pequeno, produtivo.

X=281,9,Y=1008,6

Substancia Grafito. Morfoloxía: descoñecida.Mena: grafito. Quimismo: nativos

X=282,Y=1014,4

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: óxidos, hidróxidos, car-bonatos. Ganga: silicatada e carbonatada. Rochaencaixante: cuarcitas e lousas. Proceso xenético:sedimentario. Datos económicos: pequeno,improdutivo. Idade: silúrica.

X=272,2,Y=1010,8

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: carbonatos, óxidos,hidróxidos. Rocha encaixante: cuarcitas. Procesoxenético: sedimentario. Datos económicos:pequeno, improdutivo. Idade: silúrica.

Concello de Ourol

X=280,2,Y=1007,3

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: carbonatos, óxidos,hidróxidos. Proceso xenético: sedimentario.Datos económicos: pequeno, improdutivo.Idade: silúrica.

X=277,7,Y=1006,7

Substancia: ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: óxidos, hidróxidos, car-bonatos. Proceso xenético: sedimentario. Idade:silúrica.

X=275,Y=1001,2

Substancia ferro. Morfoloxía: estratiforme.Mena: ferro. Quimismo: óxidos, hidróxidos,carbonatos. Proceso xenético: sedimentario.Idade: silúrica.

CLIMATOLOXÍA

259

O feito que axuda a comprender o tipo declima desta zona é fundamentalmente a súasituación costeira. A súa incidencia maniféstasena suavidade térmica do lugar, onde os rexistrosextremos correspondentes ao verán e ao invernose corrixen evitando valores demasiado acusa-dos. Outro factor salientable incide na diferencia-ción entre costa e interior desde o punto de vistatérmico e, sobre todo, pluviométrico. A MariñaOccidental ten, desde o punto de vista climático,un carácter netamente oceánico húmido, comocorresponde a unha franxa costeira situada a 43ºde latitude norte. Este clima está pouco matiza-do polas elevacións, pouco importantes, que semanifestan cara ao interior, sobre todo no conce-llo de Ourol, o único da comarca que carece decosta. Doutra banda, cómpre mencionar a granvariedade de microclimas que se detectan tantona comarca coma nesta fachada atlántica, provo-cados pola situación de abeiro dos ventos domi-nantes e pola compartimentación do territorio.

Para o establecemento dos datos climatolóxi-cos da comarca, recórrese aos estudos incluídosna publicación Bioclimatoloxía de Galicia (CAR-BALLEIRA, DEVESA, RETUERTO, SANTILLÁN eUCIEDA, ed. Fundación Pedro Barrié de la Maza,A Coruña, 1983). Os resultados baséanse nasmedicións realizadas en 124 estacións meteoro-lóxicas, seleccionadas, de entre o total de 350que existen en Galicia, en función da súa situa-ción topográfica, obtidas tras un mínimo decinco anos consecutivos de observacións, eincluídas nun período “normal” (1945-74). Máisconcretamente, consultáronse as medicións daestación meteorolóxica máis próxima, é dicir, asituada en Estaca de Bares. Na seguinte táboaespecifícanse as coordenadas xeográficas (a lati-tude, con respecto ao norte, e a lonxitude, conrespecto ao meridiano de Greenwich), a altitude,o número de anos observados e o tipo de esta-ción (T, termopluviométrica; P, pluviométrica)correspondentes a Estaca de Bares. Os datosobtidos esixen un método de redución a normal,xa que non se trata dunha estación “normal”.

6. CLIMATOLOXÍA

TÁBOA 16


260

FIGURA 14

CLIMATOLOXÍA

261

FIGURA 15

Os datos recollidos para esta estación son osque se expoñen a continuación, onde os símbolose abreviaturas teñen os seguintes significados:


262

FIGURA 16

TÁBOA 17

CLIMATOLOXÍA

263

FIGURA 17

FIGURA 18


264

TÁBOA 18

TÁBOA 19

Desde o punto de vista térmico, a caracterís-tica máis salientable é a suavidade das tempera-turas. Non se observan variacións bruscas aolongo do ano, e a media anual rexistrada é de12.9ºC. As máximas das medias danse en agos-to (17.5ºC), setembro (16.3ºC) e xullo (16.2ºC).Pola contra, os meses máis fríos son febreiro(8.7ºC) e xaneiro (9.2ºC). A oscilación térmicamedia é de 8.8ºC.

No tocante ás precipitacións, o ritmo pluvio-métrico segue un curso inverso ao térmico, dexeito que durante o inverno, cando as temperatu-ras son máis baixas, se rexistra o 36% das preci-pitacións anuais, fronte ao 13% do verán.Primavera e mais outono responden perfectamen-te ao carácter de estacións de transición, co 26%e co 25% das precipitacións anuais, respectiva-mente. O total anual supera os 1000 mm, polo quepodemos falar dunha zona de pluviosidade alta,aínda que non excesiva, non sendo nas zonas dointerior, onde, como consecuencia da súa peculiarconfiguración orográfica, se pode chegar a acadaros 1800 mm. Os meses máis chuviosos do anoson decembro e xaneiro e, pola contra, xullo é omáis seco. A media de días de chuvia ao ano osci-la entre os 140 e os 160, mentres que os días connubosidade se achegan aos 180.

A evapotranspiración potencial (ETP) é unparámetro que reflicte o ritmo de perda de humi-dade que se produce no solo cunhas condiciónsdadas. Se se ten en conta que a maior nivel tér-mico maiores son as perdas de auga, entendera-se que o ETP atinxa os seus máximos valores nosmeses de xullo, xuño e agosto, mentres que osmáis baixos cadran en decembro e xaneiro.

Da relación entre precipitacións e ETPobtense o balance hídrico anual, que amosa oestado real da humidade do solo ao longo doano. O período de déficit, no que a ETP é supe-rior ás precipitacións, abrangue desde abrildeica agosto. Agora ben, o período verdadeira-mente seco comeza en xullo e ata setembro nonse volven producir precipitacións abondas paramanter humidade no solo (é o chamado perío-

do de recarga, que chega ata que o solo se satu-ra chegando a 100 mm, feito que se produce aolongo do mes de novembro). Xullo e agostoson, xa que logo, os meses máis problemáticosno referente ao desenvolvemento da vexeta-ción: para manter a produción cómpre recorrerá rega superficial.

Dentro da devandita publicación Climatoloxíade Galicia, e coa intención de obter a maior pre-cisión na tipificación climática de Galicia, escollé-ronse tres sistemas ou clasificacións climáticas,debidos a THORNTHWAITE (1948), ALLUÉ(1966) e PAPADAKIS (1966), cada un con diferen-tes puntos de vista, todos eles de ampla difusión.

Clasificación de Thornthwaite

Thornthwaite, despois de calcular os diferen-tes elementos do balance hídrico nunha esta-ción, traduce a interpretación destes resultadosen función de catro criterios (grao de humidade,eficacia térmica, variación estacional da humida-de e concentración estival da eficacia térmica),que, segundo a súa combinación, permiten clasi-ficar diversos climas. A partir dos resultados des-tes índices e dos valores de ETP anual e estival,obtéñense os seguintes tipos de climas:

1. En función do índice hídrico anual(REXIÓNS DE HUMIDADE), a comarca daMariña Occidental pertence á rexión do tipoHÚMIDO II (40 < lha < 60).

2. En función da ETP anual (REXIÓNSTÉRMICAS), a comarca atópase enmarcada nazona B2´, tipo mesotérmico II, ao estar o índicede evapotranspiración potencial comprendida nointervalo de 712 a 855 mm.

3. En función dos índices de aridez e dehumidade (VARIACIÓN ESTACIONAL DA HUMI-DADE), pódese dicir que o déficit de auga noverán é pequeno ou ningún, pois o índice de ari-dez Ia está comprendido entre 0 e 16.7.

CLIMATOLOXÍA

265

4. En función da concentración estival da efi-cacia térmica (CONTRASTE TÉRMICO), acomarca da Mariña Occidental enmárcase nazona denominada a´ (C menor que 48.0), poloque se pode dicir que o grao de rigor do veráncon respecto ao resto do ano é suave.

Un tipo climático viría definido pola combina-ción dos catro criterios anteriores. Así e todo,dado que a consideración conxunta de todos elesconduciría a unha sectorización territorial inten-sa, en Bioclimatoloxía de Galicia delimitáronse aszonas homoclimáticas existentes mediante asuperposición das rexións de humidade e térmi-cas dos once tipos climáticos resultantes enGalicia, e a comarca da Mariña Occidental estaríaincluída no denominado B2B2´ (réxime térmicoMesotérmico II e réxime de humidade Húmido II).

Clasificación de Allué

Das subrexións fitoclimáticas establecidas na clasi-ficación de Allué, en Galicia atopáronse as seguintes:

- Mediterránea subhúmida de tendenciaatlántica, IV(V).

- Mediterránea subhúmida de tendencia cen-troeuropea, IV(VIN).

- Atlántico europeo, V(VIN).

- Centroeuropeo, (VIN).

- Alta montaña, (X).

A comarca da Mariña Occidental encádrasena subrexión V(VIN), Atlántico europeo. Estasubrexión, de influencia oceánica neta, presentaun réxime térmico máis suave ca a IV(VIN).Diferénciase desta pola presenza no litoral,desde Ribadeo ata A Guarda, das especiesMedicago marita, Diote candidissima,Helichrysum foetidum, Gallactites tormentosa eScolymus hispanicus.

Clasificación de Papadakis

A clasificación de Papadakis caracteriza oclima desde o punto de vista agroecolóxico.Utiliza os valores extremos das variables climáti-cas como factores limitantes na distribución dedistintos cultivos. Os parámetros nos que sebasea esta clasificación son:

- Temperaturas medias das mínimas absolu-tas anuais e mensuais.

- Duración da estación libre de xeadas míni-ma, dispoñible e media.

- Temperaturas medias das máximas e das mínimas.

- Elementos propios do balance hídrico.

Os límites de separación dos tipos climáticoscorrespóndense cos límites naturais de determi-nados cultivos. Papadakis define os distintostipos climáticos en función dos réximes térmicose de humidade. A determinación dos réximes tér-micos establécese a partir das correspondentesequivalencias cos tipos de inverno e de veránatopados en Galicia.

Nesta comarca atopámonos cun tipo de inver-no Ci (citrus) e cun tipo de verán constituído porT (tríticum máis cálido), cun réxime térmico dotipo Supermarítimo (Mm). Pola súa banda, oréxime de humidade é Húmido (Hu), caracteriza-do pola ausencia de meses secos, por un índicede humidade anual (lha) maior ca 1, e pola augade lavado (Ln) superior ao 20% da ETP anual.

Partindo destes datos, segundo a clasificaciónde Papadakis, o tipo climático que atopamos naMariña Occidental é Marítimo morno (Mm-Hu),apto para cultivos criófilos (trigo, trevos, pata-cas, árbores froiteiras caducifolias, etc.) e favora-ble para as especies forraxeiras e de praderías,debido aos períodos de seca pouco intensos.

A continuación faise unha avaliación dos cul-tivos aptos na Mariña Occidental, na que cómpreconsiderar os seguintes feitos: as posibilidades


266

ou limitacións da zona para satisfacer as esixen-cias dun determinado cultivo; as posibilidadesde sementar o cultivo en relación ás catro esta-cións do ano e as posibilidades do cultivo ensecaño ou regadío. Deste xeito, caracterizarase azona a través do espectro de cultivos que podenvexetar nela, desde unha perspectiva estritamen-te agroclimática:

No tocante ao vento, obsérvase que as máxi-mas velocidades se rexistran nas dirección SO,OSO e O, cunha media aproximada de 30km/h/ano, mentres que os ventos máis frouxosson os de compoñente N, NO e SL. No tocante áfrecuencia dos rumbos, o que máis se repite éOSO, cun 20% anual, sendo os SL, SSL e ONO osmenos persistentes. O sector costeiro, ao igual caas zonas do interior, presenta condicións favora-bles para o aproveitamento da enerxía producidapolo vento, como o demostran os numerosospolígonos de aeroxeradores existentes neste terri-torio (A Faladoira e A Coriscada). Ademais, naEstaca de Bares instalouse o primeiro parqueeólico da zona, aínda que actualmente estea des-mantelado.

En conclusión, o clima que afecta á MariñaOccidental é oceánico húmido, rexístrase unhatemperatura media anual de 12.9 ºC, cunhamedia de 8.7 ºC no mes máis frío e de 17.5 ºC nomáis cálido, é dicir, no que os invernos suavesvan seguidos duns veráns frescos. As precipita-cións son moderadas (sobre os 1000 mm.), perodebido á disposición do relevo (que protexe azona oriental dos ventos predominantes dooeste) créanse microclimas locais, onde o atem-peramento climático se fai patente na vexetación.

Índices climáticos

Índice de continentalidade

Este índice ten carácter térmico e é especial-mente útil para medir o grao de continentalida-de do lugar considerado. Neste caso elixiuse afórmula de Gorezynsky, baseada en que a dife-

renza existente entre a temperatura media domes máis cálido e a do mes máis frío se vaiincrementando canto máis lonxe do mar. Doutrabanda, a mesma diferenza indica menor conti-nentalidade canto máis preto do ecuador, razónpola cal se divide polo seno da latitude. Segundoesta fórmula, o índice de continentalidade véndeterminado por:

AK=1,7-------------- -20,4

sen ø

onde A é a amplitude anual media da tempe-ratura e ø a latitude do lugar considerado. Nestecaso, o índice de continentalidade (K) é de 7,35,valor que demostra a importancia da influenciaoceánica na comarca se temos en conta que valo-res por baixo de 10 amosan condicións climáticasnetamente oceánicas e que valores por riba de 20son netamente continentais.

Índice de oceanidade

Ao igual ca o anterior, trátase dun índice tér-mico. Baséase en que nos climas marítimos osmeses de primavera son máis fríos ca os do outo-no. O índice de Kerner (M) defínese pola seguin-te fórmula:

to - taM=100-----------

A

onde to e ta son as temperaturas medias dosmeses de outubro e abril, respectivamente, e A aamplitude anual media da temperatura. No casoque nos ocupa, as temperaturas primaverais sonlixeiramente máis elevadas ca as de outono. Osdatos desta comarca proporcionan un índice (M)de 19,32, o que indica a escasa continentaliza-ción deste territorio (os valores de M oscilanentre os 8 das áreas continentais e os 50 daszonas costeiras occidentais).

CLIMATOLOXÍA

267

EDAFOLOXÍA

269

A comarca da Mariña Occidental comprendeos concellos de Viveiro, O Vicedo, Xove, Ourol eCervo, reunindo terras do litoral con outras dezonas altas como a serra do Buio e os montes deCabaleiros, que alcanzan niveis superiores aos600 m. O relevo é moi acusado, con pendentesdominantes de clase 5 e moi pequenas exten-sións de pendente inferior ao 12%, practicamen-te restrinxidas ao curso inferior do Landro e ázona litoral de Cervo. Trátase, xa que logo,dunha comarca moi heteroxénea e fortementeaccidentada, debido ao conxunto de serras quelimitan as concas dos ríos Sor, Landro e Masmae aos rebordos da serra do Xistral.

Xeoloxicamente tamén existe unha granvariedade de materiais, desde os materiais meta-mórficos de baixo grao (lousas, filitas e as cuar-citas que as acompañan) aos enclaves graníticose gnéisicos que constitúen a complexa formacióndo Ollo de Sapo. Tamén son importantes as for-macións de materiais non consolidados de orixesedimentaria que aparecen nas zonas de monta-ña (coluvións cuarcíticos e filíticos remexidospola acción glacial e periglacial do último perío-do frío), e mais as formacións de turbeiras decume (turbeiras ombrotróficas), de ladeira ouasociadas a fondos de val (turbeiras mineralotró-ficas) que, aínda que non son moi estendidos,aparecen como enclaves de certa importanciaeconómica (Turbeiras do Buio), e sobre todoambiental, por constituíren o límite sur destasformacións en Europa e pola biodiversidade que

se desenvolve nelas. Os depósitos aluviais nocurso inferior dos ríos e os depósitos caracterís-ticos da rasa costeira son outro tipo de materiaissedimentarios que lle dan unha gran variedadelitolóxica á comarca.

Os principais tipos de solos sobre os materiaismáis estendidos son:

7.1. SOLOS SOBRE ROCHAS GRANÍTICAS

Ao longo do Oróxeno Varisco sucedéronseunha serie de episodios de granitización queintruíron os materiais precámbricos e paleozoi-cos sedimentarios e metamórficos. Na zona dife-réncianse varios tipos, entre os que destacanfundamentalmente, pola extensión que ocupan,os granitos de dúas micas postectónicos e osdenominados granitos paraautóctonos.

Trátase de rochas cuarzo-feldespáticas, dealteración relativamente lenta, especialmentecando os procesos de fracturación e diaclasa-mento que experimentaron non foron excesiva-mente intensos, como é o caso dos materiais tar-divariscos.

De todas maneiras, o grao de meteorización éextraordinariamente variable mesmo a escalamétrica, polo que é posible atopar afloramentosrochosos practicamente sen capas de alteración,asociados a outras formacións de saprólitos eareas graníticas de varios metros de espesura. Na

7. EDAFOLOXÍA

zona predominan polo xeral os materiais graníti-cos, que dan lugar a solos pouco profundos e detextura grosa, nos que o máximo desenvolve-mento evolutivo alcanza a formación dun hori-zonte B cámbico de escasa espesura (xeralmenteinferior a 30 cm). Os horizontes superficiais sonde tipo A úmbrico, con espesura variable entre20 e 30 cm, ricos en carbono e cunha boa rela-ción C/N, ácidos e fortemente saturados en alu-minio no complexo de cambio.

Trátase de solos con propiedades químicasfundamentalmente relacionadas coa actividadedo aluminio (“solos alumínicos”), que apareceen formas cambiables e nos coloides inorgánicosde elevada actividade (como minerais 1:1 engraos de ordenamento baixos a medios, alofanos,haloisitas, gibbsita, ou intercapas alumínicas enminerais 2:1) ou en complexos organoalumínicosde elevada estabilidade. O contido de aluminioen disolución é baixo, con predominio das for-mas ligadas ao fluor e, en menor medida, aosgrupos OH, debido á gran tendencia a reaccionarcoa materia orgánica formando complexos orga-nometálicos fundamentalmente inmóbiles, seben en zonas de montaña poden experimentarun certo transporte que lles confire aos solos uncarácter podzólico pouco definido e sen forma-ción dun horizonte álbico.

Sobre a formación do Ollo de Sapo os solosson semellantes, aínda que adoitan presentarunha textura algo máis fina.

Os tipos de solos identificados son:

- Leptosolos líticos.

- Solos con contacto lítico e cunha espesurainferior aos 10 cm.

- Leptosolos úmbricos.

- Solos con contacto lítico e un horizonte Aúmbrico.

- Regosolos úmbricos.

Estes solos acadan un maior grao de evolu-ción ca os anteriores. A súa xénese é variable,pero xeralmente trátase de solos de orixe colu-vial, que ocupan as ladeiras das paraxes de topo-grafía ondulada e que están constituídos pormateriais trasladados, por efectos da erosión,desde áreas xeograficamente máis elevadas.Poden presentar un ou varios ciclos de pedrasmesturados con capas máis ou menos espesas demateriais ricos en materia orgánica, propios doshorizontes A.

Cambisolos húmicos

Son os solos máis evolucionados sobre estesmateriais, máis frecuentes na formación do Ollode Sapo. Presentan perfís A úmbrico-B cámbico-C. O grao de aproveitamento destes solos é inten-so, a maioría das veces para cultivo.

Antrosolos úrbicos

Solos fortemente modificados por actuaciónsantrópicas de espoliación de materiais (cantei-ras...), de formación de socalcos e modificacióndas pendentes ou de intensas transformacións enáreas urbanizadas ou próximas a elas.

As unidades cartográficas identificadas son:

a) Solos sobre rochas graníticas:

- Leptosolos líticos e úmbricos.


- Cambisolos húmicos con inclusións deantrosolos áricos e úrbicos e de regosolosúmbricos de fase profunda.

b) Solos sobre gneises da formación do Ollode Sapo:


- Regosolos úmbricos con inclusións de cam-bisolos húmicos.

- Cambisolos húmicos.


270

7.2. SOLOS SOBRE LOUSAS E CUARCITAS

Intégrase neste grupo un conxunto de mate-riais sedimentarios, con baixo grao de metamor-fismo, que presentan niveis con distintos conti-dos en cuarzo e minerais micáceos. Ocupan unhaextensión importante da comarca e constitúen ossolos de menores capacidades agronómicas.

No tocante á formación de solos, as lousas dediferentes idades, as cuarcitas e as arenitas carac-terízanse pola presenza dun elevado contido deminerais de alteración difícil e lenta, o que, unidoá súa textura xistosa, que facilita os procesos deescamación, ás fortes pendentes e mais ás rigoro-sas condicións climáticas existentes na partemontañosa da comarca, orixina a presenza desolos continuamente rexuvenecidos e de moiescasa espesura, agás nos pés de ladeira, onde seproduce o acugulamento dos coluvios e sedimen-tos de solos. A presenza de procesos de perigla-ciarismo e mesmo de glaciarismo no períodowürmense e un tipo de aproveitamento centradono pastoreo constitúen outros factores que expli-can a forte denudación que presenta a comarca apartir dos 400-500 metros de altura.

Os solos sobre estes materiais presentanunha escasa espesura efectiva, texturas moivariables, desde franco-areosas a franco-limo-sas, fortes condicións de acidez con saturaciónde Al no complexo de cambio, pero con presen-za de protóns e unha elevada acidez potencialextraíble con KCl claramente relacionada cosácidos orgánicos libres. Trátase fundamental-mente de solos de perfil AC ou AR, ás veces cunB cámbico incipiente e de escasa espesura quese presenta con maior frecuencia nos depósitoscoluviais. A fracción arxila está constituída fun-damentalmente por minerais micáceos, condegradación a intergrados mica-vermiculita,vermiculitas e vermiculitas hidroxialumínicas,sendo escasos e debilmente cristalinos os com-poñentes de tipo caolinítico. En ocasións prodú-cense procesos de podzolización, con forma-ción de horizontes álbicos e espódicos ben dife-renciados, sendo esta situación máis frecuente

sobre os materiais cuarzosos desagregados,tales como os coluvións de cuarcitas e arenitasortocuarcíticas.

Os principais tipos de solos son:

Leptosolos líticos

Solos de perfil AR con contacto lítico a menosde 10 cm da superficie.

Leptosolos úmbricos.

Solos de perfil AR con menos de 30 cm deespesura e un horizonte superficial de tipoúmbrico.

Regosolos úmbricos.

Solos de perfil AR ou AC con máis de 30 cmde espesura e cun horizonte A úmbrico.

Cambisolos húmicos.

Solos de perfil ABC con horizonte cámbicomoi pouco desenvolvido baixo un horizonteA úmbrico.

Cambisolos gleicos.

Solos de perfil ABC con horizonte B cámbicoe propiedades hidromórficas (pintas, colora-cións...) por baixo dos 50 cm superficiais. Sonpouco frecuentes e están asociados ás zonasde topografía deprimida e/ou nas áreas próxi-mas aos ríos ou con nivel freático elevadodurante longos períodos do ano.

Antrosolos áricos.

Solos fortemente influenciados polas activi-dades de labranza, con mestura dos horizon-tes de diagnóstico.

Antrosolos úrbicos.

Solos fortemente influenciados polas activi-dades humanas, con extracción de horizon-tes, modificacións do relevo superficial, etc.

EDAFOLOXÍA

271



- Regosolos úmbricos (con inclusións de cam-bisolos húmicos).


7.3. SOLOS SOBRE ROCHAS CUARCÍTICAS

Son os solos de maior acidez da zona, conpresenza de ácidos orgánicos libres e con fre-cuentes procesos de mobilización e acumulaciónde materia orgánica en profundidade. Ademais,son frecuentes os solos tipo histosolo, que sepresentan formando turbeiras de cobertor (ouombrotróficas) ou de ladeira e fondo de val(mineralotróficas). En todos os casos presentancapas e materiais fíbricos en superficie e des-compostos ou sápricos en profundidade, sendoesta capa xeralmente a de maior espesura.

Os tipos de solos son semellantes aos existen-tes sobre materiais xistosos ou graníticos, agásos histosolos térricos e fíbricos.



- Regosolos úmbricos (podzolos háplicos ehistosolos térricos ou fíbricos).

- Cambisolos húmicos con inclusións de rego-solos úmbricos.

7.4. SOLOS SOBRE MATERIAISSEDIMENTARIOS

Localízanse en pequenas zonas de acumula-ción de materiais aluvio-coluviais e depósitos darasa costeira. O seu horizonte superficial é de tipoócrico ou úmbrico, e as condicións de acidez, cam-bio de catións e composición mineralóxica sonsemellantes ás dos materiais xistosos do contorno.

Unidades de solos:


- Solos AC ou AR con máis de 30 cm de espe-sura e cun A úmbrico.


- Solos cun horizonte cámbico baixo un Aúmbrico.

- Areosolos háplicos.

- Solos de textura areosa cun horizonte Aócrico.

- Podzolos háplicos.

- Solos con presenza dun horizonte B espódicoe cun horizonte álbico de espesura variable.



- Cambisolos húmicos con inclusións de rego-solos úmbricos.

- Areosolos álbicos.

7.5. APTITUDES AGRONÓMICAS

A comarca da Mariña Occidental presenta for-tes limitacións para os cultivos, fundamental-mente pola importante limitación que supoñenas fortes pendentes existentes, con predominioda clase 4 ou superior, e da baixa espesura exis-tente nunha boa parte da superficie. Así e todo,cando a topografía e espesura do solo son axei-tadas, como acontece nos vales do Landro e enpequenas superficies de erosión repartidas polacomarca, poden agardarse importantes rende-mentos debido á bondade do clima e ao baixodéficit de auga existente nos solos de maior pro-fundidade. Ademais, tanto os solos coma as con-dicións climáticas son moi axeitadas para os cul-tivos forestais e para a produción de praderías.


272

A intensidade bioclimática potencial é bas-tante elevada (próxima a 12 en Mondoñedo) e operíodo libre de xeadas, cando menos nas zonasbaixas, supera os 9 meses ou é practicamentetodo o ano nas zonas próximas ao litoral. Comotipo de inverno recoñécese o “avea”, é dicir, undos de temperaturas máis baixas dentro da esca-

la de tipos climáticos segundo Papadakis existen-te en Galicia, e o mesmo se pode dicir con res-pecto ao tipo de verán “trigo menos cálido” (t).

Como xa se dixo, a produtividade forestal é moielevada, contribuíndo a isto a bondade do clima, afrecuencia dos períodos de chuvia ou de elevada

EDAFOLOXÍA

273

FIGURA 19

saturación de humidade ambiental, e a baixa dese-cación dos solos, o que, unido ás condensaciónsocultas provocadas polo resío, brétemas, etc.,constitúen unha importante achega suplementa-ria. A ausencia de baixas temperaturas, polo

menos por baixo dos 400 m de altura, constitúeoutro importante factor de desenvolvemento paraa produción de especies frugais, con independen-cia do tipo e da espesura do solo, e para caducifo-lias nos de maior espesura e fertilidade.


274

FIGURA 20

CARACTERIZACIÓN DAS CUMUNIDADES VEXETAIS

275

Desde o punto de vista bioxeográfico, acomarca da Mariña Occidental englóbase naRexión Eurosiberiana. Seguindo a S. RivasMartínez (1987) e a J. Izco (1994), a tipoloxíacorolóxica resúmese como segue:

Subrexión Atlántico-Medioeuropea

Superprovincia Atlántica

Provincia Cántabro-Atlántica

Subprovincia Astur-Galaica

Sector Galaico-Asturiano

Subsector Galaico-Asturiano setentrional

Se atendemos á súa bioclimatoloxía, estacomarca pódese incluír no piso colino, aínda quese deixa sentir unha certa influencia montana.Así, as terras máis baixas e próximas á costateñen un clima suavizado polo océano, con tem-peraturas das máis frescas das costas galegas eescasas oscilacións térmicas, mentres que aszonas máis elevadas se atopan máis preto dopiso montano. Estes aspectos teñen a súa tradu-ción na presenza dunha única serie de vexeta-ción con dúas faciacións diferenciadas, unhamontana e outra colina.

8.1. VEXETACIÓN POTENCIAL

Entendemos por vexetación potencial a vexe-tación natural que se establecería de xeito espon-

táneo a partir da situación actual, se o home dei-xase de intervir. Trátase, polo tanto, dunha reali-dade hipotética, dado que o home, directa ouindirectamente, intervén na configuración dapaisaxe vexetal. Nesta comarca, actualmente,como imos ver máis adiante, a presenza destavexetación natural é reducida, entre outrasrazóns por mor da importancia que o sectorforestal ten a todos os niveis.

A serie de vexetación que, en teoría, se pode-ría atopar na Mariña Occidental corresponde áserie colino-montana galaico-asturiana acidófilado carballo (Quercus robur): Blechno spicanti-Querceto roboris sigmetum.

Esta serie (8a no mapa adxunto) correspondena súa etapa madura a un bosque cerrado no quedomina o carballo ou Quercus robur. Estes bosquesdesenvólvense sobre solos silíceos en todas asexposicións e non soportan alagamentos prolonga-dos, caso en que son substituídos por ameneiraisou freixedos mixtos con carballos e abeleiras.

Nas piorneiras de substitución destas carba-lleiras abundan especies como a uz branca (Ericaarborea), o fieito común (Pteridium aquilinum),a xesta branca (Cytisus striatus), a xesta negra(Cytisus scoparius) ou os toxos (Ulex europaeus),aos que se une Cytisus ingramii nos solos sobreanfibolitas no subsector Galaico-asturiano seten-trional. Agora ben, o máis peculiar desta serieson as uceiras que se instalan sobre os solos pod-zolizados e degradados. En situacións normais -

8. CARACTERIZACIÓN DAS COMUNIDADES VEXETAIS

sobre solos profundos e frescos- desenvólveseunha uceira formada por Erica mackaiana, Ulexgallii, Daboecia cantabrica, Erica cinerea,Agrostis curtisii, etc. (Ulici gallii-Ericetum mac-kaianae, Daboecienion cantabricae, Ulicionminoris), cunha área que permite delimitar bas-

tante ben esta serie. En litosolos e certos solosareosos profundos situados en lombas ou cres-tóns graníticos aparece outro tipo de uceiramenos sensible á seca estival formada por Ericaumbellata, Erica cinerea, Calluna vulgaris,Halimium alyssoides, Daboecia cantabrica, Ulex


276

FIGURA 21

europaeus subsp. europaeus, Ulex gallii subsp.breoganii (Ulici europaei-ericetum cinereae,Daboecenion cantabricae, Ulicion minoris).Altitudinalmente esta serie cede ante los faiaisacidófilos orocantábricos (Luzulo henriquesii-Fageto sigmetum) ou ante as carballeiras pedun-culadas con o sen bidueiros (Luzulo-Betuleto sig-metum).

A serie require un ombroclima húmido ouhiperhúmido, mentres que o termoclima amosaunha notable amplitude (o índice de termicidadeoscila entre os 160 e os 340), o que permitiu dis-tinguir e cartografar unha faciación ou subseriecolina de Laurus nobilis (8a no mapa adxunto)en áreas moi oceánicas cun índice de termicida-de (It) superior a 250.

Deseguido relaciónanse nunha táboa as etapasde regresión e os bioindicadores da serie descrita:

Na comarca, como se desprende do mapaadxunto, as zonas máis elevadas (montes doBuio, montes de Cabaleiros, contrafortes doXistral) estarían tapizadas pola serie 8a na súafaciación típica montana, pero a faciación colina(8aa) ocuparía a maior parte da superficie, coin-cidindo bastante ben coas súas cotas medias ebaixas ata o nivel do mar. Nestas zonas, demaior suavidade térmica, incorpóranse á compo-sición florística xa descrita elementos termófiloscomo Laurus nobilis.

No tocante aos bosques riparios, están ligadosaos solos profundos de fondo de val, con algun-ha influencia freática. No piso colino son frecuen-tes os bosques mixtos con base florística máis oumenos común de Alnus glutinosa, Betula pubes-cens subsp. celtiberica, Salix atrocinerea,Frangula alnus, etc. no estrato arbóreo e Senecionemorensis subsp. bayonensis, Osmunda regalis


277

TÁBOA 20

e Carex broteriana no herbáceo. Agora ben, nosector Galaico-asturiano no que se inclúe acomarca, ao decaer a influencia mediterránea eaumentar a eurosiberiana, as relacións son máisestreitas co conxunto de freixedos e abeledoscantábricos análogos. Así, entre as árbores,Fraxinus excelsior e Ulmus glabra marcan esa ten-dencia, e son frecuentes no sotobosque especiescomo Carex remota, Festuca gigantea e Valerianapyrenaica. Doutra banda, as ripisilvas galegasmáis setentrionais pertencen á asociaciónValeriano pyrenaicae-Alnetum glutinosae, nascales hai pequenas variacións. En xeral, os bos-ques de ribeira descritos son algunhas das forma-cións vexetais mellor conservadas na comarca.

8.2. VEXETACIÓN ACTUAL

A influencia das actividades humanas sobre oterritorio déixase sentir fortemente, de xeito que acuberta vexetal actual da comarca se afasta consi-derablemente da que acabamos de describir. Hoxeen día, como veremos, as mostras de formaciónsautóctonas redúcense en liñas xerais a pequenasmanchas espalladas polo territorio, mentres que apaisaxe comarcal está dominada por repoboa-cións, fundamentalmente de eucalipto.

A ausencia de cartografía actualizada relati-va á vexetación comarcal a unha escala adecua-da levounos a abordar a súa análise desde unhaperspectiva diferente, adaptada ás fontes deinformación dispoñibles. Basicamente, cóntasecon datos procedentes do Mapa Forestal deEspaña, a escala 1:50.000, e cos do Mapa decoberturas e usos do solo de Galicia, a escala1:25.000, da Sociedade para oDesenvolvemento Comarcal de Galicia. Agoraben, estes dous mapas están realizados conmetodoloxías e lendas diferentes que aquí ten-tamos adaptar para permitir comparaciónsentre eles e mais para que fose posible detectare estudar as grandes tendencias.

O Mapa Forestal de España dános idea dacuberta forestal existente cara a 1987, data en

que se rematou o traballo de campo das follas deGalicia. Como é lóxico, presenta unha morea dedatos relacionados coas especies e formaciónsforestais cartografadas (por exemplo, distribu-ción, sobrecargas, tipos, usos, etc.), pero émenos exhaustiva a información das clases nonforestais. O Mapa de coberturas e usos do solo deGalicia, pola súa banda, infórmanos sobre acuberta e o uso do solo actuais, xa que que o tra-ballo de campo correspondente ás follas comar-cais se rematou en 1999. Neste caso, aínda quetamén se describiron as clases forestais, incidiu-se especialmente nas que presentaban connota-cións agrícolas, engadindo información adicional(por exemplo, sobrecargas, uso, estrutura, dina-mismo, intensividade-extensividade) pola súarepercusión e importancia en Galicia.

O punto de partida das análises que realiza-mos a continuación foi considerar como válidasambas as dúas fontes de información. Unha vezaceptada esa premisa de partida, foi necesario,nos dous casos, reagrupar clases, dunha banda,para simplificar a interpretación visual e, doutra,para facilitar a análise da evolución temporal.Deste xeito, no caso do Mapa Forestal de España,ao primeiro contabamos con 42 combinacións derótulos diferentes que describían a cuberta vexe-tal comarcal, mentres que no Mapa de coberturase usos do solo de Galicia partiamos de 35 clases.Nos dous casos, tras a reclasificación, reducimosos tipos de cuberta a 9 diferentes. Durante a rea-lización deste paso xurdiron varias clases “inter-medias”, entendendo por tales aquelas que,dependendo das circunstancias ou da zona ondeestivesen localizadas, podían encadrarse nun ounoutro grupo superior (por exemplo, a clase“zonas agrícolas e de pasto con árbores naturais”unhas veces englobaríase directamente no grupocorrespondente ás agrícolas/gandeiras, e outraspoderíase encadrar no das caducifolias mixtas).Cando se presentou este caso, analizouse a infor-mación asociada, que nos indicou cal dos douselementos (agrícola ou árbores naturais) tiñamáis peso nesa clase concreta nesa zona oucomarca, o que nos axudou a encadrala nun ou


278

noutro grupo. Finalmente, se realizamos unhanova xeneralización, os 9 tipos de cuberta aludi-dos poden agruparse en 5 grandes grupos, queson, de maneira esquemática, os seguintes:

Deseguido imos describir os resultados obti-dos en ambos os casos e, posteriormente, anali-zaremos as diferenzas entre un e outro no tocan-te á distribución espacial.

Nas follas do Mapa Forestal de España(1:50.000) correspondentes a esta comarca, unhavez reclasificados os datos (Mapa de vexetación.Distribución de formacións en 1987), comproba-mos que a súa maior parte (case un 82%) esta-ba tapizada por algún tipo de formación forestal.No tocante ás formacións arbóreas, a paisaxecomarcal aparecía dominada polas mesturas deeucaliptos e piñeiros, que se localizaban prefe-rentemente nas cotas medias, nas abas dos con-trafortes montañosos da comarca. As repoboa-cións de piñeiros aparecían preferentemente nametade sur, aínda que a súa presenza en masaspuras era sensiblemente inferior á aparición enmesturas. A especie máis abundante era Pinuspinaster, que aparecía tanto formando masasmonoespecíficas coma combinado con outrospiñeiros (por exemplo, P. sylvestris e P. radiata).

As manchas de caducifolias mixtas, pola súabanda, limitábanse á porción meridional, benvinculadas a vales e ribeiras fluviais, ben a zonasde accesibilidade máis limitada, e aparecían a

miúdo mesturadas coas especies de repoboaciónfrecuentes no contorno próximo. Nestas forma-cións, algunhas das especies caducifolias máisfrecuentes son Quercus robur e Betula celtiberica.En 1987, as masas puras de eucaliptos(Eucalyptus globulus) supuñan arredor dun 6%da superficie comarcal, localizándose máis pretoda costa, en cotas medias e baixas. No tocante ászonas de matogueira, situábanse nas cotas máiselevadas da comarca (serra de Montalén, montesdo Rei, montes de Cabaleiros, montes do Buio,contrafortes do Xistral...) e no litoral. As forma-cións con connotacións agrícolas/gandeirassituábanse case sempre nas proximidades dasentidades de poboación e nos fondos de val,onde os solos son máis fértiles.

Os datos tirados do Mapa de coberturas eusos do solo de Galicia (1:25.000) relativos á dis-tribución actual das cubertas na comarca (Mapade vexetación. Distribución de formacións en1999) achégannos nova información. A porcen-taxe de superficie comarcal tapizada por algún


279

TÁBOA 21

tipo de cuberta forestal (árbores ou matogueira)é practicamente a mesma. Agora ben, na actua-lidade o eucalipto é o protagonista destacado dapaisaxe comarcal, constituíndo masas puras quechegan a supor o 50% do total. Nalgúns casospasou a ocupar cotas máis baixas e noutrosascendeu, substituíndo outras formacións, como

matogueiras, mesturas de piñeiros con eucalip-to, etc. Nos contrafortes montañosos do sur dacomarca e no límite occidental (ribeiras do Sor),aínda se conservan algunhas manchas de cadu-cifolias, aínda que a miúdo aparecen mestura-das con especies de repoboación. Hoxe en día,as zonas nas que o piñeiro aparece só ou acom-


280

FIGURA 22

pañado de eucalipto son case testemuñais. Asmatogueiras, pola súa banda, revisten os cumesmáis elevados e as súas ladeiras na porción surcomarcal. As zonas máis vinculadas á agricultu-ra seguen a ser as proximidades das entidadesde poboación e os fondos de val.

Se representamos graficamente as porcenta-xes sobre a superficie total comarcal ocupadaspor cada un dos grandes grupos de formaciónsen ambas as datas, vemos que as superficiesocupadas por cada clase non variaron substan-cialmente desde o punto de vista cuantitativoglobal. Nos dous casos, aproximadamente a


281

FIGURA 23

metade da superficie comarcal está ocupadapor repoboacións.

Desde o punto de vista cualitativo, non obs-tante, si se produciron cambios. Deseguido trata-remos de estudar as principais direccións destescambios. Para iso imos botar man da análiseespacial da información, para intentar localizaras áreas onde –sempre segundo estas fontes–aumentaron as superficies forestais (árbores ematogueiras) e aqueloutras nas que cambiaronou se reduciron as masas arbóreas.

No tocante ao aumento das superficies fores-tais a costa de zonas agrícolas/gandeiras ou dezonas improdutivas, non parece que fora moiimportante e centrouse especialmente no euca-lipto, polo xeral a xeito de pequenas manchasmáis abundantes na metade norte da comarca,mentres que na porción sur o aumento se pro-duciría a favor das mesturas de caducifolias erepoboacións. Doutra banda, localmente o

abandono da agricultura favorecería o aumentodas matogueiras.

Pola contra, si parece que se produciron cam-bios importantes no relativo á composición dasmasas arbóreas (Mapa de evolución da vexeta-ción. Zonas de cambio en masas arbóreas 1987-1999). De todos eles, o máis salientable é o quese produce a favor do eucalipto, de xeito que asmasas nas que este aparecía mesturado co piñei-ro foron deixando paso a masas dominadas poloeucalipto. Tamén hai algunhas zonas de superfi-cie relativamente considerable onde o cambio seproduciu a favor das mesturas. Neste caso,unhas veces é a costa de repoboacións ás que seincorporaron caducifolias e outras é a costa decaducifolias mixtas ás que se incorporan repobo-acións. Illadamente, aparecen algunhas manchasnas que o cambio se produce a favor das caduci-folias mixtas. Coidamos que nos máis destescasos -coma no caso anterior, no referente aoaumento das mesturas de repoboacións e cadu-


282

FIGURA 24

cifolias- os datos non significan necesariamenteque estas aumentaran, senón máis ben que haidiferenzas na definición das clases nunha e nou-tra fonte de información (por exemplo, quenunha delas unha determinada mancha se inclúanunha clase “superior” que englobe a esas cadu-cifolias, co cal non figuran como puras senón

como mesturas). Así e todo, cómpre ter en contaque as especies características dos bosques cli-mácicos tenden á rexeneración espontánea enzonas de matogueira ou alí onde as condiciónsson favorables para o seu desenvolvemento (porexemplo, valgadas, ladeiras de solaina), amaisde que, en xeral, se non se intervén sobre elas,


283

as frondosas tenden a proliferar de modo natu-ral. En relación a esta cuestión podemos engadirque nalgunhas zonas (por exemplo, na parroquiado Monte, en Xove) se realizaron algunhas repo-boacións con caducifolias, concretamente concastiñeiros, aínda que, ao seren moi recentes,non se reflicten na cartografía que achegamos.

Para rematar, no tocante á perda de superfi-cies arborizadas, comprobamos que nos contra-fortes dos montes do Rei e da serra de Montalénse perderían algunhas masas de caducifolias e demesturas destas con especies de repoboación, oque se traduciu case sempre nun aumento dezonas de matogueira.

Como conclusión, podemos dicir –sempresegundo as devanditas fontes de información ede acordo á metodoloxía exposta– que a tenden-cia máis acusada na comarca no tocante ás for-macións vexetais é cara ao aumento da presenzado eucalipto (Eucalyptus globulus) para formarmasas monoespecíficas. Por outra banda, asmaiores perdas de superficie arborizada producí-ronse a costa de formacións de caducifolias, quequedaron limitadas a pequenas superficies, nor-malmente en zonas elevadas (serra de Montalén,montes do Rei, montes de Cabaleiros e contrafor-tes da serra do Xistral e da serra da Carba) quese alternan con superficies de matogueira, domi-nantes nas aliñacións montañosas meridionais.


284

FAUNA

285

A fauna presente en Galicia actualmente éfroito da interacción dun conxunto complexo evariado de factores que determinan a presenzaou ausencia de calquera especie e, no seu caso,a súa maior ou menor abundancia. Estes factoresson, entre outros, o pasado, a situación xeográfi-ca (latitude, rexión zooxeográfica, etc.), a xeolo-xía local, a formación do hábitat axeitado, a dis-poñibilidade de alimento, as características eco-lóxicas de cada especie (amplitude ecolóxica,capacidade de propagación, etc.), as interacciónsintra e interespecíficas, a presenza do home, etc.

Abrangueremos a análise da fauna presentena comarca da Mariña Occidental baseándonosna información proporcionada polo Atlas de ver-tebrados de Galicia (vol. I e II), dado que se eri-xiu na fonte de datos máis homoxénea a escalagalega. Con todo, tal e como se indica no propioatlas, a cobertura territorial dos estudos decampo -e, xa que logo, das cuadrículas- presen-tou diferenzas no relativo á exhaustividade dasobservacións, o que se reflicte nos resultadosobtidos. No caso das aves, ademais, o atlas con-templa unicamente as especies nidificantes,independentemente de que a cría fora confirma-da, probable ou posible.

A metodoloxía seguida neste traballo consis-tiu en seleccionar en primeiro lugar as cuadrícu-las de 10x10 km referidas ao territorio comarcal.Deseguido, para cada unha destas cuadrículasinventariáronse as especies presentes. Para rema-

tar, do conxunto obtívose a relación ordenada esistemática de especies por grupos animais efamilias coas categorías derisco/ameaza/conservación de cada unha delassegundo a normativa vixente, a xeito de aproxi-mación a un inventario da fauna comarcal.

Como primeiro achegamento á análise dasespecies animais que é posible atopar na comar-ca, no seguinte mapa (véxase o mapa Estudo fau-nístico: número de especies por grupos e por cua-drículas) preséntase un resumo no que se indicao número de especies que foi inventariado encada unha das cuadrículas. O seguinte paso con-sistiu en indagar cantas especies diferentes seidentificaron nestas cuadrículas, e obtívose oresultado de 154 distintas. Chegados a estepunto, queremos salientar que algunhas cuadrí-culas inclúen unha porción pequena da superficiecomarcal (por exemplo, as cuadrículas D2, A4 eB4) e insistir en que aquí só pretendemos realizarun achegamento ao tema, e non un estudoexhaustivo, polo que trataremos os datos desdeun punto de vista global, considerando as cuadrí-culas completas. Partindo desta información,podemos representar graficamente as porcenta-xes que se obteñen para cada grupo faunístico.

A continuación presentamos o inventario fau-nístico que se obtén para as cuadrículas queengloban a comarca da Mariña Occidental a par-tir da información tratada. As especies ordénan-se seguindo a “clasificación sistemática”:

9. FAUNA


286

FIGURA 26

FAUNA

287

TÁBOA 22


288

TÁBOA 22

FAUNA

289

TÁBOA 22

UICN España: categoría de ameaza segundo a clasificación UICN para España (EX: extinguida; EX?: ¿extinguida?; E: en perigo; V: vulnerable; R: rara; I: indeterminada; K:insuficientemente coñecida; O: fóra de perigo; NA: non ameazada). Fonte: Libro rojo de los vertebrados de España.UICN Galicia: categoría de ameaza segundo a clasificación UICN para España (EX: extinguida; E: en perigo; V: vulnerable; R: rara; I: indeterminada; K: insuficientementecoñecida; NT: non ameazada) segundo os autores de A natureza ameazada. Xea, flora e fauna de Galicia en perigo (1989).CNEA: estado de conservación segundo o RD 439/90 polo que se regula o Catálogo Nacional de Especies Ameazadas (I: en perigo de extinción; II: de interese especial; V: vulnerable).Pes-Caz 2004: relación de especies que estaba permitido pescar ou cazar durante a tempada 2003/2004 segundo as respectivas normativas sectoriais.

Compróbase que na comarca as especies queaparecen inventariadas son as característicasdas superficies forestais (bosques, zonas dematogueira), e mais as de zonas agrícolas ealgunhas de litoral.

No tocante ás categorías derisco/ameaza/conservación, a análise varíadependendo da normativa e do ámbito xeográficoao que fagamos referencia (España, Galicia).

No caso da clasificación da UniónInternacional para a Conservación da Natureza(UICN) para as especies animais españolas, novedas especies identificadas na comarca terían aconsideración de “vulnerables”. Neste grupochaman a atención varias cuestións: por unhabanda, inclúense tres peixes dun total de cinco;por outra, entre as aves só se clasifica así a rulacomún; e, finalmente, dos catro mamíferos con-siderados, tres son morcegos.

Os autores do estudo A natureza ameazadaconsideraron que unicamente seis-sete especies

se podían clasificar como “vulnerables”. Entreelas cóntanse os mesmos peixes (anguía, sal-món e reo) ca no caso anterior e catro mamífe-ros. Dáse a circunstancia de que na actualidadeos peixes inventariados están contemplados na

orde pola que se fixan os períodos hábiles depesca nas augas continentais galegas (DOG nº22, do 3 de febreiro de 2004). No tocante aosmamíferos, os autores consideraron “vulnera-bles” o corzo, o lobo e a lebre, especies que seinclúen na relación de especies cazables publi-cada pola Xunta de Galicia (anexo IV do Decreto284/2001, do 11 de outubro, polo que se aprobao Regulamento de caza de Galicia). En xeral,nestes casos enténdese que as súas poboaciónsen Galicia son relativamente abundantes e que orecurso se pode manter se non se incide negati-vamente sobre o medio.

No que atinxe ao RD 439/90, para comarcafiguran 89 especies das inventariadas cataloga-das como “de interese especial”, das cales só


290

FIGURA 27

FAUNA

291

unha (Gringilla coelebs) foi descatalogada conposterioridade, concretamente mediante a Ordede 9 de xuño de 1999 (BOE nº 148, do 22 dexuño de 1999).

Para rematar, no relativo ás aves, segundo afonte de información xa citada, salientamos ocaso da gabita (Haematopus ostralegus), consi-derada como “vulnerable” para Galicia e que, anivel de toda España, para a UICN ten a conside-ración de “rara”. Doutra banda, non podiamosrematar o apartado sen facermos mención á pre-senza de aves acuáticas invernantes na costacomarcal de maneira habitual. A Consellería deMedio Ambiente realiza anualmente censos para

estimar as poboacións deste tipo de aves en dife-rentes zonas galegas. No tocante a esta comarca,deseguido imos representar graficamente a infor-mación obtida para a costa lucense, exceptuandoas rías de Ribadeo e de Foz:

Os recontos realizáronse xeralmente no mesde xaneiro de cada ano. Comprobamos a presen-za de importantes continxentes deste tipo deaves, que oscilan sempre entre 4.000 e 6.000individuos. As especies máis abundantes adoitanser en todos os casos Larus cachin-nans/argentatus, que oscilan entre os 2.500 e os4.000 individuos, supoñendo sempre algo máisda metade do total de individuos contados.

FIGURA 28

ÁREAS DE INTERESE NATURAL

293

Este apartado trata de realizar unha aproxi-mación ás zonas interesantes desde o punto devista natural existentes na comarca.Centrarémonos naquelas que contan con algúntipo de protección legal, aínda que tamén nosimos referir a outras áreas que, sen contaren conprotección, consideramos que teñen valores sufi-cientes desde o punto de vista abiótico, bióticoou paisaxístico como para mencionármolas.

No relativo ás zonas que contan con algúntipo de figura de protección (véxase o mapaÁreas de interese natural: espazos naturais prote-xidos), a Lei 9/2001, do 21 de agosto, de conser-vación da natureza (DOG nº 171, do 4 de setem-bro do 2001) define como “espazos naturais pro-texidos” aqueles espazos que conteñan elemen-tos ou sistemas naturais de particular valor, inte-rese ou singularidade, tanto debidos á acción eevolución da natureza coma derivados da activi-dade humana e que foran declarados como tales.En función dos bens e valores que é preciso pro-texer, establécense oito categorías (reserva natu-ral, parque, monumento natural, zona húmidaprotexida, paisaxe protexida, zona de especialprotección dos valores naturais, espazo naturalde interese local e espazo privado de interesenatural), das cales na comarca da MariñaOccidental están representadas as seguintes:

- Monumento natural: o Souto da Retorta,tamén coñecido como “eucaliptal de Chavín” foideclarado como tal por medio do Decreto

77/2000, do 25 de febreiro (DOG nº 72, do 12 deabril do 2000), en virtude ao artigo 16.1º da Lei4/1989, do 27 de marzo, de conservación dosespazos naturais e da flora e fauna silvestres.Segundo este artigo, enténdese que son monu-mentos naturais os espazos ou elementos danatureza constituídos basicamente por forma-cións de notoria singularidade, rareza ou beleza,merecedores dunha protección especial. Neles sóse admitirán os usos ou as actividades que nonpoñan en perigo a conservación dos valores quemotivaron a súa declaración.

- Zonas de especial protección dos valoresnaturais: o Monte Maior, o río Landro, a serra doXistral e a costa da Mariña Occidental forondeclaradas como tales mediante o Decreto72/2004, do 2 de abril (DOG nº 69, do 12 deabril do 2004). Enténdese por tales, aquelesespazos que polos seu valor ou interese natural,cultural, científico, educativo ou paisaxísticosexa necesario conservar e non teñan outra pro-tección específica. Ademais, no anexo I decláran-se como tales todas as zonas propostas como LIC(Lugar de importancia comunitaria) para formarparte da Rede Natura 2000 e, no anexo II, oslugares declarados como ZEPA (Zona de especialprotección para as aves, conforme á Directiva79/409/CEE, relativa á conservación das aves sil-vestres). Nestas áreas poderanse seguir levandoa cabo de maneira ordenada os usos e as activi-dades tradicionais que non vulneren os valoresprotexidos, aínda que para o resto das actuacións

10. ÁREAS DE INTERESE NATURAL

–incluíndo a edificación– cumprirá a autoriza-ción da Consellería de Medio Ambiente.

Con respecto ás zonas delimitadas naProposta rexional de Lugares de ImportanciaComunitaria (LIC), que previsiblemente se inte-grarán na Rede Natura 2000, convén lembrar queesta foi concibida como unha ferramenta útil aescala europea para acadar os obxectivos daDirectiva 92/43 CEE, de conservación dos hábi-tats naturais e da flora e fauna silvestres (taméncoñecida como “Directiva Hábitat”), trasposta álexislación nacional a través do Real Decreto1997/1995 (BOE nº 310 do 28 de decembre) ebaseada no V Programa comunitario de política

e actuación en materia ambiental. No tocanteaos criterios de selección destes lugares paracada rexión bioxeográfica, pódense resumircomo segue:

- Presenza no espazo de polo menos un tipode hábitat prioritario.

- Sitio único para un tipo de hábitat non prio-ritario pero suficientemente representado.

- Sitio de grande importancia segundo os cri-terios do anexo III da directiva.

- Criterios equivalentes para taxons.


294

FIGURA 29

- Presenza no lugar dunha gran concentra-ción de hábitats e especies.

- Interese do espazo para asegurar a coheren-cia da Rede Natura 2000.

Todas as áreas arriba citadas son LIC.

No tocante ás ZEPA (Zonas de especial pro-tección para as aves), son aqueles lugares decla-rados conforme á Directiva 79/409/CEE, do 2 deabril de 1979, relativa á conservación das avessilvestres. No caso da costa da MariñaOccidental, a súa incorporación á rede declaradano ámbito de Galicia produciuse mediante oDecreto 72/2004, do 2 de abril. Enténdese queson territorios de especial protección, onde cum-prirá adoptar as medidas adecuadas para evitar acontaminación ou o estrago dos hábitats, asícomo as perturbacións que afecten ás aves.

Doutra banda, desde o punto de vista urba-nístico, pódense citar neste apartado as áreascontempladas nas Normas Complementarias eSubsidiarias de Planificación da provincia deLugo (Orde do 3 de abril de 1991, DOG nº 72, do16 de abril). No artigo 28 desenvólvese aOrdenanza reguladora do solo non urbanizablede protección de espazos naturais. O ámbito deaplicación está constituído polos terreos quecómpre preservar para a súa protección oumellora en base aos seus valores ambientais,ecolóxicos, biolóxicos, botánicos, paisaxísticos,científicos, educativos ou recreativos. As delimi-tacións destes espazos enténdense vixentes ata aredacción da correspondente planificación muni-cipal, que é a encargada de definir o tratamentoe ámbito preciso para a súa ordenación a travésdos correspondentes Plans Especiais. As planifi-cacións municipais teñen que, como mínimo,protexer estas zonas, aínda que tamén as podenaumentar, tanto en número como en nivel(maior grao de protección e, polo tanto, maioreslimitacións no tocante a uso e aproveitamento).No que se refire aos usos permitidos no ámbitode aplicación da devandita norma, establéceseque non se autorizará a construción de ningun-

ha clase de edificación, pero si se permite aexplotación racional dos recursos vinculados aomedio que non atente contra os valores esenciaisque se protexen.

Na Mariña Occidental, tal e como se expuxonoutros apartados do presente estudo, todos osconcellos contan con planificacións municipais.En Cervo, Ourol, Viveiro e Xove hai Normas sub-sidiarias de planificación e no Vicedo, un Planxeral de ordenación municipal. Salvo neste últi-mo concello, nos demais están en tramitaciónnovas planificacións –Plan xeral de ordenaciónurbana nos casos de Cervo e Xove, e Plan xeralde ordenación municipal no resto–, ás cales nosremitimos se se quere obter maior informaciónsobre este aspecto, dado que o seu detalle exce-de o obxectivo deste estudo.

No tocante a esta comarca, nas devanditasNormas complementarias e subsidiarias de plani-ficación da provincia de Lugo figuran varias áreas:

- Illas Coelleira, Gabeira e Insua da Area, deNetos, de Sarón, dos Farallóns e illa Insuela.

- Esteiro do Sor.

- Souto da Retorta.

- Contrafortes setentrionais da serra do Xistrale do Cadramón.

Deseguido imos describir brevemente os prin-cipais valores ambientais dos espazos naturaiscitados neste apartado. Faremos referencia enprimeiro lugar ao tramo litoral, incluíndo as illase illotes costeiros, seguiremos cos ambientes flu-viais e formacións boscosas e, para rematar, tra-taremos as zonas montañosas.

A costa da Mariña Occidental comprendeunhas 491 ha do litoral do Vicedo, Viveiro eXove, amais das illas e illotes que zarrapican acosta comarcal. Trátase sempre de costas rocho-sas, próximas ao recortado litoral, con escasacobertura vexetal, que, no que atinxe aos seusvalores naturais, destacan desde o punto de vista


295

faunístico, en especial polas aves. No caso da IllaCoelleira, aínda que o seu nome se debe ao ele-vado número de coellos que se daban nela, hoxedestaca pola súa importancia ornitolóxica. Assúas aproximadamente 25 ha, coa vexetacióncaracterística dos cantís mariños, constitúe unpunto de parada para numerosas aves mariñasdurante as migracións invernais. Algunhas delasaproveitan as súas costas para nidificaren, comoé o caso da gabita (haematopus ostralegus), limí-cola que en determinadas épocas do ano poderoldar os 1000 exemplares na zona, pero quenidifica escasamente en España (soamente nodelta do Ebro, no Cantábrico occidental e enGalicia). Outras especies nidificantes son Larusargentatus, Phalacrocorax aristotelis e Uria aalge.Entre os réptiles pódese citar a cristalina (Anguisfragilis). A Illa do Sarón, pola súa banda, dunhas15 ha e tamén rochosa, acolle entre a súa flora aherbácea endémica (endemismo galaico-portu-gués) Angelica pachycarpa, pero tamén cómpresalientar o seu valor desde o punto de vista daavifauna mariña. Nos seus acantilados críanespecies como a gaivota clara (Larus argentatus)e o corvo mariño cristado (Phalacrocorax aristo-telis), especie esta última que tamén nidifica norochoso arquipélago dos Farallóns.

No tocante aos ambientes fluviais, como xase indicou noutros apartados deste estudo, osríos desta comarca verten ao Cantábrico.Xeneralizando, trátase de ríos de réxime pluvial(é dicir, as súas augas están condicionadas dexeito importante polas chuvias) que discorrenpor vales bastante encaixados salvo nos tramosfinais, o que lles dá un aspecto bastante torren-cial nos tramos altos e medios, que contrastancoas zonas chairas e abertas das desembocadu-ras, contribuíndo todo isto a xerar hábitats dife-rentes en a incrementar tamén a biodiversidade.

O río Sor é o de maior lonxitude da comarca(49 km) e, probablemente, tamén un dos mello-res conservados de Galicia, ao estar a súa concaarredada de núcleos de poboación e industriasimportantes. As súas marxes no tramo alto e

medio acollen as especies de ribeira característi-cas ás que xa se fixo referencia noutros aparta-dos, coa fauna propia destes ambientes, ao longodun percorrido sinuoso e bastante encaixado.Son os seus quilómetros finais os que lle confi-ren trazos diferenciadores. A medida que as súasaugas se achegan á ría do Barqueiro, o val come-za a abrirse para formar un magnífico e profun-do esteiro no que adquiren especial importanciaas extensas chairas intermareais. A influenciadas mareas déixase sentir varios quilómetros ríoarriba, case ata O Porto. Un chisco antes da des-embocadura sitúase a illa fluvial de San Martiño.Ao longo destes tramos vanse formando xun-queiras, nas que a especie dominante é o xuncomariño (Juncus maritimus), que noutras zonasse atopa asociado a outros xuncos e ciperáceas.Finalmente, cómpre falarmos das praderías deZostera e das formacións descontinuas deSalicornia. A fauna é abundante, especialmenteo grupo das aves, non só en número de especies,senón tamén en número de individuos por espe-cie, especialmente no caso das invernantes. Aquípodemos atopar anátidos, como cercetas (Anascrecca), lavancos (Anas platyrrhynchos) ou patosasubións (Anas penelope), e limícolas, comopíllaras (Charadrius spp.) e garzas cincentas(Ardea cinerea). Desde o veciño Cabo de Barespódese divisar unha boa panorámica do esteiro.

O río Landro, que nace na veciña serra doXistral, discorre por unha paisaxe que vai varian-do a medida que as augas flúen cara á ría deViveiro. Neste caso, o curso do río discorre porvales algo máis abertos, ás veces atravesando vei-gas ou zonas de matogueira e outras veces pasan-do por formacións boscosas, xa sexan repoboa-cións, xa manchas nas que o protagonismo oteñen as caducifolias. A partir de Landrove xa sedeixa notar a influencia mareal, e desdePortochao comeza a configurarse unha amplachaira fluvial e a formarse o esteiro, ata quechega finalmente á ría de Viveiro. Ao interesexeolóxico desta ría (lembremos que aquí comezaa coñecida como “falla de Viveiro”, que se pro-longa ata O Courel, e na que se pode distinguir a


296

simple vista entre os materiais do lado occidental–do Silúrico e Ordovícico medio superior– e os dolado oriental –rochas graníticas variscas–, ao quecómpre engadir os sedimentos litorais, diferentesdos aluviais puramente continentais) súmase ointerese da súa flora e vexetación e o da faunaque alberga, que se reflicten en diferentes tiposde ecosistemas. No tocante ás marismas, no seucontorno pódense diferenciar, por unha banda achaira intermareal (sometida ao ciclo mareal dia-rio, con zonas que quedan ao descuberto duran-te a baixamar) e, por outra, a marisma (asolaga-da con menor frecuencia e duración), na que, ásúa vez, se poden diferenciar o saladar e as xun-queiras. As especies vexetais varían entre unhazona e outra para se adaptaren ás peculiares con-dicións do medio. así, na chaira intermareal ato-pamos tanto algas (por exemplo, Fucus spp. eEnteromorpha spp.) coma herbáceas (por exem-plo, Zostera marina ou Z. Noltii). A zona do sala-dar está dominada polas praderías de Spartinamaritima e por suculentas como Salicornia ramo-sissima ou Sarcocornia perennis, acompañadasde especies como Halimione portucaloides,Plantago maritima e Limonium vulgare subsp.serotinum. Nas xunqueiras, o protagonismoadquíreo o Juncus maritimus, aínda que algomáis arredadas aparecen herbáceas como Elymuspycnanthus, Agrostis stolonifera ou Plantagomaritima, por exemplo. A fauna está amplamen-te representada, e, ao igual ca no caso anterior,fundamentalmente polo grupo das aves mariñas(gaivotas, limícolas, anátidos), moitas das calestamén nidifican. As especies presentes nos espa-zos xa descritos coinciden en liñas xerais coasque podemos atopar aquí.

Unha das formacións boscosas máis intere-santes da comarca, aínda que non se trate dunhaformación natural, constitúea o chamado soutoda Retorta, tamén coñecido como “eucaliptal deChavín”, na actualidade propiedade da Xunta deGalicia. Cunha superficie superior ás 3 ha, estásituado na parroquia de Viveiro do mesmo nome(Chavín), á beira dereita do río Landro e a uns 2ou 3 km da desembocadura en liña recta. A finca

conta cuns 600 pés que foron plantados en dife-rentes épocas. Non hai acordo sobre a data daprimeira repoboación (segundo algúns, sería de1860, e, segundo outras fontes, dataría de 1884-1886), pero sábese que constou de 5-6 pés deeucalipto branco (Eucalyptus globulus). A segun-da repoboación levouse a cabo en 1895 e cons-tou de varias ducias de exemplares. A terceira eúltima produciuse en 1912. Entre as árbores pre-sentes cómpre salientar un exemplar coñecidocomo “o avó”, que, cun diámetro superior aos2,5 m e cunha altura superior aos 65 m, disqueé a árbore máis alta de Galicia. Para algúnsinvestigadores e técnicos, o desenvolvementoque acadan os eucaliptos nesta finca non se pro-duce en ningunha outra parte do mundo, ninsequera en Australia, a súa área de distribuciónnatural. A alta produtividade forestal, unida áidade dos exemplares –que pasan por seren dosmáis antigos de Europa– son os que permitiron oexcepcional desenvolvemento das árbores.

No tocante ás zonas montañosas interesantesdesde o punto de vista natural que contan conalgún tipo de protección ou que levan o camiñode conseguila, hai que facer referencia aos con-trafortes setentrionais da serra do Xistral e aosmontes do Buio (estes últimos na Proposta rexio-nal de LIC reciben o nome de Monte Maior). Oscontrafortes do Xistral situados ao sur da comar-ca (concello de Ourol) constitúen só unha partedo conxunto e coinciden coas súas cotas máiselevadas, mentres que os montes do Buio/MonteMaior xa se inclúen na súa totalidade na comar-ca (concellos de Viveiro e Xove). A elevada plu-viometría que afecta a todas as serras setentrio-nais galegas, unida ás características do relevo xacomentadas noutros apartados deste estudo, éun dos factores que permite o desenvolvementode turbeiras de diverso tipo, medios bastanteescasos na Península Ibérica que contan aquícon bos exemplos. Un dos tipos de turbeira quese atopa mellor representado na comarca corres-ponde ás turbeiras de cobertor, que recobren oscumios máis elevados, instalándose sobre osdepósitos periglaciais máis antigos. Trátase de


297

zonas húmidas pluviais ou ombrotróficas orixi-nadas pola achega hídrica de auga de chuvia,auga que almacenan durante certo tempo. Obalance hídrico destas zonas húmidas é positivo,ao acumularen auga de maneira máis ou menoscontinua no subsolo, feito que favorece a acumu-lación paulatina dos restos vexetais e a constitu-ción de extensos depósitos de turba moi ácida(pH < 5) e pobre en nutrientes. A altitude e origor climático da zona condicionan en boamedida a formación dunha densa e homoxéneapradería de ciperáceas e cárices nas que dominao chamado “algodón dos pantanos” (Eriophorumangustifolium), a diferenza das turbeiras decobertor de Irlanda e Escocia, nas que a especiecaracterística é Eriophorum vaginatum, feito quelles outorga ás turbeiras galegas unha maior sin-gularidade fronte a esoutras. Doutra banda,están presentes algúns elementos endémicos,como Carex duriei, Serratula tinctoria ou Ericamackaiana. No que se refire aos animais presen-tes na zona, destaca a herpetofauna propia dasáreas higroturbosas, con especies como a lagartada braña (Lacerta vivipara), que en Galicia só seconserva nestas serras e nos Ancares. Taménresulta moi interesante o grupo das aves, connumerosos representantes. Neste caso salientare-mos as vinculadas ás turbeiras e ás zonas dematogueira ou espazos abertos, como, por exem-plo, Lymnocryptes minimus, Alauda arvensis,Phoenicurus ochruros ou rapaces como Circuspygargus, entre outras moitas.

Unha vez descritas estas zonas, coidamosque tamén é oportuno facermos referencia aoutras áreas existentes na comarca que, aíndaque non contan con protección legal, considera-mos interesantes desde o punto de vista naturale que nos permiten realizar unha achega aostipos de hábitats naturais presentes (véxasemapa Áreas de interese natural: outras áreas,Directiva Hábitat) a partir da información recolli-da no marco da Directiva Hábitat e da xa men-cionada Rede Natura 2000. Polo de agora fixe-mos referencia ás zonas que foron delimitadas eseleccionadas dentro da Proposta rexional de LIC,

unha vez aplicados os criterios xa enunciados.Agora recorreremos á información inicial detodas as zonas inventariadas na área de estudoen base ao anexo I, no que se identifican os tiposde hábitats naturais de interese comunitario que,para seren conservados, requiren a súa designa-ción como zonas de especial conservación.Como obxectivo do traballo pretendíase reflectir,de maneira sinxela e doada de interpretar, caleseran os hábitats maioritarios, asociándolles outrainformación, como o número de hábitats priori-tarios cando os houbese. A metodoloxía seguidapara a obtención da cartografía, unha vez fixa-dos os obxectivos que se pretendían acadar,resúmese deseguido:

- En primeiro lugar seleccionáronse todas asteselas que se atopaban dentro dos límitescomarcais coa súa información asociada. Asteselas (entendidas como as unidades míni-mas do inventario a escala 1:50.0000) podíanser de tres tipos desde o punto de vista gráfi-co: puntuais, lineais ou poligonais. No tocan-te á información asociada a cada unha delas,abranguían unha morea de datos, que íandesde as codificacións das teselas e dos hábi-tats presentes en cada unha, ata as porcenta-xes de cobertura de cada un deles dentro decada tesela e as superficies e perímetros,pasando por outros como características doelemento gráfico, se un hábitat é prioritarioou non, índice de naturalidade, etc.

Na comarca detectáronse 92 teselas cun totalde 222 hábitats de 36 tipos diferentes. Isto indi-counos que moitas teselas contiñan máis dunhábitat, e que existían algunhas con 6, 7 e ata 8diferentes.

- A continuación, seleccionáronse os camposde datos que se consideraron máis útiles, cofin de evitar a manipulación de grandes volu-mes de información que, en moitos casos,non achegaban información significativa paraa consecución dos obxectivos marcados, peroque si dificultaban todo o proceso para a con-secución destes obxectivos. Optouse por


298


299

reflectir na cartografía, para cada tesela, uncódigo que indicase o número total de hábi-tats e o número de hábitats prioritarios dehabelos. Deste xeito, se nunha tesela haihábitats prioritarios, o código consta de dousdíxitos separados por unha coma (númerototal de hábitats, número de hábitats priorita-rios), mentres que se non hai ningún priorita-rio, figura só o díxito correspondente aonúmero total de hábitats desa tesela.

- Para rematar, clasificáronse todas e cadaunha das teselas en función do grupo ou tipode hábitat que ocupaba unha maior superficieno caso de que dentro dunha tesela figurasemáis dun. Tratábase de identificar desde unpunto de vista fisionómico o que un hipotéti-co visitante identificaría en cada tesela conmaior facilidade (por tratarse do tipo de hábi-tat máis abundante). Para iso recorreuse aunha xerarquización de acordo á establecidano anexo I da propia Directiva 97/62/CE, do27 de outubro de 1997, pola que se adapta aoprogreso científico e técnico a Directiva92/43/CE relativa á conservación dos hábi-tats naturais e da fauna e flora silvestres(DOCE L 305/42, de 8/11/97).

Nesta comarca, logo dunha primeira agrupa-ción, quedaron 19 clases diferentes que, poste-riormente, se reduciron a 7, unha vez aplicadosos criterios de superficie (véxase a lenda domapa). Para completarmos a información que sereflicte no mapa adxunto, coidamos convenientesinalar os 19 tipos de hábitats que se inventaria-ron e cales deles son prioritarios, dato que mar-caremos mediante o símbolo (*):

HÁBITATS COSTEIROS E VEXETACIÓNSHALOFÍTICAS

- Acantilados marítimos e praias de coiosVexetación anual sobre refugallos mari-ños acumuladosAcantilados con vexetación das costasatlánticas e bálticas

- Marismas e pasteiros salinos atlánticos econtinentais

Pasteiros de SpartinaPasteiros salinos atlánticos

DUNAS MARÍTIMAS E CONTINENTAIS

- Dunas marítimas das costas atlánticas,do Mar do Norte e do Báltico

Dunas móbiles embrionariasDunas móbiles de litoral conAmmophila arenaria (dunas brancas)(*) Dunas costeiras fixas con vexeta-ción herbácea (dunas grises)

HÁBITATS DE AUGA DOCE

- Augas correntes, tramos de cursos deauga con dinámica natural e seminaturalnos que a calidade da auga non presentaalteracións significativas

Augas oligotróficas cun contido deminerais moi baixo das chairas areosasLagos eutróficos naturais con vexetaciónMagnopotamion ou Hydrocharition

- Uceiras e matogueiras de zona temperadaRíos de pisos de planicie a montanocon vexetación de Ranunculion flutan-tis e de Callitricho-Batrachion

UCEIRAS E MATOGUEIRAS DE ZONATEMPERADA

- Uceiras e matogueiras de zona temperada(*) Uceiras húmidas atlánticas dezonas temperadas de Erica ciliaris eErica tetralixUceiras secas europeas(*) Uceiras secas atlánticas costeiras deErica vagansUceiras oromediterráneas endémicascon aliaga

FORMACIÓNS HERBOSAS NATURAIS ESEMINATURAIS

- Formacións herbosas secas seminaturaise facies de matogueira

(*) Formacións herbosas con Nardus,con numerosas especies sobre substra-tos silíceos de zonas montañosas

TURBEIRAS ALTAS, TURBEIRAS BAIXAS(FENS E MIRES) E ÁREAS PANTANOSAS

- Turbeiras ácidas de esfagnos(*) Turbeiras de cobertorDepresións sobre substratos turbososdo Rhynchosporion

BOSQUES

- Bosques da Europa temperada(*) Bosques aluviais de Alnus glutino-sa e Fraxinus excelsior

- Bosques esclerófilos mediterráneosBosques de Ilex aquifolium

Os resultados obtidos resúmense no mapa doanexo cartográfico xa mencionado. Compróbaseque nesta comarca aparecen, por unha banda, ostipos de hábitats asociados a ambientes litorais e,por outra, os do interior. Neste caso trátase maio-ritariamente de uceiras e doutras matogueiraspropias de zonas temperadas que se conservannalgúns dos contrafortes montañosos comarcais,tapizando ás veces os cumes ou as ladeiras.Mención á parte merecen as turbeiras, que selocalizan maioritariamente no anaco da serra doXistral incluído na comarca e nos montes doBuio. A análise detallada destas teselas indíca-nos que nestas áreas as turbeiras conviven conoutras formacións, maioritariamente matoguei-ras ou hábitats vinculados a augas continentais.Finalmente, as formacións boscosas en bo esta-do de conservación son escasas e correspondenas máis das veces a ripisilvas localizadas naconca do Landro ou na dalgúns dos seus afluen-tes (do Loureiro, do Balsadas, etc.), unha na do

Sor e outra na do río Xunco. Para rematar, no valde Besteburiz aparece unha aciveira, tipo dehábitat que tamén está asociado á formación deribeira do Balsadas.

Como conclusión, podemos dicir que acomarca da Mariña Occidental, malia estar moiintervida pola man do home, segue conservandovalores naturais importantes e zonas das quecumpriría asegurar a conservación para o futuro.


300

ESTRUTURA TERRITORIAL RESULTANTE

301

11.1 MAPA DE RECURSOS NATURAIS

A Comarca da Mariña occidental posúe unrico patrimonio natural, resultado das numerosase diversas áreas de interese ambiental que nelaexisten. Tal e como se describe no apartado dapaisaxe e relevo, a comarca pode dividirse en tresambientes diferentes: por un lado, encóntranse asconcas fluviais (principalmente as dos ríos Sor eLandro), por outro as serras que limitan as con-cas e vertentes dos cursos fluviais, que serven defontes dos propios ríos principais e dos seus tri-butarios e, por último, a costa con dúas rías(Barqueiro e Viveiro) e numerosas praias locali-zadas entre cantís costeiros ben conservados.

A paisaxe comarcal actual é un reflexo dascircunstancias físicas, naturais e socioeconómi-cas que conflúen nela, e aínda que acadando unelevado grao de intervención humana, non impi-de a presenza de algúns enclaves de gran intere-se desde o punto de vista da conservación.

No tocante ós espazos naturais protexidos, tale como se expuxo no correspondente apartadodo presente estudo, a comarca conta cunha boarepresentación, tanto no seu tramo litoral comano interior comarcal, representados mediante unMonumento Natural -o Souto da Retorta, taméncoñecido como “Eucaliptal de Chavín”- e variasZonas de Especial Protección dos ValoresNaturais, entre as que se inclúen varios LIC -Monte Maior, río Landro, serra do Xistral e costa

da Mariña Occidental- e unha ZEPA -costa daMariña Occidental-. Ademáis, son numerososoutros enclaves que, sen contar con figuras deprotección específicas, teñen interese desde opunto de vista natural e/ou ambiental, e que vandesde fragas a pequenas fervenzas e miradoiros.

O tramo costeiro compóñeno numerosos are-ais ben conservados na maioría dos casos. Sonpraias nas que, ademais, nalgúns casos existencordóns de dunas tamén ben conservados.Outros elementos costeiros son os cantís, aíndaque non de alturas destacables, pero que, ó igualcós areais, presentan un alto índice de conserva-ción. Xunto ós cantís aparecen numerosas illas eillotes (Coelleira, Os Farallóns...) que conformanespazos insulares de grande interese pola ornito-fauna presente, ó actuar coma refuxio de nume-rosas aves, tanto migratorias coma nidificantes.Todo elo sumado ós seus valores xeomorfolóxi-cos e paisaxísticos, fan destes ambientes zonasde alto valor ecolóxico. Neste senso, creemosque a preservación destas zonas fronte a posiblesalteracións antrópicas que devalúen o seu valornatural e paisaxístico debe ser considerada unhatarefa prioritaria.

Ó xa comentado podemos engadir outroslugares para o lecer ou para o esparexemento, asícoma varios coutos de pesca nos ríos Sor eLandro, e incluso algún curro como o deCandaoso nos altos de Viveiro e Ourol, nas ladei-ras da vertente norte da Serra do Xistral.

11. ESTRUTURA TERRITORIAL RESULTANTE

ESTRUTURA TERRITORIAL RESULTANTE

305

11.2. MAPA AMBIENTAL

No referente á vulnerabilidade do substratorochoso e dos solos fronte á contaminación, nacartografía pode observarse unha certa zonaciónda comarca, diferenciando entre a porción occi-dental e a centro-oriental. O sector occidental, desubstrato basicamente formado por lousas egneises, pode considerarse que posúe un menorrisco fronte á contaminación; este substratoimpermeable vai favorecer a escorrentía (esco-rregamento) superficial, o que vai dificultar queos contaminantes finalmente se filtren cara ósubsolo. A practicamente nula presenza deindustrias contaminantes nesta área, así como degrandes gandeirías favorece que a contamina-ción pioda dicirse que se vai limitar a puntos moiconcretos no espazo e a casos moi puntuais notempo. No sector centro-oriental da comarca osubstrato está formado por rochas graníticas ebancos de cuarcita, ambas duras e compactas,pero con redes de fisuración ou planos de debili-dade que favorecen a infiltración da auga cara osubsolo. Nesta área existen tamén abundantesdepósitos cuaternarios -aluviais, conos de dexec-ción, coluviais, eluviais, turbeiras, etc.- compos-tos en xeral por materiais soltos, non compacta-dos que favorecen en gran medida a aparición deacuíferos superficiais moi vulnerables fronte ácontaminación. Deste xeito, na porción centro-oriental da comarca, en determinados lugares

pódense producir fenómenos de infiltración deaugas contaminadas ou de outros tipos de axen-tes contaminantes cara ó interior de acuíferosprofundos nuns casos, ou ben infiltrarse en acu-íferos superficiais noutros, sendo aconsellablefacer estudos precisos dos solos e do subsoloantes da instalación de industrias ou de instala-cións gandeiras que poidan levar consigo certosriscos de contaminación.

No tocante ó risco de erosión, este é alto, pre-ferentemente onde se mesturan certas litoloxías -como lousas e cuarcitas- con fortes pendentes dorelevo, aínda que normalmente en menor medidatamén se pode dar este tipo de risco sobre outraslitoloxías. En xeral, nesta comarca as medidas depreservación deben centrarse nas áreas onde pre-dominan as causas antes descritas, zonas onde ossolos están pouco ou nada desenvolvidos, é dicir,moi superficiais, solos do tipo “leptosolo”, tal ecomo se reflectiu no mapa de solos do presenteestudo. A primeira medida para evitar este riscoé a conservación da cuberta forestal, ben sexamato, arborado ou de tipo agrícola, de xeito quea propia vexetación reteña a auga temporalmen-te, permitindo a infiltración lenta cara ós solos, enon unha súbita escorrentía superficial que arras-tre os solos, deixando tralas choivas ou tormen-tas un terreo practicamente descuberto sen unhacapa protectora como son os solos ou incluso dei-xar cara vista a propia rocha.

ÍNDICE DE FIGURAS E TÁBOAS

309

TÁBOAS

1 Clasificación das rochas graníticas2 Nome das explotacións mineiras de caolín3 Empregados das explotacións mineiras de caolín4 Produción das explotacións mineiras de caolín5 Reservas das explotacións mineiras de caolín, 20036 Reservas das explotacións mineiras de caolín, 20047 Reservas de cuarzo8 Nome das explotacións mineiras de turba9 Empregados das explotacións mineiras de turba10 Produción das explotacións mineiras de turba11 Reservas das explotacións mineiras de turba, 200312 Reservas das explotacións mineiras de turba, 200413 Nome das explotacións mineiras de granito14 Empregados das explotacións mineiras de granito15 Reservas mineiras de granito16 Localización estacións meteorolóxicas17 Lenda de símbolos e abreviaturas climáticas18 Datos meteorolóxicos da estación de Estaca de Bares19 Datos climáticos da estación de Estaca de Bares20 Etapas de regresión e bioindicadores21 Tipos de cuberta forestal22 Catálogo faunístico

FIGURAS

1 Mapa físico2 Perfís e topografía3 Localización esquemática dos principais

elementos morfolóxicos4 Esquema estrutural5 Mapa xeoestrutural6 Mapa xeolóxico7 Emprazamento das rochas graníticas8 Mapa de depósitos cuaternarios9 Mapa hidroxeolóxico10 Risco sísmico11 Mapa de sismicidade12 Mapa de riscos de inundación ou encharcamento13 Mapa de risco de deslizamentos e/ou

desprendementos14 Isoterma anual15 Isohieta anual16 Diagrama bioclimático (I)17 Diagrama bioclimático (II)18 Diagrama bioclimático (III)19 Mapa de solos20 Mapa de aptitudes21 Mapa das series de vexetación potencial22 Mapa de vexetación. Distribución de formacións en 198723 Mapa de vexetación. Distribución de formacións en 199924 Porcentaxes de superficies ocupadas por

formacións vexetais (1987-1999)25 Mapa de evolución da vexetación. Zonas de

cambio en masas arbóreas 1987-199926 Estudio faunístico: número de especies por

grupos e por cuadrículas27 Grupos faunísticos28 Censos de aves acuáticas invernantes, costa

lucense (agás rías de Ribadeo e Foz)29 Áreas de interese natural30 Mapa de recursos naturais31 Mapa ambiental

DAFO

TERCEIRA PARTE

DAFO DA COMARCA

313

DAFO

FORTALEZASSistema produtivo diversificado.Abundante e cualificada man de obra.Potencial forestal.Tradición industrial.O porto de Celeiro.Oferta turística moi diversificada.Know-how e imaxe de marca no sectorcerámico.Productos industriais, de mar e dehorta de gran calidade.

OPORTUNIDADESImportante uso forestal da terra.Lonxa climatizada e informatizada.Forte potencial no cultivo de moluscose na acuicultura.Posibilidade de desenvolver un turismode calidade.

DEBILIDADESImportante desequilibrio territorial entreos concellos costeiros e os interiores.Dependencia do tecido empresarialentorno a Alcoa- Europe.Minifundismo empresarial.Estacionalidade do sector turístico.Espazo periférico.Deficiencias infraestruturais.Desaxuste na Formación Profesional.Monocultivo forestal.

AMEAZASFalta de profesionalización na xestióndas explotacións forestais.Forte dependencia do mercado detraballo respecto dunha multinacional.Deficientes canais de distribución daprodución pesqueira máis perecedoira.Incerteza do futuro no sector pesqueiro.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

315

BIBLIOGRAFÍA: ANÁLISE SOCIOECONÓMICA

Armas Diéguez, P. (1990): La organización del espa-zo lucense. Tomo I e II Edit. Servizo de Publicaciónsda Deputación Provincial de Lugo. Lugo.

Bello Piñeiro, F. (1997, 4ª edición): Cerámica deSargadelos. Edit. Do Castro Edicións. Sada-A Coruña.

Carreras y Candi, F.: Geografía General del Reino deGalicia. Tomo IX. Edit. Ediciones Gallegas S. A. A Coruña

Cuenca, M. (1995 a): “Aproximación al turismo de losestudos de ocio” en (Escuela de turismo U.D. eds.)Turismo y tiempo libre. Actividades, Métodos yOrganización. Universidade de Deusto (Bilbao). pp. 53-64

Durán Villa, Fr. et al. (1986): Viveiro achegamento árealidade dun núcleo urbano galego. Edit. Xunta deGalicia. Consellería de Presidencia. Santiago.

Estébanez, J., Molina, M., e Puyol, R. (1994): A crisedemográfica e o seu impacto territorial. Xunta deGalicia. Presidencia. Colección Monografías n.º 4.Santiago de Compostela.

Filgueira Valverde, X. (1997 3ª edición): “Sargadelos”.Colección Cadernos do Seminario de Sargadelos n.º24. Edit. Do Castro Edicións. Sada-A Coruña.

Galicia. Xeografía: A Galicia Cantábrica, Ártabra eFisterrá. Tomo VIII. (D.L. 1996). Edit. Hércules deEdicións S.A.

García Ferrando, M. e Martínez Morais, J. R. (coord.),(1996): Ocio y Deporte en España. Ensayos sociológicossobre el cambio. Edit. Tirant lo Blanch libros. Valencia.

Hernández Borge, J. (1985): Población y poblamento.Edit. Boreal. A Coruña.

Hernández Borge, J. (1988): El descenso reciente dela natalidad en España. Edit. Real SociedadGeográfica. Madrid.

López Pombo, L. (1995): Municipio de Ourol. Unrecorrido por sus parroquias. Edit. Servizo dePublicacións da Deputación Provincial de Lugo. Lugo.

Memoria Anual (varios anos): Puertos de Ferrol ySan Ciprián. Edit. Autoridad Portuaria de Ferrol-SanCiprián. Puertos del Estado.

Miralbés Bereda, R. (1983): Galicia en su realidadgeográfica. Edit. Fundación Barrié de la Maza. ACoruña.

Miralbés Bereda, R. e Torres Luna, M. P. (1980):Aproximación a unha división comarcal de Galicia.Edit. Servizo de Publicacións da Universidade deSantiago de Compostela. Santiago.

Novo Güisán, J. M. (1997): Viveiro e as súas antigasmurallas. Seminario de Estudos Terra de Viveiro.

Olivera, Ana (1993): Geografía de la Salud. Edit.Síntesis. Madrid.

Precedo Ledo, A. (1998): Geografía Humana deGalicia. Edit. Oikos-Tau. Barcelona.

Precedo Ledo, A. (1987): Galicia: estrutura del terri-torio y organización comarcal. Xunta de Galicia. Edit.


Consellería de Ordenación do Territorio e ObrasPúblicas. Santiago de Compostela.

Precedo Ledo, A. (1999): Informe demográfico deGalicia. Edit. Fundación Caixa Galicia. SerieEconomía y Territorio. Santiago de Compostela.

Reques Velasco, P. e Rodríguez Rodríguez, V.(1998): Atlas de la población española. Edit.Universidad de Cantabria.

Sequeiros Tizón, J. (1986): El desarrollo económicoen Galicia II. Industrialización y Mercado Interior.Edit. Servizo de Publicacións da Universidade deSantiago de Compostela.

Setién, Mª Luísa (1993): Indicadores Sociales deCalidad de Vida. Un sistema de medición aplicado alPaís Vasco. Colección “Monografías”, n.º 13. Edit.Centro de Investigaciones Sociológicas. Madrid.

Torres Luna, M.P. (1994): Parroquias y arciprestazgos.Edit. Universidade de Santiago de Compostela.Santiago.

Universidad del País Vasco: Juventud, empleo y tiempolibre. Servizo editorial Universidad del País Vasco. Bilbao.

Vázquez Barquero, A. (1993): Política económicalocal. Edit. Piramide. Madrid.

Vázquez Barquero, A. e Gioacchino Garofoli et al(1995): en Desarrollo económico local Europa.Colección “Economistas Libros”. Edit. Colegio deEconomistas de Madrid.

BIBLIOGRAFÍA: RECURSOS DO TERRITORIO

AGUILO et al. (1993): Guía para la elaboración deestudios del medio físico. Contenidos y metodolo-gía. M.O.P.T. Secretaría de Estado para las Políticasdel Agua y el Medio Ambiente. Madrid.

BELLIDO MULAS, F.; GONZÁLEZ LODEIRO, F.; KLEIN,E.; MARTÍNEZ CATALÁN, J.R.; PABLO MACÍA, J.G(1987): Las rocas graníticas del Norte de Galicia ydel occidente de Asturias. Memoria del InstitutoGeológico y Minero de España (IGME). Madrid.

BELLOT, F, CARBALLAL, R. (1979): “El bosquecaducifolio gallego”. An. Real Acad. Farm.: 439-462

BLANCO CASTRO, E. et al. (1997): Los bosques ibé-ricos. Una interpretación geobotánica. Planeta.

BLANCO J. C. ; GONZÁLEZ J. L. (1986): Libro rojode los vertebrados de España. Colección técnica.Icona. Ministerio de Agricultura, Pesca yAlimentación. Madrid.

CAÑADA SILVERIO (Ed.): Gran Enciclopedia galle-ga. Varios tomos. Santiago de Compostela/Gijón.

CARAMELO REGO, C.; MARTÍNEZ MARTÍNEZ, P.;REIRIZ VARGAS, S.; VALES MOSQUERA, E. (1998):Espacios naturais de Galicia. A Provincia de Lugo.Bahía Edicions. A Coruña.

CARBALLEIRA, A. et al. (1983): Bioclimatología deGalicia. Fundación Barrié de La Maza. La Coruña.

CARBALLEIRA, A.; RETUERTO FRANCO, R. (1992):“El Clima de Galicia” en Guía de la Naturaleza deGalicia. Faro de Vigo, S.A.; Xunta de Galicia. Vigo(Pontevedra).

CRAIG ALAN et al (1994): Os bosques atlánticoseuropeos: status e conservación. Bahía edicions.ACoruña.

DÍAZ-FIERROS, F.; CALVO DE ANTA, R.; PAZGONZÁLEZ, A. (1982): As especies forestais e os solosde Galicia. Publicacións do Seminario de EstudosGalegos. Edicións do Castro. Sada (A Coruña).

DÍAZ-FIERROS, F.; NÚÑEZ, A.; LÓPEZ, E. (1993): Asconcas fluviais de Galicia. Universidad de Santiagode Compostela. Santiago de Compostela (A Coruña).


316


317

DUQUE LUCAS, L.C.; ELIZAGA MUÑOZ, E.; VIDALROMANÍ, J.R. (1983). Puntos de interés geológicode Galicia. Ministerio de Industria y Energía.Instituto Geológico y Minero de España. Madrid.

EDITORIAL AGRÍCOLA ESPAÑOLA, COLEGIO OFICIALINGENIEROS AGRÓNOMOS DE CENTRO Y CANA-RIAS, MUNDI-PRENSA (1996): Manual de prácticas yactuaciones agroambientales. Serie Técnica.

EQUIPO JURÍDICO DVE (1990): Todo sobre la ley deCaza. Editorial De Vecchi, S.A.

* GALÁN REGALADO, P. (1993): Anfibios e réptilesde Galicia. Colección Montes e Fontes. Ed. Xerais.Vigo. (Pontevedra).

GARCÍA OLAGORTA, G. (Dir) (1996): Aeroguía dellitoral de Galicia. Editorial Planeta. Barcelona.

GARCÍA, J.R.(1993): Guía legal del medio ambienteen España. Amarú Ediciones. Salamanca.

GARCÍA, X.R.: Guía das plantas con flores de Galicia Iy II. Edicións Xerais de Galicia. S.A. Vigo.( Pontevedra).

GÓMEZ OREA, D (1992): Planificación Rural.Editorial Agrícola Española, S.A., Ministerio deAgricultura, Pesca y Alimentación. Madrid.

GÓMEZ OREA, D. (1994): Ordenación delTerritorio. Una aproximación desde el MedioFísico. Serie Ingeniería Geoambiental. ITGE, EditorialAgrícola Española, S.A. Madrid.

GONZÁLEZ, I.; FERNÁNDEZ, R.; SALVADORES, R.(1995): Guía de Espacios Naturais de Galicia. Ed.Galaxia. Vigo. (Pontevedra).

HERMIDA LORENZO, R. (1995): “A serra do Xistral”.Naturezaa Galega, num 21 (xullo-agosto 1995).Evelia Isabel Carballo (Editora). Santiago deCompostela. (A Coruña).

IGME (1975): Mapa geológico de España Primera edición.Hoja 1:50.000 nº 23 Puentes de García Rodríguez.Instituto Geológico y Minero de España. Madrid.

IGME (1975): Mapa metalogénetico de EspañaPrimera edición. Hoja 1:200.000 nº 1 La Coruña.Instituto Geológico y Minero de España. Madrid.

IGME (1976): Mapa geológico de España Primera edi-ción. Hoja 1:50.000 nº8 Vivero. Instituto Geológicoy Minero de España. Madrid.

IGME (1977): Mapa geológico de España Primera edi-ción. Hoja 1:50.000 nº 2 Cillero. Instituto Geológicoy Minero de España. Madrid.

IGME (1977): Mapa geológico de España Primera edi-ción. Hoja 1:50.000 nº 3 San Ciprián. InstitutoGeológico y Minero de España. Madrid.

IGME (1977): Mapa geológico de España Primera edi-ción. Hoja 1:50.000 nº 9 Foz. Instituto Geológico yMinero de España. Madrid.

IGME (1978): Mapa geológico de España Primera edi-ción. Hoja 1:50.000 nº 24 Mondoñedo. InstitutoGeológico y Minero de España. Madrid.

IGME (1980): Mapa tectónico de la PenínsulaIbérica y Baleares. Contribución al mapa tectónicode Europa. Instituto Geológico y Minero de España.E:1: 1.000.000. Madrid.

IGME (1982): Mapa minero-metalogénetico deGalicia Primera edición. Hoja 1:400.000. InstitutoGeológico y Minero de España. Madrid.

IGME (1983): Geología de España. Libro JubilarJ.M Ríos. Comisión nacional de Geología. Institutogeológico y minero de España. Tomos I y II. Madrid.

IGME (1988): Catálogo Nacional de riesgos geológi-cos. Instituto Tecnológico y Geominero de España.Ingeniería Ambiental. Madrid.

IGME (1988): Riesgos geológicos. Serie GeologíaAmbiental. Instituto geológico y minero de España.Curso de Riesgos geológicos. Madrid.

IGME (1989): Mapa geológico de España Primera edi-ción. Hoja 1:200.000 nº 1 La Coruña. InstitutoGeológico y Minero de España. Madrid.

IGME (1998): Mapa de Rocas y MineralesIndustriales. 1:200.000 nº 1 (2-1) A Coruña.Instituto Geológico y Minero de España. Madrid.

IGME. (1976): Mapa de Vulnerabilidad a la contamina-ción de los mantos acuíferos de la España penínsular,Baleares y Canarias. Segunda edición. E:1:1.000.000.Instituto Geológico y Minero de España. Madrid.

IGME. (1995): Reducción de riesgos geológicos enEspaña. Instituto Tecnológico y Geominero deEspaña. Madrid.

IGN (1995): Atlas Nacional de España.“Sismología”, pp 8.16. Ministerio de Obras Públicas,Transporte y Medio Ambiente. Instituto GeográficoNacional. Tomo I. Madrid.

IZCO SEVILLANO, J. (1987): “Galicia” En La vegeta-ción de España. PEINADO LORCA; RIVASMARTÍNEZ (Ed):. Colección Aula Abierta. Univ. deAlcalá de Henares. Madrid.

JATO RODRÍGUEZ, Ma V. y RODRÍGUEZ GRACIA, V.(1986): “Introducción ao estudio da Flora e daVexetación de Galicia. A Flora e a vexetación actuais”en O medio natural Galego. Cuadernos del seminariode Sargadelos. Edicións do Castro. Sada (A Coruña).

LAGO GARCÍA, J.M.; JULIANI AGUADO, C.; ROBLESGÓMEZ, M.; SUÁREZ BARREIRO, J.R.; GONZÁLEZBERNÁRDEZ, G. (coord) (2001): Proposta galega delugares de importancia comunitaria. Rede Natura2000. Xunta de Galicia. Consellería de MedioAmbiente. Santiago de Compostela. (A Coruña).

LOPEZ GONZÁLEZ, G.(1993): La guía Incafo de losárboles y arbustos de la Península Ibérica. Incafo,S.L. Madrid.

LÓPEZ VERA F. (1991): Contaminación de aguassubterráneas. Ministerio de Obras Públicas y urba-nismo. Madrid.

LOSADA CORTIÑAS, E. ; CASTRO GONZÁLEZ, J. ;NIÑO RICOI, E. (1992): Nomenclatura vernácula daflora vascular galega. Xunta de Galicia. Conselleríade Agricultura, Gandería e Montes. Santiago deCompostela. (A Coruña).

MARTÍN SERRANO A. (1994): El relieve del MacizoHespérico: Génesis y cronología de los principaleselementos morfológicos. Cuaderno LaboratorioXeolóxico de Laxe. Volumen, 19 pp.37-55. A Coruña.

MARTÍN-SERRANO A. (1989): Rasgos generales yproblemática de las superficies de erosión enGalicia. Cuadernos del Laboratorio Xeolóxico deLaxe. Vol 14, pp 7-18. A Coruña.

MÍGUEZ RODRÍGUEZ, L.; GONZÁLEZ, C.; GARCÍAÁLVAREZ, O. (1996): Guía ecolóxica do litoral gale-go. Edicións Xerais de Galicia. Vigo (Pontevedra)

MINISTERIO DE AGRICULTURA, PESCA YALIMENTACIÓN: Segundo Inventario ForesalNacional 1986-1995. Galicia. Lugo. Icona. Madrid.

MIRRE J.C (1990): Guía dos Minerais de Galicia.Editorial Galaxia. Vigo (Pontevedra).

NONN H. (1966): “Les règions cotières de la Galice(Espagne)”. Étude géomorphologique. Publicationsde la Faculté des lettres de L´Uiversité de Strasbourg.Foundation Baulig. Société d´Éditions. Les BellesLettres. Paris.

PAGÉS VALCARLOS J. L y VIDAL ROMANÍ J.R.(1998): Síntesis de la evolución geomorfológica deGalicia Occidental. Geogaceta 23. Madrid.

PENAS PATIÑO, X.M. ; PEDREIRA LÓPEZ, C. ; SIL-VAR, C. (1991): Guía das aves de Galicia. Bahía edi-cións. Vigo. (Pontevedra).

PÉREZ-ESTAÚN, A y BEA, F. (editores) (2004).Macizo Ibérico. En: Geología de España (J.A.Vera,Ed), SGE-IGME, Madrid 19-230.

RAMIL REGO, P.; RODRÍGUEZ GUITIÁN, M.A.;MUÑOZ SOBRINO, C. (1996): “Distribución, génesisy caracterización botánica de las turberas ombro-tróficas de Galicia”. Tomo Extraordinario 25Aniversario de la RSEHN.

RAMOS, A. (1987): Diccionario de la naturaleza.Hombre, ecología, paisaje. Espasa-Calpe, S.A.Madrid.

RETUERTO FRANCO, R. ; CARBALLEIRA OCAÑA, A.(1992): “El efecto del Clima sobre la Vegetación” enGuía de la Naturaleza de Galicia. Faro de Vigo,S.A.; Xunta de Galicia. Vigo. (Pontevedra).

RIGUEIRO RODRÍGUEZ, A.(1992): El bosque atlánti-co español –la naturaleza en España-. Icona(Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación),Lunwerg Ediciones S.A. Madrid, Barcelona.

RÍO BARJA, F.J. ; RODRÍGUEZ LESTEGÁS, F. (1992):Os ríos galegos. Consello da cultura galega.Santiago de Compostela. (A Coruña).


318

RIVAS-MARTÍNEZ, S. (1987): Mapa de las series de vege-tación de España. Escala 1:400.000. Icona (Ministerio deAgricultura, Pesca y Alimentación). Madrid.

RIVAS-MARTÍNEZ, S.(1987):. Memoria del mapa deseries de vegetación de España . Escala 1:400.000.Icona (Ministerio de Agricultura, Pesca yAlimentación). Madrid.

SALGADO GARCÍA, F.; PRECEDO LEDO, A. (1998):“La comarca de A Mariña Occidental” (fascículos21 y 22) en Lugo y sus comarcas. El Progreso. Lugo

SEARA VALERO J. R. (1992): El termalismo enGalicia. Guía de la naturaleza de Galicia. Vol 1, pp81-100. Faro de Vigo. Vigo (Pontevedra).

SEMINARIO DE ESTUDOS GALEGOS. Varios autores(1983): Mapa Xeolóxico do Macizo Hespérico E: 1:500.000. Publicacións da área de xeoloxía e minería doSeminario de Estudos Galegos. O Castro- Sada. (A Coruña).

SILVA-PANDO F.J. ; RIGUEIRO RODRÍGUEZ,A.(1992): Guía das árbores e bosques de Galicia.Editorial Galaxia S.A. Vigo. (Pontevedra).

SOCIEDADE GALEGA DE HISTORIA NATURAL(1995): Atlas de vertebrados de Galicia. Tomos I yII. Colección do patrimonio ecolóxico. Consello daCultura Galega. Santiago de Compostela. (A Coruña).

VÉLEZ BARRIO, E.; PEREIRO VIZCAÍNO, M.C.(1998): Paraxes naturais de Galicia (I): O litoral.Edicións Xerais de Galicia. Vigo (Pontevedra).

VIDAL ROMANÍ J.R.: El período cuaternario enGalicia. Publicación del departamento de Prehistoriay Arqueología. Facultad de Geografía e Historia.Separata de Gallaecia. Universidad de Santiago. pp18-34. Santiago de Compostela (A Coruña).

VIDAL ROMANÍ J. R.; FERNÁNDEZ MOSQUERA D.;MARTI K. y DE BRUM FERREIRA A.; (1999): Nuevosdatos para la cronología glaciar pleistocena en el NWde la Península Ibérica. Cuadernos del LaboratorioXeolóxico de Laxe. Vol 24, pp 7-29. A Coruña.

VIDAL ROMANÍ J.R. (1992): Historia de la forma-ción de Galiza segundo a teoría da tectónica de pla-cas. pp 11-28. O Meio Natural galego. Cadernos doseminario de Sargadelos. O Castro- Sada. (A Coruña).

VIDAL ROMANÍ J.R. (1996): Xeomorfoloxía deGalicia. Xeografía Xeral de Galicia. pp 36-63.Hércules de Ediciones. A Coruña.

VIDAL ROMANÍ X.R. et al. (1989): A natureza ame-azada. Xea, flora e fauna de Galicia en perigo.Colección do Patrimonio Ecolóxico do Consello daCultura Galega. Santiago de Compostela. (A Coruña).

XUNTA DE GALICIA (1995): As augas minerais enGalicia. Consellería de Industria e Comercio.Santiago de Compostela. (A Coruña).

XUNTA DE GALICIA. C.O.T.O.P. (1991): Estudio derecursos de agua subterránea en Galicia. PlanHidrológico. Dirección Xeral de Calidade Ambiental eUrbanismo. Consultora IDASA-EPTISA. Santiago deCompostela (A Coruña).

XUNTA DE GALICIA. C.O.T.O.P. (1991): Normascomplementarias y subsidiarias de planeamientode las provincias de La Coruña, Lugo, Orense yPontevedra. Tomos I y II. Santiago de Compostela.(A Coruña).

XUNTA DE GALICIA. CONSELLERÍA DEEDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA(1991): Vocabulario das Ciencias Naturais. Santiagode Compostela. (A Coruña)..

XUNTA DE GALICIA. GABINETE DEPLANIFICACIÓN E DESENVOLVEMENTO TERRITO-RIAL. (VARIOS AUTORES): Plan de DesarrolloComarcal (Comarcas varias). Santiago deCompostela. (A Coruña).

XUNTA DE GALICIA. PRESIDENCIA (2001): Atlas deGalicia. Volumen I. El Medio Natural. SecretaríaXeral de Planificación e Desenvolvemento Comarcal.Sociedade para O Desenvolvemento Comarcal deGalicia. Santiago de Compostela. (A Coruña).


319

comarca da mariña occidental - medio rural

Documents